Халықаралық экономикалық қатынастар жүйесі және одағы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 3
1-тарау. Халықаралық экономикалық қатынастар жүйесі және одағы Қазақстанның
қатысуы мен рөлі 5
1.1 Дүниежүзілік сауданың мәні, түрлері және құрылымы 5
1.2 Қазақстанның халықаралық саудадағы орны және рөлі 9
1.3 Халықаралық тауар айырбасындағы дамушы елдердің орны мен рөлі 11
1.4 Қазақстанның дамушы елдермен экономикалық қатынастарының 13
болашағы 13
1.5 Қазақстан және ТМД-ның экономикалық қатынастарының 16
болашағы мен мақсаттары 16
2-тарау. Қазақстанның халықаралық экономикада қатысуы 19
2.1 Халықаралық валюта-қаржы және несие қатынастары жүйесіндегі
Қазақстанның орны 19
2.2 Халықаралық экономикалық ұйымдар және олардың Қазақстандағы қызметі
21
IIІ-тарау. Халықаралық ұйымдар және Қазақстан 23
3.1 БҰҰ-ның маманданған мекемелері 23
3.2 Халықаралық қаржы ұйымдары 24
3.3 Орталық Азия Экономикалық кеңістігі 25
Қорытынды 28
Қолданылған әдебиеттер тізімі 29

КІРІСПЕ

XX ғасырдың екінші жартысындағы дүниежүзілік шаруашылықтың айтарлықтай
ерекшеліктерінің бірі - халықаралық экономикалық қатынастардың жедел әрі
қарқынды дамуы.
Әр түрлі мекемелер мен фирмалардың, сондай-ақ мемлекеттер арасындағы
екі жақты, көп жақты экономикалық қатынастардың кең қанат жайып, тамырын
терең тарта бастағанының куәсі болып отырмыз. Бұл процестер халықаралық
еңбек бөлінісінің тереңдеуінен, шаруашылық өмірдің интернационалдануынан,
ұлттық экономикалардың мейлінше ашықтыққа ұмтылысынан, аймақтық халықарлық
құрылымдардың жақындасып, өзара пайдалы көмек арқылы нығайып, дами
бастағанынан көрінеді. Әрине, аталған процестер оңайлықпен жүріп жатқан
жоқ. Бұлар бәсекелі, қайшылықты, диалектикалық қозғалыс, құбылыстарға толы
процестер. Халықаралық экономикалык, қатынастардың диалектикасының өзі
жекелеген елдердің экономикалық тәуелсіздік пен ұлттық шаруашылықты
көркейтуге деген ұмтылысының көрінісі. Дүниежүзілік шаруашылықтың нығайып,
интернационалдануы, ұлттық экономикалардың мейлінше ашықтығы, дамудың жаңа,
тиімді арналарының пайда болуы - осының бәрі экономикалық өсудің
диалектикасы.
Қазіргі кезеңде адамзат әлемін "ақ, қара" деп жіктеп, оған
"капитализм", “социализм" атты айдар тағушылықпен қоса жасанды
антагонизмдер де келмеске кетті. Біздің заманымыз өзара байланысты,
экономикалық дамудың жалпыға ортақ заңдылықтарына бағынатын біртұтас әлем.
Сондықтан еліміздің ойдағыдай өркендеп, гүлденуі үшін сыртқы экономикалық
байланыстардың маңызы зор.
Қазақстан Республикасы бұрынғы кеңес өкіметі тұсында халықаралық
экономикалық қатынастардың субъектісі бола алған жоқ. Сыртқы экономикалық
байланыстардың субъектісі болуына оған ешкім мүмкіндік те берген жоқ еді.
Ал, қазір Қазақстанның егеменді ел ретінде қалыптасуы барысында
халықаралық экономикалық қатынастар ғылымын қолға алып, оны оқытуды
жетілдіру көкейтесті мәселеге айналып отыр.
Еліміздің сыртқы экономикалық байланыстарын орнықтырып, дамытудың
қазіргі кезеңі сол қатынастардың нысандары мен әдістерін түбегейлі өзгерту
қажеттігімен айқындалады. Меншік құқының қандай түрінде болмасын отандық
жүздеген фирмалар мен кәсіпорындар халықаралық экономикалық қарым-
қатынастарға қосылып, оның белсенді мүшесі болуға ұмтылуда. Бұл, әрине,
мейлінше қолдауға тұрарлық құбылыс. Дегенмен, қазақстандық өндірушілер мен
тұтынушылардың дүниежүзілік сауда-саттық процесіне еркін адымдап кіруіне,
экономикалық интеграцияның шарапаттарын пайдалануына кедергі боларлық
себептер де жоқ емес. Сол себептердің бірі халықаралық экономикалық
қатынастар саласындағы бай тәжірибені екшейтін, әлемдік рыноктың
ерекшеліктерін талдайтын қазақ тіліндегі оқу құралдарының тапшылығы.
Халықаралық, рыноктық орта өзінің экономикалық, ұйымдық, заңдық т.б.
аспектілері бойынша біздің елде қалыптасып, орныққан шаруашылық қызметін
жүргізу әдісамалдарынан өзгеше екендігі мәлім. Соңғы уақытқа дейін орын
алып келген сыртқы экономикалық қатынастарға деген көзқарасымыз рыноктың
заңдарына сәйкес құрылған экономикалық жүйелерде өзінің шарасыздығын, тіпті
кейбір сәттерде заңды екендігін көрсетіп жүр. Мұның өзі шетелдік
әріптестермен өзара түсінікті, бірлескен іс-қимылдарды атқаруды
күрделендіреді, тіпті заяға кетіреді.

1-тарау. Халықаралық экономикалық қатынастар жүйесі және одағы
Қазақстанның қатысуы мен рөлі

1.1 Дүниежүзілік сауданың мәні, түрлері және құрылымы

Мемлекеттер өзара неге сауда жүргізеді? Осыған деген талпыныс жауапты
біз экономикалық теория өкілдерінің классикалық мектептерінен табамыз.
Оларға: А. Смит (1723—1790 жж.) және Д. Рикардо (1772-1823 жж.) жатады. А.
Смит 1776 жылы: Дұрыс ойлайтын отбасы атасының негізгі қағидасы — үйде
арзанға сатып алуға болатын нәрсемен ешқашан айналыспа, өндірме — деген
екен. Бұған тіпті нақты жауапты Д. Рикардо 1817 жылы шығарған Саяси
экономия және салық салудың бастамасы еңбегінде айткан. Мұңда Д. Рикардо
халықаралық маманданудың пайдалылығын екі мемлекет арасындағы қатынасын
түсіндірген. Олар шартты түрде — азық-түлік және киім-кешек өндірген. Осы
мысалдың негізінде Америка мен Еуропанын арасындағы сауданың өзара
пайдалылығын дәлелдеген. Дәлірек айтсақ, Д. Рикардо салыстырмалы артықшылық
немесе салыстырмалы шығын өндірісі теориясын жасады. Осы теория халықаралық
сауда практикасы мен экономикалық ғылымда кеңінен қолданылады. Халықаралық
еңбек бөлінісі дүниежүзіндегі мемлекеттер арасындағы тауар айырбасының
арасындағы экономикалық негізі болып табылады. Халыкаралық еңбек бөлінісі
кейбір елдердің мамандануымен байланыстырып, сонда тауар өндіруге
қалыптасқан дұрыс жағдайлармен түсіндіріледі. Мысалы, Жапонияда аудио- және
видеотехниканы шығаруға дұрыс жағдайлар қалыптасқан. Бұл елде жоғарғы
квалификациялық арзан жұмыс күші және аудио-видеотехника шығару үшін
өндірістік база бар.
Австралияда ауылшаруашылық өнімдерін өндіруге жақсы жағдай
қалыптасқан. Оның ішінде ет, жүн, астық өндіру алғы орында тұр.
Бразилияда табиғи-климаттық жағдайдың өзі кофе өндіруге бейімделген.
Ал АҚШ, Германия, Италия, Францияда автомобиль, ауылшаруашылық машиналары,
химикаттар және т.б. өндіріс процесіне дұрыс жағдайлар қалыптасқан. Дұрыс
қалыптасқан техникалық, өндірістік табиғи-климаттық жағдайлар бұл елдер
үшін белгілі өнімді өте аз шығынмен өндіруге мүмкіндік жасайды.
Халықаралық өзара сауда кейбір елдердің белгілі өнімді өндіруге
мамандануын қалыптастырады. Бұл өнімді жоғарғы тиімділікпен өндіріп, өздері
шығара алмайтын баска тауарға айырбастайды.
Қазақстан Республикасында дұрыс қалыптасқан табиғи-климаттық жағдай
ТМД елдеріне астық, ұн, жарма, ет өнімдерін: көмір, кара, түсті металдарды
жіберуге болады және олардан балық, машина, аудио-видеотехника т.б. алуға
әбден мүмкін. Қазіргі сыртқы саудада қалыптасып отырған басты сипат оның
құрылымындағы өзгерістер. Машина, жабдықтар, химиялық тауарлармен сауда
жасау қарқынды өсіп, шикізатпен саудаласу қысқарып келеді. Қазіргі ҒTP
дүниежүзі нарығында сауданың тіпті жаңа түрлерін қалыптастыруда. Мысалы
айталық: патент саудасы, лицензия мен (ашқан жаңалықты белгілі уақытқа
пайдалануға берілген рұқсат) сауда, техникалық тәжірибені саудалау — ноу-
хау.
Бүгінгі жағдайда барлық елдердің экономикасы халықаралық саудамен
байланысты. Тіпті экономикасы шалкып дамыған елдердің өзі де солай. Мысалы,
АҚШ-тың экономикасы басқа елдерден мына өнімдерді импорттаумен байланысты:
банан, какао, кофе, шәй, никель, қалайы, табиғи каучук, алмаз және т.б.
өнімдер. Сонымен қатар АҚШ сыртқа мынаны шығарды: химия өнімдері, әртүрлі
жабдықтар, автомобиль, ұзақ мерзімді тауарлары (тоңазытқыш, шаңсорғыш),
астық және т. б.
Бір сезбен айтсақ, халықаралық сауда — екі жақты қозғалысы бар көше
сияқты құбылыс.
Сыртқы сауда - тауарды әкелуден (импорт) және шығарудан (экспорт)
құралады. Әрбір елдің сыртқы саудасынын нәтижесі сауда балансынан көрінеді.
Егер шығарылған тауар құны әкелінген тауар құнынан артық болса активті
сауда балансы дейміз. Керісінше болған жағдайда пассивті сауда балансын
құрайды.
Қазақстанның сыртқы сауда айналымы (экспорт пен импорттың қосындысы)
және тауарлар мен қызметтерді сыртқа шығару және ішке әкелу туралы мөлімет
31.1 -ші кестеде көрсетілген.
Кесте-1.
Сыртқы сауда айналымы 1993 1995 1998
Экспорт 3277,0 4974,4 5338,9
Импорт 3685,8 3781,0 4241,7
Сальдо (актив +, пассив -) -408,8 + 1193,4 + 1097,2

Қазақстаннын сыртқы сауда динамикасының күрт өзгеруіне мұнай өнімдері,
қара және түсті металлургия өнімдеріне бағаның төмендеуі әсер етті. 1998
жылы алдыңғы жылдың көрсеткішімен салыстырғанда экспорт 16% пайызға
төмеңдеді. Бірақ импорттық түсім онша өзгеріске ұшыраған жоқ.
Сауда балансы пассивті болғанда мемлекет айырманы алтынмен жабуы керек
немесе несие алуға өтініш жасайды. Сондықтан да әрбір мемлекет сыртқа
тауарды көп шығарып, аз тасуға бейімделеді. Бұл тауар балансының активті
болуын көрсетеді. Мемлекет импортты түсіру үшін қорғау іс әрекетіне кешіп,
тасылатын тауарларға жоғарғы қорғау салығын қолданады немесе арзан ақша
саясатын іске қосады. Әдетте, АҚШ-ты өзінің сауда әріптесі Жапонияға
осындай жасайды. Себебі Жапония АҚШ нарығын арзан автомашина, тоңазытқыш,
аудио- және видеотехникаға толтырыптастады.
Шартты түрде: 1 доллар — 1 теңгеге тең делік. АҚШ Жапонияға тоңазытқыш
тасыса, Жапония АҚШ-ка транзистор тасиды. Тоназытқыштын шартталуына 100
долл. тең, ал транзистордың шартты құны 100 йен болмақ. Шетел тауарларының
легін тоқтату үшін АҚШ арзан ақша саясатын ендіруге келісіп, өзінің
ұлттық валютасын, иеннің долларға қатынасы екі есе болған. Бұл жағдайда 1
долл. Жапонияда 0,5 йен ғана береді. Онда АҚШ-та иенге екі долл. төлеуге
тура келеді. Мынаны түсіну қиын емес: Америка тоңазытқышы Жапонияда 50 иен
болып, оны Жапонияда шын пейілмен сатып алады. Ал, Жапония транзисторының
бағасы екі есе өсіп, американдықтар үшін 200 долл. сатылады. Бұл
американдықтардың қымбат жапон транзисторын сатып алу пейілін барынша
тарылтады.
Сауда кедергілерінің ауқымы көп және бүған мыналар енеді: сырттан
әкелінетін тауарларға жоғарғы салымдар, ұлттық валютаның девальвациялануы,
сыртқа шығаратын тауарларға квота, экспортқа еркін шектеулер. Мұның
барлығын протекционистік шаралар дейміз немесе мемлекеттің экономикалық
саясаты. Бұл аталған саясат ішкі нарыққа шетел тауарларының еніп кетпеуіне
бағытталған.
Халықаралық нарық қазіргі жағдайда үш негізгі бағытты құрайды:
— тауар мен қызмет көрсету (ақпарат нарығыи қосқанда);
— жұмыс күші;
— қарыз капиталы.
Халықаралық нарықта тауарлар интернационалдық құнның негізімен
байланысып, ал орташа қоғамдық қажетті интернационалды жұмыс уақыты
шығынымен анықталады. Елдің өз ішінде өндірушілер көп шығындар жұмсай
отырып, пайданы орташа мөлшерден аз табады. Ал өте аз шығындар жұмысындағы
- қосымша пайда табады. Халықаралық нарықта да өндірушілер жағдайды осылай
кімнің шығындары орташа интернационалдық деңгейден төмен болса соғұрлым өз
тауарын экспорттаудан өте жоғары табыс табады.
Дүниежүзілік кауымдастық талабына сай қалыптасқан, сауда және тариф
бойынша халықаралық басты Келісім (ГАТТ) бар. Бұл келісім 1948 жылы
қаңтардың 1-де күшіне еніп, алғашында дамыған елдердің өзара өнеркәсіп
тауарларын саудалауда кедендік кедергілерді жоюын мақсат етіп және сауда-
саттық шектеулерді алып тастады. Кейінірек келісім баска да дамымаған
елдерге таратылды. Ол елдер шикізат өнімдерін өндіріп ұсынудың басты
тұлғасы болып отыр. Басты өнім - мұнай және халықаралық нарыққа азық-түлік
шығару болып тұр.
Халықаралық еңбек бөлінісі мен өнеркәсібі дамыған елдердің позициясын
нығайту өнеркәсіп өнімдерін айырбастаудың өсуіне алып келеді. Халықаралық
саудада шикізат тауарларының үлес салмағының кемуі, казіргі өндірісте
шикізат ролі кемуінің жалпы тенденциясын байқатады. ҒТР-ның дамуы жаңа
технологияны қолдануға әкеліп шикізатқа шығындарды және дайын өнімнің
мөлшеріне энергияны қысқартты. ҒTP сауданың қалыптасқан түрлерінен басқа
түрлерін де тудырды. Оларға: техникалық білім, техникалық іс-тәжірибе,
технологиялық процесс пен лицензия мен патенттер жатады.
Сауда және тариф бойынша халықаралық басты Келісім (ГАТТ) 1948 жылы l-
ші қаңтардан халықаралық сауданың бейтарап дамуына ықпал жасады. Алайда
монополиялану деңгейі әлі жоғары емес, себебі дүниежүзілік экспорт пен
импорттың жүзден бір бөлігін трансұлттық корпорация (ТҰК) жүзеге асырып
оның едәуір бөлігін монополиялап алған. Американын Бизнес интернэшнл
зерттеу фирмасының Корпорация жоғарғы және 1985 жылғы дүниежүзілік нарық
деген баяндамасында: Корпорацияның жұмыс жасауындағы негізгі принцип
мынау: дүниежүзін өз нарығы ретінде қарап, олар өндірісті ұйымдастыруды
және орналастыруды, сондай-ақ өнімді өткізуді жүзеге асырды. Корпорацияның
ұлттық саяси шекараға мән бермейтіні сондай, уақыт пен орын қаншалықты
кажет етсе соншалыкты жұмыс атқара береді. Трансұлттық корпорация (ТҰК)
дамушы елдердің барлық экспортынын 50%-тен 70%-ке дейінгісін бақылап
отырады. Қазіргі кезде ТҰК арқылы:
50-ден 60%-ке дейін — қант, фосфорит;
70-тен 75%-ке дейін — күріш, каучук, қалайы;
80-шы 85%-ке дейін — шай, боксит, мыс;
85-тен 90%-ке дейін — кофе, мақта, темекі, темір рудасы, мұнай;
90%-ке дейіи — аудио-видеотехника және жеке компьютерлер өтіп отырады.
Осының барлығы жоғарғы монопольды түрде үстемдік жасауға ықпал етіп,
шығарған өнімді монополиялық бағамен өткізеді. Дамушы елдердің талабы
бойынша 1974 жылы БҰҰ-ның арнайы сессиясы ТҰК-ның іс-әрекетін қарастыратын
универсалды кодекс жасауға шешім қабылдап, ол корпорация қызметін реттеп
отыруға бағытталмақ.
Сауда және тариф бойынша халықаралық басты Келісіммен (ГАТТ) баска
дүниежүзілік қауымдастықта экспорттық бақылаудың (1942-ші жылдан)
халыкаралық координациялық комитеті бар (штаб пәтері Парижде), Бұл
комитетті құрудың басты инициаторы АҚШ болды. Батыс елдері озық техника мен
технологияны сатуға бақылау жасау үшін шешім қабылдады. Оларды сериялық
игеруден 4 жыл өткен соң Батыста сатуға рұқсат етеді. Осы уақыт ішінде
оларды модернизациялау қажеттігі туады.
Осыдан байқайтынымыз, тауар мен қызмет көрсетудің халықаралық нарығы
бос емес, ол монополияланған, бақылауда және реттелген.
Халықаралық жұмысшы күші нарығы жұмыс күшінің сырттан келуімен
(эмиграция) және кетуімен (иммиграция) қалыптасады. Айтып отырғанымыз
ұлттық шаруашылықтар арасындағы жолдамалы еңбек адамының ауысуы (миграция).
Миграция — бір елден скіпші елге жұмыс күші ауысуының ерекше түрі.
Оның пайда болуы өмір сүру деңгейінің төмендігі мен даму қарқыны төмен
елдерде салыстырмалы тұрғындары дәрежесінің жоғары болуымен түсіндіріледі.
Соның салдарынан қосымша жұмыс күшін қажет ететін интенсивті дамыған
елдерге ауысып отырады. Халықаралық миграциялық лектердің негізгі елдері
болып Батыс Европа мен АҚШ-ты сапалады. Батыс Европа елдеріне негізгі
жұмысшы мигранттар легі Жерорта теңізі мен Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінен
келеді. АҚШ-қа негізгі жұмысшы күшінің легі Мексикадан келеді.
Қазіргі жағдайда жүмыс күші миграциясының жаңа бағыты пайда болды. Ол
Таяу және Орта Шығыс елдерінен мұнай көздерімен байыған Парсы шығанағындағы
шағын мемлекеттер — Кувейт, Сауд Аравиясы, Біріккен Араб Әміріне жұмыс күші
ауа бастады.
Қазіргі кезде Батыс Еуропа елдерінде 14 млн. шетел жұмысшысы мен
олардың отбасы бар.
Арзан шетелдік жұмысшы күші ұлттық байлықтың көп бөлігін жасайды.
Мысалы, Францияда шетелдік жұмысшылар құрылысшылардың — 80%-тің, Бельгияда
— 50% шахтерларды, Германия — 40% автомобиль зауытының жұмысшыларын
құрайды.
Еңбек миграциясының басқа түрі — акылдылардың кетуі. Бұл құбылыс
дамушы елдерге ғана тән. Күрделі жұмыспен айналысатын жоғарғы
квалификациялық мамандар імен ғалымдарға жағдай жасалмаған. Олардың
атқарған жұмысына төлем де төмен. Ал өзге елдерде жоғарғы квалификациялы
жұмысшыларға, ой еңбегінің қызметкеріне, өнертанқыштар мен конструкторларға
жақсы жағдай жасалынған. Олардың шетелге кетуінің басты себебі — дұрыс
жағдай жасалып, жоғарғы еңбек ақының төленуі. Жоғарғы квалификациялы
жұмысшылар мен ой еңбегі қызметкерлерін импорттаудың нәтижесінде
индустриалды елдер осы мамандарды дайындауда ондаған миллиард долларды
үнемдейді.

1.2 Қазақстанның халықаралық саудадағы орны және рөлі

Қазақстанның егемен ел ретінде Біріккен Ұлттар Ұйымына және басқа да
көптеген халықаралық ұйымдарға муше болуы ел экономикасын халықаралық сауда
қарым-қатынастарына интеграциялауға объективті жағдайлар жасады.
Қазақстан экономикасының бүгінгі жағдайын талдап қарасақ, онда біз
мынадай оңды құбылыстарды байқар едік:
1. Теңгенің тұрақтылығының нығаюы. Егер 1995 жылы теңге доллармен
салыстырғанда 28,8 процент төмендеген болса, 1996 жылы 4,5 процент қана
төмендеді. Бұл тенденция 1997 жылы және одан әрі де сақталады деп күтілуде.
2. Инфляция деңгейінің төмендеуіне байланысты Ұлттық банктің қайта
қаржыландыру ставкасы егер 1995 жылдың орта шенінде жылдық 75 процент
болса, сол жылдың аяғында 52,5, ал 1996 жылы 30 процент болды.
3. Өндірістің құлдырауы тежеліп, макроэкономикалық ахуал барынша
тұрақтанып, келешегіне болжам жасайтындай күйге жете бастады. Ішкі жалпы
өнім (ІЖӨ) 1996 жылдың бірінші жарты жылында 1995 жылдың сол кезеңімен
салыстырғанда—100,1 процент, соның ішінде өнеркәсіп өнімі — 100,2 процент
болды. Соңғы жеті жылдың ішінде тұңғыш рет Қазақстанда өндірістің құлдырауы
тоқталып, біршама экономикалық өсуге қол жеткізілді.
4. Экспорт өнімдері тұрақты түрде ұлғаюда, егер 1995 жылы оның өсімі
154,5 процент болса, кейінгі жылдары да едәуір өседі деп күтілуде.
Қазіргі кезде Қазақстанда қолданылып отырған сыртқы сауда режимі, баға
жасау еркіндігі және дүниежүзілік рыноктағы бәсеке бағытында елеулі
өзгерістер қажеттігі туындап отыр.
Солардың ішінде:
- облыстардың лицензиялар беру құқығын жойып, сыртқы экономикалық
байланыстар министрлігінен мемлекеттік сыртқы сауда компанияларын
бөліп, олардан монополиялық сауда жасау құқығын алу қажет;
- барлық лицензиялар мен квоталарды (үлестерді) аукциондарда сатуды
заңдастыру керек. Мұның өзі пайданың бір бөлігін мемлекет қазынасына
алуға, меншіктің әртүрлі нысанындағы кез келген кәсіпорынның
лицензиялар мен квоталарға ашық және бәсекелесті түрде қол
жеткізуіне мүмкіндік береді;
- Экспорттық салалар мен өндірістің дамуын жетілдіре беру мен
ынталандыру мақсатында экспорттық салық салу жүйесінде тұрақты түрде
талдаулар жасап, қажет болған жағдайда оларға өзгерістер енгізу
бүгінгі күннің талабы.
Қазақстанның сыртқы экономикалық байланыстар саласындағы орнын
тұрақтандырып, рөлін мейлінше арттыру бағыттарында қолға алатын жұмыстар
жеткілікті. Бұл жұмыстардың негізгілерінің ішінде аяқталған кешен құрып,
экспорттағы шикізат бағытын жеңу үшін сыртқы экономикалық байланыстар
саласын республика экономикасын құрылымдық қайта құру бағдарламасына
сәйкестендіре беру қажет. Бұл ретте дайын өнім өндіретін аяқталаған
технологиялық кешендер құрып, өндіруі салаларды экстенсивті дамудан
интенсивті дамуға көшіріп, дүниежүзілік деңгейдегі жаңа технологияларды
пайдалануды мақсат тұту керек.
Экспорт мүмкіндіктерін ұлғайта беру үшін интенсивті ауыл шаруашылығын,
жеңіл және тамақ өнеркәсібін жан-жақты дамыту жөніндегі іс-шараларды батыл
қолға алу міндеттері тұр.
Аталған салалар мен өндірістерді шұғыл дамыту мемлекеттің экспорттық
потенциалын ұлғайтын қана қоймай, жұмыспен толық қамту мәселесіне де
қолайлы жағдай жасайды. Егер республикадағы жұмысшы күшінің салыстырмалы
арзандығы мен қолда бар шикізатты, мысалы өндірістік қалдықтарды жеңіл және
тез іске асыруға болатындығын ескерсек олардың экономикалық тиімділік
деңгейі жоғары екендігі түсінікті.
Қазақстанның халықаралық саудадағы рөлін күшейту үшін оған тән
ерекшеліктерді байқап, бағдарлау қажет. Қазақстанның ерекшелігі оның
дамыған, содай-ақ дамушы елдер қатарында бірдей болуы.
Қазақстанды дамыған елдер қатарына қосатын факторларға халқының жаппай
сауаттылығы, ғылыми-зерттеу мекемелерінің кең жүйесі, ғарыштық зерттеулерге
қатысу мүмкіндіктері жатады.
Экономикасының шикізаттық бағыты, шетел инвестициялары мен жаңа
технологияларға деген қажеттілік, инфрақұрылымның төмен дәрежесі
Республиканың дамушы ел екендігінің дәлелдері.
Ал, дамушы елдердің өз экспортына қолайлы база жасау бағыттындағы іс-
қимылдары көптеген кедергілерге кездесетіні белгілі. Мысалы, дамыған елдер,
атап айтсақ АҚШ “Таргетинг" дегенді пайдаланушы елдерге (негізінен “жаңа
индустриалды елдер") қарсы санкциялар (жазалау шаралары) қолданады.
Таргетинг - экспорттық потенциалды, негізінен бір мақсатты ғана көздеп,
өсіре беру.
1997 жылдың басында, Мәскеуде, Интеграциялык, комитетте Беларусьтің,
Қазақстанның, Қырғызстанның және Ресей Федерациясының сарапшы топтарының
Бүкіл дүниежүзілік сауда ұйымына кіру мәселесі жөнінде жұмыс бабындағы
кеңесі болып өтті. Кеңеске қатысушылар 1996 жылдың соңында Сингапурде өткен
БСҰ-ға муше мемлекеттер министрлері конференциясының жұмыс қорытындысын
талқылады. Бұл форумның мақсаты БСҰ мүшелерінің келісімдер мен шешімдер
жөніндегі міндеттемелерін орындауын қарау, беделді Халықаралық сауда уйымы
қызметінің жұмыс бағдарламасына шолу жасау, дүниежүзілік саудада қалыптасып
отырған бағыттарды және ең алдымен дамушы елдерге қойылатын талаптарды
талдады.
1996 жылы Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан және Ресей үкіметтері
делегацияларының БСҰ-ға кіру мәселелері жөніндегі жұмысының қорытындылары,
олардың осы бағытта қазір жүргізіп отырған қызметінің жоспарлары қаралды.
“Төрттік" елдердің БСҰ-ға қосылу туралы қужаттарды дербес жасайтыны
және дербес келіссөз жүргізетіні атап өтілді. Кеден одағына қатысушылардың
БСҰ-ға қосылуы айтарлықтай күрделі процесс болып табылатыны, сондықтан ұзақ
уақытқа созылатыны айтылды.
Қазақстан дербес сыртқы экономикалық саясатты жасау мәселесінде
халықаралық саудада қалыптасқан жағдайлармен есептесіп, өз бағыт-бағдарын
соларға сәйкестендіре анықтауы қажет.

1.3 Халықаралық тауар айырбасындағы дамушы елдердің орны мен рөлі

Халықаралық еңбек бөлінісінде шаруашылық қызметтің көптеген сфералары
қатысады. Соның ішінде ең алдымен шикізат пен дайын өнімдер өндірісін атап
айту керек. Себебі, бұлар халықаралық сауданың негізін қалайды, сөйтіп
дамушы және басқа елдер арасында экономикалық ресурстардың ауысуып
қамтамасыз етеді. Дамушы елдер үшін, әсіресе, олардың ең кедей топтары үшін
бұл қаржы-валюталық табыстың сенімді көзі. Дегенмен, өнеркәсібі дамыған
елдер экономикасында материал және энергия сыйымдылығының төмендеуіне
байланысты халықаралық саудадағы табиғи ресурстардың ролі кему үстінде.
Мысалы, 90-жылдардың басында табиғи шикізаттың дүниежүзілік экспорттағы
үлесі 25% болды. Сонымен қатар дамушы елдердің өздерінің арасында да
дәстүрлі тауарлар үлесінің арасалмағы айтарлықтай өзгерістерге ұшырап
жатыр. Айталық, 70-90 - жылдары дамушы елдердің жалпы экспорты көлемінде
Африка елдерінің үлесі азайды. Олардың үлесі екі еседен артық,
17%-тен 8%-ке дейін кеміп кетті. Керісінше, азиялық елдердің үлесі
үнемі арту үстінде. Шикізатты экспорттаушы-дамушы елдер қазірдің өзінде
дүниежүзілік рыноктағы позицияларын тұрақтандыру үшін қосымша экспорттық
мүмкіндіктерді шуғыл іздестіруде. Бұл орайдағы басты бағыт экспортты
диверсификациялау болып отыр. Экспортты диверсификациялаудың мәні шетке
шығарылатын шикізатты барынша өңдеу, ұқсату, сөйтіп дүниежүзілік рынокқа
өнеркәсіп өнімдерінің жаңа түрлерін ұсыну.
Көптеген проблемаларға қарамастан дәстүрлі тауарлар экспортын кеңейту
ісінде дамушы елдердің дүниежүзілік рыноктағы үлесі бірте-бірте және
үздіксіз артып келеді. Мысалы, 1992 жылы дәстүрлі тауарлар экспорты 1987
жылмен салыстырғанда 2,7%-ке өсті. Ал, 1993 жылы экспорт көлемінің тағы да
10%-ке өскені белгілі болды.
Соңғы жылдары дамушы елдерде жиынтық экспорттың құрылымын қайта қарау
процесі жүріп жатыр. Айталық, 90-жылдардың бас кезінде дамушы елдердің
экспортындағы өнеркәсіп өнімдерінің (түсті металдарды қосқанда) үлесі 57,7-
ке жетті. Бұл үлес тұрақты түрде өсіп келеді. 90-жылдардың ортасында
дүниежүзілік экспорттағы олардың үлесі 25%-тен асты. Өнеркәсіп өнімдері
экспортында машиналар мен жабдықтар экспортының маңызды рөл атқаратыны
белгілі. Соңғы 20 жылда олардың экспорттағы үлесі 90 есеге дейін артты.
Дамушы елдердің жалпы көрсеткіштерінің сыртында жекелеген
мемлекеттердің экспорттык, мүмкіндіктері жасырын қалмас үшін кейбір
мәліметтерді келтірейік. 1980-92 жылдары Иран, Конго, Лаос, Боливия,
Парагвай сияқты елдердің халықаралық еңбек бөлінісіндегі үлесі шикізатты
шетке шығару арқылы өсті. Басқа бір елдер дүниежүзілік экспорттағы өз
үлестерін ұқсатушы өнеркәсіп өнімдерін қарқынды түрде шетке шығару
нәтижесінде арттырып отыр. Осы топтағы елдердің жетістіктерінің өзі әр
қилы. Айталық, алғы шепте “жаңа индустриалды елдер" келе жатса, басқалары
өздерінің экспорттық мүмкіндіктері көлемін біршама төмендетіп жіберді.
Ондай елдердің қатарына, мысалы, Африкадағы ең ірі мемлекет Нигерия жатады.
Бұл ел дүниежүзілік экспорттағы өз үлесінің кемуіне жол берді.
Дүниежүзілік экономикадағы дамушы елдердің жалпы сипаттамасына қарасақ,
онда ең нашар дамушы елдер халықаралық экономикалық қатынастар жүйесінен
бірте-бірте ығыстырылатын жағдайға душар болуы әбден мүмкін.
Мұндай қорытындыға сауда және даму жөніндегі Біріккен Ұлттар Ұйымы
конференциясының (ЮНКТАД) 1996 жылғы баяндамасының авторлары келген.
Олардың пікірінше Бүкіл дүниежүзілік Сауда Ұйымының (БСҰ) Уругвай раунды
шеңберінде қабылданған әлемдік сауда пакті бойынша ауыл шаруашылығы
өнімдерін экспорттау үшін берілетін субсидиялар (жәрдем ақша) қысқарады.
Бұл шешім нашар дамушы елдер үшін күшті соққы. Себебі, астықтың, қанттың,
еттің т.б. азық-түліктің өзіндік құны жоғарылайды да соған сәйкес ең кедей
елдердің жыл сайынғы сауда дефициті (тапшылығы) 2000 жылға қарай 300—600
млрд. долларға өседі деген болжам бар.
Дүниежүзілік саудадағы шикізат пен азық-түлік үлесінің азаюы оларды
өндіруге маманданудың ролін біраз кемітіп тастады. Экономикалық өсудің
шикізаттық бағытты ендігі уақытта тек көмекші роль атқаратын болады.
Сондықтан, дамушы елдердің экономикалық өсуіне қажетгі қарқын беру үшін
еңбекті көп қажет ететін қарапайым тауарлар өндірісін және оның рыногын
игеруге тура келіп тұр.
Халықаралық сауданың даму тенденциясы соңғы онжылдықта әртүрлі қызмет
көрсетулер рыногының маңызы мен көлемінің өте жедел өсіп келе жатқанын
көрсетеді. Дамушы елдер бұл саладағы өз мүмкіндіктерін толық пайдалануы
қажет, ал қайсыбірі бұл мәселені мықтап қолға алды да. Мысалы, туризмді
жандандыру, жұмысшы күшін жалақысы төмен “лас" жұмыстарды істеу үшін
экспорттау т. с. с.
Көптеген дамушы елдер үшін туризм шетелдік валютаны келтіретін негізгі
арнаға айналып отыр. Египетте туризмнен түсетін валюта өз көлемі бойынша
бұл елдің шетелдерде жұмыс істейтін адамдарының ақша аударуы мен шетелдік
көмек арқылы келетін қаражаттардан кейінгі үшінші орында тұр. Соңғы жылдары
шетелдік туризм Түркияда да ерекше қарқын алып, жедел дамуда. Егер, соңғы
жылдары дүниежүзілік туристік алмасулар 4%-ке артса, Түркияда бұл көрсеткіш
8%-ке көбейді. Ұлттық экономиканың туристік секторы жедел дамып келе жатқан
дүние жүзіндегі 5 елдің бірі — Түркия.
Жұмысшы күшін экспорттаудан келетін валюталық түсімдер бойынша ең
жоғары қарқын (жылына 10%) дамушы елдердің үлесінде. Жыл сайын табыстың осы
көзінен мол пайда тауып отырған көптеген дамушы елдер еңбек ресурстарын
экспорттауға әбден машықтанып алды. 80-жылдардың басынан бері жұмысшы күшін
экспорттаудың ұлттық экономикаға келтіретін пайдасы бойынша Пакистан
бірінші орында келеді. Пакистан жұмысшыларының шетелден аударатын
валюталарының сомасы тауарлар мен қызмет көрсету түрлерін экспорттаудан
түсетін валютадан 5 есе артық. Египетте бұл көрсеткіш - 40%, Мароккада -
50%, Түркияда - 60%, Үндістанда - 8 0%.
Кедейлік құрсауынан шығуға ұмтылыс дамушы елдерді экономиканың жоғары
технологиялық салаларын дамытута ынталандыруда. Ол үшін қолайлы
инвестициялық ахуал мен қажетті инфрақұрылымдарды қалыптастыру және арнайы
экономикалық аймақтар құру мәселелері дамушы елдердің күн тәртібінде тұр.
Дамушы елдердің бұл бағыттағы шаралары өздерінің алғашқы жемістерін де бере
бастады.

1.4 Қазақстанның дамушы елдермен экономикалық қатынастарының

болашағы

Ұлттық экономика дамуының, оны реформалаудың кезек күттірмес мәселелері
Қазақстанның сыртқы экономикалық байланыстарын мейлінше күшейтуді талап
етеді. Бұл байланыстар халықаралық еңбек бөлінісінің артықшылықтарын
пайдалануға жетелейді.
Қазақстанның экономикалық мүлделерінің күрделілігі және көптүрлілігі
дүниежүзілік қоғамдастықтың даму дәрежесі әр деңгейлі елдерімен
экономикалық ынтымақтастықты қалыптастыруды талап етеді. Дүниежүзілік
тәжірибе көрсетіп отырғандай, әрбір елдің халықаралық еңбек бөлінісіне
нақты қатысу мүмкіндігі оның экономикасының экспортқа бейімділігімен
анықталады.
Елдің экспортқа бейімділігі салыстырмалы артықшылықтары бар өндірістер
мен құрылымдарды мейлінше жандандырып, дамытуға қолайлы жағдайлар жасайды.
Ал, мұның өзі өз кезегінде елдің экономикалық ресурстарын толық және тиімді
пайдалануға жол ашады.
Қазақстан мен дамушы елдер экономикаларының бірін-бірі толықтыру
мүмкіндіктері жеткілікті. Оларға қойылатын дүниежүзілік рынок талаптарының
ұқсастығы, өзара мүдделілік т.б. дамушы елдермен сауда-экономикалық
қатынастарды көптеген позициялар бойынша өрістетуге ынталандырады.
Мамандардың айтуынша дамушы елдердің рыногы Қазақстан экономикасына
қажетті құрылымдық өзгерістер мен экспортты диверсификациялауды жүзеге
асыру үшін мейлінше қолайлы. Жалпы, Қазақстанның сыртқы экономикалық
байланыстарын кеңейтудің негізгі екі жолы бар. Біріншісі, отандық тауарлар
құрылымын жетілдіру, екіншісі сыртқы сауда операцияларының географиялық
ауқымын кеңейту. Аталған бағыттар өзара байланысты.
Қазақстан экспортын дамыту жөнінде сөз болғанда, ең алдымен елдің
шикізат ресурстарын экспорттаудың ұтымды бағыттарын қарастыру қажет. Ел
экономикасының мүдделеріне сай сыртқы сауда-экономикалық байланыстарды
қалыптастыру үшін объективті мүмкіндіктердің бәрі бар. Оларға, ең алдымен
Қазақстанның табиғи қазба байлықтарының мол қоры жатады. Пайдалы
қазбалардың зерттелген қоры бойынша Қазақстан дүние жүзіндегі ең бай
елдердің қатарынан орын алады. Менделеев кестесіндегі 115 элементтің 99
элементі республика қойнауынан табылды, оның 70 түрінің қоры анықталган, 60
түрі өндірістік әдіспен қазып алынуда. Мұнай, газ, марганец, хром, фосфор,
темір рудалары, вольфрам, молибден, қорғасын, көмір запастары бойынша
Қазақстан дүние жүзі елдерінің бірінші ондығына кіреді. Сонымен қатар,
Қазақстанның дамыған пайдалы қазбалар шығару өнеркәсібі бар. Шикізат
экспортының өсуіне дүниежүзілік рыноктағы оған деген сұраныстың төмендеуі
кері әсер етіп отыр. Сондықтан Қазақстан шикізатына қызығушы елдердің
сұранысын тұрақты түрде ынталандыру үшін оны өңдеудің технологиясын
мейлінше тереңдету қажет. Мысалы, алтын запастары бойынша Қазақстан дүние
жүзіндегі алтын өндіруші елдердің бірінші ондығына кіреді, дегенмен оны
өңдеу жұмыстары енді ғана қолға алына бастады. Түпкі нәтижелерге, түпкі
тиімділікке ұмтылу қазіргі күннің басты талабы. Экспорт саясатында жаңа
географиялық кеңістіктерді игеруге ұмтылыс, дамушы елдермен де
байланыстарды нығайтуды көздейді. Бұл мәселенің тағы бір жағы — өнеркәсібі
дамыған елдер біздің олар үшін тек шикізат базасы болып қала бергенімізді
қалайды. Ол елдердің өңдеуші, ұқсатушы өнеркәсібі бұрыннан қалыптасқан,
тиімді жұмыс істейді. Дамыған елдерді Қазақстан арзан шикізат көзі ретінде
ғана қызықтырады. Сондықтан, Қазақстанның экспорттық саясаты ескі
байланыстарды сақтай отырып, халықаралық экономикалық қатынастарда жаңа
әріптестерді табуға бағытгалуы еліміздің экономикалық өсу ұмтылыстарына сай
келеді. Дәл осы тұрғыдан Қазақстанның дамушы және “жаңа индустриалды"
елдермен экономикалық қатынастарын жандандыру болашағынан көп үміт
күттіретін процесс болмақ. Мұның өзі Қазақстанның негізгі стратегиялық
мақсаты — ұлттық экономиканың аграрлы-шикізат құрылымын өзгерту үшін өте
қажет мәселелер.
Импорттық саясатта мемлекеттің өмір сүруіне қажет өнімдерден өзгелеріне
икемді әкімшілік-экономикалық саясат ұстану керек сияқты. Себебі, импортты
ынталандыру, практика көрсетіп отырғанындай ұлттық іскерлікті дамытута
зиянын тигізеді.
Әрине, рыноктық экономиканың заңдылықтарынан жасырынып, бұғып қалу
ешкімнің қолынан келмейтін іс, дегенмен шетел тауарларымен бәсекелік
күреске түсе алатындай ұлттық өндірістің алғы шарттарын жасаудың орнына
оларды тұншықтыра бергеннен келер пайда жоқ. Импорттық тауарлардың кейбір
түріне жоғары кеден бажын салу арқылы, дәл сол тауарлардың ұлттық өндірісін
қалыптастыруда мемлекеттік реттеу шараларын қолдану артық болмас еді.
Қазақстан экспортының тауарлық құрылымы 1996 жылы мынаны көрсетті: 48% —
астық экспорты, 32% — химия және түсті металдар экспорты, 9% — сирек
металдар экспорты.
Дамушы елдермен экономикалық қатынастарды қалыптастырып, жандандыруды
ол елдерден халық тұтынатын тауарлар, техника мен технологияны импорттау
мәселесіне де зер салу қажет. Бұл мәселені шешу барысында өнеркәсібі
дамыған елдердің іс-тәжірибесінен үйрену артық болмайды. Ең алдымен дамушы
елдермен бірлескен кәсіпорындар құру, сол себепті капиталдарды
шоғырландыруды жүзеге асырған жөн. Екіншіден, импорт тепе-теңдігіне жету
бағытында Қазақстанмен сауда балансы оңды елдерден импортты балансы теріс
елдерге қарай аудару да естен шықпағаны дурыс.
90-жылдардың тәжірибесі көрсеткендей, дамушы елдерден, әсіресе “жаңа
индустриалды елдермен" өнеркәсіп өнімдерінің, киімнің, аяқ киімнің,
күнделікті қажет тауарлардың кең ассортиментін алуға мүмкіндік бар.
Дамушы елдермен экономикалық қатынастарды кеңейтуде екі жақты және көп
жақты ғылыми-өндірістік ынтымақтастықты дұрыс жолға қоюдың да әкелер
пайдасы жоқ емес. Мұндай ынтымақтастықты ең алдымен ұлы көршіміз Қытаймен,
Түркиямен, Парсы шығанағы елдерімен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.