Аралас экономиканың сипаттамасы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе 2
1 Аралас экономиканың пайда болу үлгілері, мәні 3
1.1 Аралас экономиканың сипаттамасы 3
1.2 Қазақстанның тәуелсіздік алуынан бұрынғы экономикалық жағдайына
қысқаша шолу 7
2. Қазақстан аралас экономика кезеңінде 12
2.1. Нарықтық қатынастарға көшу: қиыншылықтар мен күрделі мәселелер 12
2.2. Республика өнеркәсібінің дамуындағы ахуал 15
2.3. Аралас экономика кезеңіндегі Қазақстан ауыл шаруашылығының жағдайы
20
3. Нарықтық қатынастарға өту кезеңіндегі Қазақстанның жетістіктері 26
Қорытынды 28
Қолданылған әдебиеттер 30

Кіріспе

Экономика - әрбір қоғамдық құрылыстың негізгі іргетасы, ол материалдық
өндірістердің даму дәрежесін сипаттайды, қоғамдағы аса маңызды барлық
үрдістерді белгілейді.
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынасқа көшу барысында тиянақты,
қатаң бақылау, тексеру ерекше орын алатыны шетел үлгісінен белгілі. Себебі,
нарықтық қатынас принципімен, дамуды қамтамасыз ету үшін, ол елде -
бәсекелестік шешуші роль болып атқарылады. Бәсекелестікті қамтамасыз ету
үшін, өте қатал бақылауды тексеру қажет. Соның нәтижесінде ғана, нарықтық
қатынас жолымен дамудың тиімділігі іске асырылады.
Осыған байланысты бұл курстық жұмысым аралас экономика төңірегінде
өрбімекші. Қазіргі таңда бұл тақырып бүгінгі күннің талабын
қанағаттандыратын ең негізгі тақырыптардың бірі болып отыр.
Курстық жұмыстың мақсаты: аралас экономика туралы ұғымды түсіну, оның
сипаттамалары мен белгілерін талдау және қазіргі Қазақстандағы аралас
экономиканың ахуалын саралау.

1 Аралас экономиканың пайда болу үлгілері, мәні

1.1 Аралас экономиканың сипаттамасы

Ірі өнеркәсіпті бір сатысынан басқасына ауыстырған өндіргіш күштердің
өсуі адамзат қоғамының әлеуметтік-экономикалық дамуының қатпарларында да
терең өзгерістер туғызады[1].
Екінші жағынан, болып жатқан өзгерістерді айтқанда қоғамдық өндіріс
түріндегі өзгерістерді көшіруге болмайды. Олар, жай ғана модификация емес,
басқа мазмұнға, жағдайға өту. Бұл өзгерістер машиналарды енгізу, ірі
өнеркәсіптің нәтижесі, содан кейін қоғамдық өндірістің индустриялануы
капитализм шеңберінде ұжымдық өндірістің өмірге объективті келуін
қамтамасыз етті. Нәтижесінде қоғамдық өндіріс машинаға сүйеніп өз бойында
қарама-қарсы екі тенденцияны қосады, кәсіпорындар мен өндіріс салаларының
оқшаулануы және өзара байланыстылығы. Тауарлы өндірістегі ұжымдық
қатынастарды немесе ұжымдық өндірістегі тауарлы қатынастардың қоғамдық
өндірістің бір түрінен екіншісіне ауысып өтпелі жағдайын білдіреді.
Қоғамдық өндірістің бұл өтпелі жағдайы нарықтық қатынас дамуының жаңа
сатысын — аралас экономиканы туғызады.
Тауарлы өндіріс — аралас экономика, өйткені мұнда ұжымдық өндіріс
қалыптасады, біреуінің заңдылықтары басқасына айналады. Аралас экономика
қызметінің ерекшелігі, тауарлы өндіріс заңдылықтарына негізделген ұжымдық
өндірістің заңдылықтарының әрекеті сипатымен байланысты. Экономикалық
қатынастар дамуының табиғи тарихи процесі меншіктің түрлі формаларының
басын қосады. Шаруашылықты жүргізудің бір тәсілі табиғи жолмен басқа
тәсіліне ауысып отырады.
Аралас экономиканы түрлі өндіріс әдістері арасындағы кедергі, ол
мемлекеттік жеке кәсіпкерлер ісіне араласуынан болады деп қарамау керек.
Аралас экономиканы көп укладтылықпен теңестіру де қате көзқарас. Әр түрлі
укладтар түрлі дамыған өндіріс әдістерінде болды. Айталық, дамыған
капитализмде феодалдық жер пайдалану, ұсақ тауарлық шаруашылықтың
қалдықтары болды; бірақ осының себебінен капиталистік өндірістік
қатынастардың негізіне аралас экономиканы кіргізу тауарлы өндірістің
капитализмді туғызғанымен бірдей, керісінше емес. Аралас экономиканы
формациялық емес деп қарау да күмәнді.
Қазіргі қоғам дамуының объективтік процестерін талдау мынаны
білдіреді: қазіргі экономикалық құрылыс аралас экономиканы сипаттайды, ол
бұрынғының қойнауында туған қоғамдық шаруашылықты жүргізудің жаңа түрі.
Қоғамдық шаруашылықты жүргізудің екі түрі аралас экономиканың тарихи
алғы шарттары еді. Сондықтан аралас экономика шын өмірдегі қатынастардың
бер жағын емес, ең тереңдегі шын нақты қатынастарды айқындайды. Аралас
экономика өзінің бойына мемлекет пен кәсіпкерлердің арасындағы қатынастарды
емес, экономикалық укладтар арасындағы қатынастарды емес, тіпті формациялар
мен өндіріс әдістері арасындағы қатынастарды емес, ол бір қоғамдық өндіріс
түрінің екіншісімен ауысу қатынастарын жинақтайды. Аралас экономикада
ешкімді, ештеңені ешқандай қыстау, қинау шыңдау жоқ. Мұнда эволюция табиғи
жолмен, біреулері жаңадан, бұрынғылары қоғамдық өндіріс элементтерінің
"ескертуімен" өзгеріп жүріп отырады. Оның өтпелілігі мұндағы жаңа өндіріс
әдісінің пісіп жетілуінде, бірақ бұл бір өндіріс әдісінің екіншісіне өту
кезеңі емес. Мұндағы процестер өте күрделі, өйткені жаңа заңдылықтарды
қалыптастыру бұрынғылардың модификациялануы мен жаңаруы, мәндік
қатынастардың өзгерген түрлері туралы сөз болып отыр. Бұлар жөнінде өтпелі
кезеңде айтуға болмайды, өйткені ол бұрынғы түрдегі процестерді өзіне
қабылдамайды және адекватты материалдық-техникалық база жасалған кезеңге
дейінгіні қамтымайды.
Шаруашылықты жүргізудің жаңа түрінің қалыптасуын айтқанда мынаны атап
өту керек; жаңаның бәрі емес, жаңаның жоғары дәрежелі, қоғамдық өндіріс
түрінің біреуін басқасының ауыстыруы бұл тауарлы өндірістің заңы.
Өндірістің жаңа ұжымдық түрінің ену процесі — аралас экономика. Аралас
экономиканың өтпелі экономикадан айырмашылығы мынада: өтпелі экономика
формациялық даму деңгейін және қайта өзгерісті ұйымдастыруды көрсетеді.
Әр түрлі елдердің қазіргі экономикасын аралас экономика деп сипаттауға
болады, бірақ АҚШ-тың немесе ГФР-ның экономикасын өтпелі деп айтуға
келмейді. АҚШ-тың, ГФР-ның экономикасы өз бойына тауарлы және ұжымдық
қатынастардың заңдылықтарын жинақтағанымен, оларда туып келе жатқан
қоғамдық-экономикалық құрылыстың экономикалық укладтары жоқ. Сондықтан біз
АҚШ-тың немесе ГФР-ның қазіргі экономикасын өтпелі экономика дей алмаймыз.
Жаңа экономикалық жүйенің алғы шарттары және жаңа жүйе бір-бірінсіз өз
бетімен дамитын ерекше эмбрион сияқты. Зерделеп отырған құбылыстың
белгілерін атау қиын емес, өйткені оларды бұрынғы ғалым-экономистер өз
түсінігі бойынша айқындады. Ғылыми әдебиетте олар монополистік
капитализмнің немесе индустриалды қоғамның, болмаса басқа бір концепцияның
белгілі сипаттары ретінде көрінеді. Осы алғышарттар аралас экономика ұғымын
анықтайды және оның мынадай белгілерін атап өтуге болады. Алдымен аралас
экономика қоғамдық өндірістегі тауарлы және ұжымдық өндірістің барлығын,
оларға тән заңдар, заңдылықтар мен қатынастарды сипаттайды. Аралас
экономика нақтылы экономикалық шындықтың құн заңы мен жоспарлылық заңының
әрекетін білдіреді. Олар туралы Дж. Гэлбрейт "Нарықтық қатынастар кейбір
жоспарлау жолымен модификацияланып отыруы тиіс"[2] деп жазды.
Аралас экономиканың алғашқы көрінісі — экономиканы реттеуге
мeмлeкeттің apaласуы. Бұл ең алдымен мемлекеттің экономикалық қызметінің
күшеюінен көрінеді, бұған сұранысты ынталандыру, салықты реттеу арқылы
инвестицияны ынталандыру, амортизацияны жылдамдату және т.б. шаралар
кіреді. Аралас экономикаға тән белгінің бірі — мемлекет пен бизнестің өзара
байланысы. Бірақ мұнда басқа да көптеген аралық буындар мен элементтер бар,
ол әр түрлі өнеркәсіп, сауда, саяси топтардың мүддесін білдіріп, қоғамдық
өндірісті біртұтас өзара байланыстың түрлері мен саяси лоббизм жолымен
реттеуге қатысады.
Аралас экономиканың басты белгісі — мемлекеттік меншік. Айталық, жеке
сектордың қолынан бәрі келе бермейді, бұл әсіресе темір жол транспортында,
атом энергетикасында, космостық техниканы игеруде ерекше білінеді. Қазіргі
өндірістің бұл салалары тек үлкен көлемде ақша қаржыларын талап етіп қана
қоймай, сонымен қатар қоғамның барлық күш-жігерін қажет етеді. Олар өз
кезегінде шаруашылықтың басқа салаларына айтарлықтай тікелей ықпал жасайды.
Мемлекеттік меншіктің пайда болуы — тауар қатынастарында жаңа лептің,
ұжымдық өндірістің үстемдігін сипаттайды. Аралас экономикаға меншіктің
көптүрлілігі тән, мұнда жеке-дара және ұжымдық меншіктің түрі олардың
негізі болып, басқа түрлерінің пайда болуына әсер етеді. Аралас
экономиканың маңызды бір белгісі құндық және жоспарлылық тұтқалар арқылы
реттеу[3]. Оларды қолдану басқарудың мемлекеттік және де басқа органдарда
жүреді, бұлар кеңестік және консультация немесе зерттеу сипатында болады.
Аралас экономиканың мәнді бір сипаты — микро- макро деңгейіндегі
экономикалық процестерді ұйымдастырудың, басқарудың ролінің артуы.
Ұйымдастыру қатынастары ролінің артуы тек қана техникалық себептерден емес,
алдымен экономикалық процестердің салдарынан болады.
Қарастырып отырған аралас экономиканың белгілерінің тағы бір жағы
жекеленген кәсіпорындардың трест, концернге, диверсификацияланған
фирмаларға ауысуы. Олар микро деңгейдегі ұйымдастыру мен басқару қызметін
түбірінен өзгертеді. Ірі кәсіпорындардың көлемі, олардың өндірістік
тұтынуы, транспорттық және ақпарат мүмкіндіктеріне қарап өнім шығаруы —
бәрі баға белгілеуге, сұранысты, ұсынысты бақылауға, нарықтың
берекетсіздігін жоюға жағдай жасайды, еркін бәсеке дәуіріне тән
қиындықтарды жеңуге көмектеседі.
Аралас экономиканы қазіргі қоғамның индустриалдық даму дәуіріндегі
экономикалық жүйе сипаттайды, оған белгілі бір заңдылықтар тән. Ол
заңдылықтар тауарлы және ұжымдық өндірістің заңдарына тәуелді. Аралас
экономика шаруашылықты жүргізу жүйесі ретінде пайда болып, тек қана ұжымдық
өндірісті дамытып қоймайды, ең алдымен тауарлы қатынастар жүйесін тереңдете
түседі. Бұл шеңбердің ұлғаюы тауарлы қатынастардың жер шарындағы көптеген
елдерді қамтуынан айқын білінеді. Олар тауарлы өндіріс заңдылықтарының
дамуынан, оның заңдары әрекетінің күрделенуінен, элементтерінің жаңа
түрлерінен көрінеді және олар ұжымдық өндірістің тең заңдылықтары болып
табылады.

1.2 Қазақстанның тәуелсіздік алуынан бұрынғы экономикалық жағдайына
қысқаша шолу

Қазақстан экономикасының артта қалуы және ондағы кемшіліктер туралы
1986 жылдан бастап ашық айтыла бастады. Осымен байланысты он екінші
бесжылдықта 1986-1990 жж. республика экономикасын қайта құру мүмкіндіктері
іздестірілді, бұл бағытта болған жаңа идеяларды іске асырудың жолдары
қарастырылды. Мұның өзі бесжылдықта ұлттық табыстың өсуінде, әлеуметтік
ахуалды жақсартуда, ауыл шаруашылығы өнімдерін, оның ішінде ет, сүт
өндіруде кейбір табыстарға қол жеткізді.
Дегенмен қоғамдық өндіріс көлемі қойылып отырған талаптардың деңгейінен
көп төмен жатты. Оның негізгі себебі басқарудың әкімшіл-әміршіл жүйесінің
икемсіздігіне байланысты еді. Ең бастысы өндірістің тиімділігін арттыруда
экономикалық тетіктер жете пайдаланылмады, оның толып жатқан резервтері
іске қосылмады.
Өнімнің өсуінің күрт төмендеуінің тағы бір негізгі себебі - ел ішіндегі
жағдайдың шиеленісуімен байланысты еді. Бұрынғы, ертеден келе жатқан
кемшіліктерге еселенген жаңа қиындықтар қосылды. Олар КСРО-ның тарауына
байланысты республикалар арасындағы экономикалық қатынастардың үзілуі, бір-
біріне тауарлар жіберу жөніндегі міндеттемелердің орындалмауы, қаржы-несие
мәселесіндегі қиындықтар болатын. Осының салдарынан, ең алдымен, Орта Азия
республикалары мен Қазақстанның экономикалық жағдайы нашарлап кетті.
1990 жылдың орта шенінде өнімнің өсу қарқынының, бұрынғы жылдармен
салыстырғанда, мықтап құлдырағаны байқалды. Дағдарыс экономиканың барлық
салаларын қамтыды. Ол саяси-әлеуметтік жағдайға теріс әсерін тигізе
бастады. Көмір алқаптарындағы кеншілердің, металлургтердің тұрмыс дәрежесі
мейілінше төмендеді. Осыған орай, олар өздерінің наразылығын ашық білдіре
бастады. Кеншілер ұжымдарының еріктілігін, шығарылған көмірдің кейбір
бөлігін өздерінің қалауынша сатып, қажетті тауарларға айырбастап алып
отыруға мүмкіндік берілуін талап етті.
Экономикалық дағдарыс республикадағы өнеркәсіп өндірісінің көптеген
салаларын қамтыды. Оларға қажетті жабдықтар жетіспеді. Әсіресе, халық
тұтынатын тауарларды өндіру нашар жағдайда болды. 1991 жылы аграрлық
секторда да қиыншылықтар аз болған жоқ. Көктемнің ерте шығуы, жаңбырдың
болмауы, мамыр айында салқын түсіп, топырақтың тоңазуы көп жерлерде
астықтың шығымын төмендетті. Қажетті материалдардың жеткіліксіздігінен
күрделі құрылыстың қарқыны баяулап, жоспарлар орындалмады.
Қазақстанда республика экономикасын нарықтық қарым-қатынас аясына
шығару мақсатымен 1991 жылдың ақпан айында Жоғарғы экономикалық кеңес
құрылды. Оның құрамына енген белгілі экономист Г. Явлинский, АҚШ-тан келген
доктор Бэнг тағы басқа ірі экономист мамандар республика экономикасына
нарықтық қатынастарды енгізудің мүмкіндіктерін іске қосу мәселесімен
шұғылданды.
Мемлекеттік шаруашылық басқару құрылымы өзгеруіне байланысты пайда
болған қиындықтарға, бұрынғы әкімшіл-әміршіл жүйе қалдықтарының тарапынан
болған қарсылықтарға қарамастан нарықтық саудаға көшуде біраз іс
тындырылды. Республика Президентінің жарлығымен жекешелендіру жөнінде
Мемлекеттік комитет құрылды. Ал 1991 жылғы шілде айында өткен Қазақ КСР
Жоғары Кеңесінің IV сессиясы мемлекеттік меншікті жекешелендіру жөнінде
арнайы заң қабылдап, 1991-1992 жылдарды қамтитын оның бірінші кезеңінің
бағдарламасын бекітті.
Бұл бағдарлама бойынша:
- бұрынғы Одаққа қараған кәсіпорындардың барлығы енді республиканың
занды меншігіне енетін болды;
- кәсіпшілікті қолдау, бұрынғы мемлекеттік меншікті мүмкін болатын
жерлерде таратып, оны жеке меншікке айналдыру қажеттігі атап көрсетілді.
Бұл шаралармен байланыстыра отырып, ақша құнын күшейту, оған сатып алынатын
тауарларды көбейту міндеттері алға қойылды;
- агроөнеркәсіп кешеніндегі жекешелендірудің мүмкіндігінің
ерекшеліктерін ескере отырып, онда жалға беру, сатып алу, бірлестіктерге
бөліп беру, кейбір құрал-жабдықтарды ұжымдық меншікке бөлу т.б. іске асыру
қажеттігі айтылды.
Сөйтіп, бұл бағдарламаларда қазіргі қоғамдық қатынастарды дамытуға
барынша күш жұмсау мақсаты қойылды. Бұл жағдай экономикалық бірлестік
жөніндегі шартқа қол қойған басқа да республикаларға тарауға тиісті болды.
Ол мемлекеттердің басшыларымен бүл мәселеде ортақ ой-пікір, келісулер,
мәмлелесу мен уағадаластықтар жасалды.
Алайда, осындай өзара уағадаластыққа қарамастан ұлттық республикалар
арасындағы ертеден қалыптасқан экономикалық қатынастардың ыдырауы орын
алды. Мәселен, өзара келісім бола тұра Украина мен Ресей Қазақстанға кокс
жіберуді тоқтатты. Соның салдарынан Жамбыл мен Шымкент фосфор өндірісі
зардап шекті, олар минералдық тыңайтқыштарды шығаруды қысқартты. Немесе,
Тәжікстан біздің республикаға сататын электр қуатын өздеріндегі бiр квт-
сағат үшін төленетін 10 тиын орнына 30 тиынға дейін көтерді. Ал Түркменстан
газдың құнын 57 есе өсірді. Мұның өзі, сайып келгенде, республикалар
арасындағы экономикалық байланысты күрделендіре түсті. Сондықтан да
Қазақстан Президенті мен үкіметі достастық аясындағы мемлекеттермен өзара
тиімді және бір-бірін кемсітуге жол бермейтін келісім шарттар жасауға күш
салды.
Дегенмен әртүрлі себептерге байланысты бірінші кезекте Кеңес Одағы
республикаларының бір-бірімен біте қайнасып, бірігіп-кірігіп кеткен
шаруашылық қарым-қатынасының бұзылуына байланысты Қазақстанда экономикалық
қиындық күшейді. 1991 жылдың қорытындысында қоғамдық өнім шығару соның
алдындағы жылмен салыстырғанда 7,2 пайызға, ұлттық табыс 10 пайызға, еңбек
өнімділігі 5,4 пайызға төмендеді. Тұтыну-сауда саласындағы жағдай шиеленісе
түсті. Жеке сауда тауар айналымының ерекше қысқаруы "көлеңкелі"
экономиканың кеңінен өрістеуіне, халықтың тұрмыс дәрежесінің одан әрі
төмендеуіне алып келді. Елде ақшаның құны түсіп кетті. Құны жоқ қағаз
ақшаның көлемі 1991 жылы 1990 жылмен салыстырғанда 4,5 есе өсіп, 8,7
миллиард сомға жетті, оның 3 миллиарды 1991 жылдың соңғы екі айында
шығарылды. Республиканың мемлекеттік қарызы 7,8 миллиард сомға дейін өсті.
1991 жылы Қазақстандағы барлық кәсіпорындар мен ұжымдардың 11 пайызы
шаруашылық жылын шығынмен аяқтады. Халық тұтынатын тауарлар азайды.
Тауарларға бағаны негізсіз көтеру нәтижесінде сол жылды табысты аяқтаған
кәсіпорындар да аз болған жоқ. Бірақ олардың ақшалай кірісі көбейгенімен,
материалдық және еңбек қорлары артпады.
Өнеркәсіп тауарларына бағаның айтарлықтай қымбаттауы аграрлық
сектордың жағдайын едәуір қиындатып жіберді. Соның салдарынан, егер 1991
жылы ауыл шаруашылық өнімдерін сатып алу бағасы 1,5-3 есеге дейін өссе,
ауыл шаруашылығына қажетті механизм мен машиналарды сатып алу бағасы одан
бірнеше есе асып түсті. Оның үстіне ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру біраз
төмендеді. Оған 1991 жылғы болған қуаңшылықтың үлкен зардабы тиді.
Нәтижесінде жоспарланған астықтың тең жартысы ғана алынды, мал шаруашылығын
жеммен қамтамасыз ету 60-65 пайыздан асқан жоқ. Соның салдарынан
республикада ет, сүт, жұмыртқа сатып алу деңгейі төмендеді. Бірқатар
облыстарда малдың саны азайды. 1991 жылы 1990 жылмен салыстырғанда ауыл
шаруашылық өнімі 8 пайызға, еңбек өнімділігі 11 пайызға төмендеді.
Мемлекетке небәрi 3,2 миллион тонна астық сатылып, бұл барлық жиналған
астықтың тек 27 пайызын ғана құрады. Сондай-ақ картоп, көкөніс және қант
қызылшасын сатып алу едәуір қысқарды. Колхоздар мен совхоздардың қаржы
жағдайы нашарлап, экономикалық тиімсіз шаруашылықтардың саны 5 есеге дейін
өстi[4].
Халық шаруашылығына жұмсалатын қаржының барлық көлемі 1990 жылмен
салыстырғанда 7 пайызға азайды. Іске қосылуға тиісті 57 халық шаруашылығы
объектілерінің тек 30-ы ғана бітіп, оның есесіне аяқталмаған құрылыстар
саны 1,4 есеге көбейді. Оған жұмсалмай қалған қаржы 1991 жылдың аяғында 17
миллиард сомға жетті. Транспорт бойынша жүк тасу 1990 жылмен салыстырғанда
66 миллион сомға, ал жолаушыларды тасу - 8 пайызға қысқарды. Шет елдерге
бұрынғысынша шикізат, жартылай өңделген материалдарды шығару басым болды.
Оның 60 пайызы қара және түсті металлургия өнеркәсіп өнімдерінен тұрды.
Есесіне басқа жерлерден республика бұрынғыша машина жасау өнеркәсібіне
қажетті жабдықтардың 250-ден астам түрлерін, 13 пайыз көлемінде халық
тұтынатын тауарларды, сондай-ақ тамақ өнеркәсібіне керекті материалдар мен
шикізатты алдырды[5].

Міне Қазақстан осындай қысылтаяң жағдайға тап болды. Енді экономиканы
реформалаудың кезек күттірмейтін мәселелері алда тұрған болатын.

2. Қазақстан аралас экономика кезеңінде

2.1. Нарықтық қатынастарға көшу: қиыншылықтар мен күрделі мәселелер

Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін нарықтық экономикаға көшуді таңдап
алған болатын. Осы бағытта 1992 жылы қаңтарда Қазақстан Ресейдің үлгісімен
бағаны ырықтандыруға, мемлекеттік меншікті оның иелігінен алып
жекешелендіруге кірісті.
Қазақстанда нарықтық экономикаға көшудің алғашқы кезде үш кезеңі
белгіленді. Бірінші кезең - 1991-1992 жылдар, екінші кезең - 1993-1995
жылдар аралығы болып, осы мерізімде жүргізілетін іс бағдараламасы Жоғарғы
Кеңестің сессиясында мақұлданып, Президенттің Жарлығымен бекіді. Ал үшінші
кезең - 1996-1998 жылдарды қамтуға тиіс болды. Осымен байланысты көптеген
жаңа заңдар, реформаны жүзеге асыруға қажет басқа да құжаттар
қабылданды. Нарықтық экономикаға көшу мәселелерімен айналысатын жаңа
мемлекеттік басқару органдары құрылды. Олар: Мүлік жөніндегі, Монополияға
қарсы саясат жөніндегі комитеттер, Салық инспекциясы, Кеден және т. б.
Сондай-ақ нарықтық экономикаға тән инфрақұрылымның да кейбір түрлері:
биржалар, коммерциялық банктер, сауда үйлері, жеке меншіктік кәсіпорындар
мен шаруашылықтар, жеке меншік пен мемлекет меншігі аралас ірі
корпорациялар, акционерлік қоғамдар, холдингтік компаниялар өмірге келді.
Сөйтіп, нарықтық экономикаға қарай, меншіктің түрін өзгертуде, аралас
экономика құруда біршама жұмыстар атқарылды.
Мемлекеттің алдында дағдарыстан шығудың жолдары қарастырыла бастады.
Оның ең бастысы - бағаны ырықтандыруды белгілі бір жүйеге келтіру еді.
Нарықтандырудың барысын, оның неден басталғанын, қалай басталғанын халық
жете түсінбеді. Қазақстанда ырықтандыру 1992 ж. мұнайдың, мұнайдан шығатын
өнімдердің, басқа да энергия көздерінің бағасы әлемдік бағаға дейін
жоғарылауы керек деген ұранмен жүргізілді. Осының нәтижесінде әр кәсіпкер,
әр кәсіпорын ең жоғары таза пайда алғысы келді. Сөйтіп баға шарықтап өсті,
елдің экономикасы бағаның шарықтап өсу кесірінен төмен түсіп кетті, оны
көтеру мүмкін болмай қалды.
Бағаны ырықтандырудан кейінгі екінші атқарылған іс - жекешелендіру.
Мемлекеттік меншікті тезірек жойып, бәрін жеке меншікке айналдырсақ, халық
жұмыла жұмыс істеп, өндіріс жанданып, ел байып, бәрі де орнына келеді деп
ойланды. Жекешелендiру барысында елiмiзде үш бағыттағы (шағын, жаппай және
жеке жобамен) кәсiпорындар құрылған. Ауылдағы жеке шаруа, басқа құрылымдар,
сондай-ақ, қаладағы жеке және қауымдастық түрiндегi кәсiпорындар саны
есепке алынған.
Мемлекеттік меншікті жекешелендіру жарияланған екі кезеңінде де (1991-
92 жж және 1993-95 жж) мүліктің үлкен талан-таражға түсуіне жол берілді.
Бұл халық шаруашылығы үшін берекесіздік тудырып, экономиканың күйреген,
таяу жылдарда шыға алмайтын терең дағдарысқа ұшырауының басты себебінің
біріне айналды. Сондай-ақ, елдің экспортқа өнім шығаратын кәсіпорындары
ескі әдетіне басып, өздерінің тауарларын эшелон-эшелонмен сыртқа жөнелте
беруді ғана білді. Соның салдарынан республикадан 250 млрд. сомның өнімі
сыртқа, негізінен алғанда Ресей Федерациясы мен ТМД елдеріне, су тегін
кеткен болып шықты. Сондықтан бұл жағдай үкiметпен барлық экономикалық
институттарды, Статистика мен Қолдау Комитетін қатыстыра отырып, терең
талдау жасауды талап етті. Тек осындай талдаудың қортындысына сүйене
отырып, Үкiметке алдағы уақытта нендей істерді жүргізуді анықтау керек
болды.
Осымен байланысты 1994 жылдың қаңтарында экономикалық реформаны
жүргізуді жандандыру жөніндегі шаралар туралы Президент қаулы қабылдады.
Онда дағдарысқа қарсы шаралар мен экономиканы тұрақтандырудың 1994-1995
жылдарға арналған бағдарламасы әзірленді. Бағдарламада Қазақстандағы
жүргізіліп жатқан реформалардың ерекшеліктері, елдің өндіргіш күштері,
өндірістік қатынастар, өндірістік аппарат, игерілетін қазба байлық, елдегі
7 миллиондай еңбекке жарамды адам күші ескерілді. Бұдан басқа бағдарламада
энергетикалық тәуелсіздікті қамтамасыз ету мәселесі қойылды, өндірістің
құлдырауы тоқтатылып, экономиканы тұрақтандыру, инфляцияны ауыздықтау қажет
екені айтылды. 1993 жылдың қараша айының 15-ші жұлдызында мемлекеттің өз
ақшасы –теңге еңгізілді.
1994ж. наурызда Президент Жарлығымен ауыл кәсіпорындарының өтей алмаған
2,2 млрд. сомдық несиесінің мерзімі екі жылға ұзартылды. Бірақ сол жылдың
сәуірінен бастап энергияға, энергия көздеріне баға жоғарылады. Осыдан келіп
инфляция тағы өстi, деңгейі 1260 пайызға жетті.
Реформаның барысында Қазақстанда 1994 жылдың күзінен үкімет
макроэкономикалық реттеуді меңгере бастады. Бағаның өсуі біраз тежеліп,
инфляцияның өсу қарқыны елеулі түрде төмендеді. Сол сияқты ұлттық банктің
несиеге алатын проценті де қауырт азайды. Ақша-қаражат саласында да осындай
түзеліс байқалды. Өнеркәсіптің кей салаларында да оңға басушылық орын алды.
1994-1995 жылдары дағдарысқа қарсы шаралар мен реформаны тереңдету
бағдарламасы негізінен орындалмай қалды. Макроэкономикалық тұрақтандыру
және құнсыздануды тоқтатуға қол жетпеді, тиімді сыртқы сауда саясатын жасау
да көңілдегідей болмай шықты, әлеуметтік саясат та халықтың басым
көпшілігінің наразылығын өршіткені болмаса разы етпеді.
Нарықтық қатынастарға көшу барысында бізде орын алған тағы бір үрдіс
бар. Ол сонау Столыпин реформасынан, одан бері Қазан төңкерісінен кейінгі
индустрияландыру, ұжымдастыру науқандары сияқты қоғам өміріндегі түбегейлі
өзгерістерге революциялық сипат беру. Ал біздің халық бұл үрдіске
үйренбеген және ол халықтың психологиясына келе бермеді. Әсіресе, ауыл
шаруашылығын жекешелендіруде үкімет асығыстық жіберді. Дағдарыс жағдайында
бой көтерген жеке фермерлер басқа халықты асырамақ түгіл, олардың көпшілігі
өзін-өзі әрең асырап отырды. Нәтижесiнде 1993-1995 жылдарға арналған
бағдарламаларда инфляцияны төмендету, өндірістің құлдырауын тоқтату және
өндірістің ұлғаюы үшiн жағдайлар жасау жоспарынан ешнәрсе шықпады.
Сондықтан мақсатты нұсқамалар түрінде 15 айға арналған қосымша бағдарлама
қабылданды. Оның оң нәтижесі деп инфляцияның баяулауын айтуға болады, бірақ
өндірістің құлдырауын тоқтату мүмкін болмады. 1992 жылы өндірістің
құлдырауы біршама тұрақты болған 1990 жылмен салыстырғанда 14,6%, 1993 жылы
- 28%, 1994 жылы - 48%, ал 1995 жылы - 45 % жетті.
Қазақстан Үкіметі осыдан кейін 1996-1998 жылдарға арналған жаңа
бағдарлама қабылдады.
1997 жылдың қазан айында Президент Н. Ә. Назарбаев республика халқына
"Қазақстан-2030"-деген атпен жолдау қабылдап, онда еліміздегі дағдарыстан
шығудың және жүріп жатқан реформаларды аяқтаудың, сондай-ақ алдыңғы қатарлы
мемлекеттердің қатарына қосылудың, немесе "Қазақстан барысын"
қалыптастырудың жаңа бағдарламасын ұсынды. Бағдарламада еліміздің саяси,
әлеуметтік-экономикалық дамуының жақын арадағы және стратегиялық ұзақ
мерзімдегі даму жолдары мен мүмкіндіктері жан-жақты көрсетілді. Онда елдің
ішкі бекем тұстарын және сыртқы саясатындағы мүмкіндіктерді барынша
пайдалана отырып, мемлекеттің дамуындағы ұзақ мерзімді жеті басымдықты іске
асыру көзделген. Олар: ұлттық қауіпсіздікті сақтау, ішкі саяси тұрақтылық
пен қоғамның топтасуын нығайту, нарықтық қатынастар негізінде экономикалық
өсу, Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл-ауқатын көтеру,
энергетика ресурстарын жете пайдалану, инфрақұрылым, көлік және байланысты
дамыту, демократиялық кәсіби мемлекетті құру.
Тек осы аса маңызды шараларды іске асырғанда ғана Қазақстан халқының
өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы мүмкін екендігіне
сенім білдірілді.

2.2. Республика өнеркәсібінің дамуындағы ахуал

Нарықтық экономикаға көшу өнеркәсіптің одан әрі дамуына жол аша
қоймады. Қайта өнеркәсіп салалары, әсіресе, ауыр идустрия, халыққа аса
қажет жеңіл өнеркәсіп орындары біртіндеп тоқтай бастады. Кәсіпорындардың
көпшілігі бірқатар себептер бойынша: қажетті материалдық ресурстардың
жоқтығынан немесе тұрақсыз қаржы жағдайына байланысты өз қуаттарын толық
пайдалана алмады. Күрделі құрылыстың қысқаруы экономикаға кері әсерін
тигізді. Инвестициялық процестің төмендеуі қоғамдық өндірістің тоқырауына
соқтырды. Экономиканың тұрақтануына қаржы-ақша жүйесінің терең дағдарысы
кесірін тигізді. Мемлекет бюджетінің тапшылығы - бір жағынан, кәсіпорындар
мен мекемелер корының өсуі, халықтың бар ақшасын "шұлық iшiнде" немесе
банкте жинақтауы - екінші жағынан, инфляцияны одан әрі жоғарылатты. Егер
1991 жылы өнеркәсіпте көтерме бағалар үш есе өскен болса, 1992 жылы 24,7
есе артты. Өнеркәсіп орындарының жартысы 1991 жылғы деңгеймен салыстырғанда
өндірістің құлдырауына жол берді. Халық тұтынатын тауарлар өндіретін
салаларда алаңдатарлық жағдай қалыптасты. Оны өндіру көлемі өнеркәсіп
өндірісінің бүкіл көлемінің бестен бір бөлігін ғана құрады, сөйтіп 1991
жылмен салыстырғанда 21,5%-ке кеміді. Осы уақыт ішінде, әсіресе, Жамбыл,
Маңғыстау, Солтүстік Қазақстан және Семей облыстарының кәсіпорындары едәуiр
құлдырады. Республика бойынша мұнай мен көмір өндіру қысқарды, электр
қуатын өндіру мен тұтыну арасындағы алшақтық өсті. Жыл бойында металлургия
өнеркәсібіндегі жағдай күрделі қалпында қалды: шойын, болат, прокат құю
азайды. Түсті металдар - магний, тазартылған мыс, қорғасын, титан, цинк
өндірісі қысқарды. Металлургия және химия саласындағы өнеркәсіп
жұмыстарының нашарлауымен байланысты құрылыс және ауыл шаруашылығы
техникаларын шығару едәуір кеміді. Тракторлар, экскаваторлар және
бульдозерлер шығару екі есе, металл кесетін станоктар - үштің біріндей
қысқарды. Орман, ағаш өңдеу және целлюлоза-қағаз ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.