Қазақстандағы шағын кәсіпкерліктің құрылуының ерекшеліктері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Кіріспе 2
1тарау. НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ДАМУЫ 4
1.1. Шағын кәсіпкерліктің құрылуы және дамуының ғылыми негізделуі 4
1.2 Қазақстандағы шағын кәсіпкерліктің құрылуының ерекшеліктері 6
2 тарау. Меркур Строй Сервис ЖШС экономикалық және кәсіпкерлік
белсенділігін талдау 14
2.1. Меркур Строй Сервис ЖШС-нің жалпы сипаттамасы 14
2.2. ЖШС Меркур Строй Сервистің экономикалық тиімділік көрсеткіштерін
талдау 18
3 тарау. Өнеркәсіптегі шағын кәсіпкерлікті дамыту жолдары 22
3.1 Шағын кәсіпкерлікті дамытуда мемлекеттік қолдау тетіктері 22
Қорытынды 26
Қолданылған әдебиеттер тізімі 28

Кіріспе

Шағын кәсіпкерліктің дамуына көптеген теориялық жұмыстар арналған.
Онда шағын кәсіпкерліктің дамуының әлемдік тәжірибесі, сонымен бірге
бәсекелестік механизімінің арқасында олардың кейбіреулерінің ірі бизнеске
айналуы, бүгінгі нарықтық экономикакаға дейінгі мәселелер қарастырылған.
Нарықты экономикасы дамыған елдерде шағын кәсіпорындар бірнеше жүз жылдарда
табиғи дамыған, ал Қазакстанда мүлде басқа жағдай.
Нарықтық экономикаға өткенге дейін бұрынғы Кеңес Одағының құрамындағы
мемлекеттерде ірі өнеркәсіп кәсіпорындары болды да, олардың артықшылықтары
абсолютті деп саналып шағын кәсіпорындар мәселесі жоспарға кірмеген
болатын. Бұл ойдың қателігі командалық орталықтанған жүйеден нарықтық
экономикалық жүйеге өту кезінде, шағын кәсіпорындар мемлекеттің
стратегиялық бағыттың негізгі құралына айналғанда мойындалды.
Осы орайда Қазақстан Республикасының Президенті осы жылдағы жолдауында
Жапония, Германия, Бельгия, Италия сияқты елдерде шағын және орта бизнес,
олардың барлық кәсіпорындары санының 90 пайызын құрағандығын және көптеген
дамыған елдерде олар жалпы өнімінің 50 пайыздан астамын беретіндігін айта
келіп, біздің шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың түбірінен
идеологиясын бұзу қажеттігін баса айтты. Біз кәсіпкерлік ортаның
бастамашылығын іске асыру үшін қолайлы жағдай туғызуымыз керек.
1990 жылдардың басында жаңа экономикалық жүйеге өтуге байланысты
кәсіпкерліктің жаңа түрлеріне жол беріліп, шағын кәсіпорындарға ерекше ынта
қойылып оларды ұйымдастырудың құқықтық нысанына, критерийлеріне, есеп және
есеп беру жүйесінің нормативтік заңдық базасы қамтылды.
Қазақстанда шағын кәсіпорындардың даму тенденциясы мынадай:
• шағын кәсіпорындардың және онда жұмыс істейтіндердің санының тұрақты
өсуі;
• өнеркәсібі дамыған аудандардағы шағын кәсіпорындардың шоғырландыруы;
• шағын кәсіпкерліктің сауда мен қызмет көрсетудегі үлесінің көптігі;
• осы уақытқа дейін шағын кәсіпорындардың салық салу, несиелендіру,
мемлекеттік органдармен арадағы мәселенің шешілмей келе жатқандығы шағын
кәсіпорындардың маңыздылығын мемлекетіміз ғана емес нарықты экономикасы бар
елдердің барлығы мойындап отыр. Оны экономикадағы үлес салмағынан көруге
болады.
Шағын кәсіпкерлік - бәсекелестік ортаны қалыптастыратын, нарықты
отандық тауарлармен толтыратын, халықты жұмыспен қамтитын, ірі және орта
бизнестің ауқаттану ортасы, орта топты қалыптастыратын қоғамның
тұрақтылық негізі.
Осыған байланысты шағын бизнесті қолдауға Қазақстан Республикасы жыл
сайын 159,2 млрд. тг. бөлінеді. Елбасы өзінің жолдауында биылғы жылы
республикалық бюджеттен қосымша 10 млрд. тг. бөлінетіндігін, сонымен бірге,
банк кредиттеріне кепілдік беру мен сақтандыру ісін жүзеге асыруды қолға
алу керектігін ескертті. Мұның өзі қомақты мемлакеттік қолдау болмақ.
Курстық жұмысымыздың мақсаты - өнеркәсіпте шағын кәсіпорындарды дамыту
мен оның артықшылықтарын дәлелдеу.
Курстық жұмыстың мақсатына байланысты мынадай мәселелер қаралады:
• өнеркәсіп пен шағын кәсіпорындардың ролі;
• бүгінгі күнгі өнеркәсіптегі шағын кәсіпорындардың жағдайын талдау,
тиімділіктерін анықтау;
• осы салада шағын кәсіпорын болашағы.

1тарау. НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ДАМУЫ

1.1. Шағын кәсіпкерліктің құрылуы және дамуының ғылыми негізделуі

Бүгінгі күні экономикалық өсудегі негізгі бағыт шағын кәсіпкерліктің
ынталандырып, оны ұлттық экономикадағы рөлін өсіру. Шағын кәсіпкерлік
шаруашылық іс-әрекеттің негізгі әдісі ретінде шаруашылық нысандардың
көптеген түрлерін ынталандыруға, халықтың жұмысбастылығын өсіруге және
Қазақстанның халықаралық еңбек бөлінісіндегі салыстырмалы артықшылықтарын
көрсететін болады.
Шағын кәсіпкерлік ескі мәдениеттің барлық кезеңінде болған. Соның
арқасында өркениет сол кездегі елдің барлығына таралған. Ірі бизнестің
пайда болуына дейін шағын кәсіпкерлікке қойылатын мәселе болмаған.
Классикалық экономика өкілдерінің барлығының зерттеуі бүгінгі шағын
кәсіпкерліктің сол кездегі жағдайы болған. Мұның барлығы бізге
микроэкономика мен экономикалық ілімдер тарихынан белгілі.
Шағын кәсіпкерліктің қиыншылықтары ХХ-ғасырдың бастапқы жылдары
Гильфердинг, И. Шумпетер жазды.
60-шы жылдарығы батыс экономикасы сол кездегі экономиканың екі
жақтылығын мойындайды. Олар орталықтан мөлшері мен әсер етуі бойынша ірі
кәсіпкерлер немесе шеттелген - шағын кәсіпорындар.
Барлық нарықтық елдерде шағын кәсіпорынсыз нарықтық қатынастың дұрыс
дамымайтындығын түсінді. 70-80-ші жылдар монополистік емес сектордың жұмысы
белсендірек жүріп 3-бағытта қозғалды:
1. Мәселе тереңінен зерттелді, яғни жалпы жоспарға ғана емес,
сонымен бірге жеке аспектілерде ғылыми зерттеудегі, ірі бизнес пен
арақатынасы, мемлекетпен байланысы, әлемдік шаруашылықтағы ролі және тағы
басқалары.
2. Шағын кәсіпорын мәселесі барлық монографияға қосыла бастады.
3. Елдердің ерекшелігі ары қарай зерттеле бастады[1].
Біздің еліміз бұл жылдары Кеңес Одағының құрамында болғандықтан елде
ірі кәсіпорынның басымдылығына артық берілді. Шағын кәсіпорындар мүлде жат
ұғым болды.
Шағын кәсіпорынның анықтамасы оған қойылатын критерийлерімен
анықталады. Оған қойылатын критерийлер туралы сұраққа шетелдік және отандық
әдебиеттерде үлкен бөлінеді, бірақ ғалымдар ортақ бір ойға келген жоқ.
Шағын кәсіпорын әр елдің заңындағы қойылған критерийлермен анықталуда.
Критерийлерге келместен бұрын шағын кәсіпорын секторын бүлдіретін терминнің
мағынасын анықтап алайық. Ағылшын тілді әдебиеттерінде small business бізде
шағын кәсіпорын деп аударылады әр елде өздеріне ыңғайлап аударғанмен
көптеген батыс-еуропалық әдебиеттерінде осы термин тікелей қолданылады. Әр
елдің өз экономикасындағы ерекшеліктерге сай бизнес терминінің орнына
бізде кәсіпкерлік ұғымы қолданылуда. Бұған дейінгі, әсіресе өтпелі шағын
бизнес және шағын кәсіпкерлік ұғымдары қатар қолданылып жүрген болатын.
Қазақ тіліндегі кәсіп сөзін бизнес сөзіне балама түрінде алдық және ол өзін
ақтайды деп ойлаймыз[2].
Жоғарыдағы айтқандарды қорытындылай келе мыналарды айта кету керек:
- шағын кәсіпорындарды анықтау әртүрлі елдерде ғана ерекшеленіп
қоймай, елдің ішінде де салалар мен аймақтарда ерекшеленеді;
- анықтамалар тәжірибедегі мұқтаждықтарға байланысты анықталады және
белгілі бір мақсаттарға қызмет етеді;
- анықтамалардың көп болып бөлінуі сол кездегі нақты жағдайды
көрсетеді;
Шағын кәсіпкерлікке қойылатын екі критерийді бөліп қарастыруға болады
сандық және сапалық. Сандық көрсеткіштерге кәсіпорындағы жұмысшылардың орта
саны, капиталдың айналым мөлшері, активтердің мөлшері, табыс көлемі және
тағы басқа көрсеткіштер жатады. Бірақ ресми шетелдік статистика шағын
кәсіпорындарға тек жұмыспен қамтылғандардың санын көрсетеді. Дәл осы
көрсеткіш барлық елдердің мүдделеріне сай келеді. Қалған көрсеткіштер тек
ғылыми әдебиеттерден іскерлік баспалардан, банктер мен салық органдары
жүргізген анкеталардан және шағын кәсіпорындардың инфрақұрылымын қамтамасыз
ететін мамандандырылған ұйымдардан көруге болады.
Сапалық көрсеткіштеріне кәсіпорын иесінің меншік құқығы мен
кәсіпорынды басқаруға және жұмысшылармен байланысының деңгейінен көруге
болады. Келесі мәселе кәсіпорынның нәтижесіне оның жетекшісі тікелей
міндетті, жанұялық іс жүргізу, қаржыландырудағы сипат. Маңызды критерийлер
болып құқықтық тәуелсіздік жатады. Сонымен бірге сапалық көрсеткіштерге
мыналарды да өткізетін товар мен нарығының кішкене болуын қосуға болады.
Осы критерийлердің барлығының жиынтығы шағын кәсіпорындарға экономикалық
категория ретінде шегін анықтауға көмектеседі.
Шағын кәсіпкерліктің шегін анықтау мәселесі бұдан ертеректе де
көтерілген. Шағын кәсіпкерлікке ортақ жалпы сапалық көрсеткіштерді табуға
Ю. Кочеврин де тырысқан. Оның ойынша ондай ортақ критерий ретінде
тұрақсыздықты қарастырған. Ол ойын 1950 - 60 жылдардағы Американың
статистикасының мәліметтерінен дәлелдегісі келді. Ол мәліметтер бойынша
жылына барлық кәсіпорындардың 10-нан 8-9-і жоғалып қайта пайда болып
отырады.
Қалай дегенменде шағын кәсіпорындар жоғалып немесе ірі кәсіпорындарға
айналып немесе басқа кәсіпорындарға қосылып отырады. Бірақ шағын
кәсіпорындардың тұрақсыздығын диалектикалық тұрғыда қарау керек. Бір
жағынан жоғалады, екінші жағынан пайда болады. Сонымен әлемдік және отандық
тәжірибе көрсетіп отырғандай шағын кәсіпкерлікке әртүрлі ұйымдық-құқықтық
нысаны бойынша жұмыс істейтін адамдардың санымен анықталады. Ал бірнеше
ғылыми еңбектерде шағын кәсіпорын деп, бір меншік иесімен басқарылатын
бірнеше адамның тобын немесе кәсіпорынның ісін айтады.
Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы жөніндегі заң
бойынша шағын кәсіпкероік деп құрамында жұмыс істейтіндердің саны 50
адамнан меншігіндегі активтерінің саны 60000 айлық есептік көрсеткіштен
аспайтын кәсіпорындар жатады.
Бұдан басқа салалық ерекшеліктері бойынша өнеркәсіпте, құрылыста және
транспорта - 100 адамнан, көтерме саудада - 50 адамнан, бөлшек саудада мен
қызмет көрсетуде - 30 адамнан басқа салаларда 50 адамнан аспауы керек.
Келесі маңызды категория - шағын кәсіпорындардың сыртқы ортасы. Бұл
шағын кәсіпорындардың құрылуы мен жұмыс істеуіне әсер ететін элементтердің
жиынтығы. Мұндай элементтер 5 топқа бөлінеді. Біріншіден шағын
кәсіпорындардың нарықтық жиынтығы: ресурстық және өткізу. Екіншісі шағын
кәсіпорындарға қажетті нарықтық институттар мен агенттер. Үшіншіден
қоғамдық қатынастардың кешенін кіргізеді; құқықтық әлеуметтік-мәдени және
саяси т.б. Төртінші топ басқа да әлеуметтік-экономикалық үрдістер мен
қатынастарға қатысты шаруашылық құрылымы және т.б. Ерекше топ ретінде шағын
кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау элементін кіргізуге болады. Шағын
кәсіпорындардың сыртқы ортасы анықсыздықпен ерекшеленеді[3].

1.2 Қазақстандағы шағын кәсіпкерліктің құрылуының ерекшеліктері

Еліміздегі қалыптасқан жағдай тиімді жұмыс істейтін шағын кәсіпорынды
ұйымдастыру және дамыту керектігін дәлелдеп отыр. Осы шағын кәсіпорындар
көптеңген мемлекеттердің экономикалық өркендеуіне, өндірістің алға жылжуына
және халықтың белсенді бөлігінің көтерілуіне мүмкіндік берген. Шағын
кәсіпорын мемлекеттер соңғы 30 жылда көптеген жетістіктерге жеткен.
Кәсіпкерлікке деген қоғамдық пікір де дұрыс болмады, оларды
мемлекетті тонаушы немесе алыпсатарлар деп көрсетті. Оның үстіне заңның
жетілмеуі жеке сектордың дамуына жол бермеді.
Бүкіл кеңестік кеңістікте соның ішінде Қазақстанда да шоковая
терапия сияқты мүлде басқа экономикалық курс керек. Қазақстандық шағын
кәсіпорын жаңа екінші этапты бастады.
1992 жылдың басындағы экономикалық реформа немесе шоковая терапия 80-
ші жылдың ортасынан бері шағын кәсіпорын ең көп өскен және ондағы жұмыс
істеушілердің өсуінен де көп болғанымен сипатталды. Бұл жоба реноменалды
сипатта себебі бағдарламаның еркіндігі сондықтан принциптік қаржылық
базасына нұқсан келтірді. Бірақ шағын кәсіпорынның санының өсуі қаржылық
базаға жағымды болды. Шағын кәсіпорын өзінің жағымды мүмкіндіктерін
көрсетті.
90-шы жылдардың басында ҚР-да шағын кәсіпорын ресми анықтама болған
жоқ, әртүрлі құрылымдар әртүрлі анықтаманы қолданды. Кейбір ұйымда шағын
кәсіпорын құрылымда 10 немесе соған дейін дұрыс істейтіндер кіргізсе, енді
біреулері бұл жіктеуге құрамындағы жұмыстар саны көп және осыған
дейінгілерді кіргізді. Оның анықтамасы және оған қойылатын критерийлердің
болмауы, статистикалық мәліметтердің әркелкілігі республиканың экономикалық
дамуына қосқан үлесін бағалауға мүмкіндік бермеді[4].
Реструктуризация мен мемлекеттік ірі кәсіпорынды реформалау өндіріс
көлемінің төмендеуіне және кейбір кәсіпорынның жойылуына әкелді. Бұл үрдіс
жұмыспен қамтылғандардың санын да қысқартты. 1992 және 1996 жылдары
жүргізген кәсіпкерлікті қолдау мен дамыту бағытындағы бағдарламалар
еліміздігі шағын кәсіпорынның құрылуы мен қалыптасуына негіз салды.
Бұл кездердегі шағын кәсіпорын маызды функцияның бірі әлеуметтік бөлу
болды, яғни қиын кризис кезіндегі өзін жұмыспен қамту, өмір сүруге өзіне
қосымша қаражатпен жабдықтау. Сыртқы сауданы еркіндікке жіберу және ел
ішінде жеке саудадағы кедергіні жою, кез келген сауда ісіне жағдай жасады.
Төлем қабілеттіліктің төмендеуіне қарамастан шағын кәсіпорындар халықтың
сұранысы өте жоғары болған, қытайдың және түріктің тауарларымен қамтамасыз
етті. Шағын капиталдың тез айналысы оларды орта капиталға айналдырды. Оның
үстіне шағын сауда қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық дифференцияцияға тез
икемделіп жаппай тұтынушыларды да, сонымен бірге жоғарғы табыс
деңгейіндегілерге де қызмет көрсетті.
Шағын кәсіпкер сауда делдалдық жаққа ығысуы Қазақстан Республикасы
Үкіметінің қатаң салық саясатына қарсы заңды әрекет. Бұрынғы Кеңес
Үкіметінде нарық жағдайында жұмыс істейтін салық жүйесінің болуы мүмкін
емес болатын. Сондықтан тәжірибелі шаруашылық өмірге енгізілген салық
міндеттемесі бұған үйренбеген кәсіпкерлердің қарсылығын тудырды, оның
үстіне шағын кәсіпкерліктің табыстың 70-90%-ын аламыз деген үкіметтің ашық
экстремистік салық саясаты жүрді. Қатаң салық салу қиын жағдайдан жаңа
сапалы деңгейге көтерілуге мүмкіндік бере қоймас, сондықтан салық
төлеушілер салық органдарынан салық табыстарын жасырудың жолын іздеп таба
бастады. Бірліктерді бақылау қиын болғандықтан сауда мен делдалдардың
табысы көлеңке экономикаға кетуін тудырды. 1992-1996 жылдарды алсақ барлық
жұмыспен қамтылған халықтың ішінде шағын кәсіпорындарда жұмыс
істейтіндердің саны республикада 1992- 6,1%, 1993- 4.1%, 1994-
3,16%, 1995-3%, 1996-5,2%-і құраған.
Жұмыс істеуші шағын кәсіпорын субъектілерінің саны 1992 жылы -
34506, 1993 жылы - 35889, 1994 жылы - 32186, ал 1995 жылы - 21265, 1996
жылы - 24033 бірлік болған. Шағын кәсіпорын санының қатты өсуі 1992-93
жылдары байқалған, ал одан кейін олар ақырын төмендей берген. Бұл
кезеңдерде салық саясаты маңызды роль атқарды. 1990 жылдардың басында өнім
өндіруші шағын кәсіпорындарға салық салуда жеңілдіктер болған. Салық
жеңілдіктерінің жоғала бастауы шағын кәсіпорындардың тарабынан заңды
құбылысты тудырып, олардың ісі мен санына әсер етті.
Сонымен бірге 1995 жылы сауда делдалдық қызметтегі нарықтың бос
орындары мен жоғарғы пайда алу мүмкіндіктері жоғала бастады. Ең баста осы
бағытта жұмыс істеген шағын кәсіпорындар өзінің өмір сүруін тоқтатты немесе
диверенфицириленді. Мұндай жағдай Қазақстандық шағын кәсіпорынның дамуының
жаңа тенденциясын тудыруы заңды еді. Бұл шағын кәсіпорындардың өзгеруі мен
құрылымындағы сапалы өзгерістерді енгізген 3-ші этап басталды.
Егер 1992-94 жылдар Қазақстанда барлық экономика соның ішінде шағын
кәсіпкерлікте стохастистік заңмен алғашқы капиталды жинаумен өмір сүрсе,
1995 жылдардан бастап өркениетті нарық жүйесінің заңдары жұмыс істей
бастады. Бір шағын кәсіпорынның өте қымбат тұратын ғимаратты немесе тіпті
орта бағадағы өндірістік алаңды сатып алуы сирек кездесетін. Шағын
кәсіпорындарда жұмыс істейтін жұмысшылардың табысы республикадағы орта
айлық жалақысының төңірегінде болды. Тауарлар мен қызметтердің әркелгілігін
және сапасын көтеруге негізделген шағын кәсіпорындардың өмір сүруге
күресін сипаттайтын бәсекелестік орта қалыптаса бастады. Қазақстан
экономикасының нарықтық концентратция мен капиталдың шоғырлануы, сонымен
бірге шаруашылық өмірдің өзінде жаңа тенденция бастала бастады.
Кәсіпорындардың жұту үрдісі басталды. Қазақстан Үкіметінің қатаң қаржы
тұрақтылық саясаты жүргізілгенде 1994-1995 жылдары шағын кәсіпорындардағы
өзгерістер мен құрылымындағы сапалы өзгерістердің 3-ші этапы аяқталды[5].
Бұл 1992-94 жылдармен салыстырғанда шағын кәсіпорындардың қысқару
қарқынымен сипатталып сапалы тиімділікті көрсетті. Елде шағын кәсіпорындар
нарықтық экономикадағы шағын кәсіпорындардың ролін ойнайтындай жаңа
нарықтық жағдай қалыптасты. 1996 жылы шағын кәсіпорындардың 18%-і
өнеркәсіпте 5%-і ауыл шаруашылығында, 13%-і құрылыста, 8%-і транспорта, 24-
і сауда мен қоғамдық тамақтануда, 12%-і нарықтың жұмыс істеуін қамтамасыз
ететін жалпы коммерциялық істе, 4%-і түрғын үй шаруашылығында, 4%-і
материалдық-техникалық жабдықтау мен өткізуде, 3%-і ғылымда, 6%-і басқа
салаларда. Еңбек ақы қоры 7,114 млн. теңге, ал орта айлық жалақы 5868 теңге
болған. Бұл мәліметтер шағын кәсіпорындар негізінен сауда мен қоғамдық
тамақтануға бағытталған. Мұның өзі шағын кәсіпорындағы өнеркәсіптік өнім
шығаруына сауда мен қоғамдық тамақтанудан жеңіл табыс алынатынын көрсетеді.
1997 жылы шағын кәсіпорын субъектілерінің өскендігін көрсетеді және қаңтар
мен мамыр кезеңінде 156,1 мың бірлік болған. Олардың ішінде жұмыс істейтін
шағын кәсіпорын субъектілері 51,6 мың бірлік. Бұл 1995 жылмен салыстырғанда
2,4 есе 1992 жылмен салыстырғанда 1,5 есе 1996 жылы - 2,2 есеге өскен.
Шағын кәсіпорын субъектілерінің өсуі саладағы мемлекеттік органдарының
жұмыстарының белсенділігімен түсіндіруге болады.
Осы жылдары шағын кәсіпорын өндірістік секторларының ЖІӨ-не үлесі
былай болған: 1992 жылы - 7% , 1993 жылы - 5% , 1994 жылы - 4% , 1995 жылы
- 4,7% , 1996 жылы - 6%. Шағын кәсіпорын субъектілерінің өндірген өнім
көлемі 1996 жылы 8,5 млрд теңге, ал ЖІӨ 1415,8 трлн теңге болды.
Шағын кәсіпорындармен өндірген ішкі жақты өнім 1995 жылы 5181,4 млн
теңгені құрады. Егер бұл көрсеткішті 1994 жылмен салыстырсақ 89,5%-ке
өскен, бірақ өнімнің табиғи көлемі 1995 жылдың 1994 жылға қатысы 96,1% яғни
өндіріс көлемі төмендеген. Өндірістік құрылым көлеміндегі шағын
кәсіпорынның жағдайы төмендегідей:
Өнеркәсіп және электроэнергия - 0,7%, көмір - 1,4%, қара және түсті
металлургия - 2,77% , химиялық және мұнай химиялық өнеркәсіп - 14,79%,
машина жасау және металл өңдеу - 50,34%, басқалары - 29%.
1996 жылы бюджетке төлем 8569,9 млн. теңге болса, 1995 жылы 5378 млн
теңге болған. Міндетті төлемдердің сомасының өсуі шағын кәсіпорынның 10,2%
-ке өсуімен түсіндіреді. Бұл 1996-97 жылдар олардың өндірген өнім көлемі
өскен. Ондағы жұмыс істейтіндердің саны 715,39 мың адам. Бұл жылы
өндірілген көлемі 52,12 млрд. теңге. Шағын кәсіпорынмен өндірілген өнім мен
қызметтің өткізілген көлемі 0,135 млрд теңге. Шағын кәсіпорынның өнім
көлемінің салалық құрылымы келесідей: өнеркәсіптік өндірісте 14,6% ауыл
шаруашылық өнімін қайта өңдеуде 4,2%; 8,5% құрылыста; 55 % - саудада, 6,2%
- қызмет көрсету саласында, 2,2%- қоғамдық тамақтануда, 2,7% - транспортта,
0,6% -туризмде, 6,6% - басқа салаларда жұмыс істейді.
Алынған мәліметтерді талдағаннан шыққан қорытынды 1998 жылғы жұмыс
істеген шағын кәсіпорынның 40%-і шағын кәсіпорынның айтарлықтай салықтық
жеңілдіктермен несиелік мүмкіндіктері болған 1992-93 жылдарды құраған.
Шағын кәсіпкерліктегі дағдарыс елдегі экономикалық жағдайының өзгеруімен
байланысты. Кооперативтер мен шағын кәсіпкерлер ретінде құрылған алғашқы
толқын мемлекеттің берген жеңілдіктерімен итермелеуінің нәтижесінде
айтарлықтай жақсы нәтижеге жетті.
Көптеген шағын кәсіпорындар 38 1994-95 жылдары құрылды. Бұл жағдайда
инфляция төмендеп және шағын жекешелендірулер жүзеге асырылып,
макроэкономикалық тұрақтылық тенденциясы байқала бастады. Оның үстіне
республикадағы жұмыссыздық деңгейін төмендеткен халықты жұмыспен қамту
мәселесі шешіле бастады.
1997-98 жылдардағы шағын кәсіпорынның кризистік үрдісі. Сол
кездегі олардың санындағы және ондағы жұмыс істеушілердің шағын
кәсіпорынның тиімсіз салалары мен аймақтық құрылымдары, олардың қиыншылық
топтарымен байланысы, жұмыстардың көп бөлігінің сауда мен қызмет көрсетуге
бағытталуы, кәсіпкерлердің өндіріспен дамуы, экономикалық негізгі маңызды
саласының жүйесіз, халықтық сипатта болғанын көрсетеді.
Бұл жерден шығар жол шағын кәсіпорындармен республиканың
өндірістік және өндірістік емес қажеттерін қанағаттандыруға бағыттау,
олардың арасындағы бәсекелестікті күшейту.
Қазақстанда кәсіпкерлікті қорғау мәселесі бірінші рет 1992 жылы 4-ші
шілдеде қабылданған Қазақстан Республикасының Жеке кәсіпкерлікті қорғау
мен қолдау туралы заңында көрсетілді. Бәрімізге белгілі Кеңес үкіметі
ыдырағанда Қазақстандағы көптеген ірі кәсіпорындар да өз жұмыстарын тоқтата
бастап, көптеген жұмысшылар босап қалған болатын. Бардың орнын толтыру үшін
олардың орнын шағын кәсіпорынмен толтыру керек болатын. 1992 және 1996
жылдары кәсіпкерлікті қорғау және қолдау жүзеге асыру елдегі шағын
кәсіпорынның құрылуы мен қалыптасуына негіз салды. Атқарушы органмен заң
шығарушы билік институтциялық қайта құрылуға көңіл бөлді. Бұл Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінен, бірнеше заң актілерінен, экономикалық
реформаларды тереңдетудегі бағдарламалық құжаттардан көрінеді. Осы кезеңде
шағын кәсіпорын қаржы экономикалық және ақпараттық қолдау саласында
позитивті өзгерістер болып, оның инфрақұрылымы құрылды.
Бұдан кейін шағын кәсіпкерлікті қолдау белсендірек жүрді. Үкіметтің
мұндай қадамы 1997 жылғы 6-шы наурыздағы президенттің Шағын кәсіпкерліктің
дамуын мемлекеттік қолдау және белсендету туралы шаралары туралы бұйрық
болды деп айтуға болады. Бұл республикадағы 1997 жылғы шағын кәсіпорынның
дамуындағы бағдарламалық құжат болып табылды.
Осы бұйрық бойынша мыналар жүзеге асты:
- шағын кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік институты құрылды;
- шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы, жеке кәсіпкерлік
туралы, жеке кәсіпкерлікке қатысты кейбір Қазақстан Республикасының
заңдарына өзгерістер мен толықтырулар енгізілді,
- шағын кәсіпкерлікті дамыту жөніндегі қор құрылды;
- 2-ші деңгейдегі барлық банктердің шағын кәсіпкерлік субъектілерін
несиелеудің минималды мөлшерін белгіледі (барлық банктердің несиелік
қарыздары 10-тен төмен болмауы керек)
- бақылаушы және инспекторлық мемлекеттік органдар мен олардың
көрсететін ақылы қызметтер саны қысқартылды;
- шағын кәсіпорынның жұмыс істеуіне жағдай жасалуда (өндірістік
ғимараттар мен жер участктері берілгелі жатыр және тағы басқалар)
- шағын кәсіпорындарға жеңілдік беру жүйесі қаралуда;
- шағын кәсіпкерлікті қолдаудағы әкімдердің жұмыстарын қатаң бақыланған.
Бұдан кейінгі жылдардағы Қазақстан Республикасының мемлекеттік саясаты
шағын кәсіпкерлікті қолдау және дамыту бағытында болады.
Республикада Шағын кәсіпорын статусын алған ұйымдар мен
кәсіпорындарға салықты есептеу мен төлеудің арнайы режимі белгіленген;
кәсіпкерлік іске қолайлы жағдай жасалған; құқықтар қамтамасыз ету
ұйымдастырылған[6].
Шағын кәсіпорындар командалық істің келесі түрін жүзеге асырады;
- тұрғын үй, өндірістік, әлеуметтік және табиғатты қорғауға негізделген
объектілердің құрлысын, әртүрлі жөндеу жұмыстарын жүргізді;

- өнімді өткізумен айналысады;
- әртүрлі қызметтер көрсетеді;
- 1997 жылы 17,5 мың шағын және - орта кәсіпкерлер, ал одан кейінгі жылы
шағын және орта кәсіпкерліктің 41,7% -ке дейін 2001 жылы олардың саны
98,3 мың бірлікті құрады немесе 5 есеге өсті.
Кесте 1. Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпорындардың саны, бірлік.
Салалар 1997 1998 1999 2001 20011997
ж
1 .өнеркәсіп 2526 3668 5633 12474 4,97
2. құрылыс 2142 3007 4680 10165 4,75
3. сауда, авто
және
құралдарды жөндеу 7587 11959 17531 46690 6,15
4. мейманхана
мен
мейрамханалар 227 490 789 1854 8,17
5. транспорт
және
байланыс
670 1152 1952 5000 7,46
6. білім
және
денсаулық сақтау 3130 2892 4549 2422 0,77
7.
коммуналдық
қызмет
1257 1680 1961 2329 1,85
ҚР барлығы 17539 24848 37095 98300 5,61

Шағын кәсіпорындар экономиканың көптеген салдаларында
ұйымдастырылған, бірақ олардың көбі Сауда, авто және қолданыстағы техника
жөндеу - 47,5%, өнеркәсіп - 12% , ол ең аз мөлшері коммуналдық қызметкерге-
2,4% -і келеді.
Ондағы жұмыс істейтіндердің саны үнемі өсіп отыр. Егер 1997 жылғы бұл
кәсіпорында 132,4 мың адам немесе орташа бір кәсіпорынға 8 адамнан келген!
Өнеркәсіптегі шағын кәсіпорындағы адам саны 2000 жылға дейін орташа 12
адамды құраса, құрылыста 11 адамды құраған[7].
Экономика саласындағы еңбектің тиімділігін, пайдалы жақтарын ондағы
өндірілген өнім көлемін 1 жұмысшыға есептеу арқылы көруге болады.
Шағын кәсіпорындарда өндірілген өнім мен көрсетілген қызметтер
сапасы 454,7 млрд теңге, ондағы жұмысшылардың саны 429,5 мың адам. Бұл
жердегі бір орта жылдық жұмысшының өндірілген өнімі- 1058,6 мың теңге.
Кесте 2. Шағын кәсіпорындағы 1 жұмысшының жылдық өндірген өнімдері мен
қызметтері, мың теңге.
Салалар 1997 1998 1999 2001 20011997ж
І.өнеркәсіп 197,8 331,8 352,6 753,2 380,8
2. құрылыс 230,7 396,4 325,1 822,4 365,5
3. сауда, авто
және
құралдарды жөндеу 1691 1240 2000 1985 117,4
4. мейманхана
мен
мейрамханалар 5,5 191,9 197,6 383,8

5. транспорт
және
байланыс 344,7 357,6 415,9 963,9 279,6
6 .коммуналдық 341,7 519,1 299,3 341 100
қызмет
ҚР барлығы 651,9 737,1 967,3 1058,6 162,4

Шағын кәсіпорындағы 1 жұмысшыға шаққандағы өндірілген өнім немесе
еңбек өнімділігі бірқалыпты емес.
Өнеркәсіптегі кәсіпорында олар өзгермелі түрде өскен. Орта жылдық өсу
қарқыны 56%, құрылыста 1998 жылы алдыңғы жылмен салыстырғанда өндірушілік
14,4% өсті, ал 2001 жылы өндірушілік 22,7% -ке өскен.
Экономиканың маңызды саласындағы еңбек өнімдерінің өсу қарқынының
жоғарғы қарқыны натуралды түрдегі өнім шығарудың өсуімен ғана есептелмейді,
оған сонымен бірге баға факторы әсер етеді.
Өнеркәсіптегі шағын кәсіпорынның еңбек өнімділігі 1997 жылдың
деңгейімен салыстырғанда 2001 жылы 3,8 есеге өскен.
Еңбек өнімділігі өнеркәсіпте 3,8 есе, құрылыста-3,6 есе, сауда мен
автомобиль мен күнделікті техниканы жөндеуге - 17,4%, транспорт немесе
байланыста - 2,8 есеге өскен.
Шағын кәсіпорындағы жұмыс істеудің жалақысы үнемі өсіп отырған,
соңғы бес жылдағы орта жылдық өсу қарқыны - 21,9% болса, еңбек өнімінің
орта жылдық өсу қарқыны 12,5% -ті құраған.
Статистикалық агенттердің мәліметтері бойынша елімізде 01.09.2002
жылы 112,2 мыңдай шағын кәсіпорын өкілдері тіркелген. Бұл өткен жылмен
салыстырғанда 15,8% -ке жоғары.
Тіркелген кәсіпорынның 75%-і нақты жұмыс істейді. Олардың әрбір екіншісі
белсенді.
Үкіметтің шараларына қарамастан шағын кәсіпкерлікке ең салалар болып
сауда мен автомобиль және үйде қолданылатын заттарға жөндеу саласы (43,3%),
ал өнеркәсіпте 13,1 %, ауылшаруашылығында 7,9% транспорт пен байланыста 6%
Республикадағы шағын кәсіпорындардағы жұмыс істейтіндердің саны бір
жыл ішінде 6,9%-ке өсіп 456,5 мың адамды немесе ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.