Бюджеттен тыс қорлардың қызметтері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Жинақталған зейнетақы жүйесінің экономикада алатын орны.
1.1 Жинақталған зейнетақы жүйесінің
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Зейнетақы жүйесінің үлгілері,
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...8
1.3 Бюджеттен тыс қорлардың
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..11
1.4 Зейнетақы жарналары және оны орналастырудағы
экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 19
ІІ Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесінің даму
ерекшеліктері.
2.1 Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесінің
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.2 Қазақстан Республикасының жинақталған зейнетақы
реформасының
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 26
2.3 Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету
механизміне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...33
ІІІ Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету
жүйесінің даму перспективалары.
3.1 Шет елдердегі зейнетақымен қамтамасыз ету
ерекшеліктері ... ... ... ...45
3.2 Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесінің мәселелері, оны реттеу
және жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..68
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев тұжырымдап, 2006
жылғы 18 қаңтарда Парламент палаталарының бірлескен отырысында ұсынған
“Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясында” таяудағы он жылға арналған алты басымдық пен тиісті
міндеттер атап көрсетілген. Аталған басымдықтарды іске асыру Қазақстанның
экономикасын дамытып, өркениет көшіндегі орнын ілгерілете түседі. Қазірдің
өзінде Дүниежүзілік экономикалық форумның деректері бойынша, бәсекеге
қабілеттіліктің әлемдік рейтингінде Қазақстан ТМД елдерінің барлығының
алдына шығып, 61-ші орында тұр. 1, 1 б.
ҚР Президенті Н.Назарбаевтың 2007 жылғы Қазақстан халқына Жаңа
әлемдегі жаңа Қазақстан Жолдауында еліміздің зейнетақы жүйесіне ерекше
көңіл бөлінді.
Бүгінде экономика мен өз мемлекеттілігіміздің берік іргетасын
қамтамасыз етіп, біз қағидаттық жаңа кезеңге сенімді қадам бастық. Мұның
өзі Қазақстанның одан әрі дамуын тұрлаулы, осы заманғы және болашағы зор
экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік негізге қоюға мүмкіндік
береді.
Жыл сайын зейнеткерлік жәрдемақылардың мөлшері индекстеліп,
арттырылуда. Бұрынғы еңбек өтіліне байланысты зейнетақылық төлемдерді
сараланған түрде ұлғайту жүзеге асырылды, бұл бір миллионнан астам адамды
қамтыды. Сондай-ақ әлеуетті құрылымдар ардагерлерінің зейнетақылары өсті.
Барлық зейнетақылық және әлеуметтік төлемдер елімізде уақтылы – тиісті
айында төленіп келеді. 2, 1 б.б.
Бізде бірнеше жылдан бері тек қана ТМД елдерінің арасында ғана емес,
жалпы үздіктердің бірі деп танылған жинақтаушы зейнетақы жүйесі жұмыс
істейді. Зейнетақы жүйесін реформалау 2000 жылға қарай зейнетақылар мен
әлеуметтік жәрдемақылар бойынша жиналған берешектің барлығын өтеуге
мүмкіндік берді. Қазақстан Республикасында әлеуметтік реформаларды одан әрі
тереңдетудің 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасына сәйкес зейнетақы
жүйесін одан әрі дамыту зейнетақымен қамтамасыз етудің үш деңгейлі жүйесін
жасауға бағытталған. Егер осы шаралар қабылданғанға дейін Қазақстан ең
төменгі зейнетақы мөлшері бойынша ТМД елдерінің бәрінен алда, зейнетақының
орташа мөлшері бойынша Ресей Федерациясымен, Беларусь Республикасымен
деңгейлес болса, 2005 жылғы 1 шілдеден бастап зейнетақымен қамтамасыз ету
деңгейі бойынша Қазақстан кеңестен кейінгі кеңістіктегі елдер ішінде ең
жоғары орынға шықты. Базалық зейнетақы төлемімен қоса алғанда ең төменгі
зейнетақы мөлшері бүгінде 70 АҚШ долларын құрайды, ал зейнетақының орташа
мөлшері 90 АҚШ долларынан артық. Қазақстан Республикасындағы жинақтаушы
зейнетақы жүйесіне қазірдің өзінде көптеген елдер қызығушылық білдіруде,
жүйенің жұмыс істеу процестерін зерттеп, бақылауда. Яғни, еліміздің
зейнетақы жүйесін талдау, баға беру мен ерекшеліктерін анықтау - курстық
жұмыстың өзектілігі болып табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты – жинақтаушы зейнетақы жүйесінің мәні мен
артықшылықтарына, оның моделдері мен проблемаларына шолу арқылы зейнетақы
жүйесінің ел экономикасындағы орнына талдау жасау.
Курстық жұмыстың міндеттері болып келесілер саналады:
– жинақталған зейнетақы жүйесінің экономикада алатын орнын зерттеу;
– Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесінің даму ерекшеліктерін
көрсету;
– Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің
даму перспективаларын анықтау.
Курстық жұмыстың пәні – бұл жинақтаушы зейнетақы жүйесі, ел
экономикасын инвестициямен қамтамасыз ететін, сол арқылы барлық ойлардың
дамуына әсер ететін бірден бір жүйесі болып табылады.
Курстық жұмыстың объектісі болып, Қазақстанның қаржы жүйесі, оның ТМД-
ның басқа елдерімен салыстырғанда әлдеқайда дамығандығы, айқын және
мемлекеттің араласуынан қорғалғандығы. Қаржы секторын дамытудың жемісті
болуы елдің кредиттік рейтингін жоғарылатуы.
Еліміздің жинақтаушы зейнетақы жүйесіне айтарлықтай қаражат
жинақталды. Ағымдағы жылдың 1 қарашасында ол 844,1 млрд. теңгені құрап
отыр. Бұл ақша бүгінде еліміздің қаржы нарығында белсенді жұмыс істеп
жатыр.
Қазақстан ТМД елдерінің ішінде бірінші болып 1998 жылы Қазақстан
зейнетақылық реформаны жүргізуді бастады. Соңғы 10 жылда зейнетақылардың
орташа айлық мөлшері 4,6 есе ұлғайды. 3, 3 б.б.
2007 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша міндетті зейнетақы жарналары
жөнінде салымшылардың (алушылардың) жеке зейнетақы шоттарының (бұдан əрі -
шот) саны 8 536 102 болды. 2006 жылы міндетті зейнетақы жарналарын
аударатын салымшылар (алушылар) шоттарының саны 922 733-ға немесе 12,12% -
ға өсті. 4, 4 б.б.
Курстық жұмыстың ақпараттық негіздері болып негізінен – жинақтаушы
зейнетақы жүйесі қызметін реттейтін заң (20.06.1997 жылы қабылданған №136-1
Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз етілу туралы заңы),
Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы
(Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Парламент
палаталарының бірлескен отырысында сөйлеген сөзі, 18.01.2006), оқулықтар
(Ілиясов Қ.Қ, Құлпыбаев С. Қаржы), мерзімді басылымдар (Қаржы-қаражат
журналы, Егеменді Қазақстан, Айқын газеттері) болды.
І Жинақталған зейнетақы жүйесінің экономикада алатын орны
1.1 Жинақталған зейнетақы жүйесінің мәні
Жинақтаушы зейнетақы жүйесі – ел экономикасын инвестициямен қамтамасыз
ететін, сол арқылы барлық ойлардың дамуына әсер ететін бірден бір жүйе
болып табылады.
Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету реформасы
зейнетақымен қамтамасыз етудің аясында негізгі субъектісі ретінде
мемлекеттік емес жинақтау зейнетақы қорларын, зейнетақы активтерін басқару
компаниялары және костодиан-банктердің пайда болуына, дамуына жағдай
жасады.
Ең қысқа мерзімде құрылған және 1998 жылдан жұмыс істеп келе жатқан
жинақтаушы зейнетақы жүйесі халықты әлеуметтік қорғауға барынша үлес
қосуда. Жинақтаушы зейнетақы жүйесі салымшыларының саны 2005 жылғы қаңтарда
6 миллион адам болды. Бұл — экономикалық белсенді халықтың 80 пайызы.
Қазіргі уақытта жинақтаушы зейнетақы қорлары ірі институттық
инвесторларға жатады. Зейнетақы активтерінің жалпы көлемі 540,8 млрд.
теңге. Бұл ІЖӨ-нің 8 пайызын құрайды. Барлық инвестицияланған зейнетақы
активтері отандық компаниялардың бағалы қағаздарына және банктік
депозиттерге орналастырылады.
Зейнетақы реформасының мақсаты, бағыты біреу-ақ - қарттарды
әлеуметтік қорғау және экономикалық дамуға әсер ету. 3, 2 б.б.
Нарық экономикасы дамыған мемлекеттерде зейнетақы қорлары ең қуатты,
сенімді және тұрақты жұмыс жасайтын әлеуметтік-қаржы институттары болып
табылады. Қазірде шетелдік тәжірибе көрсеткендей, бірқатар елдер өз
зейнетақылық жүйелерін реформалау арқылы Жинақтаушы зейнетақы жүйесіне
өтуде, бұл осы жүйенің ел экономикасында маңыздылығының тиімділігінің
дәлелі болып табылады.
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаев Жолдауында айтарлықтай қысқа уақыт
аралығында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына кіруі жөнінде аса маңызды міндетті алға қойды. Мұндай ғаламат
жоспар біздің республиканың ғана емес, әлемдік даму тарихында некен-саяқ.
Назар аударарлығы, бұл міндетті шешу, ең алдымен, экономикалық даму
саласындағы басымдықтарды іске асыруға негізделген. Өйткені, елдің
дүниежүзілік рыноктардағы бәсекеге қабілеттілігінің нығаюы оның
экономикасының сапалық тұрғыда өрлеуі мен әлемдік шаруашылық жүйесіне
кірігуі жағдайында ғана мүмкін болмақ.
Экономикалық реформалар жетістіктерінің куәсі 2002 жылғы ІҚЖ
консультанттарының бағалауы болып табылады. Бұл туралы елбасымыз өз
кітабында былай деп үзінді келтірген: Қазақстан экономикалық тұрғыдан
дамуда өте жоғары айтарлықтай жетістіктерге жетті. Осы жетістікре
нәтижесінде қазіргі таңда ІҚЖ ұзақ уақытты кезеңдер мен ресурстарды
қажетсінбейді, - дейді.
Елбасы зейнетақы беру жүйесі мәселесіне ерекше негізде көңіл бөлген:
әр елдегі осы сала бойынша институт жұмыстары бойынша зерттеу жүргізген
комиссия жұмысына тоқтала келе, бірте-бірте жинақтаушы зейнетақы қоры
принципіне өтуді анықтайтын отандық экономистердің қабылдаған зейнетақы
қоры принципіне өтуді анықтайтын отандық экономистер қабылдаған зейнетақы
жүйесінің реформалаудағы концепциясын іске асыруды көздейді. Дәл осы
принцип рынок жүйесінің барлық талаптарына жауап беретін жаңа жүйенің
стратегиялық бағыты болып табылады. 1, 3 б.б.
Міне, осындай образбен елімізде зейнетақы реформасы жүргізілген еді.
Ол – мемлекеттік зейнетақы жүйесін және зейнетақымен қамтамасыз етуді
сақтайды, әрі аталмыш жүйені енгізеді.
Сонымен, жаңадан құрылған зейнетақы жүйесін бағалай отыра, мынадай
маңызды фактіні естен шығармау керек: жинақтаушы зейнетақы қор құралы тек
сақталып, көбейіп қана қоймай, Қазақстан экономикасына да қызмет етеді.
Осылайша зейнетақы активтері экономика секторы ретінде мемлекеттік емес
бағалы қағаздарды инвестрлеу, екінші деңгейдегі банктер үшін депозиттер
құралы болып енгізілді. Бұл ақша ресурстары ел экономикасының кредиттері
үшін қолданады. Бұл бағыттағы жүргізілген жұмыстарға ой жүгірте қарасақ,
осы атқарылған іс-шаралардың бір сәтте, бір-ақ қадаммен жасалмағандығына
көз жеткізуге болады.
2. Зейнетақы жүйесінің үлгілері, мәселелері
Зейнетақымен қамтамасыз етудің көптеген модельдері бар. Олар:
Беверидж, Бисмарс, аргентина, швед, латын америка, жапон,
қытай, аргентина-швед т.б. ішінде зейнетақымен қамтамасыз етудің ұлттық
моделінің негізі зейнетақылық сақтандыру (міндетті және ерікті) әлеуметтік
зейнетақы, жеке зейнетақылық сақтандыру, жұмыс берушілердің жауапкершілігін
сақтау болуы қажет. Көптеген модельдер ішінде зейнетақымен қамтамасыз
етудің негізгі теориясының постулаты негізінде, мемлекеттік реттеу және
нарықтық өзін-өзі реттеу критерийлерінің қатынасына сәйкес үш зейнетақылық
модельдер ұсынылады: мемлекеттік модель, аралас (ұжымдық-индивидуалды) және
жеке модель. Қандай зейнетақылық қамтамасыз етудің құқықтық институттары
басты роль атқаратындығына қарай, модельдер өзара ерекшелінеді.
Мемлекеттік модельде азаматтарға өмірлік зейнетақыны мемлекет беру
керектігі айтылады. Мұнда бюджет арқылы қаржыландырылатын мемлекеттік
әлеуметтік қамтамасыз ету маңызды орын алады.
Аралас модель – балансталған ұжымдық индивидуалды зейнетақылық
сақтандыру болып табылады.
Зейнетақылық сақтандырудың жеке моделі – индивидуалды қорғалуды
білдіреді. Мұнда мемлекет тек қана әлеуметтік зейнетақы төлеуді және заң
қабылданып, сол бойынша осы жүйе барлық адамдарға міндетті болады. Осы
жүйенің қызмет етуін қамтамасыз ететін реттеуші және институционалды
инфрақұрылым құрылады.
Қазақстан Республикасында зейнетақы жүйесінің аралас және жеке
моделдерін ендіру қажет.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесі зейнетақылық сақтандырудың нарықтық,
тармақталған және көп деңгейлік жүйесі болуы тиіс. Бұған тән сипатты
белгілер: көпсубъектілік және олардың теңдігі, әлеуметтік тәуелділіктің
әрбір түрінің жеке есепке алынуы, зейнетақылық жарналардың дифференциациясы
т.б. зейнеткерлердің құқықтарына кепілдеме беру және олардың тұрақтылығын
қолдау механизмдерін қалыптастыру үшін зейнетақы жүйесін қаржылық
қамтамасыз етуге мемлекет және негізгі әлеуметтік субъектілердің
балансталған қатысуының жаңа тәртібін және әлеуметтік тәуекелдерді бағалау
бойынша ғылыми құрылғыларды әзірлеу қажет.
Ұлттық зейнетақылық жүйенің негізі ретінде міндетті зейнетақылық
сақтандыру принциптерінде құрылған аралас салидарлы-индивидуалды
зейнетақылық жүйені ұсынамын. Мұндағы жаңалықтың мәні зейнетақымен
қамтамасыз ету тәжірибесіне әр түрлі нысандағы сақтандыру механизмдерінің
өндірілуінде. Таратумен қатар мұнда жеке жауапкершілік (зейнетақылық жарна
мөлшерін және сақтандыру кезеңін есепке алады), тиімді жүктеме және
салидарлы жауапкершілік қарастырылады. Мұндай модель тәуекелді зейнетақы
жүйесінің жағымды жағына 3 әлеуметтік субъектілер: жұмыскерлер, жұмыс
берушілер мемлекет жауапкершіліктері мен мүдделерін біріктіруге мүмкіндік
беретін қорғаудың ұжымдық нысанын қолдану сонымен қатар аралас зейнетақылық
сақтандыру құрамына жинақтау және тарту принциптеріне құралған зейнетақылық
сызба (схема) енеді.
Қазақстанда тек жинақтаушы принцип қызмет етеді. Жинақтаушы принцип
артықшылықтарына әрбір азаматтардың өз шоттарына жарнаның аударылуын
қадағалауы, инвестициялық капиталдың қалыптасуы жатады.
Бөлу принципінің артықшылығына жоғары инфляция және қаржылық дағдарыс
жағдайында қызмет етуге қабілеттілігі жатады. Зейнетақы мөлшері табыстылық
нысанына байланысты болмайды. Осылайша жинақтаушы принцип жақсы
экономикалық жағдайда жақсы зейнетақымен, нашар экономикалық жағдайда нашар
зейнетақымен қамтамасыз етеді: ол бөлу принципі қандай экономикалық жағдай
болсын қанағаттанарлық зейнетақымен қамтамасыз етеді деп айтуға болады.
Сонымен қатар зейнетақы жүйесінде проблемалар да жоқ емес. Зейнетақылық
қамтамасыз етудің басты проблемасы болып зейнетақы жүйесінің конструктивті
ұлттық моделдің жоқтығы табылады.
Халықтық қорларға сенімінің бірден қалыптаспауы да проблемалар
қатарына жатады. 2000 жылдан бастап қана жинақтау зейнетақы жүйесінің
қатысушылары көбейе бастады. 2000 жылдың 1 шілдесінде салушылардың саны
3359 мыңға дейін жетті. Бұл көрсеткіш 1999 жылмен салыстырғанда 12,2-ке
көп. Ерікті зейнетақы жарналарын салушылардың да санының өсуі байқалады. 10
мың жеке тұлға және 43 заңды тұлға 2003 жылы 1 қаңтардағы мәліметтер
бойынша міндетті зейнетақы жарналарын салушылар саны 5,399 млн. Адамдарды
құрады, бұл өткен жылдың осындай кезеңіне қарағанда 0,8 млн-ға өскен.
Қазақстанда жинақтау зейнетақы қорларының қаржы нарығының жеткіліксіз
дамуы, инвестициялаудың жоғары деңгейіндегі тәуекелділігі және заңдылық
базасының жетілмегендігінен инвестициялық қызметінің мүмкіншілігі
шектелген. Зейнетақы қорлары клиенттердің сенімділігін көбейту үшін ірі
қаражатты институтпен келісім жасап ол институт келешекте зейнетақыны төлеп
тұруға кепілдік.6, 89-93б.б.
Қорыта келгенде, Қазақстан Республикасында зейнетақы жүйесін
қалыптастырған кезде, оны әзірлеушілер көбінесе жүйеге қаржылық тұрғыдан
ғана қараған. Ал бұл жинақтаушы зейнетақы жүйесі бірінші кезекте әлеуметтік
қорғау жүйесі екендігін ұмытпауға тиіспіз. Модельдердің ерешеліктерін
ескере отыра құрылған, жеке жинақ принциптеріне негізделген қамтамасыз
етудің бір ғана түрі — жинақтаушы зейнетақы жүйесі ойдағыдай дамытылуда.
3. Бюджеттен тыс қорлардың қызметтері
Жалпымемлекеттік (аумақтық) көлемде республикалық және жергілікті
бюджеттер қаржы ресурстарын ұйымдастырудың ең белгілі нысаны болып таблады.
Бірақ нарықтық қатынастарға көшу барысында экономикалық және
әлеуметтік салаларды қаржыландыруда бір ғана бюджет қаражаттары жеткіліксіз
бола бастады. Сондықтан қосымша қаржы көздерін іздестіру қажет болды.
Бюджет қорымен қатар 1991 жылдан бастап мақсатты бюджеттен тыс қорлар
құрылып, жұмыс істей бастады.
Бюджеттен тыс қорлар – мемлекеттің қаржы жүйесінің маңызды буыны;
мемлекеттің қатаң белгілі бір мақсаттарға пайдаланылатын және заң жүзінде
қалыптасуының бекітілген көздері бар ақша ресурстарының жиынтығы.
Экономикалық категория ретінде бюджеттен тыс қорлар бірқатар қоғамдық
қажеттіліктерді қаржыландыру үшін мемлекет тарапынан қаржы ресурстарын
қайта бөлу және пайдалану жөніндегі қатынастар болып табылады.
Бюджеттен тыс қорлардың пайда болуы әлеуметтік-экономикалық дамудың
қажеттіліктерінен туындады: қатаң функциялық мақсаттарға жұмсалатын
мемлекеттің қаржы ресурстарының бір бөлігін оқшауландыру, мемлекеттік
бюджетті оған тән емес шығыстардын жеңілдету, бір жағынан бюджет тапшылығын
төмендету қажет болды. Белгілі бір дәрежеде бұл мемлекеттің жұмыс істеуімен
тікелей байланысты емес шығыстардың ауыртпалылығын шаруашылық органдарына
аударуды қажет етті; бұл мақсатқа Экономиканы тұрақтандыру қоры (кейін
Экономиканы жаңғырту қоры) сай болды. Басқа жағдайларда, нарыққа өту
кезінде халықтың тұрмыс деңгейінің төмендеуі жағдайында оны неғұрлым
сенімді және тиімді қорғау мақсатымен әлеуметтік мұқтаждарға жұмсалатын
кейбір шығыстарды бөлу және оларды жабудың көздерін межелеу қажет болды.
Бұл міндеттерді Зейнетақы қорының, Әлеуметтік сақтандыру қорының, Халықты
әлеуметтік қорғаудың бірыңғай одақтық-республикалық қорының, Жұмыспен
қамтуға жәрдемдесудің мемлекеттік қорының шешуін қажет етті. Бірқатар
қорлардың – Жол қорының, Әскери өндірісті конверсияла қорының, түрлі
арналымның инновациялық қорларының және басқаларының өте тар мақсатты
арналымы болды.
Бірқатар қорлар, мәселен, Экономиканы тұрақтандыру қоры, Халықты
әлеуметтік қордаудың бірыңғай одақтық-республикалық қоры уақытша қызмет
етті – бұл экономиканың дағдарысты жағдайында мұндай қорлардың қаражаттарын
қалыптастырудың қиындықтарымен, оған жұмылдырылатын қаражаттардың белгілі
бір иесізденуімен, бөлу кезінде ресурстарды қайтарусыз пайдаланудағы қорды
қалыптастыру субъектілерінің мүдделіксіздігімен түсіндіріледі. Жалпы
бюджеттен тыс қорлардың жұмыс істеуі сайып келгенде, бүкіл қоғам мүддесі
үшін жүзеге асырылады, оны нығайтуға бағытталған және қаржы қатынастарының
бұл нысанының әлеуметтік-экономикалық мәні осында. Бюджеттен тыс арнаулы
қорлардың мемлекеттік бюджетпен бірге қосарлана қызмет етуі қаржы
қатынастарын саралауға, олардың бір бөлігін тармаландандырылған сфераларға
бағыттауға, қаржылық қызметтің әр түрлі бағыттарында бұл қатынастардың
өзіндік әртараптандыруына жетуге мүмкіндік береді.
Бюджеттен тыс қорлар өзінің функциялық-мақсатты арналымы бойынша да,
басқарудың деңгейі жағынан да өте әр түрлі. Мақсатты арналымы бойынша
бюджеттен тыс қорлар экономикалық және әлеуметтік, ал басқару деңгейіне
қарай мемлекеттік және аймақтық болып бөлінеді.
Экономикалық қорлар – экономикалық дамудың проблемаларын шешуге
арналған қорлар. Әлеуметтік қорлар қоғамның әлеуметтік проблемаларын шешуге
арналған қорлар болып табылады. Мемлекеттік қорлар - бұл мемлекеттік
деңгейде, ал аймақтық қорлар аймақтық деңгейде қалыптасатын қорлар.
Бюджеттен тыс қорлардың көздері тұрақты және уақытша болуы мүмкін.
Бюджеттен тыс қорлардың ақша қаражаттарын жұмсаудың негізгі бағыттары
мыналар:
жарғылық қызмет;
артық ақшалардың белгілі бір үлесін қаржы активтеріне инвестициялау:
коммерциялық қызмет.
Бюджеттен тыс қорлар мемлекеттің қаржы буындарының бірі болып
табылады. Өзінің мәні жағынан бюджеттен тыс қорлар – бұл, жоғарыда атап
кеткенімдей, бірқатар қоғамдық қажеттіліктерді және оператиті дербестік
негізде кешенді жұмсалатындарды қаржыландыру үшін мемлекет тартатын қаржы
ресурстарын қайта бөлу және пайдалану нысаны.
Арналымы – мына арнаулы мақсатты аударымдар есебінен мақсатты
шараларды қаржыландыр:
a) арнаулы мақсатты салықтар;
ә) қарыз және ақшалай-заттай лотереялар өткізу есебінен;
б) бюджеттен берілетін субсидиялар есебінен;
в) қосымша анықталған кірістер мен үнемделген қаржы ресурстары;
г) ерікті жарналар мен заңи және жеке тұлғалардың қайырымдылықтары.
Бюджеттен тыс қорлардың көмегімен:
– отандық кәсіпорындарды қаржыландыру, қаражаттандыру,
несиелендіру жолымен өндіріс процесіне ықпал жасауға;
– арнайы белгіленген көздер мен қоршаған ортаны ластағаны үшін
айыппұлдар есебінен қаржыландыра отырып, табиғат қорғау
шараларын қамтамасыз етуге;
– зейнетақылар, жәрдемақылар төлеу, жалпы әлеуметтік
инфрақұрылымды қаражаттандыру және қаржыландыру жолымен халыққа
қызмет көрсетуге;
– қарыз беруге, соның ішінде шетел мемлекеттерін қоса шетелдік
әріптестерге беруге болады.
Бюджеттен тыс қорлардың жұмыс істеу ұйымы биліктің мемлекеттік
органдарының – орталық, республикалық және жергілікті органдарының
қарамағында болады.
Бюджеттен тыс қорлардың белгілі бір жеңілдіктерінің болуы мүмкін:
a) салық төлеуден босату;
ә) кеден баждарын төлеуден босату (коммерциялық қызмет бойынша
жеңілдіктер болмайды).
Бюджеттен тыс қорларды қалыптастырудың көздері шешілетін міндеттердің
сипатымен және ауқымдылығымен алдын ала анықталады. Көздердің әралуандығы
мен олардың мөлшеріне сол бір кезеңдегі елдің экономикалық және қаржы
жағдайы әсер етеді.
Сөйтіп, бюджеттен тыс қорлардың қалыптасу көздерінің салыстырмалы
тұрақты да, сондай-ақ уақытша да сипаты болады. Әкімшілік-аумақтық
бірліктер бойынша ажырай отырып, олар мемлекет аумағында әр түрлі болуы
мүмкін. Бюджеттен тыс қорларға түсетін қаражаттарды жұмсаудың бағыттарына
қорлардың арналымы, нақтылы экономикалық жағдайлар және әзірленген және
іске асырылатын бағдарламалардың мазмұны себепші болады. Қаражаттардың бір
бөлігі құрылтайшылық қызметке бағытталады, сонымен бірге бағалы қағаздарға
салынады. Біріншіден, ақша қаражаттарын пайдалану оларды жасаудың уақытымен
жиі тура келе бермейтіндігіне, екіншіден, инвестициялардан алынған кірістер
тиісті қордың шығындарын қаржыландырудың қосымша көздері болып
табылатындығына байланысты бюджеттен тыс қорлар инвестициялар мен қаржы
рыногының қатысушылары болады. Мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар мен
мемлекеттік емес қорларды ажырата білген жөн; соңғылары бірқатар
мемлекеттік бюджеттен тыс қорларға, мысалы, мемлекеттік емес жинақтаушы
зейнетақы қорлары, әр түрлі ізгіліктік, соның ішінде халықаралық қорларға
ұқсас болғанымен өзінің мақсатты арналымы бойынша өте сан алуан болып
келеді. Сондай-ақ бюджеттен тыс қорлар және мақсатты қаржыландыру қоры
болып ажыратылады, бұл қорлар 1996 жылға дейін (оны қоса) мемлекеттік
бюджеттің құрамында болып келді: жер қойнауын қорғау және минералды-шикізат
базасын толықтырудың республикалық қоры, табиғатты қорғаудың республикалық
қоры. Мұнда қаралған басқа да қорлар мезгіл-мезгіл, 1992-1996 жылдар ішінде
мемлекеттік бюджетке енгізіліп, одан шығарылды. Бұл қаржы жүйесінің
қалыптасу процесін, оның құрылымының оңтайлы нұсқасын іздестіруді қамтып
көрсетеді.
Барлық бюджеттен тыс және басқа қорлар, шаруашылық жүргізуші
субъектілерінің қорлары (жарғылық капитал, резервтік капитал,
амортизаиялық, валюта, жөндеу, қорлану, тұтыну және басқа қорлар) үшін
қабылдауға болатын арнаулы қорлар термині қолданылуы мүмкін, мұның өзі
олардың мақсатты арналымын баса көрсетеді.
Өтпелі кезеңдегі бюджеттен тыс қорлардың жалпы проблемасы
төлеушілердің қаржылық жайсыз жағдайынан жобаланған көлемдегі олардың
қаржысын қалыптастырудың қиындықтары: олардың көбісінің зелалдығы, өзара
берешектер, төлем қабілетсіздігі болып табылады. Нәтижесінде қордың
бюджеттері теңгерімсіз болды және шұғыл әлеуметтік-экономикалық мұқтаждарды
мақсатты қаржыландыру жөніндегі көптеген шаралар қамтамасыз етілмеді.
Қазақсатнды мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар 1999 жылдан бастап
мемлекеттің қаржы ресурстарын орталықтандыру саясатын жүргізуге байланысты
мақсатқа сәйкес емес деп танылды: қорлардың қаражаттары республикалық
бюджетке шоғырландырылды. Алайда дүниежүзілік практика қоғам тарапынан
қаражаттардың жұмсалуына бақылауды қамтамасық еткенде мемлекеттің қаржы
ресурстарын оперативті басқару мақсатымен оларды дербес қалыптастыруды
орталықсыздандырудың және пайдаланудың тиімділігін растайды.
Қаржы институттарының - бюджеттен тыс қорлардың ақша қаражаттары
қозғалысын 1998 жылға дейін Қазақстан Республикасында жұмыс істеген кейбір
қорлардың мысалында қарауға болады.
Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры.
Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының міндеттері:
a) зейнетақылар мен жәрдемақылар төлеу үшін қаражаттар жинау,
сонымен бірге зейнетақы сін ұйымдастыру;
ә) аймақтық әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландыруға қатысу.
Зейнетақы қорының қаражаттары мынадай көздерден жасалынады:
1) міндетті зейнетақы жарналары;
2) меншік нысанына қарамастан барлық шаруашылық органдары төлейтін
сақтық жарналары немесе арнаулы салықтар;
3) жеке еңбек қызметімен айналысатын азаматтардың сақтық жарналары;
4) жоғары органдардың қаражаттары;
5) ерікті зейнетақы жарналары және т.б.
Зейнетақы қорының жұмсалу бағыттары:
1) заңнамаға сәйкес зейнетақыларды төлеу;
2) балаға қарау жөніндегі жәрдемақыларды төлеу;
3) материалдық көмектің бір жолғы төлемақылары;зейнетақыларды
индекстеуге байланысты оларды көбейтуге байланысты болатын
шығыстар;
4) қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді қағаздарға, ғылыми-техникалық
базаны дамытуға және т.б. резервтерді орналастыру.
Бюджеттен тыс қорлардың органдары:
– басқару;
– атқарушы органдар;
– тексеріс комиссиясы;
– қордың аймақтық бөлімшелері. 7, 125-129 б.б.
Еліміздегі жинақтаушы зейнетақы жүйесі 1998 жылы құрылған. Қазір
Қазақстандағы зейнетақы қорының жалпы саны - 14. Жұмыс істейтін барлық адам
жалақысының он пайызын сол қорлардың біріне аударуға міндетті болып
табылады. Қазір салымшылардың саны сегіз миллион, ал зейнетақы қорларындағы
жинақталған қаражат алты миллион доллардан асты. Зейнетақы қорлары мен
зейнетақы активтерін басқарушы компаниялардың міндеті осы ақшаға құнды
қағаздар сатып алып жұмыс істету, яғни салымшы зейнет жасына жеткенше
қаржыны көбейтіп қолына ұстату. Алайда, көптеген салымшы зейнет жасына
жеткенде, лайықты зейнетақы аларына сенбейді. Зейнетақы саласының
білгірлері еңбек жолын енді бастағандар мен қырық жасқа толмағандар
тәуекелі жоғары агррессивті саясатты таңдауына болады дейді. Өйткені, олар
көп табыс табамын деп, зейнетақы активін кемітіп алса да, оның орнын
толтыруға уақыты бар. Ал, зейнет жасына жетіп қалғандардың орташа немесе
консервативті саясатты ұстанғаны жөн. Зейнетақы қорындағы қаржы сенімсіз
құнды қағаздарға салынып, құрдымға кетпес үшін , осы уақытқа дейін қандай
облигацияға қанша салуға болатыны қатаң белгіленген еді. Мысалы,
мемлекеттік құнды қағаздарға 15 %, депозиттерге 20 %, шетелдік
кәсіпорындардың құнды қағаздарына 40%, ипотекалық облигацияларға 20%-ға
дейін сатып алуға болады, ал Қазақстан қор биржасының А листингіндегі
эмитенттердің құнды қағаздарын 50%-дан асырмау керек. Зейнетақы қорларының
жыл соңындағы табысы инфляция деңгейін жаппай келді. Қор басшылары бұл
шектеулер тиімді инвестиция жасауға кедергі, әрі табысы жоғары құнды
қағаздар жоқ дейтін. Қаржылық қадағалау агенттігі жаңа жылдан бастап
ережені өзгертті. Енді қор басшылары қандай құнды қағазды сатып алғысы
келсе де өзі біледі. Бірақ, портфельдің 70 пайызы Standart&Poors рейтингтік
агенттігінің қос В және үштік В рейтингін иеленген сенімді құнды қағаздар
құрауы тиіс. Портфельді бірте-бірте ауыстыруға 2008 жылға дейін уақыт
берілген. Мұндай талаптар қорлар мен эмитенттерге қиын тигенімен,
салымшылар үшін тиімді дейді. Өйткені, жаңа ережеге сәйкес, әр азамат өз
зейнетақы төлемдеріне табысы көп, бірақ тәуекелі де жоғары құнды қағаздар,
әлде табысы төмендеу, бірақ тұрақты құнды қағаздар алуды өзі шешеді.
Инвестициялық саясат шешілгенде ғана қор стратегиясы анықталады.
Инвестициялық саясат агрессиялы, орташа және консервативті бағыттарда
жүргізілмек. Қазір әр қорға осы үш бағыттың бірін таңдау немесе бір қорда
үш түрлі портфель әзірлеу жайы талқыланып жатыр. Зейнетақы саласының
білгірлері еңбек жолын енді бастағандар, қырық жасқа толмағандар тәуекелі
жоғары агррессивті саясатты таңдауына болады дейді. Өйткені, олар көп табыс
табамын деп, зейнетақы активін кемітіп алса да, оның орнын толтыруға уақыты
бар. Ал, зейнет жасына жетіп қалғандардың орташа немесе консервативті
саясатты ұстанғаны жөн. 8, 3 б.б.
Сонымен, қорыта келгенде, Үкіметтің берген ақшасы біздің жарғылық
капиталымыз болып саналады да, қалған қаражаттың барлығы осы – зейнетақы
қорлары, банктер мен сақтандыру компанияларында жиналған ақшалар.
Жинақтаушы зейнетақы қорларына қазір мол қаражат жинақталды және бұл ұзақ
мерзімге арналған. Дегенмен, қаражат өзінің негізгі мақсатын орындамай
келеді. Қазақстанда осы реформа Чилидің тәжірибесіне сүйеніп жасалынған
еді, ал Чилиде жинақтаушы зейнетақы қорларына жиналған ақша теміржол салу,
құбырлар тарту, тағы сол сияқты ауқымды істерге жұмсалынып келеді. Оларда
бұл салада жиналған қаражат көп мәселелерді шешіп отыр. Бұл – ұзақ мерзімді
қамтитын және арзан ақшалар. Негізінен қаржылай қолдауды қажет етіп жатқан
сала көп, оның ішінде, мәселен, отандық өндірісті алайық. Қазірдің өзінде
бұл мәселелерге көп көңіл бөлінуде.
1.4 Зейнетақы жарналары және оны орналастырудағы экономикалық мәні
Жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы жарналарын тарту және
зейнетақы төлемдерін жүзеге асыруға қатысты қызметі өкілетті органмен
лицензияланады және Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру
туралы Қазақстан Республикасының Заңымен және басқа да заң актілерімен
реттеледі.
Зейнетақы заңдарына сәйкес зейнетақы жарналарының үш түрі бар:
міндетті, ерікті және ерікті кәсіби.
Осылайша, міндетті зейнетақы жарналарын салушы міндетті зейнетақы
жарналарын төлеу үшін жинақтаушы зейнетақы қорларының біреуін ғана таңдап
алып, онымен міндетті зейнетақы жарналарының есебінен зейнетақымен
қамтамасыз ету туралы шартты жасауға міндетті. Бұл жағдайда міндетті
зейнетақы жарналарын салушы бір мезгілде міндетті зейнетақы жарналарының
есебінен зейнетақымен қамтамасыз ету туралы екі және одан да көп шартты
жасай алмайды, екі және одан да көп жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті
зейнетақы жарналарын сала алмайды немесе жарналарды бір жинақтаушы
зейнетақы қорына төлеп, оның бір бөлігін басқасында сақтай алмайды.
Жинақтаушы зейнетақы қорларына ерікті зейнетақы жарналары жеке
тұлғалар болып табылатын салымшылармен ерікті зейнетақы жарналарының
есебінен зейнетақымен қамтамасыз ету туралы шарт жасалған жағдайда өз
табысының есебінен өз пайдасына салынады. Алушының пайдасына ерікті
зейнетақы жарналарының салымшылары болып жеке және заңды тұлғалар бола
алады, олар салық салынғаннан кейінгі табыс есебінен жүзеге асырылу керек.
Ерікті зейнетақы жарналарының ставкасы, оларды төлеу тәртібі, сондай-ақ
зейнетақы төлемдерін төлеу тәртібі ерікті зейнетақы жарналарының есебінен
зейнетақымен қамтамасыз ету туралы шарт тараптарының келісімі бойынша
белгіленеді.
Ерікті кәсіби зейнетақы жарналары салымшылармен меншікті
қаражаттарының есебінен тізімі Қазақстан Республикасының Үкіметімен
белгіленетін жұмыскерлердің пайдасына жүзеге асырылады. Ерікті кәсіби
зейнетақы жарналарының ставкасы ерікті кәсіби зейнетақы жарналарының
есебінен зейнетақымен қамтамасыз ету туралы шарт тараптарының келісімі
бойынша белгіленеді, бірақ ол жұмыскердің ай сайынғы табысының он
процентінен кем болмауы керек.
Зейнетақымен қамтамасыз ету туралы шартты жасамастан бұрын болашақтағы
салымшыға жинақтаушы зейнетақы қорының келесі құжаттарымен танысуды
ұсынамыз:
1) уәкілетті органның зейнетақы жарналарын тарту және зейнетақы төлемдерін
жүзеге асыру қызметіне берілген лицензияның бар-жоқтығымен және қызмет
түрлерінің тізімімен;
2) зейнетақы жарналарын енгізуге болжанып отырған түрі бойынша зейнетақы
ережелерімен;
3) зейнетақы шартымен.
Жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы ережелері – жинақтаушы
зейнетақы қорының, оның салымшылары мен алушыларының құқықтары мен
міндеттемелерін белгілейтін, осы сұрақтарды ашатын құжат:
1) зейнетақы шарттарын өзгерту және тоқтату тәртібі;
2) зейнетақы жарналары мен төлемдерін жүзеге асыру тәртібі мен талаптары;
3) салымшылар мен алушылардың алдындағы қордың міндеттемелері бойынша
жауапкершілік;
4) салымшылар мен алушыларды зейнетақы жинақтарының жәй-күйі туралы
хабарландыру тәртібі;
5) зейнетақы жинақтарын бір қордан екіншісіне аудару тәртібі;
6) салымшыларға қордың құрылтайшылары (акционерлері) туралы, зейнетақы
активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйымдар туралы,
кастодиан банк туралы мәліметтерді;
7) жинақтаушы зейнетақы қоры, салымшылар мен алушылардың арасындағы
құқықтық қарым-қатынастардың басқа да ерекшеліктері.
Зейнетақы шарты – жинақтаушы зейнетақы қоры мен салымшының
(алушының) арасында жазбаша нысанда жасалатын уәкілетті органмен
бекітілген міндетті, ерікті және ерікті кәсіби зейнетақы жарналарының
есебінен зейнетақымен қамтамасыз ету туралы Үлгі артқа сәйкес зейнетақы
жарналары мен жинақтарына қатысты құқықтық қарым-қатынастарды орнату,
өзгерту немесе тоқтату туралы шарт. 9, 170-174 б.
Міндетті, ерікті және ерікті кәсіби зейнетақы жарналарының
есебінен зейнетақымен қамтамасыз ету туралы Үлгі шартта келесі мәліметтер
мен талаптар болуы керек:
1. жинақтаушы зейнетақы қорының атауы, орналасқан жері мен банк
деректемелері;
2. салымшының тегі, аты, әкесінің аты (бар болса), әлеуметтік жеке
коды, мекен-жайы (ол жеке тұлға болып табылса) немесе атауы,
орналасқан жері мен банк деректемелері (ол заңды тұлға болса);
3. шарттың мәні;
4. тараптардың құқықтары мен міндеттемелері;
5. зейнетақы жарналарын енгізу тәртібі мен талаптары;
6. жеке зейнетақы есебінің нөмірі;
7. зейнетақы жинақтарының жәй-күйі бойынша жинақтаушы зейнетақы
қорының есеп беру тәртібі;
8. міндеттемелерді орындамаған жағдайда тараптардың жауапкершілігі;
9. шарттың әрекет ету мерзімі;
10. шарты өзгерту және бұзу тәртібі мен талаптары;
11. міндетті, ерікті және ерікті кәсіби зейнетақы жарналарын алушы
туралы мәліметтер;
12. Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес басқа да мәліметтер
мен талаптар.
Жинақтаушы зейнетақы қорын таңдайтын кезде салымшы (алушы) қордың
қаржы тұрақтылығы мен төлем қабілеттілігін анықтау мақсатында біруақытта
бұқаралық ақпарат құралдарынан оның нәтижелері туралы таныса алады.
Заңдарға сәйкес жинақтаушы зейнетақы қорымен және осы қордың зейнетақы
активтерінің инвестициялық басқаруын жүзеге асыратын ұйыммен немесе
инвестициялық активтердің инвестициялық басқаруын дербес жүзеге асыратын
қормен бірлесіп құрылатын қызмет нәтижелері туралы біріктірілген есеп
тоқсан сайын бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланып отырады.
Біріктірілген есеп қорға және ұйымға лицензияның берілген күні туралы,
кастодиан банк туралы, филиалдар мен өкілдіктердің саны туралы, жарғылық
капиталдың мөлшері туралы, салымшылардың саны туралы, зейнетақы
активтерінің шамасы туралы, зейнетақы активтері бойынша табыс туралы
мәліметтерді қамтиды.
Осындай есеп уәкілетті органмен мақұлданғаннан кейін ғана жариялана
алады.
Зейнетақы активтері сол ұйымның инвестициялық басқаруында болатын ұйым
мен қор (қорлар), сонымен қатар зейнетақы активтерінің инвестициялық
басқаруын дербес жүзеге асыратын қор Активтерді Басқарушылардың
Қауымдастығы Қауымдастық түріндегі заңды тұлғалардың бірлестігіне
бұқаралық ақпарат құралдарында біріктірілген есепті жариялауды тапсыруға
құқылы.
Біріктірілген есеп есеп беру тоқсанынан кейінгі бірінші айдың ішінде
Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында таратылатын баспасөз
басылымдарында мемлекеттік және орыс тілдерінде жариялану керек.
Сонымен қатар, жинақтаушы зейнетақы қорлары жыл сайын уәкілетті
органмен тексерілген және мақұлданған жылдық қаржы есебін ұсынғаннан кейін
бір айдың ішінде бухгалтерлік баланс пен табыстар мен шығындар туралы
есепті мына газеттердің бірінде жариялайды: "Казахстанская правда", "Егемен
Қазақстан", "Новый Азамат-Times", "Алтын орда", "Экспресс К", "Деловая
неделя", "Время", "Жас Алаш", "НП – Новое поколение", "Панорама",
"Караван", "Түркістан", "Юридическая газета", "Заң", "Айғак", "Аиф –
Казахстан", "Официальная газета", "Столичная жизнь", "Мегаполис", "Новости
недели", "Жас қазақ", "Начнем с понедельника". 10, 4-5 б.б.
Қорыта келгенде, бұл бөлімде жинақтаушы зейнетақы жүйесінің
экономикада алатын орны мен оның мәні негізге алынды. Және де зейнетақы
жүйелерінің модельдері қарастырылып, қазақстандық модельдің Қазақстан
Республикасының қазіргі экономикалық жағдайына әсері қарастырылды.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесі дегеніміз ел экономикасын инвестициямен
қамтамасыз ететін, сол арқылы барлық ойлардың дамуына әсер ететін бірден
бір жүйе болып табылады. Бүгін, міне, арада тоғыз жыл өтіп, бастапқы
қиындықтар артта қалды, тынымсыз еңбек, төккен тер өз жемісін берді.
Қазақстан ТМД елдері арасында бірінші болып жинақтаушы зейнетақы жүйесін
құрды дегенді Елбасының өзі бірнеше рет атап өткені бекер болмаса керек.
ІІ Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесінің даму ерекшеліктері
1. Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесінің қалыптасуы
ТМД елдерінің ішінде бірінші болып 1998 жылы Қазақстан зейнетақылық
реформаны жүргізуді бастады. Реформаның мәні бөлу жүйесін жаңа жинақтаушы
жүйесі арқылы біртіндеп ығыстыру. Бөлу жүйесі өту кезеңінде ғана қызмет
ететін болады. Сәйкесінше, қазақстан азаматыалатын зейнетақы екі бөліктен
құралады: ұрпақтардың солидарлығы принципіне негізделген мемлекеттік және
персоналды шоттарға салынатын жарналар есебінен құралатын жинақтаушы
зейнетақы. Мүгедектікке байланысты және қорғаушысының жоқтығы сияқты
әлеуметтік зейнетақылар мемлекеттің міндеті болып табылады және де
зейнетақылық жүйеден тыс, мемлекеттік бюджет құралдары есебінен
қаржыландырылады.
Қазақстандағы зейнетақы реформасының механизмі келесі сипатта болады:
бөлу жүйесінде жүзеге асырылатын міндетті жарналар мөлшерлемесі реформаның
бірінші жылында еңбекақы қорының 25,5 (-нан 15 %-ға дейін төмендейді.
Жинақтаушы жүйесіне міндетті жарналар мөлшері 10 % мөлшерді бекітеді және
де жұмыскер табысы қамтылады. Жұмыскер міндетті жарналарына қоса, еркін
жарналары есебінен өзінің қосымша жинақтарын өсіруге құқы бар. Барлығы
зецнетақы реформасын жүргізуге 40 жыл кетеді. Осы уақыт аралығында
минималды мөлшерде бөлу зейнетақылық төлемдер сақталуы мүмкін. Болжамдар
бойынша соңғы төлемдер 2045 жылы жүзеге асырылады. Бірақ 2016 жылдың өзнде
мемлекеттің зейнетақы төлеуге келетін шығындары төмендейді. Бөлу модельдері
бойынша мемлекеттік зейнетақыларды және жинақтаушы зейнетақыларды төлеумен
әр түрлі құрылымдар айналысады. Алғашында барлық міндетті
зейнетақылықаударымдар зейнетақы төлеу бойынша мемлекеттік орталық арқылы
жіберіп отырады. Бөлу жүйесінің өмір сүруіне арналған аударымдар бөлігін
орталық жинақтаушы механизміне қолдануға арналған аударымдар бөлігін өзінің
транзиттік шоты арқылы жіберіп отырады.11, 47-50 б.б.
Жинақтаушы жүйеге жарналарды мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы
қорларына немесе мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларының біріне
салуға болады. Мемлекеттік ЖЗҚ-на салынған құралдар осы қор арқылы
инвестицияланады. Ал мемлекеттік емес ЖЗҚ-да шоғырландырылған құралдар
зейнетақы активтерін басқару компаниялары арқылы инвестицияланады. әрбір
мемлекеттік емес ЖЗҚ-лары өз активтерін арнайы даярлаған банк-кастодианда
сақтауы тиіс. Бұл банктер зейнетақылық қорларға зейнетақылық активтердің
жағдай және зейнетақылық табыстар туралы ақпараттар беріп отыруы тиіс.
Қазақстандағы жаңа зейнетақылық жүйенің жұмысына мемлекеттік бақылау
жасауды арнайы орган – халықты әлеуметтік қорғау және еңбек министрлігі
жанындағы Ұлттық зейнетақылық агенттік орындайды.
Басқарушы компанияларға ерекше талаптар болып инвестициялық табыстың
минималды мөлшерін алу шарты және бір заңды тұлға бағалы қағаздар
инвестицияның жоғары мөлшері шектелетін шарт табылады. Қазақстандағы қор
нарығының жеткіліксіз дамығандығынан зейнетақы қорының активтерінің 50 (-н
кем емес мөлшері мемлекеттік бағалы қағаздарға салынуы тиіс. Активтердің 10
(-ын халықаралық қаржылық ұйымдардың бағалы қағаздарына салуға рұқсат
етілген және де активтердің 20 (-н акцияларға салуға, 10 (-н Қазақстан қор
биржасының А листингіне қосылған эмитенттердің облигацияларына салуға
болады. Ал 40 (-н артық емес мөлшерде Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банккі бекіткен шарттар бойынша екінші деңгейлі банктердің депозиттеріне
салуға болады.
МЖЗҚ-ның инвестициялық қызметінің еркіндігі шектеулі. Өйткені ол
ақшаларды тек мемлекеттік қағаздарға, мемлекеттік банктердің депозиттеріне
және т.б.-ға сала алады. Бұл салым тәуекелін төмендетеді, сонымен бірге
инвестиция табыстылығы да төмен болады. Сонымен, әлемдік тәжірибе
көрсеткендей, зейнетақы жүйесін реформалаудың және жинақтаушы жүйесінің
элементтерін ендірудің көптеген жолдары, варианттары бар. Қандай жолды
таңдағанда халықты әлеуметтік қорғау, зейнетақы жүйесінің қызметін
ұйымдастыру, оның қаржыларын басқару сияқты күрделі мәселелерді кешенді
шешу қажет. Зейнетақы реформасын жүргізуде маңызды проблема болып
жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қаржыларын басқару табылады. Зейнетақылық
реформалау үрдістерінің тиімділігін қамтамасыз ету үшін Қазақсатн
демографиялық және экономикалық ерекшеліктерін ескеріп, сапалы әрі есепті
модель құру қажет. Бұл жаңа жүйеге көшуді тежейтін немесе тездетілген әр
түрлі факторлардың әсерін бағалауға көмектеседі.12, 87 б.б
Түйіндей келе, Қазақстан ТМД өзге елдері үшін бағдар болып табылады,
өйткені біздің елімізде зейнетақы реформасы ТМД басқа елдерінің арасында ең
бірінші болып басталды, жəне соған сəйкес бірдей зейнетақы жүйесінен
жинақтаушы зейнетақы жүйесіне ойдағыдай ауысудың үлгісін көрсетті.
2.2 Қазақстан Республикасының жинақталған зейнетақы
реформасының сипаттамасы
Республикада 1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап, мемлекеттік зейнетақыға
шығу ережелері мен тәртіптерін және зейнетақы жинақ қоры жүйесінен
зейнетақымен қамтамасыздандыруын реттеуші Қазақстан Республикасының
Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңы өз
күшіне енді. Осы Заң Қазақстан Республикасында азаматтарды зейнетақымен
қамсыздандырудың құқықтық және әлеуметтiк негiздерiн белгiлейдi,
мемлекеттiк органдардың, меншiк нысандарына қарамастан, жеке және заңды
тұлғалардың азаматтардың зейнетақымен қамсыздандырылуға конституциялық
құқығын iске асыруға қатысуын реттейдi. Зейнетақымен қамтамасыздандыру екі
жүйеден тұрады:
• ортақ жүйеден ( зейнетақыны төлеу жөніндегі Мемлекеттік орталықтан
зейнетақымен қамтамасыздандыру );
Ортақ жүйе республикалық бюджетке түскен әлеуметтік салық пен басқа да
төлемдерге негізделген.
• жинақтаушы зейнетақы жүйесі (жинақтаушы зейнетақы қоры) (Жинақтаушы
зейнетақы қорларынан зейнетақымен қамтамасыздандыру ).
Зейнетақы жасы фиксациялы болады: еркектерге 63 жастан және әйелдерге
58 жастан. Орталықтан зейнетақы төлемдерi: 1998 жылғы 1 қаңтардан бастап -
еркектерге 61 жасқа толғанда, әйелдерге 56 жасқа толғанда; 1998 жылғы 1
шiлдеден бастап - еркектерге 61,5 жасқа толғанда, әйелдерге 56,5 жасқа
толғанда; 1999 жылғы 1 шiлдеден бастап - еркектерге 62 жасқа толғанда,
әйелдерге 57 жасқа толғанда; 2000 жылғы 1 шiлдеден бастап - еркектерге 62,5
жасқа толғанда, әйелдерге 57,5 жасқа толғанда; 2001 жылғы 1 шiлдеден
бастап - еркектерге 63 жасқа толғанда, әйелдерге 58 жасқа толғанда
тағайындалады.
Төтенше және барынша радиациялық қатерлi өңiрлерде 1949 жылғы 29
тамыздан 1963 жылғы 5 шiлдеге дейiн кемiнде 10 жыл тұрған азаматтар "Семей
ядролық сынақ полигонындағы ядролық сынақтардың салдарынан зардап шеккен
азаматтарды әлеуметтiк қорғау туралы" Қазақстан Республикасы Заңына сәйкес:
еркектер - жалпы жұмыс стажы 25 жылдан кем болмаған жағдайда 50 жасқа
жеткенде;
әйелдер - жалпы стажы 20 жылдан кем болмаған жағдайда 45 жасқа
жеткенде зейнетақы тағайындалуына құқылы.
Бес және одан да көп бала туып, оларды сегіз жасқа дейін тәрбиелеген
әйелдер 50 жасқа толғанда жасына байланысты толық көлемде зейнетақы алуға
құқылы, аталған зейнетақы жасы 1998 жылғы 1 шілдеден бастап жыл сайын 6
айға өсіп отырады, бірақ тұтас алғанда 3 жылдан аспауға тиіс.
Орталықтан зейнетақы тағайындау үшiн еңбек стажын есептеу кезiнде
мыналар есепке алынады:
1) еңбек шарты (келiсiм-шарт) бойынша жеке және заңды тұлғалар ақы
төлейтiн жұмыс;
2) әскери қызмет;
3) құқық қорғау органдарындағы қызмет;
4) мемлекеттiк қызмет;
5) кәсiпкерлiк қызмет;
6) I топтағы мүгедекке, II топтағы жалғызiлiктi мүгедекке және өзгенiң
жәрдем көрсетуiне мұқтаж жасына байланысты зейнеткерге, сондай-ақ 80 жасқа
толған қарт адамдарға күтiм жасаған уақыт;
7) атом сынақтары, экологиялық апаттар салдарынан зардап шеккен не
иммундық тапшылық вирусын жұқтырған не ЖҚТБ-мен ауыратындарға, 16 жасқа
дейiнгi мүгедекке күтiм жасаған уақыт;
8) жұмыс iстемейтiн ананың жас балаларды бағып-күткен, бiрақ әрбiр
бала 3 жасқа толғаннан аспайтын жалпы жиынтығы 12 жыл шегiндегi уақыт;
9) қылмыстық жауапқа негiзсiз тартылған және қуғын-сүргiнге ұшыраған,
бiрақ кейiн ақталған азаматтардың қамауда болған, бас бостандығынан айыру
және жер аудару орындарында жазасын өтеген уақыты;
10) еңбекке жарамды азаматтардың бұрынғы КСРО-ның уақытша
оккупацияланған аумағында және Ұлы Отан соғысы кезеңiнде өздерi басқа
мемлекеттердiң аумағына зорлықпен апарылған адамдардың жасына қарамастан
сонда болған, фашистiк концлагерьлерде (геттоларда және соғыс кезеңiнде
мәжбүрлеп ұстайтын басқа да орындарда ұсталған уақыты, егер аталған
кезеңдерде бұл адамдар Отанға қарсы қылмыс жасамаса;
11) жұмыс iстемейтiн соғыс мүгедектерi мен оларға теңестiрiлген
мүгедектердiң мүгедек болған уақыты;
12) бұрынғы кеңес мекемелерiнiң, Қазақстан Республикасы мекемелерi мен
халықаралық ұйымдардың қызметкерлерi әйелдерiнiң (жұбайларының) шетелде
тұрған кезеңi, бiрақ жалпы алғанда 10 жылдан аспауға тиiс;
13) офицерлiк құрамдағы адамдар, прапорщиктер, мичмандар және
мерзiмiнен тыс қызмет атқаратын әскери қызметшiлер әйелдердiң мамандығы
бойынша жұмысқа орналасу мүмкiндiгi болмаған жерлерде жұбайларымен бiрге
тұрған кезеңi, бiрақ 10 жылдан аспауға тиiс;
14) Қазақстан Республикасының аумағындағы және одан тыс жерлердегi
жоғары және арнаулы орта оқу орындарында, училищелерде, мектептерде және
кадрлар даярлау, бiлiктiлiгiн арттыру және қайта мамандандыру курстарында,
аспирантурада, докторантурада және клиникалық ординатурада, сондай-ақ
күндiзгi жоғары және орта дiни оқу орындарында оқу;
15) әскерилендiрiлген күзетте, арнаулы байланыс органдарында және кен-
құтқару бөлiмдерiнде олардың ведомстволық бағыныстылығына және арнаулы
немесе әскери атағының болуына қарамастан;
16) әлеуметтiк сақтандыруға қаржы төлеген жағдайда өзге де жұмыс.13,
9-10 бап
Ең кіші зейнетақы жыл сайын заңды түрде бекітіледі. Зейнетақы төлеу
жөніндегі Мемлекеттік орталықтан зейнетақы алатындар саны Республикада
1645,1 мыңға жуық. Зейнетақының ең кіші мөлшері 2005 жылдың санағы бойынша
6200 теңгені құрады. Зейнетақы төлемдерінің орташа мөлшері 2005 жылға 9142
мың теңгені құрады. 2005-2007 жылдарға Қазақстан Республикасындағы
әлеуметтік өзгерістерінің әрі - қарай тереңдетілу Бағдарламасына сәйкес,
2005 жылдың 1 маусымынан бастап, ортақ жүйеден зейнетақы деңгейін көтеруге
мүмкіндік берген сонымен бірге жинақтаушы зейнетақы жүйесіне қатысушы –
жас буынға әлеуметтік кепілдігін қамтамасыз етуге тартылған зейнетақыны
төлеу мемлекеттік негізін енгізілді. 2005 жылғы 1 шілдесінен негізгі
зейнетақыны төлеу есебімен зейнетақы төлемдерірінің ең кіші мөлшері 9 200
теңгені құрады, негізгі зейнетақыны төлеу есебімен орта зейнетақының
мөлшері 12142 теңгені құрады. 2006 жылдың 1 қаңтарынан бастап зейнетақы
төлемдерінің мөлшері 8%. инфляцияның деңгейінің озығына тиісті көтерілген.
Зейнетақы төлемдерін тағайындау үшін азаматтар, зейнетақыны тағайындау
туралы өтінішті тұрақты тұрғылықты жеріне байланысты зейнетақыны төлеу
жөніндегі Мемлекеттік орталықтарының аудандық (қалалық) бөлімшелеріне
белгіленген барлық құжаттарды әкеледі. Зейнетақыны тағайындауға қажетті
құжаттар тәртібі Орталықтан төленетін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Жинақталған зейнетақы жүйесінің экономикада алатын орны.
1.1 Жинақталған зейнетақы жүйесінің
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Зейнетақы жүйесінің үлгілері,
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...8
1.3 Бюджеттен тыс қорлардың
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..11
1.4 Зейнетақы жарналары және оны орналастырудағы
экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 19
ІІ Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесінің даму
ерекшеліктері.
2.1 Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесінің
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.2 Қазақстан Республикасының жинақталған зейнетақы
реформасының
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 26
2.3 Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету
механизміне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...33
ІІІ Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету
жүйесінің даму перспективалары.
3.1 Шет елдердегі зейнетақымен қамтамасыз ету
ерекшеліктері ... ... ... ...45
3.2 Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесінің мәселелері, оны реттеу
және жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..68
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев тұжырымдап, 2006
жылғы 18 қаңтарда Парламент палаталарының бірлескен отырысында ұсынған
“Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясында” таяудағы он жылға арналған алты басымдық пен тиісті
міндеттер атап көрсетілген. Аталған басымдықтарды іске асыру Қазақстанның
экономикасын дамытып, өркениет көшіндегі орнын ілгерілете түседі. Қазірдің
өзінде Дүниежүзілік экономикалық форумның деректері бойынша, бәсекеге
қабілеттіліктің әлемдік рейтингінде Қазақстан ТМД елдерінің барлығының
алдына шығып, 61-ші орында тұр. 1, 1 б.
ҚР Президенті Н.Назарбаевтың 2007 жылғы Қазақстан халқына Жаңа
әлемдегі жаңа Қазақстан Жолдауында еліміздің зейнетақы жүйесіне ерекше
көңіл бөлінді.
Бүгінде экономика мен өз мемлекеттілігіміздің берік іргетасын
қамтамасыз етіп, біз қағидаттық жаңа кезеңге сенімді қадам бастық. Мұның
өзі Қазақстанның одан әрі дамуын тұрлаулы, осы заманғы және болашағы зор
экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік негізге қоюға мүмкіндік
береді.
Жыл сайын зейнеткерлік жәрдемақылардың мөлшері индекстеліп,
арттырылуда. Бұрынғы еңбек өтіліне байланысты зейнетақылық төлемдерді
сараланған түрде ұлғайту жүзеге асырылды, бұл бір миллионнан астам адамды
қамтыды. Сондай-ақ әлеуетті құрылымдар ардагерлерінің зейнетақылары өсті.
Барлық зейнетақылық және әлеуметтік төлемдер елімізде уақтылы – тиісті
айында төленіп келеді. 2, 1 б.б.
Бізде бірнеше жылдан бері тек қана ТМД елдерінің арасында ғана емес,
жалпы үздіктердің бірі деп танылған жинақтаушы зейнетақы жүйесі жұмыс
істейді. Зейнетақы жүйесін реформалау 2000 жылға қарай зейнетақылар мен
әлеуметтік жәрдемақылар бойынша жиналған берешектің барлығын өтеуге
мүмкіндік берді. Қазақстан Республикасында әлеуметтік реформаларды одан әрі
тереңдетудің 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасына сәйкес зейнетақы
жүйесін одан әрі дамыту зейнетақымен қамтамасыз етудің үш деңгейлі жүйесін
жасауға бағытталған. Егер осы шаралар қабылданғанға дейін Қазақстан ең
төменгі зейнетақы мөлшері бойынша ТМД елдерінің бәрінен алда, зейнетақының
орташа мөлшері бойынша Ресей Федерациясымен, Беларусь Республикасымен
деңгейлес болса, 2005 жылғы 1 шілдеден бастап зейнетақымен қамтамасыз ету
деңгейі бойынша Қазақстан кеңестен кейінгі кеңістіктегі елдер ішінде ең
жоғары орынға шықты. Базалық зейнетақы төлемімен қоса алғанда ең төменгі
зейнетақы мөлшері бүгінде 70 АҚШ долларын құрайды, ал зейнетақының орташа
мөлшері 90 АҚШ долларынан артық. Қазақстан Республикасындағы жинақтаушы
зейнетақы жүйесіне қазірдің өзінде көптеген елдер қызығушылық білдіруде,
жүйенің жұмыс істеу процестерін зерттеп, бақылауда. Яғни, еліміздің
зейнетақы жүйесін талдау, баға беру мен ерекшеліктерін анықтау - курстық
жұмыстың өзектілігі болып табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты – жинақтаушы зейнетақы жүйесінің мәні мен
артықшылықтарына, оның моделдері мен проблемаларына шолу арқылы зейнетақы
жүйесінің ел экономикасындағы орнына талдау жасау.
Курстық жұмыстың міндеттері болып келесілер саналады:
– жинақталған зейнетақы жүйесінің экономикада алатын орнын зерттеу;
– Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесінің даму ерекшеліктерін
көрсету;
– Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің
даму перспективаларын анықтау.
Курстық жұмыстың пәні – бұл жинақтаушы зейнетақы жүйесі, ел
экономикасын инвестициямен қамтамасыз ететін, сол арқылы барлық ойлардың
дамуына әсер ететін бірден бір жүйесі болып табылады.
Курстық жұмыстың объектісі болып, Қазақстанның қаржы жүйесі, оның ТМД-
ның басқа елдерімен салыстырғанда әлдеқайда дамығандығы, айқын және
мемлекеттің араласуынан қорғалғандығы. Қаржы секторын дамытудың жемісті
болуы елдің кредиттік рейтингін жоғарылатуы.
Еліміздің жинақтаушы зейнетақы жүйесіне айтарлықтай қаражат
жинақталды. Ағымдағы жылдың 1 қарашасында ол 844,1 млрд. теңгені құрап
отыр. Бұл ақша бүгінде еліміздің қаржы нарығында белсенді жұмыс істеп
жатыр.
Қазақстан ТМД елдерінің ішінде бірінші болып 1998 жылы Қазақстан
зейнетақылық реформаны жүргізуді бастады. Соңғы 10 жылда зейнетақылардың
орташа айлық мөлшері 4,6 есе ұлғайды. 3, 3 б.б.
2007 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша міндетті зейнетақы жарналары
жөнінде салымшылардың (алушылардың) жеке зейнетақы шоттарының (бұдан əрі -
шот) саны 8 536 102 болды. 2006 жылы міндетті зейнетақы жарналарын
аударатын салымшылар (алушылар) шоттарының саны 922 733-ға немесе 12,12% -
ға өсті. 4, 4 б.б.
Курстық жұмыстың ақпараттық негіздері болып негізінен – жинақтаушы
зейнетақы жүйесі қызметін реттейтін заң (20.06.1997 жылы қабылданған №136-1
Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз етілу туралы заңы),
Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы
(Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Парламент
палаталарының бірлескен отырысында сөйлеген сөзі, 18.01.2006), оқулықтар
(Ілиясов Қ.Қ, Құлпыбаев С. Қаржы), мерзімді басылымдар (Қаржы-қаражат
журналы, Егеменді Қазақстан, Айқын газеттері) болды.
І Жинақталған зейнетақы жүйесінің экономикада алатын орны
1.1 Жинақталған зейнетақы жүйесінің мәні
Жинақтаушы зейнетақы жүйесі – ел экономикасын инвестициямен қамтамасыз
ететін, сол арқылы барлық ойлардың дамуына әсер ететін бірден бір жүйе
болып табылады.
Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету реформасы
зейнетақымен қамтамасыз етудің аясында негізгі субъектісі ретінде
мемлекеттік емес жинақтау зейнетақы қорларын, зейнетақы активтерін басқару
компаниялары және костодиан-банктердің пайда болуына, дамуына жағдай
жасады.
Ең қысқа мерзімде құрылған және 1998 жылдан жұмыс істеп келе жатқан
жинақтаушы зейнетақы жүйесі халықты әлеуметтік қорғауға барынша үлес
қосуда. Жинақтаушы зейнетақы жүйесі салымшыларының саны 2005 жылғы қаңтарда
6 миллион адам болды. Бұл — экономикалық белсенді халықтың 80 пайызы.
Қазіргі уақытта жинақтаушы зейнетақы қорлары ірі институттық
инвесторларға жатады. Зейнетақы активтерінің жалпы көлемі 540,8 млрд.
теңге. Бұл ІЖӨ-нің 8 пайызын құрайды. Барлық инвестицияланған зейнетақы
активтері отандық компаниялардың бағалы қағаздарына және банктік
депозиттерге орналастырылады.
Зейнетақы реформасының мақсаты, бағыты біреу-ақ - қарттарды
әлеуметтік қорғау және экономикалық дамуға әсер ету. 3, 2 б.б.
Нарық экономикасы дамыған мемлекеттерде зейнетақы қорлары ең қуатты,
сенімді және тұрақты жұмыс жасайтын әлеуметтік-қаржы институттары болып
табылады. Қазірде шетелдік тәжірибе көрсеткендей, бірқатар елдер өз
зейнетақылық жүйелерін реформалау арқылы Жинақтаушы зейнетақы жүйесіне
өтуде, бұл осы жүйенің ел экономикасында маңыздылығының тиімділігінің
дәлелі болып табылады.
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаев Жолдауында айтарлықтай қысқа уақыт
аралығында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына кіруі жөнінде аса маңызды міндетті алға қойды. Мұндай ғаламат
жоспар біздің республиканың ғана емес, әлемдік даму тарихында некен-саяқ.
Назар аударарлығы, бұл міндетті шешу, ең алдымен, экономикалық даму
саласындағы басымдықтарды іске асыруға негізделген. Өйткені, елдің
дүниежүзілік рыноктардағы бәсекеге қабілеттілігінің нығаюы оның
экономикасының сапалық тұрғыда өрлеуі мен әлемдік шаруашылық жүйесіне
кірігуі жағдайында ғана мүмкін болмақ.
Экономикалық реформалар жетістіктерінің куәсі 2002 жылғы ІҚЖ
консультанттарының бағалауы болып табылады. Бұл туралы елбасымыз өз
кітабында былай деп үзінді келтірген: Қазақстан экономикалық тұрғыдан
дамуда өте жоғары айтарлықтай жетістіктерге жетті. Осы жетістікре
нәтижесінде қазіргі таңда ІҚЖ ұзақ уақытты кезеңдер мен ресурстарды
қажетсінбейді, - дейді.
Елбасы зейнетақы беру жүйесі мәселесіне ерекше негізде көңіл бөлген:
әр елдегі осы сала бойынша институт жұмыстары бойынша зерттеу жүргізген
комиссия жұмысына тоқтала келе, бірте-бірте жинақтаушы зейнетақы қоры
принципіне өтуді анықтайтын отандық экономистердің қабылдаған зейнетақы
қоры принципіне өтуді анықтайтын отандық экономистер қабылдаған зейнетақы
жүйесінің реформалаудағы концепциясын іске асыруды көздейді. Дәл осы
принцип рынок жүйесінің барлық талаптарына жауап беретін жаңа жүйенің
стратегиялық бағыты болып табылады. 1, 3 б.б.
Міне, осындай образбен елімізде зейнетақы реформасы жүргізілген еді.
Ол – мемлекеттік зейнетақы жүйесін және зейнетақымен қамтамасыз етуді
сақтайды, әрі аталмыш жүйені енгізеді.
Сонымен, жаңадан құрылған зейнетақы жүйесін бағалай отыра, мынадай
маңызды фактіні естен шығармау керек: жинақтаушы зейнетақы қор құралы тек
сақталып, көбейіп қана қоймай, Қазақстан экономикасына да қызмет етеді.
Осылайша зейнетақы активтері экономика секторы ретінде мемлекеттік емес
бағалы қағаздарды инвестрлеу, екінші деңгейдегі банктер үшін депозиттер
құралы болып енгізілді. Бұл ақша ресурстары ел экономикасының кредиттері
үшін қолданады. Бұл бағыттағы жүргізілген жұмыстарға ой жүгірте қарасақ,
осы атқарылған іс-шаралардың бір сәтте, бір-ақ қадаммен жасалмағандығына
көз жеткізуге болады.
2. Зейнетақы жүйесінің үлгілері, мәселелері
Зейнетақымен қамтамасыз етудің көптеген модельдері бар. Олар:
Беверидж, Бисмарс, аргентина, швед, латын америка, жапон,
қытай, аргентина-швед т.б. ішінде зейнетақымен қамтамасыз етудің ұлттық
моделінің негізі зейнетақылық сақтандыру (міндетті және ерікті) әлеуметтік
зейнетақы, жеке зейнетақылық сақтандыру, жұмыс берушілердің жауапкершілігін
сақтау болуы қажет. Көптеген модельдер ішінде зейнетақымен қамтамасыз
етудің негізгі теориясының постулаты негізінде, мемлекеттік реттеу және
нарықтық өзін-өзі реттеу критерийлерінің қатынасына сәйкес үш зейнетақылық
модельдер ұсынылады: мемлекеттік модель, аралас (ұжымдық-индивидуалды) және
жеке модель. Қандай зейнетақылық қамтамасыз етудің құқықтық институттары
басты роль атқаратындығына қарай, модельдер өзара ерекшелінеді.
Мемлекеттік модельде азаматтарға өмірлік зейнетақыны мемлекет беру
керектігі айтылады. Мұнда бюджет арқылы қаржыландырылатын мемлекеттік
әлеуметтік қамтамасыз ету маңызды орын алады.
Аралас модель – балансталған ұжымдық индивидуалды зейнетақылық
сақтандыру болып табылады.
Зейнетақылық сақтандырудың жеке моделі – индивидуалды қорғалуды
білдіреді. Мұнда мемлекет тек қана әлеуметтік зейнетақы төлеуді және заң
қабылданып, сол бойынша осы жүйе барлық адамдарға міндетті болады. Осы
жүйенің қызмет етуін қамтамасыз ететін реттеуші және институционалды
инфрақұрылым құрылады.
Қазақстан Республикасында зейнетақы жүйесінің аралас және жеке
моделдерін ендіру қажет.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесі зейнетақылық сақтандырудың нарықтық,
тармақталған және көп деңгейлік жүйесі болуы тиіс. Бұған тән сипатты
белгілер: көпсубъектілік және олардың теңдігі, әлеуметтік тәуелділіктің
әрбір түрінің жеке есепке алынуы, зейнетақылық жарналардың дифференциациясы
т.б. зейнеткерлердің құқықтарына кепілдеме беру және олардың тұрақтылығын
қолдау механизмдерін қалыптастыру үшін зейнетақы жүйесін қаржылық
қамтамасыз етуге мемлекет және негізгі әлеуметтік субъектілердің
балансталған қатысуының жаңа тәртібін және әлеуметтік тәуекелдерді бағалау
бойынша ғылыми құрылғыларды әзірлеу қажет.
Ұлттық зейнетақылық жүйенің негізі ретінде міндетті зейнетақылық
сақтандыру принциптерінде құрылған аралас салидарлы-индивидуалды
зейнетақылық жүйені ұсынамын. Мұндағы жаңалықтың мәні зейнетақымен
қамтамасыз ету тәжірибесіне әр түрлі нысандағы сақтандыру механизмдерінің
өндірілуінде. Таратумен қатар мұнда жеке жауапкершілік (зейнетақылық жарна
мөлшерін және сақтандыру кезеңін есепке алады), тиімді жүктеме және
салидарлы жауапкершілік қарастырылады. Мұндай модель тәуекелді зейнетақы
жүйесінің жағымды жағына 3 әлеуметтік субъектілер: жұмыскерлер, жұмыс
берушілер мемлекет жауапкершіліктері мен мүдделерін біріктіруге мүмкіндік
беретін қорғаудың ұжымдық нысанын қолдану сонымен қатар аралас зейнетақылық
сақтандыру құрамына жинақтау және тарту принциптеріне құралған зейнетақылық
сызба (схема) енеді.
Қазақстанда тек жинақтаушы принцип қызмет етеді. Жинақтаушы принцип
артықшылықтарына әрбір азаматтардың өз шоттарына жарнаның аударылуын
қадағалауы, инвестициялық капиталдың қалыптасуы жатады.
Бөлу принципінің артықшылығына жоғары инфляция және қаржылық дағдарыс
жағдайында қызмет етуге қабілеттілігі жатады. Зейнетақы мөлшері табыстылық
нысанына байланысты болмайды. Осылайша жинақтаушы принцип жақсы
экономикалық жағдайда жақсы зейнетақымен, нашар экономикалық жағдайда нашар
зейнетақымен қамтамасыз етеді: ол бөлу принципі қандай экономикалық жағдай
болсын қанағаттанарлық зейнетақымен қамтамасыз етеді деп айтуға болады.
Сонымен қатар зейнетақы жүйесінде проблемалар да жоқ емес. Зейнетақылық
қамтамасыз етудің басты проблемасы болып зейнетақы жүйесінің конструктивті
ұлттық моделдің жоқтығы табылады.
Халықтық қорларға сенімінің бірден қалыптаспауы да проблемалар
қатарына жатады. 2000 жылдан бастап қана жинақтау зейнетақы жүйесінің
қатысушылары көбейе бастады. 2000 жылдың 1 шілдесінде салушылардың саны
3359 мыңға дейін жетті. Бұл көрсеткіш 1999 жылмен салыстырғанда 12,2-ке
көп. Ерікті зейнетақы жарналарын салушылардың да санының өсуі байқалады. 10
мың жеке тұлға және 43 заңды тұлға 2003 жылы 1 қаңтардағы мәліметтер
бойынша міндетті зейнетақы жарналарын салушылар саны 5,399 млн. Адамдарды
құрады, бұл өткен жылдың осындай кезеңіне қарағанда 0,8 млн-ға өскен.
Қазақстанда жинақтау зейнетақы қорларының қаржы нарығының жеткіліксіз
дамуы, инвестициялаудың жоғары деңгейіндегі тәуекелділігі және заңдылық
базасының жетілмегендігінен инвестициялық қызметінің мүмкіншілігі
шектелген. Зейнетақы қорлары клиенттердің сенімділігін көбейту үшін ірі
қаражатты институтпен келісім жасап ол институт келешекте зейнетақыны төлеп
тұруға кепілдік.6, 89-93б.б.
Қорыта келгенде, Қазақстан Республикасында зейнетақы жүйесін
қалыптастырған кезде, оны әзірлеушілер көбінесе жүйеге қаржылық тұрғыдан
ғана қараған. Ал бұл жинақтаушы зейнетақы жүйесі бірінші кезекте әлеуметтік
қорғау жүйесі екендігін ұмытпауға тиіспіз. Модельдердің ерешеліктерін
ескере отыра құрылған, жеке жинақ принциптеріне негізделген қамтамасыз
етудің бір ғана түрі — жинақтаушы зейнетақы жүйесі ойдағыдай дамытылуда.
3. Бюджеттен тыс қорлардың қызметтері
Жалпымемлекеттік (аумақтық) көлемде республикалық және жергілікті
бюджеттер қаржы ресурстарын ұйымдастырудың ең белгілі нысаны болып таблады.
Бірақ нарықтық қатынастарға көшу барысында экономикалық және
әлеуметтік салаларды қаржыландыруда бір ғана бюджет қаражаттары жеткіліксіз
бола бастады. Сондықтан қосымша қаржы көздерін іздестіру қажет болды.
Бюджет қорымен қатар 1991 жылдан бастап мақсатты бюджеттен тыс қорлар
құрылып, жұмыс істей бастады.
Бюджеттен тыс қорлар – мемлекеттің қаржы жүйесінің маңызды буыны;
мемлекеттің қатаң белгілі бір мақсаттарға пайдаланылатын және заң жүзінде
қалыптасуының бекітілген көздері бар ақша ресурстарының жиынтығы.
Экономикалық категория ретінде бюджеттен тыс қорлар бірқатар қоғамдық
қажеттіліктерді қаржыландыру үшін мемлекет тарапынан қаржы ресурстарын
қайта бөлу және пайдалану жөніндегі қатынастар болып табылады.
Бюджеттен тыс қорлардың пайда болуы әлеуметтік-экономикалық дамудың
қажеттіліктерінен туындады: қатаң функциялық мақсаттарға жұмсалатын
мемлекеттің қаржы ресурстарының бір бөлігін оқшауландыру, мемлекеттік
бюджетті оған тән емес шығыстардын жеңілдету, бір жағынан бюджет тапшылығын
төмендету қажет болды. Белгілі бір дәрежеде бұл мемлекеттің жұмыс істеуімен
тікелей байланысты емес шығыстардың ауыртпалылығын шаруашылық органдарына
аударуды қажет етті; бұл мақсатқа Экономиканы тұрақтандыру қоры (кейін
Экономиканы жаңғырту қоры) сай болды. Басқа жағдайларда, нарыққа өту
кезінде халықтың тұрмыс деңгейінің төмендеуі жағдайында оны неғұрлым
сенімді және тиімді қорғау мақсатымен әлеуметтік мұқтаждарға жұмсалатын
кейбір шығыстарды бөлу және оларды жабудың көздерін межелеу қажет болды.
Бұл міндеттерді Зейнетақы қорының, Әлеуметтік сақтандыру қорының, Халықты
әлеуметтік қорғаудың бірыңғай одақтық-республикалық қорының, Жұмыспен
қамтуға жәрдемдесудің мемлекеттік қорының шешуін қажет етті. Бірқатар
қорлардың – Жол қорының, Әскери өндірісті конверсияла қорының, түрлі
арналымның инновациялық қорларының және басқаларының өте тар мақсатты
арналымы болды.
Бірқатар қорлар, мәселен, Экономиканы тұрақтандыру қоры, Халықты
әлеуметтік қордаудың бірыңғай одақтық-республикалық қоры уақытша қызмет
етті – бұл экономиканың дағдарысты жағдайында мұндай қорлардың қаражаттарын
қалыптастырудың қиындықтарымен, оған жұмылдырылатын қаражаттардың белгілі
бір иесізденуімен, бөлу кезінде ресурстарды қайтарусыз пайдаланудағы қорды
қалыптастыру субъектілерінің мүдделіксіздігімен түсіндіріледі. Жалпы
бюджеттен тыс қорлардың жұмыс істеуі сайып келгенде, бүкіл қоғам мүддесі
үшін жүзеге асырылады, оны нығайтуға бағытталған және қаржы қатынастарының
бұл нысанының әлеуметтік-экономикалық мәні осында. Бюджеттен тыс арнаулы
қорлардың мемлекеттік бюджетпен бірге қосарлана қызмет етуі қаржы
қатынастарын саралауға, олардың бір бөлігін тармаландандырылған сфераларға
бағыттауға, қаржылық қызметтің әр түрлі бағыттарында бұл қатынастардың
өзіндік әртараптандыруына жетуге мүмкіндік береді.
Бюджеттен тыс қорлар өзінің функциялық-мақсатты арналымы бойынша да,
басқарудың деңгейі жағынан да өте әр түрлі. Мақсатты арналымы бойынша
бюджеттен тыс қорлар экономикалық және әлеуметтік, ал басқару деңгейіне
қарай мемлекеттік және аймақтық болып бөлінеді.
Экономикалық қорлар – экономикалық дамудың проблемаларын шешуге
арналған қорлар. Әлеуметтік қорлар қоғамның әлеуметтік проблемаларын шешуге
арналған қорлар болып табылады. Мемлекеттік қорлар - бұл мемлекеттік
деңгейде, ал аймақтық қорлар аймақтық деңгейде қалыптасатын қорлар.
Бюджеттен тыс қорлардың көздері тұрақты және уақытша болуы мүмкін.
Бюджеттен тыс қорлардың ақша қаражаттарын жұмсаудың негізгі бағыттары
мыналар:
жарғылық қызмет;
артық ақшалардың белгілі бір үлесін қаржы активтеріне инвестициялау:
коммерциялық қызмет.
Бюджеттен тыс қорлар мемлекеттің қаржы буындарының бірі болып
табылады. Өзінің мәні жағынан бюджеттен тыс қорлар – бұл, жоғарыда атап
кеткенімдей, бірқатар қоғамдық қажеттіліктерді және оператиті дербестік
негізде кешенді жұмсалатындарды қаржыландыру үшін мемлекет тартатын қаржы
ресурстарын қайта бөлу және пайдалану нысаны.
Арналымы – мына арнаулы мақсатты аударымдар есебінен мақсатты
шараларды қаржыландыр:
a) арнаулы мақсатты салықтар;
ә) қарыз және ақшалай-заттай лотереялар өткізу есебінен;
б) бюджеттен берілетін субсидиялар есебінен;
в) қосымша анықталған кірістер мен үнемделген қаржы ресурстары;
г) ерікті жарналар мен заңи және жеке тұлғалардың қайырымдылықтары.
Бюджеттен тыс қорлардың көмегімен:
– отандық кәсіпорындарды қаржыландыру, қаражаттандыру,
несиелендіру жолымен өндіріс процесіне ықпал жасауға;
– арнайы белгіленген көздер мен қоршаған ортаны ластағаны үшін
айыппұлдар есебінен қаржыландыра отырып, табиғат қорғау
шараларын қамтамасыз етуге;
– зейнетақылар, жәрдемақылар төлеу, жалпы әлеуметтік
инфрақұрылымды қаражаттандыру және қаржыландыру жолымен халыққа
қызмет көрсетуге;
– қарыз беруге, соның ішінде шетел мемлекеттерін қоса шетелдік
әріптестерге беруге болады.
Бюджеттен тыс қорлардың жұмыс істеу ұйымы биліктің мемлекеттік
органдарының – орталық, республикалық және жергілікті органдарының
қарамағында болады.
Бюджеттен тыс қорлардың белгілі бір жеңілдіктерінің болуы мүмкін:
a) салық төлеуден босату;
ә) кеден баждарын төлеуден босату (коммерциялық қызмет бойынша
жеңілдіктер болмайды).
Бюджеттен тыс қорларды қалыптастырудың көздері шешілетін міндеттердің
сипатымен және ауқымдылығымен алдын ала анықталады. Көздердің әралуандығы
мен олардың мөлшеріне сол бір кезеңдегі елдің экономикалық және қаржы
жағдайы әсер етеді.
Сөйтіп, бюджеттен тыс қорлардың қалыптасу көздерінің салыстырмалы
тұрақты да, сондай-ақ уақытша да сипаты болады. Әкімшілік-аумақтық
бірліктер бойынша ажырай отырып, олар мемлекет аумағында әр түрлі болуы
мүмкін. Бюджеттен тыс қорларға түсетін қаражаттарды жұмсаудың бағыттарына
қорлардың арналымы, нақтылы экономикалық жағдайлар және әзірленген және
іске асырылатын бағдарламалардың мазмұны себепші болады. Қаражаттардың бір
бөлігі құрылтайшылық қызметке бағытталады, сонымен бірге бағалы қағаздарға
салынады. Біріншіден, ақша қаражаттарын пайдалану оларды жасаудың уақытымен
жиі тура келе бермейтіндігіне, екіншіден, инвестициялардан алынған кірістер
тиісті қордың шығындарын қаржыландырудың қосымша көздері болып
табылатындығына байланысты бюджеттен тыс қорлар инвестициялар мен қаржы
рыногының қатысушылары болады. Мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар мен
мемлекеттік емес қорларды ажырата білген жөн; соңғылары бірқатар
мемлекеттік бюджеттен тыс қорларға, мысалы, мемлекеттік емес жинақтаушы
зейнетақы қорлары, әр түрлі ізгіліктік, соның ішінде халықаралық қорларға
ұқсас болғанымен өзінің мақсатты арналымы бойынша өте сан алуан болып
келеді. Сондай-ақ бюджеттен тыс қорлар және мақсатты қаржыландыру қоры
болып ажыратылады, бұл қорлар 1996 жылға дейін (оны қоса) мемлекеттік
бюджеттің құрамында болып келді: жер қойнауын қорғау және минералды-шикізат
базасын толықтырудың республикалық қоры, табиғатты қорғаудың республикалық
қоры. Мұнда қаралған басқа да қорлар мезгіл-мезгіл, 1992-1996 жылдар ішінде
мемлекеттік бюджетке енгізіліп, одан шығарылды. Бұл қаржы жүйесінің
қалыптасу процесін, оның құрылымының оңтайлы нұсқасын іздестіруді қамтып
көрсетеді.
Барлық бюджеттен тыс және басқа қорлар, шаруашылық жүргізуші
субъектілерінің қорлары (жарғылық капитал, резервтік капитал,
амортизаиялық, валюта, жөндеу, қорлану, тұтыну және басқа қорлар) үшін
қабылдауға болатын арнаулы қорлар термині қолданылуы мүмкін, мұның өзі
олардың мақсатты арналымын баса көрсетеді.
Өтпелі кезеңдегі бюджеттен тыс қорлардың жалпы проблемасы
төлеушілердің қаржылық жайсыз жағдайынан жобаланған көлемдегі олардың
қаржысын қалыптастырудың қиындықтары: олардың көбісінің зелалдығы, өзара
берешектер, төлем қабілетсіздігі болып табылады. Нәтижесінде қордың
бюджеттері теңгерімсіз болды және шұғыл әлеуметтік-экономикалық мұқтаждарды
мақсатты қаржыландыру жөніндегі көптеген шаралар қамтамасыз етілмеді.
Қазақсатнды мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар 1999 жылдан бастап
мемлекеттің қаржы ресурстарын орталықтандыру саясатын жүргізуге байланысты
мақсатқа сәйкес емес деп танылды: қорлардың қаражаттары республикалық
бюджетке шоғырландырылды. Алайда дүниежүзілік практика қоғам тарапынан
қаражаттардың жұмсалуына бақылауды қамтамасық еткенде мемлекеттің қаржы
ресурстарын оперативті басқару мақсатымен оларды дербес қалыптастыруды
орталықсыздандырудың және пайдаланудың тиімділігін растайды.
Қаржы институттарының - бюджеттен тыс қорлардың ақша қаражаттары
қозғалысын 1998 жылға дейін Қазақстан Республикасында жұмыс істеген кейбір
қорлардың мысалында қарауға болады.
Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры.
Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының міндеттері:
a) зейнетақылар мен жәрдемақылар төлеу үшін қаражаттар жинау,
сонымен бірге зейнетақы сін ұйымдастыру;
ә) аймақтық әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландыруға қатысу.
Зейнетақы қорының қаражаттары мынадай көздерден жасалынады:
1) міндетті зейнетақы жарналары;
2) меншік нысанына қарамастан барлық шаруашылық органдары төлейтін
сақтық жарналары немесе арнаулы салықтар;
3) жеке еңбек қызметімен айналысатын азаматтардың сақтық жарналары;
4) жоғары органдардың қаражаттары;
5) ерікті зейнетақы жарналары және т.б.
Зейнетақы қорының жұмсалу бағыттары:
1) заңнамаға сәйкес зейнетақыларды төлеу;
2) балаға қарау жөніндегі жәрдемақыларды төлеу;
3) материалдық көмектің бір жолғы төлемақылары;зейнетақыларды
индекстеуге байланысты оларды көбейтуге байланысты болатын
шығыстар;
4) қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді қағаздарға, ғылыми-техникалық
базаны дамытуға және т.б. резервтерді орналастыру.
Бюджеттен тыс қорлардың органдары:
– басқару;
– атқарушы органдар;
– тексеріс комиссиясы;
– қордың аймақтық бөлімшелері. 7, 125-129 б.б.
Еліміздегі жинақтаушы зейнетақы жүйесі 1998 жылы құрылған. Қазір
Қазақстандағы зейнетақы қорының жалпы саны - 14. Жұмыс істейтін барлық адам
жалақысының он пайызын сол қорлардың біріне аударуға міндетті болып
табылады. Қазір салымшылардың саны сегіз миллион, ал зейнетақы қорларындағы
жинақталған қаражат алты миллион доллардан асты. Зейнетақы қорлары мен
зейнетақы активтерін басқарушы компаниялардың міндеті осы ақшаға құнды
қағаздар сатып алып жұмыс істету, яғни салымшы зейнет жасына жеткенше
қаржыны көбейтіп қолына ұстату. Алайда, көптеген салымшы зейнет жасына
жеткенде, лайықты зейнетақы аларына сенбейді. Зейнетақы саласының
білгірлері еңбек жолын енді бастағандар мен қырық жасқа толмағандар
тәуекелі жоғары агррессивті саясатты таңдауына болады дейді. Өйткені, олар
көп табыс табамын деп, зейнетақы активін кемітіп алса да, оның орнын
толтыруға уақыты бар. Ал, зейнет жасына жетіп қалғандардың орташа немесе
консервативті саясатты ұстанғаны жөн. Зейнетақы қорындағы қаржы сенімсіз
құнды қағаздарға салынып, құрдымға кетпес үшін , осы уақытқа дейін қандай
облигацияға қанша салуға болатыны қатаң белгіленген еді. Мысалы,
мемлекеттік құнды қағаздарға 15 %, депозиттерге 20 %, шетелдік
кәсіпорындардың құнды қағаздарына 40%, ипотекалық облигацияларға 20%-ға
дейін сатып алуға болады, ал Қазақстан қор биржасының А листингіндегі
эмитенттердің құнды қағаздарын 50%-дан асырмау керек. Зейнетақы қорларының
жыл соңындағы табысы инфляция деңгейін жаппай келді. Қор басшылары бұл
шектеулер тиімді инвестиция жасауға кедергі, әрі табысы жоғары құнды
қағаздар жоқ дейтін. Қаржылық қадағалау агенттігі жаңа жылдан бастап
ережені өзгертті. Енді қор басшылары қандай құнды қағазды сатып алғысы
келсе де өзі біледі. Бірақ, портфельдің 70 пайызы Standart&Poors рейтингтік
агенттігінің қос В және үштік В рейтингін иеленген сенімді құнды қағаздар
құрауы тиіс. Портфельді бірте-бірте ауыстыруға 2008 жылға дейін уақыт
берілген. Мұндай талаптар қорлар мен эмитенттерге қиын тигенімен,
салымшылар үшін тиімді дейді. Өйткені, жаңа ережеге сәйкес, әр азамат өз
зейнетақы төлемдеріне табысы көп, бірақ тәуекелі де жоғары құнды қағаздар,
әлде табысы төмендеу, бірақ тұрақты құнды қағаздар алуды өзі шешеді.
Инвестициялық саясат шешілгенде ғана қор стратегиясы анықталады.
Инвестициялық саясат агрессиялы, орташа және консервативті бағыттарда
жүргізілмек. Қазір әр қорға осы үш бағыттың бірін таңдау немесе бір қорда
үш түрлі портфель әзірлеу жайы талқыланып жатыр. Зейнетақы саласының
білгірлері еңбек жолын енді бастағандар, қырық жасқа толмағандар тәуекелі
жоғары агррессивті саясатты таңдауына болады дейді. Өйткені, олар көп табыс
табамын деп, зейнетақы активін кемітіп алса да, оның орнын толтыруға уақыты
бар. Ал, зейнет жасына жетіп қалғандардың орташа немесе консервативті
саясатты ұстанғаны жөн. 8, 3 б.б.
Сонымен, қорыта келгенде, Үкіметтің берген ақшасы біздің жарғылық
капиталымыз болып саналады да, қалған қаражаттың барлығы осы – зейнетақы
қорлары, банктер мен сақтандыру компанияларында жиналған ақшалар.
Жинақтаушы зейнетақы қорларына қазір мол қаражат жинақталды және бұл ұзақ
мерзімге арналған. Дегенмен, қаражат өзінің негізгі мақсатын орындамай
келеді. Қазақстанда осы реформа Чилидің тәжірибесіне сүйеніп жасалынған
еді, ал Чилиде жинақтаушы зейнетақы қорларына жиналған ақша теміржол салу,
құбырлар тарту, тағы сол сияқты ауқымды істерге жұмсалынып келеді. Оларда
бұл салада жиналған қаражат көп мәселелерді шешіп отыр. Бұл – ұзақ мерзімді
қамтитын және арзан ақшалар. Негізінен қаржылай қолдауды қажет етіп жатқан
сала көп, оның ішінде, мәселен, отандық өндірісті алайық. Қазірдің өзінде
бұл мәселелерге көп көңіл бөлінуде.
1.4 Зейнетақы жарналары және оны орналастырудағы экономикалық мәні
Жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы жарналарын тарту және
зейнетақы төлемдерін жүзеге асыруға қатысты қызметі өкілетті органмен
лицензияланады және Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру
туралы Қазақстан Республикасының Заңымен және басқа да заң актілерімен
реттеледі.
Зейнетақы заңдарына сәйкес зейнетақы жарналарының үш түрі бар:
міндетті, ерікті және ерікті кәсіби.
Осылайша, міндетті зейнетақы жарналарын салушы міндетті зейнетақы
жарналарын төлеу үшін жинақтаушы зейнетақы қорларының біреуін ғана таңдап
алып, онымен міндетті зейнетақы жарналарының есебінен зейнетақымен
қамтамасыз ету туралы шартты жасауға міндетті. Бұл жағдайда міндетті
зейнетақы жарналарын салушы бір мезгілде міндетті зейнетақы жарналарының
есебінен зейнетақымен қамтамасыз ету туралы екі және одан да көп шартты
жасай алмайды, екі және одан да көп жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті
зейнетақы жарналарын сала алмайды немесе жарналарды бір жинақтаушы
зейнетақы қорына төлеп, оның бір бөлігін басқасында сақтай алмайды.
Жинақтаушы зейнетақы қорларына ерікті зейнетақы жарналары жеке
тұлғалар болып табылатын салымшылармен ерікті зейнетақы жарналарының
есебінен зейнетақымен қамтамасыз ету туралы шарт жасалған жағдайда өз
табысының есебінен өз пайдасына салынады. Алушының пайдасына ерікті
зейнетақы жарналарының салымшылары болып жеке және заңды тұлғалар бола
алады, олар салық салынғаннан кейінгі табыс есебінен жүзеге асырылу керек.
Ерікті зейнетақы жарналарының ставкасы, оларды төлеу тәртібі, сондай-ақ
зейнетақы төлемдерін төлеу тәртібі ерікті зейнетақы жарналарының есебінен
зейнетақымен қамтамасыз ету туралы шарт тараптарының келісімі бойынша
белгіленеді.
Ерікті кәсіби зейнетақы жарналары салымшылармен меншікті
қаражаттарының есебінен тізімі Қазақстан Республикасының Үкіметімен
белгіленетін жұмыскерлердің пайдасына жүзеге асырылады. Ерікті кәсіби
зейнетақы жарналарының ставкасы ерікті кәсіби зейнетақы жарналарының
есебінен зейнетақымен қамтамасыз ету туралы шарт тараптарының келісімі
бойынша белгіленеді, бірақ ол жұмыскердің ай сайынғы табысының он
процентінен кем болмауы керек.
Зейнетақымен қамтамасыз ету туралы шартты жасамастан бұрын болашақтағы
салымшыға жинақтаушы зейнетақы қорының келесі құжаттарымен танысуды
ұсынамыз:
1) уәкілетті органның зейнетақы жарналарын тарту және зейнетақы төлемдерін
жүзеге асыру қызметіне берілген лицензияның бар-жоқтығымен және қызмет
түрлерінің тізімімен;
2) зейнетақы жарналарын енгізуге болжанып отырған түрі бойынша зейнетақы
ережелерімен;
3) зейнетақы шартымен.
Жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы ережелері – жинақтаушы
зейнетақы қорының, оның салымшылары мен алушыларының құқықтары мен
міндеттемелерін белгілейтін, осы сұрақтарды ашатын құжат:
1) зейнетақы шарттарын өзгерту және тоқтату тәртібі;
2) зейнетақы жарналары мен төлемдерін жүзеге асыру тәртібі мен талаптары;
3) салымшылар мен алушылардың алдындағы қордың міндеттемелері бойынша
жауапкершілік;
4) салымшылар мен алушыларды зейнетақы жинақтарының жәй-күйі туралы
хабарландыру тәртібі;
5) зейнетақы жинақтарын бір қордан екіншісіне аудару тәртібі;
6) салымшыларға қордың құрылтайшылары (акционерлері) туралы, зейнетақы
активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйымдар туралы,
кастодиан банк туралы мәліметтерді;
7) жинақтаушы зейнетақы қоры, салымшылар мен алушылардың арасындағы
құқықтық қарым-қатынастардың басқа да ерекшеліктері.
Зейнетақы шарты – жинақтаушы зейнетақы қоры мен салымшының
(алушының) арасында жазбаша нысанда жасалатын уәкілетті органмен
бекітілген міндетті, ерікті және ерікті кәсіби зейнетақы жарналарының
есебінен зейнетақымен қамтамасыз ету туралы Үлгі артқа сәйкес зейнетақы
жарналары мен жинақтарына қатысты құқықтық қарым-қатынастарды орнату,
өзгерту немесе тоқтату туралы шарт. 9, 170-174 б.
Міндетті, ерікті және ерікті кәсіби зейнетақы жарналарының
есебінен зейнетақымен қамтамасыз ету туралы Үлгі шартта келесі мәліметтер
мен талаптар болуы керек:
1. жинақтаушы зейнетақы қорының атауы, орналасқан жері мен банк
деректемелері;
2. салымшының тегі, аты, әкесінің аты (бар болса), әлеуметтік жеке
коды, мекен-жайы (ол жеке тұлға болып табылса) немесе атауы,
орналасқан жері мен банк деректемелері (ол заңды тұлға болса);
3. шарттың мәні;
4. тараптардың құқықтары мен міндеттемелері;
5. зейнетақы жарналарын енгізу тәртібі мен талаптары;
6. жеке зейнетақы есебінің нөмірі;
7. зейнетақы жинақтарының жәй-күйі бойынша жинақтаушы зейнетақы
қорының есеп беру тәртібі;
8. міндеттемелерді орындамаған жағдайда тараптардың жауапкершілігі;
9. шарттың әрекет ету мерзімі;
10. шарты өзгерту және бұзу тәртібі мен талаптары;
11. міндетті, ерікті және ерікті кәсіби зейнетақы жарналарын алушы
туралы мәліметтер;
12. Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес басқа да мәліметтер
мен талаптар.
Жинақтаушы зейнетақы қорын таңдайтын кезде салымшы (алушы) қордың
қаржы тұрақтылығы мен төлем қабілеттілігін анықтау мақсатында біруақытта
бұқаралық ақпарат құралдарынан оның нәтижелері туралы таныса алады.
Заңдарға сәйкес жинақтаушы зейнетақы қорымен және осы қордың зейнетақы
активтерінің инвестициялық басқаруын жүзеге асыратын ұйыммен немесе
инвестициялық активтердің инвестициялық басқаруын дербес жүзеге асыратын
қормен бірлесіп құрылатын қызмет нәтижелері туралы біріктірілген есеп
тоқсан сайын бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланып отырады.
Біріктірілген есеп қорға және ұйымға лицензияның берілген күні туралы,
кастодиан банк туралы, филиалдар мен өкілдіктердің саны туралы, жарғылық
капиталдың мөлшері туралы, салымшылардың саны туралы, зейнетақы
активтерінің шамасы туралы, зейнетақы активтері бойынша табыс туралы
мәліметтерді қамтиды.
Осындай есеп уәкілетті органмен мақұлданғаннан кейін ғана жариялана
алады.
Зейнетақы активтері сол ұйымның инвестициялық басқаруында болатын ұйым
мен қор (қорлар), сонымен қатар зейнетақы активтерінің инвестициялық
басқаруын дербес жүзеге асыратын қор Активтерді Басқарушылардың
Қауымдастығы Қауымдастық түріндегі заңды тұлғалардың бірлестігіне
бұқаралық ақпарат құралдарында біріктірілген есепті жариялауды тапсыруға
құқылы.
Біріктірілген есеп есеп беру тоқсанынан кейінгі бірінші айдың ішінде
Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында таратылатын баспасөз
басылымдарында мемлекеттік және орыс тілдерінде жариялану керек.
Сонымен қатар, жинақтаушы зейнетақы қорлары жыл сайын уәкілетті
органмен тексерілген және мақұлданған жылдық қаржы есебін ұсынғаннан кейін
бір айдың ішінде бухгалтерлік баланс пен табыстар мен шығындар туралы
есепті мына газеттердің бірінде жариялайды: "Казахстанская правда", "Егемен
Қазақстан", "Новый Азамат-Times", "Алтын орда", "Экспресс К", "Деловая
неделя", "Время", "Жас Алаш", "НП – Новое поколение", "Панорама",
"Караван", "Түркістан", "Юридическая газета", "Заң", "Айғак", "Аиф –
Казахстан", "Официальная газета", "Столичная жизнь", "Мегаполис", "Новости
недели", "Жас қазақ", "Начнем с понедельника". 10, 4-5 б.б.
Қорыта келгенде, бұл бөлімде жинақтаушы зейнетақы жүйесінің
экономикада алатын орны мен оның мәні негізге алынды. Және де зейнетақы
жүйелерінің модельдері қарастырылып, қазақстандық модельдің Қазақстан
Республикасының қазіргі экономикалық жағдайына әсері қарастырылды.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесі дегеніміз ел экономикасын инвестициямен
қамтамасыз ететін, сол арқылы барлық ойлардың дамуына әсер ететін бірден
бір жүйе болып табылады. Бүгін, міне, арада тоғыз жыл өтіп, бастапқы
қиындықтар артта қалды, тынымсыз еңбек, төккен тер өз жемісін берді.
Қазақстан ТМД елдері арасында бірінші болып жинақтаушы зейнетақы жүйесін
құрды дегенді Елбасының өзі бірнеше рет атап өткені бекер болмаса керек.
ІІ Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесінің даму ерекшеліктері
1. Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесінің қалыптасуы
ТМД елдерінің ішінде бірінші болып 1998 жылы Қазақстан зейнетақылық
реформаны жүргізуді бастады. Реформаның мәні бөлу жүйесін жаңа жинақтаушы
жүйесі арқылы біртіндеп ығыстыру. Бөлу жүйесі өту кезеңінде ғана қызмет
ететін болады. Сәйкесінше, қазақстан азаматыалатын зейнетақы екі бөліктен
құралады: ұрпақтардың солидарлығы принципіне негізделген мемлекеттік және
персоналды шоттарға салынатын жарналар есебінен құралатын жинақтаушы
зейнетақы. Мүгедектікке байланысты және қорғаушысының жоқтығы сияқты
әлеуметтік зейнетақылар мемлекеттің міндеті болып табылады және де
зейнетақылық жүйеден тыс, мемлекеттік бюджет құралдары есебінен
қаржыландырылады.
Қазақстандағы зейнетақы реформасының механизмі келесі сипатта болады:
бөлу жүйесінде жүзеге асырылатын міндетті жарналар мөлшерлемесі реформаның
бірінші жылында еңбекақы қорының 25,5 (-нан 15 %-ға дейін төмендейді.
Жинақтаушы жүйесіне міндетті жарналар мөлшері 10 % мөлшерді бекітеді және
де жұмыскер табысы қамтылады. Жұмыскер міндетті жарналарына қоса, еркін
жарналары есебінен өзінің қосымша жинақтарын өсіруге құқы бар. Барлығы
зецнетақы реформасын жүргізуге 40 жыл кетеді. Осы уақыт аралығында
минималды мөлшерде бөлу зейнетақылық төлемдер сақталуы мүмкін. Болжамдар
бойынша соңғы төлемдер 2045 жылы жүзеге асырылады. Бірақ 2016 жылдың өзнде
мемлекеттің зейнетақы төлеуге келетін шығындары төмендейді. Бөлу модельдері
бойынша мемлекеттік зейнетақыларды және жинақтаушы зейнетақыларды төлеумен
әр түрлі құрылымдар айналысады. Алғашында барлық міндетті
зейнетақылықаударымдар зейнетақы төлеу бойынша мемлекеттік орталық арқылы
жіберіп отырады. Бөлу жүйесінің өмір сүруіне арналған аударымдар бөлігін
орталық жинақтаушы механизміне қолдануға арналған аударымдар бөлігін өзінің
транзиттік шоты арқылы жіберіп отырады.11, 47-50 б.б.
Жинақтаушы жүйеге жарналарды мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы
қорларына немесе мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларының біріне
салуға болады. Мемлекеттік ЖЗҚ-на салынған құралдар осы қор арқылы
инвестицияланады. Ал мемлекеттік емес ЖЗҚ-да шоғырландырылған құралдар
зейнетақы активтерін басқару компаниялары арқылы инвестицияланады. әрбір
мемлекеттік емес ЖЗҚ-лары өз активтерін арнайы даярлаған банк-кастодианда
сақтауы тиіс. Бұл банктер зейнетақылық қорларға зейнетақылық активтердің
жағдай және зейнетақылық табыстар туралы ақпараттар беріп отыруы тиіс.
Қазақстандағы жаңа зейнетақылық жүйенің жұмысына мемлекеттік бақылау
жасауды арнайы орган – халықты әлеуметтік қорғау және еңбек министрлігі
жанындағы Ұлттық зейнетақылық агенттік орындайды.
Басқарушы компанияларға ерекше талаптар болып инвестициялық табыстың
минималды мөлшерін алу шарты және бір заңды тұлға бағалы қағаздар
инвестицияның жоғары мөлшері шектелетін шарт табылады. Қазақстандағы қор
нарығының жеткіліксіз дамығандығынан зейнетақы қорының активтерінің 50 (-н
кем емес мөлшері мемлекеттік бағалы қағаздарға салынуы тиіс. Активтердің 10
(-ын халықаралық қаржылық ұйымдардың бағалы қағаздарына салуға рұқсат
етілген және де активтердің 20 (-н акцияларға салуға, 10 (-н Қазақстан қор
биржасының А листингіне қосылған эмитенттердің облигацияларына салуға
болады. Ал 40 (-н артық емес мөлшерде Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банккі бекіткен шарттар бойынша екінші деңгейлі банктердің депозиттеріне
салуға болады.
МЖЗҚ-ның инвестициялық қызметінің еркіндігі шектеулі. Өйткені ол
ақшаларды тек мемлекеттік қағаздарға, мемлекеттік банктердің депозиттеріне
және т.б.-ға сала алады. Бұл салым тәуекелін төмендетеді, сонымен бірге
инвестиция табыстылығы да төмен болады. Сонымен, әлемдік тәжірибе
көрсеткендей, зейнетақы жүйесін реформалаудың және жинақтаушы жүйесінің
элементтерін ендірудің көптеген жолдары, варианттары бар. Қандай жолды
таңдағанда халықты әлеуметтік қорғау, зейнетақы жүйесінің қызметін
ұйымдастыру, оның қаржыларын басқару сияқты күрделі мәселелерді кешенді
шешу қажет. Зейнетақы реформасын жүргізуде маңызды проблема болып
жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қаржыларын басқару табылады. Зейнетақылық
реформалау үрдістерінің тиімділігін қамтамасыз ету үшін Қазақсатн
демографиялық және экономикалық ерекшеліктерін ескеріп, сапалы әрі есепті
модель құру қажет. Бұл жаңа жүйеге көшуді тежейтін немесе тездетілген әр
түрлі факторлардың әсерін бағалауға көмектеседі.12, 87 б.б
Түйіндей келе, Қазақстан ТМД өзге елдері үшін бағдар болып табылады,
өйткені біздің елімізде зейнетақы реформасы ТМД басқа елдерінің арасында ең
бірінші болып басталды, жəне соған сəйкес бірдей зейнетақы жүйесінен
жинақтаушы зейнетақы жүйесіне ойдағыдай ауысудың үлгісін көрсетті.
2.2 Қазақстан Республикасының жинақталған зейнетақы
реформасының сипаттамасы
Республикада 1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап, мемлекеттік зейнетақыға
шығу ережелері мен тәртіптерін және зейнетақы жинақ қоры жүйесінен
зейнетақымен қамтамасыздандыруын реттеуші Қазақстан Республикасының
Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңы өз
күшіне енді. Осы Заң Қазақстан Республикасында азаматтарды зейнетақымен
қамсыздандырудың құқықтық және әлеуметтiк негiздерiн белгiлейдi,
мемлекеттiк органдардың, меншiк нысандарына қарамастан, жеке және заңды
тұлғалардың азаматтардың зейнетақымен қамсыздандырылуға конституциялық
құқығын iске асыруға қатысуын реттейдi. Зейнетақымен қамтамасыздандыру екі
жүйеден тұрады:
• ортақ жүйеден ( зейнетақыны төлеу жөніндегі Мемлекеттік орталықтан
зейнетақымен қамтамасыздандыру );
Ортақ жүйе республикалық бюджетке түскен әлеуметтік салық пен басқа да
төлемдерге негізделген.
• жинақтаушы зейнетақы жүйесі (жинақтаушы зейнетақы қоры) (Жинақтаушы
зейнетақы қорларынан зейнетақымен қамтамасыздандыру ).
Зейнетақы жасы фиксациялы болады: еркектерге 63 жастан және әйелдерге
58 жастан. Орталықтан зейнетақы төлемдерi: 1998 жылғы 1 қаңтардан бастап -
еркектерге 61 жасқа толғанда, әйелдерге 56 жасқа толғанда; 1998 жылғы 1
шiлдеден бастап - еркектерге 61,5 жасқа толғанда, әйелдерге 56,5 жасқа
толғанда; 1999 жылғы 1 шiлдеден бастап - еркектерге 62 жасқа толғанда,
әйелдерге 57 жасқа толғанда; 2000 жылғы 1 шiлдеден бастап - еркектерге 62,5
жасқа толғанда, әйелдерге 57,5 жасқа толғанда; 2001 жылғы 1 шiлдеден
бастап - еркектерге 63 жасқа толғанда, әйелдерге 58 жасқа толғанда
тағайындалады.
Төтенше және барынша радиациялық қатерлi өңiрлерде 1949 жылғы 29
тамыздан 1963 жылғы 5 шiлдеге дейiн кемiнде 10 жыл тұрған азаматтар "Семей
ядролық сынақ полигонындағы ядролық сынақтардың салдарынан зардап шеккен
азаматтарды әлеуметтiк қорғау туралы" Қазақстан Республикасы Заңына сәйкес:
еркектер - жалпы жұмыс стажы 25 жылдан кем болмаған жағдайда 50 жасқа
жеткенде;
әйелдер - жалпы стажы 20 жылдан кем болмаған жағдайда 45 жасқа
жеткенде зейнетақы тағайындалуына құқылы.
Бес және одан да көп бала туып, оларды сегіз жасқа дейін тәрбиелеген
әйелдер 50 жасқа толғанда жасына байланысты толық көлемде зейнетақы алуға
құқылы, аталған зейнетақы жасы 1998 жылғы 1 шілдеден бастап жыл сайын 6
айға өсіп отырады, бірақ тұтас алғанда 3 жылдан аспауға тиіс.
Орталықтан зейнетақы тағайындау үшiн еңбек стажын есептеу кезiнде
мыналар есепке алынады:
1) еңбек шарты (келiсiм-шарт) бойынша жеке және заңды тұлғалар ақы
төлейтiн жұмыс;
2) әскери қызмет;
3) құқық қорғау органдарындағы қызмет;
4) мемлекеттiк қызмет;
5) кәсiпкерлiк қызмет;
6) I топтағы мүгедекке, II топтағы жалғызiлiктi мүгедекке және өзгенiң
жәрдем көрсетуiне мұқтаж жасына байланысты зейнеткерге, сондай-ақ 80 жасқа
толған қарт адамдарға күтiм жасаған уақыт;
7) атом сынақтары, экологиялық апаттар салдарынан зардап шеккен не
иммундық тапшылық вирусын жұқтырған не ЖҚТБ-мен ауыратындарға, 16 жасқа
дейiнгi мүгедекке күтiм жасаған уақыт;
8) жұмыс iстемейтiн ананың жас балаларды бағып-күткен, бiрақ әрбiр
бала 3 жасқа толғаннан аспайтын жалпы жиынтығы 12 жыл шегiндегi уақыт;
9) қылмыстық жауапқа негiзсiз тартылған және қуғын-сүргiнге ұшыраған,
бiрақ кейiн ақталған азаматтардың қамауда болған, бас бостандығынан айыру
және жер аудару орындарында жазасын өтеген уақыты;
10) еңбекке жарамды азаматтардың бұрынғы КСРО-ның уақытша
оккупацияланған аумағында және Ұлы Отан соғысы кезеңiнде өздерi басқа
мемлекеттердiң аумағына зорлықпен апарылған адамдардың жасына қарамастан
сонда болған, фашистiк концлагерьлерде (геттоларда және соғыс кезеңiнде
мәжбүрлеп ұстайтын басқа да орындарда ұсталған уақыты, егер аталған
кезеңдерде бұл адамдар Отанға қарсы қылмыс жасамаса;
11) жұмыс iстемейтiн соғыс мүгедектерi мен оларға теңестiрiлген
мүгедектердiң мүгедек болған уақыты;
12) бұрынғы кеңес мекемелерiнiң, Қазақстан Республикасы мекемелерi мен
халықаралық ұйымдардың қызметкерлерi әйелдерiнiң (жұбайларының) шетелде
тұрған кезеңi, бiрақ жалпы алғанда 10 жылдан аспауға тиiс;
13) офицерлiк құрамдағы адамдар, прапорщиктер, мичмандар және
мерзiмiнен тыс қызмет атқаратын әскери қызметшiлер әйелдердiң мамандығы
бойынша жұмысқа орналасу мүмкiндiгi болмаған жерлерде жұбайларымен бiрге
тұрған кезеңi, бiрақ 10 жылдан аспауға тиiс;
14) Қазақстан Республикасының аумағындағы және одан тыс жерлердегi
жоғары және арнаулы орта оқу орындарында, училищелерде, мектептерде және
кадрлар даярлау, бiлiктiлiгiн арттыру және қайта мамандандыру курстарында,
аспирантурада, докторантурада және клиникалық ординатурада, сондай-ақ
күндiзгi жоғары және орта дiни оқу орындарында оқу;
15) әскерилендiрiлген күзетте, арнаулы байланыс органдарында және кен-
құтқару бөлiмдерiнде олардың ведомстволық бағыныстылығына және арнаулы
немесе әскери атағының болуына қарамастан;
16) әлеуметтiк сақтандыруға қаржы төлеген жағдайда өзге де жұмыс.13,
9-10 бап
Ең кіші зейнетақы жыл сайын заңды түрде бекітіледі. Зейнетақы төлеу
жөніндегі Мемлекеттік орталықтан зейнетақы алатындар саны Республикада
1645,1 мыңға жуық. Зейнетақының ең кіші мөлшері 2005 жылдың санағы бойынша
6200 теңгені құрады. Зейнетақы төлемдерінің орташа мөлшері 2005 жылға 9142
мың теңгені құрады. 2005-2007 жылдарға Қазақстан Республикасындағы
әлеуметтік өзгерістерінің әрі - қарай тереңдетілу Бағдарламасына сәйкес,
2005 жылдың 1 маусымынан бастап, ортақ жүйеден зейнетақы деңгейін көтеруге
мүмкіндік берген сонымен бірге жинақтаушы зейнетақы жүйесіне қатысушы –
жас буынға әлеуметтік кепілдігін қамтамасыз етуге тартылған зейнетақыны
төлеу мемлекеттік негізін енгізілді. 2005 жылғы 1 шілдесінен негізгі
зейнетақыны төлеу есебімен зейнетақы төлемдерірінің ең кіші мөлшері 9 200
теңгені құрады, негізгі зейнетақыны төлеу есебімен орта зейнетақының
мөлшері 12142 теңгені құрады. 2006 жылдың 1 қаңтарынан бастап зейнетақы
төлемдерінің мөлшері 8%. инфляцияның деңгейінің озығына тиісті көтерілген.
Зейнетақы төлемдерін тағайындау үшін азаматтар, зейнетақыны тағайындау
туралы өтінішті тұрақты тұрғылықты жеріне байланысты зейнетақыны төлеу
жөніндегі Мемлекеттік орталықтарының аудандық (қалалық) бөлімшелеріне
белгіленген барлық құжаттарды әкеледі. Зейнетақыны тағайындауға қажетті
құжаттар тәртібі Орталықтан төленетін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz