Жергілікті бюджеттің кірістерін талдау
ЖЕРГІЛІКТІ ҚАРЖЫ, БЮДЖЕТІНІҢ КІРІСТЕРІ МЕН ШЫҒЫСТАРЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ
АННОТАЦИЯ
На дипломную работу Сагидоллаева К.С. на тему Экономический анализ
доходов и расходов местного бюджета.
В первой главе рссмотрена сущность местных финансов, сущности и
значения доходов и расходов местного бюджета, а также процесс разработки
проекта местного бюджета.
Во второй главе сделан экономический анализ доходов и расходов
местного бюджета.
В третьей главе дипломной работы рассмотрен дефицит бюджета, а
также пути совершенствования местного бюджета.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1. ЖЕРГІЛІКТІ ҚАРЖЫ, БЮДЖЕТІНІҢ КІРІСТЕРІ МЕН ШЫҒЫСТАРЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
7
1.1 Жергілікті қаржының мәні мен маңызы 7
1.2 Жергілікті бюджеттердің мәні, кірістері мен шығыстары 10
1.3 Жергілікті бюджет жобасын әзірлеу 19
2. ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІҢ КІРІСІ МЕН ШЫҒЫСЫН ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ 26
2.1 Жергілікті бюджеттің кірістерін талдау 26
2.2 Жергілікті бюджеттің шығыстарын талдау 33
3. ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІҢ ТАПШЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 48
3.1 Бюджет балансы. Бюджет тапшылығы 48
3.2 Жергілікті бюджеттің жетілдіру жолдары 54
ҚОРЫТЫНДЫ 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 68
КІРІСПЕ
Еліміз егемендік алып, іргелі елдермен ұлы көшке ілескеніне
саусақпен санарлықтай жылдар өтсе де, осы аз мерзімнің ішінде ғасырға
татырлық игі өзгерістер болды. Еліміздің егемендік алу сәті нарықтық
экономикаға тұспа-тұс келіп, халық арасында нарық қарық қыла ма ?!-деген
мысқыл мәтел де пайда болды. Әйтсе де бүгінгі күні бәріміз де нарықтық
экономиканы мойындап, оның өмір талабынан туындап отырғанына көзіміз жетті.
Нарықтық экономика жағдайларында халықтың әлеуметтік тұрмыс жағдайы,
шаруашылық көрсетуші субъектілердің әлеуметтік дамуы мемлекеттің қолында
болып отыр. Осы орайда жергілікті қаржының атқаратын рөлі мен маңызы
ерекше. Қазақстан Республикасында экономикалық қатнастарды
орталықсыздандыру мемлекеттің жалпы экономикалық саясатын жүзеге асыруда
аймақтардың дербестігі мен рөлін арттырып отыр. Жергілікті қаржы органы
қызметінің аясы кеңейе түсуде, олар әлеуметтік-экономикалық сипаттағы
проблемаларын шешуге едәуір дербестікке ие бола бастады. Жергілікті өзін-
өзі басқару органына мемлекеттің әлеуметтік бағдарламаларын жүзеге асыру
жөнінде оларға маңызды міндеттер жүктелген. Халыққа қызмет көрсету
жөніндегі шараларды қаржыландыру негізінен жергілікті қаржы органдары
есебінен жүзеге асырылады. Жергілікті қаржының бүкіл теориялық аспектілерін
шешіп алуға, елдің бюджет құрлысының мемлекеттік құрлысқа нақты
сәйкестігіне байланысты болып келеді. Жергілікті қаржыда билік пен
басқарудың жергілікті органдарының сан қырлы қызметінің қаржы базасы болып
табылатын жергілікті бюджеттерге маңызды рөл беріледі.
Жергілікті бюджет-бұл меншікті салықтан алынған табысты аумақтық
тұрғыда қайта бөлуге мүмкіндік жасайтын және билік пен басқарудың
жергілікті органдардың қаржы базасын жасауды қамтамасыз ететін экономикалық
қатнастардың жиынтығы болып табылады. Нарықтық қатнастар, жергілікті
басқару органдарын реформалау жергілікті бюджеттің кіріс көздерінің толық
қалыптасуына әсер етіп отыр. Содай-ақ жергілікті бюджеттің проблемасы
олардың меншігін құрайтын шаруашылық салалары бюджеттерді қалыптастыруға
кіріс бермек түгіл залалды болып табылады және жергілікті бюджеттің
қаражаттарын едәуір бөлігін жеп қоятындығында болып отыр. Осылайша
жергілікті деңгейдегі қаражат түсімдері мен жұмсалымының құрамы мен
құрылымы әкімшілік-аумақтық бірлктердің әлеуметтік-экономикалық даму
дәрежесін анықтайды.
Осылайша, қазіргі таңда жергілікті бюджеттердің кірістерін
толыққанды қамтамасыз ету және оларды өзекті бағыттарда жұмсау қоғамның
әлеуметтік жағдайын арттырудың бірден-бір көзі болып отыр. Сонымен қатар
еліміздің кең-байтақ территориясының аймақтық ерекшеліктеріне байланысты
бюджет қаражаттары алуан түрлі көлемде болып келеді. Сол себепті әр
аймақтың бюджеттік кірістері мен шығыстарын талдау және қажетті шаралар
қолдану көкейтесті мәселелердің бірі болып табылады және осы дипломдық
жұмыс бүгінгі таңдағы өзекті тақырыпқа жазғанымды анықтап береді.
Дипломдық жұмысымның басты мақсаты болып жергілікті бюджеттің
теориялық білімі жазылды, жинақтау, іріктеу, экономикалық талдау және
қорытынды жазба түрінде есеп беру. Осы жұмысымның барысында оның негізгі
құрлымымен, функцияларымен, міндеттерін толығымен атқарылуын жаздым.
Жергілікті бюджеттің жоспарлауын кірісі мен шығысын талдау толық қаралып үш
жылдық нақты орындалуына талдау жасадым. Жергілікті бюджеттің мақсаты мен
принципін таратуымен реттілігін тиімді пайдалану. Республикалық бюджеттің
атқарылуын жергілікті бюджеттердің атқарылуына, республикалық және
жергілікті бюджеттер қаражатының тиімді және мақсатты пайдаланылуын
бақылау, оған заңнама мен жүктелген өзге де міндеттерді атқарады. Егер
республиклық бюджеттен қаржыландыратын жергілікті бюджеттің мемлекеттік
мекемелердің шығыстар сметасының дұрыс жасалуын және бекітілуін, сондай-ақ
жергілікті бюджет қаражатының алынған ресми трансферттерге байланысты
әлеуметтік қамсыздандыруға жұмсалатын қаржыны дұрыс пайдалану керек.
Дипломдық жұмысымның мәні-арқылы өзін-өзі басқарушы орган қоғамның
өндірістік қатынастарын бір бөлігі ретінде жергілікті бюджеттік
қатнастарының ерекшелігін, шаруашылық және шаруашылықтан тыс атқарылып
жатқан көріністері мен орындалу механизімін айқындап көрсетеді. Жергілікті
бюджет туралы ғылымның-зерттейтіні қоғамдық өнімді бөлуге және содан келіп
туындайтын ақша түріндегі қорланулардың, табыстардың және қорлардың
қалыптасуына, оларды ұлғаймалы ұдайы бюджетті жетілдіру кеңейту мақсаттары
және әлеуметтік қамсыздандыру топтарының, сондай-ақ қажетті қаражаттарды
пайдалануға байланысты.
Алға қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін жұмыстың басты міндеттері
келесілер болып табылады:
1-бөлім. Жергілікті қаржы, бюджетінің кірістері мен шығыстарының
мәні мен маңызы.
2-бөлім. Жергілікті бюджеттің кірісі мен шығысын экономикалық
талдау.
3-бөлім. Жергіліті бюджеттің тапшылығы және жетілдіру жолдары.
Талдау объектісі ретінде Алматы облысы Райымбек ауданы бойынша
жергілікті бюджеттің кірістері мен шығыстарының нақты орындалуы және ондағы
кемшіліктері де қарастырылды.
Жергілікті бюджеттің объектісі-мемлекет тарапынан бөлінген қаржы
ресурстар, ақшалай қаражаттың мақсатты қорлары, олардың құралуы, қоғалысы
және тиімді пайдаланылуы; ал субъектісі-қоғамдық өмірді ұйымдастырушы
ретінде мемлекетті қоса алғанда өндірістік және өндірістік емес салалар.
Жергілікті бюджеттің кірісі мен шығысын экономикалық талдау барысында
Райымбек ауданының қаржы мекемесінің үш жылдық нақты орындалуын екінші
бөлімде қарастырып талдау жасап динамикалық өсу көрсеткішін талдап
көрсеттім. Жергілікті бюджет Қазақстан Республикасының Бюджет кодексіне
сәйкес жүргізіледі. Бюджет жүйесінің құрамы, құрлымы, ұйымдастыру
үрдістері мен оны қалай жетілдіру жолдары дипломдық жұмыстың мазмұнын
құрайды. Қаржы экономикалық категориясы қызметінің маңызды жағы қоғамның
дамуындағы әлеуметтік-экономикалық үрдістерге категорияның механизмі арқылы
әсер ету деңгейімен кері байланыс орнатуы болып табылады. Оның нәтижесін
қаржы ресурстарының көлемі анықтайды.
Қоғамның даму барысында өндірістік қатнастар елеулі өзгерістерге
ұшырайды. Райымбек ауданының табыстары қаражат көздері бөліске салып
неғұрлым ұтымды әрі тиімді пайдалану барысында қоғамдық өндіріске
қатысушыладың барлығының мүдделерін үйлестіру үшін қаржы механизмін, оның
қызмет атқарушы субъектілеріне ықпал ету формалары мен әдістерін түбірінен
қайта құруды талап етеді. Осыған орай жергілікті бюджеттің тұрақтандыру,
халықты жұмыс пен қамту тиімділігін арттыруға қаржының әсерін күшейтудің
негізгі алғы шарты ретінде қоғамдық өндірістің материалдық-заттық және
бюджеттің кірісі мен шығысын теңестірілуін қамтамасыз ету жолдары дипломдық
жұмыстың үшінші бөлімінде жазылған. Экономикалық өмірді демократияландыру,
экономиканың төменгі буындарының, аймақтардың, жергілікті басқару
органдарының құқылары мен жауапкершіліктерін кеңейту үрдісі қаржы
қатнастары жүйесін құруға деген мүлдем жаңа көзқарасты, шаруашылық
жүргізудің әр түрлі деңгейлеріндегі қаржы ресурстарын пайдаланудың шағын
принциптерінен бас тартуды, меншік қаржы базасын дамытуды, өзара
қатнастарды нормативтік негіздер де реттеуді талап етеді.
Қазақстан Республикасы соңғы жылдары еліміздің экономикасының
нарықтық қатнастарға өтуіне байланысты бюджеттік кодекске өзгертулер мен
толықтырулар енгізілді. Менің осы дипломдық жаұмысым бюджет туралы
болғандықтан Райымбек ауданы бюджетінің кірісі мен шығысын толығымен
экономикалық талдау жасап шықтым. Қоғамда қаржылық талдау біреудің орынсыз
тілегінен емес, өмірлік аса қажеттілік салдарынан туындайды: сламақ,
ұзындық өлшемін және емептеу жүргізбей, жергілікті бюджеттің әлеуметтік
қамсыздандыру мен әсер ететін себептерді білмей, табыс пен шығынды өзара
салыстырып, біріншісінің екіншісінен артық болуына көз жетізбей қарау
ойдағыдай айту мүмкін емес. Қай уақыттада болмасын жергілікті бюджеттің
крісімен шығысын теңестіру қажет, яғни баланстау керек. Қазіргі қоғамның
әкімшілік-әміршілдік жүйеден шығып, нарықтық қатнасқа ену кезеңінде оның
мәнділігі одан әрі арта түсуде.
Қазіргі уақытта болып жатқан жіргілікті өзін-өзі басқарушы субъект
ретінде құқықтық жағдайларын едәуір нығайтып, олар көптеген бюджетті
әлеуметтік шығындарға бөледі. Атап айтқанда, Райымбек ауданы бюджетінің
кірісі мен шығысын талдауда көбінесе шығысына аударылады. Шығыс бөлігіне
аударылытын себебі тұрғын үй-коммуналды шаруашылық, денсаулық сақтау
саласы, білім беру саласына басқадай шығыстары да бар.
Жергілікті бюджеттердің экономикалық мәні-билік пен басқарудың
жергілігті органдарының ақша көздерін қалыптастыру. Бір сөзбен айтқанда
жергілікті бюджет ұлттық табысты аумақтық тұрғыда қайта бөлуге мүмкіндік
жасайтын және билік пен басқарудың жергілікті органдарының қаржы базасын
жасауды қамтамасыз ететін экономикалық қатнастардың жиынтығы. Себебі
жергілікті атқарушы органдар халықты қамтамасыз ету үшін тиісті әкімшілік-
аумақтық бірліктердің бюджетінің бірыңғай бюджеттік жоспарлау негізінде
әзірлеп, дербес атқарады және меншікті салықтан кіріс көздерін табады.
Сөйтіп жергілікті аймақтарда өз әл ауқатын жақсарта түседі. Жергілікті
бюджет даму үшін яғнй бюджеті тапшы болмас үшін, бюджеттің крісін
көбейтеді, не шығысын азайтады осы екі шараның бірін қолданылады. Ал
жетілдіру үшін мемлекет тарапынан қаржы бөліп кәсіпорындар ашу керек, сонда
халықты жұмыс пен қамтып меншікті салық көздері көбейеді. Ресми
трансферттерге-жоғры тұрған бюджетке беру үшін жергілікті бюджеттерден
бөлінген қаражаттардың жұмсалынған шығыстарының үлес салмағы айтарлықтай
жоғары болғандықтан, жоғры тұрған бюджетке алынған кіріс көздері
берілмейді.
Қазіргі нарықтық экономикаға түбегейлі көшу кезеңінде жергілікті
бюджетті басқаратын қаржы мекемесі де жүктелген міндеттер қай кезеңнен
болмасын күрделі, ауқымды болып отыр. Өйткені қазіргі қоғамдық дамудың жаңа
кезеңінде жергілікті бюджет қаржы базасын тауып елді мекенді қамтамасыз
етіп отыр. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті екі бағытта
атқарылады: Біріншісі-республикалық бюджет, оған-кіретіндер: облыстық
бюджет, облысқа бағынышты қалалардың бюджеті, аудандық бюджет. Екіншісі-
жергілікті бюджет, оған кіретіндер-Астана, Алматы бюджеттері, қалалық
бюджет, аудандық бюджет. Мен осы бюджеттің екіншісін таңдап алып жергілікті
бюджет туралы жаздым, осы жергілікті бюджетке қарасты Райымбек ауданының
қаржы мекемесінің бюджетін үш жылдық нақты бюджетінің орындалуы толығы мен
қарастырылған. Дипломдық жұмыс барысында Қазақстан Республикасының заңдары,
бюджет кодексі, атақты ғалымдардың оқулықтары, газет журналдардағы
мерзімдік басылымдар, ғылыми диссертациялық еңбектер қолданылды.
1. ЖЕРГІЛІКТІ ҚАРЖЫ, БЮДЖЕТІНІҢ КІРІСТЕРІ МЕН ШЫҒЫСТАРЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 Жергілікті қаржының мәні мен маңызы
Жергілікті қаржы-қоғамдық өнімнің ақша нысанындағы бір бөлігін
жергілікті басқару органдары өздеріне артылған функцияларға сәйкес жасау,
бөлу, пайдалану процесіндегі қаржы қатынастарының жүйесі. Жергілікті қаржы
мемлекеттің қаржы жүйесінің маңызды құрамды бөлігі болып табылады. Ол
жергілікті бюджеттерді, арнаулы бюджеттен тыс қорларды және басқарудың
жергілікті органдарының қарамағындағы шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қаржысын қамтиды. Жергілікті қаржы отандық экономика үшін біршама жаңа
ұғым. Бүкіл жергілікті бюджеттер елдің мемлекеттік бюджетінің бірыңғай
жүйесіне кірістірілген 1938 жылдан бастап жергілікті қаржы дербес категория
ретінде өзінің өмір сүруін тоқтатқан болатын.
Бүгінде, жұртқа мәлім, қоғамда экономикалық қатынастарды
орталықсыздандыру мемлекеттің жалпы экономикалық саясатын жүзеге асыруда
аймақтардың дербестігі мен рөлін арттырып отыр. Нарықтық қатынастардың
қалыптасу жағдайында жергілікті органдар қызметінің аясы кеңейе түсуде,
олар әлеуметтік-экономикалық, экологиялық, демографиялық сипаттағы
проблемаларды шешуде едәуір дербестікке ие бола бастады.
Басқарудың жергілікті органдарына мемлекеттің әлеуметтік
бағдарламаларын жүзеге асыру жөнінде маңызды міндеттер жүктелінген. Халыққа
қызмет көрсету жөніндегі шараларды қаржыландыру негізінен жергілікті қаржы
ресурстары есебінен жүзеге асырылады. Әлеуметтік-тұрмыстық инфрақұрылымның
салалары халыққа қызметтер көрсетуді бюджет қаражаттарынан қалыптасатын
қорлар есебінен көрсетеді. Бұл, тиісінше, жергілікті қаржының рөлі мен
маңызын арттырып отыр. Оның қызметінің тиімділігі бірқатар жағдайларға-
жергілікті қаржының бүкіл теориялық аспектілерін анық етіп шешіп алуға,
елдің бюджет құрылысының жалпы мемлекеттік құрылысқа нақты сәйкестігіне
байланысты болып келеді.
Жергілікті қаржының әлеуметтік-экономикалық мәні жалпы-мемлекеттік
қаржыға ұқсас. Мемлекеттік бюджет жүйесі ақша қаражаттарын қайта бөлуді
экономикалық өсімнің сапасы мен нәтижесі арқылы анықтайды. Бюджет
Қазақстанның ғалами жалпы шруашылық байланыстар жүйесіне толық кіруіне,
қазіргі таңдағы өтпелі кезеңді жеңіп шығуына мүмкіндік туғызуы керек.
Еліміз қайта құру кезінен бастап 2000 жылдың басына дейін толық ауқымды
төңкерісті анықтайтындай кезеңдерді бастан өткерді. Төңкеріс кезіндегі ең
негізгі ерекшелік: ойын ережесін нық ұстап тұруға шамасы келмеген және
әрбір мезетте әлеуметтік күштің ығысына қарай жығылатын мемлекеттік болып
табылады. Әрбір төңкеріс кезеңінің уақытша шегі болады, ал қазір Қазақстан
бюджет жүйесін, содай-ақ еліміздің экономикасын жаңадан сапалы түрде
реформалау арқылы төңкерістің соңына таяап қалды. Бюджет үрдісін
оңтайландырудың ең негізгі мақсатының бірі-меммлекеттің қаржы ресурстарын
қайта бөлу кезіндегі жергілікті биліктің тиімділігін жоғарылау. Бюджет
салаын жоғарлату факторларына әртүрлі көзқарастар бар. Ең негізгісі-
қаржыландыру көлемі, екіншісі-бюджет қаржысын бөлу бағыттарын болжауды
негізге алу. Үшіншісі қаржылық технологизм тұжырымдамасының іргесін
қалайтын-қаржыны бөлу процедурасы болып табылады. Жергілікті ресурстарды
тиімді пайдалану олардың нақты процедураларының, бюджет үрдісінің барлық
сатыларының бұрмалануына, бюджеттің қалыптасуы мен орындалуына ереулі
кедергілер тудырады. Қаржы технологизмінің тұғырнамасы мынаған сүйенеді:
бюджет үрдісін регламенттеу, бюджет саласындағы институттардың өзара іс-
қимылының тәртібін анықтау үрдісі, олардың билік өкілеттілігін үйлестіруі
және жауапкершілігі болып табылады. Жергілікті қаржы ресурстарын жұмсау
бағыттары мен нақты ойын шарты негізіндегі тиімді іс-әрекетінің
стартегиясына жатқызуға болады. Қазақстан Республикасының бюджет кодексі өз
күшіне енгеннен бері ретке келтіру жүзеге асырылып, мемлекеттік қаржы
жүйесінде оң үрдістерге қол жеткізілді.
Жергілікті қаржының рөлі, оның құрылымы мен бағыты бүтіндей билік
пен басқарудың жергілікті органдарына жүктелінген функциялардың сипатымен,
сондай-ақ мемлекеттің әкімшілік-аумақтық құрылысымен және оның саяси-
экономикалық бағыттылығымен анықталады.
Жалпы жергілікті қаржының жай-күйі әрқашанда, біріншіден, елдің
жалпы экономикалық жағдайына, екіншіден, тиісті аумақтардың экономикалық
әлуетіне, үшіншіден, билік пен басқарудың жергілікті органдарының құқығы
мен міндеттерін белгілі бір дәрежеде реттеп отыратын мемлекеттік заңдардың
деңгейіне, төртіншіден, биліктің жергілікті органдары құзырының дәрежесіне
байланысты болады.
Бұл тарауда жергілікті каржының басты буындарының бірі-жергілікті
бюджеттер егжей-тегжейлі қаралады, ал басқа буындарды-жергілікті шаруашылық
жүргізуші субъектілердің қаржылары (корпорациялық қаржылар), сондай-ақ
бюджеттен тыс қорлар жалпы ұлттық шаруашылықтың, шаруашылық жүргізуші
субъектілері мен мемлекеттің бюджеттен тыс қорларына тән біркелкі белгілері
мен қасиеттері бар функционалдық жағынан бір тектес ұғымдар ретінде тиісті
тарауларында қаралған.
Өркениетті батыс елдеріңде жергілікті қаржы мемлекеттің қаржы
ресурстарын қалыптастыру мен пайдалану үрдісінде едәуір рөл атқарады. Оның
үстіне жергілікті бюджеттердің айтарлықтай дербестігі болады және батыс
елдерінде олар мемлекеттік бюджеттің жалпы жүйесіне кірмейді.
Қазақстан Республикасының экономикасы дамуының қазіргі кезеңінде
реформа ауыртпалығының салмағы шаруашылық жүргізудің аймақтық деңгейіне
ауысып отыр, осыған орай басқарудың жергілікті органдарына үлкен өкілеттік
беріліп, олардың жауапкершілігі арта түсуде. Білім беру мен денсаулық
сақтау саласындағы бағдарламаларға, қамсыздандыру жөніндегі іс-шараларды
және атаулы әлеуметтік көмекке жұмсалынатын шығындардың көбі оларды
қаржыландырудың жаңа тәртібіне сәйкес жергілікті бюджеттерге жүктеліп отыр.
Сонымен бірге бюджеттерде соңғы кездерде бюджет бөлінісі және әлеуметтік
жеңілдіктердің орнына қаржылай жәрдемақы сияқты жаңа ұғымдар өзінің
көрінісін тапқан.
"Бюджеттік бөлініс" салықтар мен алымдардың әртүрлі деңгейдегі
бюджеттерге түсуін нақты шектеумен ерекшеленеді. Атап айтқанда
корпорациялық табыс салығы түгелдей республикалық бюджетке, ал акциздер,
жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы мен әлеуметтік. салық жергілікті
бюджетке қалдырылды. Бұл әкімдердің жергілікті қазынаны толтыруға,
әлеуметтік мәселелерді шешуге деген ынтасын арттыруға септігін тигізері
сөзсіз. Сонымен қатар қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем, табиғатты
қорғау туралы заңдарды бұзғаны үшін алынатын айыппұлдар республикалық және
жергілікті бюджеттер арасында тепе-тең бөлінетін болды.
Нарықтық экономикаға өту және тиісті экономикалық реформаларды
жүргізу кезінде жергілікті әкімшілік органдар өздерінің құзыры мен
дербестігін арттыруға объективті түрде ұмтылады. Бұл эволюция ең алдымен
республикалық билік өкілеттігінің бір бөлігі жергілікті мемлекеттік
деңгейге өтуі тиістілігінде көрінеді. Аймақтар Қазақстан Республикасының
аумақтық субъектілері болып табылатындықтан биліктің жергілікті органдары
өз аймағының халқының толып жатқан экономикалық, әлеуметтік және мәдени
мұқтаждары мен тілектеріне жауапты өздерінше іздестіруі тиіс.
1994 жылға дейін Қазақстанда 3045 жергілікті бюджеттер болған еді;
1994 жылдың басынан жүргізілген бюджет жүйесін орталықтандыруға байланысты
2500 жергілікті бюджеттер-селолық, поселкелік, ауылдық бюджеттер жойылды.
Осының нәтижесінде бюджет жүйесіне түсетін қаражаттарды орталықтаңдырудың
дәрежесі едәуір бәсеңсіді.
Аймақтардың шаруашылық, қызметінің ұлғаюы республикалық және
жергілікті бюджеттердің өзара қарым-қатынастарының проблемасына, жергілікті
бюджеттердің мемлекеттік қаржыландырудағы және оны жүзеге асыру
нысандарындағы қажеттіліктерін дұрыс ұйымдастыруға жаңа көзқарасты талап
етеді.
Осыған байланысты түрлі деңгейлердегі бюджеттер арасындағы
бюджеттік құқықтарды айқын шектеу және орталық пен аймақтардың бюджеттік
мүдделерін теңдестіру туралы мәселе айырықша мәнділікке ие болып келеді.
Қазақстан Республикасындағы бюджеттер арасындағы қарым-
қатынастардың жүйесі қалыптасу мен даму стадиясында тұр, оның оңтайлы
механизмі іздестірілуде.
Қазақстанда басқаруды орталықсыздандыру мемлекеттік басқару мен
бекітіліп берілген міндеттерді жүзеге асыру үшін жергілікті бюджет
дербестігі арасында шығыстар бойынша жауаптылықты неғұрлым байыпты бөлуді
қажет етеді. Халықтың ортақ қазынасы болып табылатын-қаржы түсіру экономика
қаз тұрып келе жатқан шағынды қаншалықты қиын болса,түскен қаржыны білікті
жаратып, оны ұқсата білу одан да қиын. Оның бірден-бір басты себебі-ақша
жаратуды мамандыққа санамай, оны тек кәсіпке айналдырған ортада, қоғамда
өскендігімізден болса, екіншісі-жалпы адам құлқының тұтыну мен байлыққа
деген шексіздігі бар? бай байға, бай құдайға жетсем деген мәтел де
осындай шексіздікті шектеуге, қанағатсыздықтан сақтандыруға бағытталған
болуы керек. Жергілікті қаржының жартысына жуығы халықтың әлеуметтік
мұқтаждығына жұмсалады, ал қалғаны бюджеттегі мекемелердің жалақысы, оларды
ұстау шығыны-мекеменің мерейі мәшинесімен, адам санымен өлшейтіндер де жоқ
емес. Қаржылық бақылау қызметін жүргізген кезде орын алған екінші қайтара
бақылауды ұйымдастыруда кейбір кемшіліктерге қарамастан құрылымды әзірлеп
жасау, тексеруші кадрларды жасақтау тоқтаған жоқ. Жергілікті органдарға
сәйкес мекемелер арқылы пайдалануға байланысты қатынастар жиынтығы қаржылық
жүйені құрайды және жергілікті органдар иелігіндегі қаржылар шаруашылық
тұлғалардың қаржысы б.т.
Жергілікті қаржыда билік пен басқарудың жергілікті органдарының сан қырлы
қызметінің қаржы базасы болып табылатын жергілікті бюджеттерге маңызды рөл
беріледі.
1.2 Жергілікті бюджеттердің мәні, кірістері мен шығыстары
Жергілікті бюджет-бұл ұлттық табысты аумақтық тұрғыда қайта бөлуге
мүмкіндік жасайтын және билік пен басқарудың жергілікті органдарының қаржы
базасын жасауды қамтамасыз ететін экономикалық қатынастардың жиынтығы.
Жергілікті ақшалай қаражаттарының орталықтандырылмаған қорын
жасаумен және пайдаланумен байланысты бюджеттің қызметі айрықша
экономикалық формалар арқылы-бюдежеттің кірістері мен шығыстары арқылы
атқарылады. Олар құндық бөліністің жеке кезеңдерін көрсетеді. Екі категория
да объективті және бюджет секілді өздерінің арнайы қоғамдық міндеттері бар:
кірістер жергілікті бюджетке қажетті қаражатпен қамтамасыз етсе, шығыстар
тиісті әлеуметтік қамсыздандыруға бөледі. Кірістер мен шығыстардың
құрамымен құралы өзіөзі басқаратын органдармен нақты әлеуметтік-
экономикалық, тарихи жағдайда жүзеге асыратын бюджет және салық саясатын
іске асыру бағыттарына байланысты. Соның өзінде жергілікті кірістерді
қалыптастырып, шығындарды жұмсаудың нақты жағдайға сәйкес формалары мен
әдістерін пайдаланады. Жергілікті бюджеттің меншік түсім көздері болып
табылатын, меншікті салықтар немесе төлемдер болып табылады. Кірістер мен
шығыстардың тәптіштелген тізімі мен топтамасы бюджет жіктемесінен
айқындалады. Бюджет-жіктемесі бұл жергілікті қаржы органдарының бүкіл
бюджеттік қызметінің негізін қалайтын бюджеттің кірістері мен шығыстарының
жүйеленген экономикалық топтамасы. Бюджет жіктемесі экономикалық және
әлеуметтік дамудың жоспарлары, болжамдары және бағдарламалары мен
байланысты қамтамасыз етеді. Бюджет жіктемесінің бөлім, парагрф, тарау және
баптары болады.
Бюджет процесін қарастырғанда, жергілікті органның қаржыландырудың
экономикалық нысандарын оңтайлы іріктеу туралы сауалдың алатын орыны
ерекше. Оның шешімі бюджетті қалыптастырудың пәтуа үрдісін өтеп алуға
берілген. Бюджет туралы заңды дайындау және қарау, бекіту үрдісі, сонымен
қатар оны атқару мен атқарылуын бақылау үрдісі процедураның басты мәселесі.
Соңғы он жылдықта қазақстандық бюджет саласының дамуы, экономикалық және
әлеуметтік негізделген құрлымымен және жергілікті шығыстар көлемімен
қажетті нәтижеге қойған жоқ. Негізгі себептерінің бірі ретінде қолданыстағы
бюджеттік процедураның әлі де жетілмегенін айта кеткен жөн. Бюджеттік
технологизм тұғырнамасында процедура мәселесін заңмен реттеу барысында
негізгі критерий ретінде бюджеттік процедураның тиімділігін және айқындығын
пайдалану маңызды болып табылады. Бұл байланыста бюджет туралы заң жобасын
төрт рет қараудан гөрі бір рет бюджет заңын қабылдау өзекті болып саналады,
ол үкіметтін экономикалық саясатының сенімді ұйғарымы болады. Мұнда бюджет
үрдісіне қатысушыларға қажетті ақпаратты қатамасыз ету сауала туындайды.
Қажетті ақпараттың әртүрлі бюджет процедурасының шешіміне әсер ететін
дәрежесін есепке ала отырып, бюджет туралы заң жобасымен бір уақытта
енгізілген материалдар мен құжаттар тізімдемесін қалыптастыратын амалды
өзгерту керек. Бұл бюджеттің мақсаттық параметірін әзірлеуге мүмкіндік
береді, яғни оның басымдығын анықтауға және бюджеттің атқарылуын бақылау
жүйесін жетілдіруге мүмкіндік туғызады.
Бюджетті атқару стадиясы, бюджетті дайындау, қарау және бекіту
кезеңдеріне қарағанда, ұзақ уақыт аралығын алады-бір сөзбен айтқанда қаржы
жылын. Тағайындалған көлеммен салыстырғанда, бюджеттік қаржыландыру көлемін
өзгерту бойынша шешім құжаттық рәсімдеуді және мемлекеттік қаржы бақылау
органдарына айтуды қажет етпейді, бұл бақылау процедурасының тиімділігін
төмендетеді. Бюджеттік тағайындау өзгергенде, заңмен бекітілген шарттарды
сақтамау, бюджеттің орындалуы туралы есеп беруді қабылдамау үшін негіз
болмайды. Осымен қатар, атқарушы өкіметке мемлекеттік қаржыларды заңды
түрде еркін иеленуге мүмкіншілік туады. Бюджеттік қатынастардағы әртүрлі
субъектілердің-атқарушы өкімет пен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
өкілеттігі туралы мәселенің реттелмегені бюджеттің атқарылуы кезінде
күрделі ауыртпалық болып табылады. Бұл мәселе менің ойымша, жалпы бюджет
үрдісін оңтайландыру негізінде шкшілуі керек. Мысалы, әлеуметтік-
экономикалық жағдайдың елеулі ауытқуы кезінде болжамданатын параметрлерден
бірқатар істерді алдын-ала қарастыру керек.
Жергілікті бюджеттерді қалыптастыру мен пайдалану өндіріс пен
айырбасқа қатысушылар арасындағы, атап айтқанда: кәсіпорындар мен мемлекет
арасындағы, меншіктің барлық нысандарындағы макроэкономиканың өндірістік
және өндірістік емес салаларының кәсіпорындары, ұйымдары мен мекемелері
арасындағы, бюджет жүйесінің буындары арасындағы, мемлекет пен халық
арасындағы қоғамдық өнім құнының қозғалысын білдіреді.
Жергілікті бюджеттердің экономикалық мәні олардың мынадай арналымында
көрінеді;
билік пен басқарудың жергілікті органдарының ақша қорларын
қалыптастыру;
бұл қорларды жергілікті деңгейдегі инфрақұрылым салалары мен
халықтың арасында қайта бөлу.
Жергілікті бюджеттер билік пен басқарудың жергілікті оргаңдарының
сан қырлы қызметінің негізгі қаржы базасы бола отырып, олардың экономикалық
дербестігін нығайтады, шаруашылық қызметін жандандырады, ведомствоға
қарасты аумақтарда оларға инфрақұрылымды дамытуға, аумақтың экономикалық
әлуетін кеңейтуге, қаржы ресурстарының резервтерін ашып, пайдалануға
мүмкіндік жасайды.
Сөйтіп, жергілікті бюджеттер жергілікті деңгейдегі экономикалық
және әлеуметтік міндеттерді жүзеге асыруда елеулі рөл атқарады. Бұл
тұтынудың қоғамдық қорларын бөлген кезде көрінеді. Жергілікті бюджет арқылы
мемлекеттік бюджет қаражаттарының басым бөлігі әлеуметтік инфрақұрылымға
жұмсалады.
Дүниежүзілік және отандық тарих жергілікті шаруашылықты дамытудағы,
әкімшілік-аумақтық бірліктерді абаттандыру мен олардың санитарлық жағдайын
жақсартудағы, сондай-ақ әлеуметтік сфера мекемелерін ұстаудағы жергілікті
(муниципалды) қаржының маңызын дәлелдеп отыр. Осылай әлдеқашан болған және
бұл тенденциялар жиырмасыншы ғасырдың 80-90 жылдары күшейді.
Дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде биліктің жергілікті
органдарының бюджеттері мемлекеттің бүкіл қаржы ресурстарының 30 пайыздан
60 пайызға дейінін қайта бөледі (Англия, АҚШ, Жапония Германия және т.с.с.)
және аймақтың өндіргіш күштерін, бүкіл әлеуметтік сферасын дамытуда,
нарықтық инфрақұрылым құрып, кеңейтуде маңызды рөл атқарады:
олар арқылы өндірістік сфераны қаржыландыруға жұмсалатын
шығындардың үлкен бөлігі өтеді (жергілікті өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын,
су шаруашылығын, көлікті және басқаларын қаржыландыруға жұмсалады);
жергілікті бюджет арқылы өндірістік емес сфераның дамуы
қаржыландырылады, сөйтіп, қоғамдық өндіріске жанама ықпал жасалады;
тұтынудың қоғамдық (әлеуметтік) қорларын бөле отырып, жергілікті
бюджеттер жұмыс күшін ұдайы молайтып отыруға мүмкіндік туғызады.
Қазақстан Республикасының жергілікті бюджетінің құрамы облыстық
бюджеттерді, қалалардың (аудандық маңызы бар қалаларды қоспағанда) және
аудандардың (қалалардағы аудандарды қоспағанда) бюджеттерін қамтиды.
Қазіргі кезде Қазақстандағы бюджеттер кірістері мен шығыстары бойынша
мемлекеттік қаражаттары көлемінің 50% аралығын құрайды. Олар бюджеттің
құрамды бөлігі болып есептелмейді, республикалық бюджетпен бірге қоғамның
мемлекеттік бюджетінің жиынтығын құрайды.
Қазақстан Республикасында жергілікті бюджеттер коммуналдық заңды
тұлғаларға бекітілген; мүлікпен және әкімшілік-аумақтық бірліктің
меншігіндегі өзге де мүлікпен бірге әкімшілік-аумақтық экономикалық және
қаржылық негізін құрайды; түсімдер мен бюджет тапшылығын (профицитін
пайдалану) қаржылаңдыру есебінен қалыптасатын, Конституциямен, заңдармен
және Қазақстан Республикасы Президентінің және Үкіметінің актілерімен
жүктелген міндеттерді жүзеге асыру үшін жергілікті атқарушы органдар
белгілейтін жергілікті бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыруға арналған
тиісті маслихаттың шешімімен бекітілген әкімшілік-аумақтық бірліктердің
ақша қорлары болып табылады. Нарықтық қатынастар, басқарудың жергілікті
органдарын реформалау жергілікті бюджеттердің кіріс көздерінің қалыптасуына
әсер етіп отыр.
Жалпы жеке аумақтар мен аймақтар бюджеттеріне қаражаттардың түсу
көлемі мен құрылымына елдегі экономикалық жағдаят: қаржы-бюджет саясаты,
өндіріс дамуының аймақтық деңгейі, оның құрылымы, инфляция қарқыны, бағаның
өсуі және т.с.с. сан алуан факторлар әсер етеді. Нәтижесінде жергілікті
бюжеттердің тұрақтылығы өзгермеді.Бюджет туралы заң қабылданды. Әлемдік
тәжірибе көрсеткендей бюджеттік жүйенің барлық деңгейлерінің ұзақмерзімді
баланстауын және дербестігін жоғарғы бюджеттерден субсидия, субвенция,
трансферттер қаражат бөлудің басқа формаларын бөлу көмегімен төменгі
денгейдегі бюджеттерге қаржылық көмек көрсету негізінде емес, ең бірінші
салықтық бөлулер әдістерімен қамтамасыз ету қажет.
"Бюджет кодексі", "Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік
басқару туралы" Қазақстан Республикасының бюджет кодексне сәйкес жалпы
жергілікті бюджеттерге түсетін түсімдер республикалық бюджеттің түсімдеріне
ұқсас және мыналарды:
1) жергілікті бюджеттердің кірістерін-салықтардың, алымдардың және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің түсімдерін, салыққа
жатпайтын түсімдерді және капиталмен жүргізілетін операциялардан түсетін
кірістерді-коммуналдық меншік объектілерін жекешелендіруден, аймақтардың
өзін-өзі қамтамасыз ету үшін сатып алатын астықты өткізуден және жер
учаскелерін және тұрақты жер пайдалану құқығын сатудан түсетін түсімдерді;
2) жеке және заңды тұлғалардан немесе шетелдік мемлекеттерден,
жоғарғы немесе төменгі бюджеттерден алынған ресми трансферттерді
(гранттарды);
3) бұрын жергілікті бюджеттерден берілген кредиттер бойынша негізгі
борышты өтеуді қамтиды.
Қазіргі кезде жергілікті бюджеттерге түсетін салықтар, алымдар және
міндетті төлемдер мыналарды қамтиды:
Астана қаласының аумағында салық төлеушілер ретінде тіркелген
тұлғалар өндірген тауарларға, көрсеткен қызметтерге салынатын қосылған құн
салығы;
спирттік ішімдіктерге, ойын бизнесіне салынатын акциздер;
жеке табыс салығы;
әлеуметтік салық;
жер салығы;
көлік құралдарына салынатын салық;
жасалған келісімшарттарға орай жергілікті бюджетке түсетін
бөлігінде өнім бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесі ;
алымдар, төлемдер, баждар (бағалы қағаздар эмиссиясын тіркегені
үшін алымды қоспағанда).
Жергілікті бюджеттерге түсетін салыққа жатпайтын түсімдер мыналарды
қамтиды:
коммуналдық мемлекеттік кәсіпорындар табысының (пайдасының) үлесі;
коммуналдық меншік болып табылатын акциялардың пакеттерінен
алынатын дивидендтердің түсімі;
жергілікті өкілді органдардың шешімдері бойынша өткізілетін
мемлекеттік лотереялардан алынатын кірістердің түсімі;
жергілікті бюджеттен кредиттер бергені үшін алынған сыйақылар
(мүдделер);
жергілікті органдарға қатысты мүлікті сатудан түсетін түсімдер;
жергілікті бюджеттен қаржыланатын мемлекеттік мекемелер көрсететін
қызметтерді өткізуден түсетін түсімдер;
коммуналдық меншік мүлігін жалға беруден түсетін түсім;
жер учаскелерін жалға беруден түсетін түсім;
қоршаған ортаны ластағаны үшін 50% мөлшерінде төленетін төлемдер;
басқа әкімшілік алымдар;
жергілікті атқарушы органдарға бағынышты мемлекеттік мекемелер
өндіріп алатын әкімшілік айыппұлдар мен санкциялар;
Қазақстан Республикасының заңдарымен қарастырылған өзге де
түсімдер;
мемлекеттік баж және басқалары.
Қаржыларды орталық бюджетке шоғырландыру, барлық деңгейлер
бюджеттері арасында қарсы қаржылық ағындардың болуы, жергілікті
бюджеттердің меншікті кірістері деңгейінің төмендегі-осылардың барлығы
жергілікті билік органдарын халықтың өмірлік маңызды проблемаларын шешу
мүмкіндігінен айырады, сонымен қатар сәйкес аумақтарда тиімді салықтық-
бюджеттік саясатты жүргізуге кедергі жасайды .Бюджеттік жүйе деңгейлері
бойынша салық әулетін таратуды үйлестіру сияқты бюджетаралық қатынастардың
маңызды сұрағы әлі шешілген жоқ. Аймақаралық деңгейде, бюджетаралық
реттеудің тиімсіз әдістерін қолдану, аймақтардың өздерінің салықтық
түсімдерін жоғарлатуға мүддесіздігімен шартталады. Салықтардың жиналу
деңгейінің төмендегі жергілікті бюджеттердің трансферттердегі қажеттілігін
жоғарлатады және оның тапшылығының өсуіне әкеледі. Аймақтардың өз
күштерімен тапшылықты қысқартуға тырысуы меншікті кіріс жетіспеушілігімен
сипатталады. Біздің елімізде мемлекеттік және жеке меншікке негізделген
нарықтық экономика түбегейлі қалыптасып келе жатыр. Сол нарық
қатынастарының барлығы есеппен жүретінін көріп те, естіп те жүрміз. Осы
маңызды істі қолға алып жетілдіру, басшы және мамандардың жауапкершілігін
арттыру мақсатында Елбасымыздың бірнеше аса құнды заң күші бар Жарғылықтары
шықты. Осы Жарғылықтарға орай, еліміздің экономикасы дамып келе жатқаны
сөзсіз бәрімізге мәлім деп айтсам артық емес.
Ал осы дамудың қазіргі кезеңінде Қазақстан Республикасының
жергілікті бюджеттері кірістерінің негізін аумақтағы шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен халықтың салықтық түсімдері (82.4 пайызды құрап отыр (1.-
кестені қараңыз).
Кесте 1.
Қазақстан Республикасы жергілікті бюджетінің кірісі мен шығысының
атқарылуы.*
Түсімдердің санаты және шығыстардың Сомасы, Үлес
функционалдық топтары млрд салмағы, %
теңге
Түсімдер 393,4 100,0
Кірістер 339,7 86,3
Салықтық түсімдер 322,4 82,0
Салыққа жатпайтын түсідер 3,6 3,5
Капиталмен жүргізілетін операциялардан 3,7 0,9
алынатын кірістер
Алынған ресми трансферттер (гранттар ) 48,1 12,2
Бұрын бюджеттен берілген кредиттер бойынша
негізгі борышты өтеу 5,6 1,4
Шығыстар және кредит беру 393,8
382,6 97,7
Шығыстар 15,2 3,9
Жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер көрсету 5,7 1,5
Қорғаныс 14,3 3,7
Қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік 86,5 22,0
Білім беру 48,4 12,3
Денсаулық сақтау
Әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік көмек 30,6 7,8
Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық 30,4 7,7
Мәдениет, спорт, туризм және ақпарат кеңістігі 12,2 3,1
Ауыл, су, орман, балық шаруашылығы және қоршаған
ортаны қорғау 3,3 0,8
Өнеркәсіп және құрылыс 1,0 0,2
Көлік және байланыс 18,2 4,6
Басқадай шығыстар 31,6 8,0
Борышқа қызмет көрсету 0,1 0,0
Ресми трансферттер 84,1 21,5
Кредит беру 11,2 2,0
Бюджет тапшылығы (профициті) -422
Тапшылықты қаржыландыру (профицитті пайдалану)
422
Ақпарат көзі: 2001 жылғы Қазақстан Республикасы жергілікті бюджеттің
атқарылу құрлымымының орындалуы жәйлі мәліметтерден алынған .
Түсімдердің екінші көзі республикалық бюджттен берілетін
трансферттер болып табылады. Әйтсе де, орта есеппен, олар түсімдердің 14%
құрғанымен, бірқатар субвенциялық облыстардың бюджеттерінде әлеуметтік-
экономикалық қажеттіктерді қаржыландырудың қолайлы деңгейіне жету үшін
меншікті салықтық және басқа түсімдердің жетіспейтіндігінен бұл түсім көзі
50 пайызға дейін барады. Бұл мұндай облыстардың салық базасының
нашарлығымен байланысты. Бұл жағдайда республикалық бюджет арқылы бюджеттік
алымдар мен субвенциялар тетігінің көмегімен түсімдерді қайта бөлу
проблемасы көкейтесті болып табылады, яғни бұл тетік объективті негізделген
жетілдіруді қажет етеді.
Жергілікті бюджеттердің проблемасы сондай-ақ олардың меншігін
құрайтын шаруашылық салалары (тұрғын үй шаруашылығы, мәдениет және
шығармашылық мекемелері, коммуналдық инфрақұрылым-су құбыры, көлік, тазалау
службасы және басқалары) бюджеттерді қалыптастыруға кіріс бермек түгіл
залалды болып табылады және жергілікті бюджеттер қаражаттарының едәуір
бөлігін жеп қоятындығында болып отыр. Меншікті республикалық және
коммуналдық етіп бөлген кезде биліктің жергілікті органдарының басқаруына
залалды кәсіпорындар немесе шамалы кіріс әкелетіндері берілді.
Жергілікті бюджеттердің шығыстарында әлеуметтік инфрақұры-лымдарды-
білім беруді, денсаулық сақтауды, халықты әлеуметтік қорғауды қаржыландыру
(45,4%), экономикалық салалардан-көлік және байланысқа жұмсалған шығыстар
басым болып отыр,
Қорғанысқа жұмсалатын шығыстардың функционалдық тобы азаматтық
қорғаныс (төтенше оқиғалар кезінде) пен әскери комисариаттардың шығындарын
қаржыландыруды білдіреді.
Ресми трансферттерге-жоғары тұрған бюджетке (бұл жерде
республикалық бюджетке) беру үшін жергілікті бюджеттерден қаражаттарды
алуға жұмсалынған шығыстардың үлес салмағы айтарлықтай жоғары.
Бюджеттік алынымдар дамудың анағұрлым жоғары экономикалық
дәрежесіне байланысты немесе табиғи жағдайы бойынша орта есеппен елдегіден
жоғары салық базасы және тиісінше, салық түсімдерінің жоғары деңгейі бар
облыстарда болады. Субвенциялар да, сондай-ақ алынымдар да әкімшілік-
аумақтық бірліктердің әлеуметтік-эқономикалық даму деңгейін теңестіру үшін
пайдаланылады.
Жеке функционалдық топтар бойынша мемлекеттік бюджет шығыстарындағы
жергілікгі бюджеттер шығыстарының үлесіне келсек, онда әлеуметтік-тұрмыстық
инфрақұрылымды қаржыландыру бағыттары бойынша ол басым орын алады, мысалы:
Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық-7,7%;
денсаулық сақтау-12,3%;
білім беру-22,0%;
мәдениет, спорт, ақпаратгық кеңістік-3,1%;
көлік және байланыс-4,6%;
Басқа топтар бойынша да шығыстардың көлемі айтарлықтай жоғары:
жалпы экономиканы қаржыландыру-8,0%;
басқару (жалпысипаттағы мемлекеттік қызметтер көрсету)-3,9% ;
қоғамдық тәртіп сақтау және қауіпсіздік-3,5%.
Осы атап көрсеткенімдей, жергілікті деңгейдегі қаражат түсімдері
жұмсалымының құрамы мен құрылымы әкімшілік-аумақтық бірліктердің әлеуметтік-
экономикалық даму дәрежесін анықтайтын мынадай факторларға байланысты:
өндірістік объектілердің болуы, табиғи ресурстар, әлеуметтік және тұрмыстық
инфрақұрылым объектілері, бөлініс мәртебесі, халықтың жиілігі, табиғат-
климат жағдайлары және т.с.с.
Жергілікті бюджетті әзірлеу, қарау және бекіту Қаржы министрлігі
бекіткен бюджеттік сыныптамаға сәйкес бюджеттік жоспарлаудың бірлігі
негізінде жүзеге асырылады.
Облыстық өкілді органдар облыстық бюджет пен аудандардың
(қалалардың) бюджеттері арасындағы кірістерді бөлудің тұрақты нормативтерін
және облыстық бюджеттерден аудандардың (қалалардың) бюджеттеріне берілетін
субвенциялар мен аудандардың (қалалардың) бюджеттерінен облыстық
бюджеттерге берілетін бюджеттік алымдардың мерзімді мөлшерлерін бекітеді.
Жергілікті атқарушы органдар тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктердің
бюджетін бірыңғай бюджеттік жоспарлау негізінде әзірлеп, дербес атқарады.
Жергілікті атқарушы органдар тиісті қаржы жылына арналған бюджетті және
өткен қаржы жылында тиісті жергілікті бюджеттің атқарылуы туралы есепті
қарап, бекітеді.
Жергілікті атқарушы органдар тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктер
бюджеттерінің атқарылуын, бюджеттік қаражаттардың тиімді және мақсатты
жұмсалуын қамтамасыз етеді,
Жергілікті бюджеттің атқарылуы кассалық негізде жүзеге асырылады.
Бюджеттерді қалыптастыру жергілікті өкілетті органдар әзірлейтін
жергілікті бюджеттік бағдарламалар негізінде жүзеге асырылады. Жергілікгі
бюджеттік бағдарламаларды қаржылық негіздеу және іске асыру, жергілікті
бюджеттік бағдарламалардың әкімшілеріне-жергілікті атқарушы органдар мен
оларға бағынышты мемлекеттік мекемелерге жүктелген.
Жергілікті атқарушы органдардың заңды және жеке тұлғаларының сондай-
ақ Қазақстан Республикасы Үкіметінен (республикалық бюджеттен кредит алу
жолымең) үкіметпен келісілген аймақтық инвестициялық бағдарламаларды
қаржыландыру үшін қарыз қаражаттарын алуға құқығы бар. Қарыз алу жергілікті
аткарушы оргаңдардың бағалы қағаздарын шығару немесе қарыз алу нысанында
жүзеге асырылады; олардың тәртібін Үкімет анықтайды.
Бюджеттік бағдарламаларға кірістірілетін мемлекеттік мекемелер
шығыстарының сметаларын жергілікті атқарушы органдардың қаржылық
рұхсаттарына сәйкес осы мекемелердің басшылары атқарады.
Көптеген елдердің бюджет жүйелерінде түрлі деңгейлердегі бюджет
кірістері бекітілген және реттеуші кірістер болып бөлінеді Бекітілген
немесе меншікті кірістер әкімшілік-аумақтық бірліктің бюджетіне заңнамалық
негізде толық немесе белгіленген үлесте өнбойы және ұзақ (бірнеше жыл)
түсіп отыратын қаражаттар. Реттеуші кірістер төменгі бюджеттің кірістері
мен шығыстарын теңдестіру үшін жоғары тұрған бюджеттен олардың кірістерінен
пайыздық аударымдар түрінде төмен тұрған бюджетке берілетін ақша
қаражаттары болып табылады. Жаңа бюджет жылына арналған жоғары тұрған
бюджетті әзірлеу кезінде немесе мұндай іс-әрекетке өкілетті органның
қаулысы, өкімі негізінде реттеуші кірістердің тізбесі өзгеруі мүмкін.
Жергілікті бюджеттердің бекітілген кірістеріне "жергілікті салықтар",
орталық бюджеттердің кірістеріне жалпымемлекеттік кірістер деп
аталынатыңдар жатады. "Бюджеттік реттеу" аумақтық деңгейге өздеріне
жүктелген фуңкцияларды толық орындауы үшін меншікті кіріс көздері
жетіспеген кезде жалпымемлекеттік салықтар мен кірістерден түсетін түсім-
дердің бір бөлігін беру жолымен жүргізіледі. Қазақстанда салықтарды
жалпьшемлекеттік және жергілікті салықтарға бөлудің күші жойылуына
байланысты "бекітілген" және "реттеуші" кірістер мен салықтар терминдері
пайдаланылмайды дей тұрсақта субвенциялар, бюджеттік алынымдар, есеп
айырысу бойынша берілетін қаражаттар мен басқа трансферттер нысанындағы
бюджеттік реттеу процесі сияқты іс жүзінде кірістерді бекітіп беру
сақталынған.
Қандайда болмасын мемлекеттің салық жүйесі негізінен екі қызмет
атқарады. Біріншісі фискалды қызмет болса, екішісі реттеуші қызмет
атқарады. Фискалды қызмет ешкімді де алаңдата қоймайды себебі кез келген
мемлекеттің өмір сүруі үшін қаражаттың қажеттілігі өте маңызды нәрсе.
Реттеуші қызмет әркімнің мейілін мемлекеттің немесе кәсіпкерлердің болсын,
аса қызықтыратын мәселесі болып табылады. Баршамызға белгілі таразының екі
жағы бар, біріншісі мемлекеттің қажеттілігінен туындаса, ал екіншісі еркін
кәсікерлікті ұстанғандардың мүдделерінен шығады.
Тәжірибе жүзінен қарайтын болсақ, жергілікті салық комитеттері жеке
тұлғалардың табысына қолданылатын шегерімдердің дұрыс және заңды болуын
қадағалау үшін, кәсіпорындардан ай сайын әрбір қызметкердің жанұя
мүшелерінің шынымен де табыс таппайтындығын айқындайтын құжаттарды талап
ете алады. Шынында да ай сайын кез келген жанұяда қандай да бір өзгерістер
болып жатуы әбден мүмкін.
Осындай объективті және субъективті жақтарды ескере отырып, келесі
ұсыныстарды қозғауға болады. Біріншісі, жеке тұлғаларға қолданылатын
шегерімнің мөлшерін өзгерту және оны тек табысы төменгілерге ғана қолдану,
екіншісі, табыс салығынан ең төменгі жалақы алушыларды босату.
Қолданып жүрген шегерімнің өзі өте елеусіз болғандықтан, бір айлық
есептеу көрсеткіші ешкімге де айтарлықтай көмек бола алмайды. Сондықтан
жеке тұлғалардың салығына қолданатын шегерімнің мөлшерін кем дегенде ең
төменгі жалақы 4500 теңгені құрайтын болса, ондай мөлшерде жалақы алатындар
мүлдем табыс салығынан босатылады деген сөз.
Ал орташа және жоғары деңгейдегі мөлшерде жалақы алатындар үшін
қолданылатын шегерімді қысқарту қажет. Егер Қазақстандағы орташа жалақы
15000 теңгені құрайтын болса, онда осы мөлшерге дейінгі жалақыға бір айлық
ең төменгі жалақы деңгейінде шегерім қолданылып, ал әрбір табысы төмен
немесе мүлдем жоқ жанұя мөлшерлері үшін бұрынғысынша бір айлық есептеу
көрсеткіші днңгейінде шегерім жасалғаны жөн. Қалған жеке тұлғалар үшін,
яғни орташа жалақыдан жоғары табыс табушыларға ешқандай да шегерімдерді
қолдану қажет емес.
Сонымен, егер жергілікті салық жүйесіндегі жеке тұлғаларға
салынатын табыс салығына осндай өзгерістер енгізетін болсақ, табысы өте
төменгі дәрежедегі азаматтарымызға едәуір көмек жасаған болар едік. Мұндай
өзгерістен кейін жергілікті халық ешқандай зардап шекпейді керісінше,
табысы орташа деңгейден жоғары болатын салық төлеушілердің жалақыларына
қолданылатын шегерімдерді алып тастағанның арқасында жергілікті халықтың
жағдайы жақсара түспек.
Қорыта айтқанда, жоғарыда аталған ұсыныстарды жүзеге асыру қиынға
соқпайды, ал олардан түсетін экономикалық тиімділік айтарлықтай болары
анық.
Бюджеттік шешімдер қабылдауды оңтайландыру сметаларды нөлдік
негізде жасау және бюджеттерді жоспарлау, бағдарламалау (БЖБ) жүйесін
пайдалану әдісі арқылы мүмкін.
Бюджеттерді нөлдік негізде жасау әдісі мынада: жыл сайын жаңа смета
жасалынады, ал бюджеттік мекеме өзінің бағдарламасын толық негіздеуі және
басымдықтарды анықтауы міндетті.
Бюджеттерді жоспарлау, бағдарламалау әдісі ұйымдық шаралар мен әр
түрлі мекемелер арасында ресурстарды бөлудің қандай ұштастырылуы
нәтижеліктің ең жақсы көрсеткіштеріне жетуге ең жоғары дәрежеде
жәрдемдесетінін анықтау үшін бюджеттік бағдарламалардың өлшеуге еретін
нәтижелерін қаржыландыру үшін пайдаланылады. Бұл әдісте шығыстардың
нормалары пайдаланылуы мүмкін. Сөйтіп, жергілікті буындағы бюджет рәсімі
тиімділік өлшеміне негізделуі мүмкін.
1.3 Жергілікті бюджет жобасын әзірлеу
Жергілікті бюджет жобасын әзірлеу үшін 2005 жылға арналған
жергілікті бюджетті жобалау Қазақстан Республикасының Бюджет кодексіне
сәйкес жасалынған Қазақстан Республикасы Үкіметінің 21 маусым 2004 жылғы №
678 Қаулысымен бекітілген ережеге байланысты басшылыққа алына отырып
жүргізіледі.
1. Жергілікті бюджеттің алдағы жылға жобасы жергілікті өкілді орган
бекітетін өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімді жоспары,
жергілікті атқарушы орган бекітетін тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктің
алдағы үш жылдық кезеңге арналған орта мерзімді жоспары мемлекеттік,
салалық, өңірлік бағдарламалар, Қазақстан Республикасы Президентінің
Қазақстан халқына елдегі ахуал және Республиканың ішкі және сыртқы
саясатының негізгі бағыттары туралы жыл сайынғы жолдауы, өткен және
ағымдағы қаржы жылдарындағы жергілікті бюджеттің атқарудың нәтижелері,
бюджеттік бағдарламаларды атқару тиімділігін бағалау бюджет жобасын
әзірлеудің негізі болып табылады.
2. Жергілікті бюджет жобасын әзірлеу мынадай кезеңдерді қамтиды:
а)алдағы қаржы жылына арналған түсімдердің болжамды көрсеткіштерін
айқындау;
б)ағымдағы бюджеттік бағдарламалар және бюджеттік даму
бағдарламаларына арналған шығыстардың лимиттерін айқындау;
в)жергілікті бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің бюджеттік
өтінімдерді жасауы;
г)бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің бюджеттік өтінімдерін
қарау;
д)мәслихаттың тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджет туралы
шешімінің жобасын әзірлеу.
3. Ауданның бюджетінің жобасын әзірлеуде. Жергілікті бюджетті
жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті органы үш жылдық кезеңге
белгіленген облыстық бюджеттен берілетін бюджеттік субвенциялардың,
облыстық бюджет пен аудан бюджетінің арасында кірістерді бөлу нормативтерін
ескере отырып, бюджет құрылымына сәйкес жергілікті бюджетке түсетін
түсімдердің болжамды көрсеткіштерін айқындап және оларды жергілікті бюджет
комиссиясының қарауына жібереді.
Бюджет комиссиясы қаржы жылының 1 тамызына дейінгі мерзімде алдағы
қаржы жылына аудан бюджетінің ұсынылған болжамды көрсеткіштерін қарайды
және мақұлдайды.
4. Ағымдағы бюджеттік бағдарламаларына және даму бағдарламаларының
бюджет шығыстарының лимиттерін айқындауда. Жергілікті бюджет шығыстарының
лимиттерін жергілікті бюджетті жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті
органы жергілікті бюджеттің болжамды көрсеткіштері, бюджет қаражатын
жұмсаудың бағыттарын, жергілікті бюджет тапшылығына жол берілетін шектегі
мөлшері және үш жылдық мерзімге белгіленген бюджеттік алымдар мен
субвенциялардың көлемдері, сондай-ақ алдағы қаржы жылына арналған ауданның
бюджеті түсімдерінің бюджет комиссиясы мақұлдаған болжамды көрсеткіштері
негізінде қалыптастырады.
Жергілікті бюджетті жоспарлау жөніндегі уәкілетті органы:
-аудан бюджетінің ағымдағы бюджеттік бағдарламалар үшін бюджет
шығыстарының лимиттерін;
-аудан бюджетінің бюджеттік даму бағдарламалары үшін жергілікті
бюджет шығыстарының лимиттерін бюджет комиссиясының қарауына енгізеді.
Бюджет комиссиясы ағымдағы қаржы жылының 5 тамызына дейінгі
мерзімде жергілікті бюджеттің ағымдағы бағдарламаларына және бюджеттік даму
бағдарламаларына арналған шығыстардың лимиттерін қарайды және мақұлдайды.
Бюджет комиссиясы мақұлдаған жергілікті бюджеттің ағымдағы
бағдарламалары үшін шығыстардың лимиттерін жергілікті бюджетті жоспарлау
жөніндегі жергілікті уәкілетті органы үш жұмыс күні ішінде жергілікті
бюджеттің бағдарламаларының әкімшілеріне және әкімдердің аппаратарына, ал
бюджеттік даму бағдарламалары үшін шығыстардың лимиттерін бюджеттік
инвестициялық жобаларды ipiктey үшін жергілікті бюджеттің экономикалық
жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті органына жеткізеді.
5. Жергілікті бюджет бағдарламалары әкімшілерінің бюджеттік
өтінімдерді жасауы және бюджеттік өтінімдерін қарауда. Жергілікті бюджеттік
бағдарламаларының әкімшілері мен әкімдерінің аппараттары жергілікті
бюджеттік жоспарлау жөніндегі уәкілетті органы белгілеген кестеге сәйкес
ағымдағы жылдың 25 тамызынан кешіктірмей жергілікті қаржыны жоспарлау
жөніндегі жергілікті уәкілетті органына ұсынады. Бюджеттік бағдарламалар
әкімшілерінің және әкімдер аппараттарыеың бюджеттік өтінімдері жөніндегі
қорытындының нысанын жергілікті қаржыны жоспарлау жөніндегі жергілікті
уәкілетті органы айқындайды. Уәкілетті органның бюджет жобасының
қорытындысы ағымдағы жылдың 10 қыркүйегінен бастап бюджет комиссиясының
қарауына енгізіледі. Бюджет комиссиясы жергілікті бюджеттік бағдарламалар
әкімшілерінің енгізілген өтінімдерін, бюджеттік жоспарлау жөніндегі
уәкілетті органының қортындысын қарайды және ағымдағы жылдың 20 қыркүйегіне
дейінгі мерзімде олар жөнінде шешім қабылдайды.
6. Tиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджет туралы
мәслихаттың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АННОТАЦИЯ
На дипломную работу Сагидоллаева К.С. на тему Экономический анализ
доходов и расходов местного бюджета.
В первой главе рссмотрена сущность местных финансов, сущности и
значения доходов и расходов местного бюджета, а также процесс разработки
проекта местного бюджета.
Во второй главе сделан экономический анализ доходов и расходов
местного бюджета.
В третьей главе дипломной работы рассмотрен дефицит бюджета, а
также пути совершенствования местного бюджета.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1. ЖЕРГІЛІКТІ ҚАРЖЫ, БЮДЖЕТІНІҢ КІРІСТЕРІ МЕН ШЫҒЫСТАРЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
7
1.1 Жергілікті қаржының мәні мен маңызы 7
1.2 Жергілікті бюджеттердің мәні, кірістері мен шығыстары 10
1.3 Жергілікті бюджет жобасын әзірлеу 19
2. ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІҢ КІРІСІ МЕН ШЫҒЫСЫН ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ 26
2.1 Жергілікті бюджеттің кірістерін талдау 26
2.2 Жергілікті бюджеттің шығыстарын талдау 33
3. ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІҢ ТАПШЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 48
3.1 Бюджет балансы. Бюджет тапшылығы 48
3.2 Жергілікті бюджеттің жетілдіру жолдары 54
ҚОРЫТЫНДЫ 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 68
КІРІСПЕ
Еліміз егемендік алып, іргелі елдермен ұлы көшке ілескеніне
саусақпен санарлықтай жылдар өтсе де, осы аз мерзімнің ішінде ғасырға
татырлық игі өзгерістер болды. Еліміздің егемендік алу сәті нарықтық
экономикаға тұспа-тұс келіп, халық арасында нарық қарық қыла ма ?!-деген
мысқыл мәтел де пайда болды. Әйтсе де бүгінгі күні бәріміз де нарықтық
экономиканы мойындап, оның өмір талабынан туындап отырғанына көзіміз жетті.
Нарықтық экономика жағдайларында халықтың әлеуметтік тұрмыс жағдайы,
шаруашылық көрсетуші субъектілердің әлеуметтік дамуы мемлекеттің қолында
болып отыр. Осы орайда жергілікті қаржының атқаратын рөлі мен маңызы
ерекше. Қазақстан Республикасында экономикалық қатнастарды
орталықсыздандыру мемлекеттің жалпы экономикалық саясатын жүзеге асыруда
аймақтардың дербестігі мен рөлін арттырып отыр. Жергілікті қаржы органы
қызметінің аясы кеңейе түсуде, олар әлеуметтік-экономикалық сипаттағы
проблемаларын шешуге едәуір дербестікке ие бола бастады. Жергілікті өзін-
өзі басқару органына мемлекеттің әлеуметтік бағдарламаларын жүзеге асыру
жөнінде оларға маңызды міндеттер жүктелген. Халыққа қызмет көрсету
жөніндегі шараларды қаржыландыру негізінен жергілікті қаржы органдары
есебінен жүзеге асырылады. Жергілікті қаржының бүкіл теориялық аспектілерін
шешіп алуға, елдің бюджет құрлысының мемлекеттік құрлысқа нақты
сәйкестігіне байланысты болып келеді. Жергілікті қаржыда билік пен
басқарудың жергілікті органдарының сан қырлы қызметінің қаржы базасы болып
табылатын жергілікті бюджеттерге маңызды рөл беріледі.
Жергілікті бюджет-бұл меншікті салықтан алынған табысты аумақтық
тұрғыда қайта бөлуге мүмкіндік жасайтын және билік пен басқарудың
жергілікті органдардың қаржы базасын жасауды қамтамасыз ететін экономикалық
қатнастардың жиынтығы болып табылады. Нарықтық қатнастар, жергілікті
басқару органдарын реформалау жергілікті бюджеттің кіріс көздерінің толық
қалыптасуына әсер етіп отыр. Содай-ақ жергілікті бюджеттің проблемасы
олардың меншігін құрайтын шаруашылық салалары бюджеттерді қалыптастыруға
кіріс бермек түгіл залалды болып табылады және жергілікті бюджеттің
қаражаттарын едәуір бөлігін жеп қоятындығында болып отыр. Осылайша
жергілікті деңгейдегі қаражат түсімдері мен жұмсалымының құрамы мен
құрылымы әкімшілік-аумақтық бірлктердің әлеуметтік-экономикалық даму
дәрежесін анықтайды.
Осылайша, қазіргі таңда жергілікті бюджеттердің кірістерін
толыққанды қамтамасыз ету және оларды өзекті бағыттарда жұмсау қоғамның
әлеуметтік жағдайын арттырудың бірден-бір көзі болып отыр. Сонымен қатар
еліміздің кең-байтақ территориясының аймақтық ерекшеліктеріне байланысты
бюджет қаражаттары алуан түрлі көлемде болып келеді. Сол себепті әр
аймақтың бюджеттік кірістері мен шығыстарын талдау және қажетті шаралар
қолдану көкейтесті мәселелердің бірі болып табылады және осы дипломдық
жұмыс бүгінгі таңдағы өзекті тақырыпқа жазғанымды анықтап береді.
Дипломдық жұмысымның басты мақсаты болып жергілікті бюджеттің
теориялық білімі жазылды, жинақтау, іріктеу, экономикалық талдау және
қорытынды жазба түрінде есеп беру. Осы жұмысымның барысында оның негізгі
құрлымымен, функцияларымен, міндеттерін толығымен атқарылуын жаздым.
Жергілікті бюджеттің жоспарлауын кірісі мен шығысын талдау толық қаралып үш
жылдық нақты орындалуына талдау жасадым. Жергілікті бюджеттің мақсаты мен
принципін таратуымен реттілігін тиімді пайдалану. Республикалық бюджеттің
атқарылуын жергілікті бюджеттердің атқарылуына, республикалық және
жергілікті бюджеттер қаражатының тиімді және мақсатты пайдаланылуын
бақылау, оған заңнама мен жүктелген өзге де міндеттерді атқарады. Егер
республиклық бюджеттен қаржыландыратын жергілікті бюджеттің мемлекеттік
мекемелердің шығыстар сметасының дұрыс жасалуын және бекітілуін, сондай-ақ
жергілікті бюджет қаражатының алынған ресми трансферттерге байланысты
әлеуметтік қамсыздандыруға жұмсалатын қаржыны дұрыс пайдалану керек.
Дипломдық жұмысымның мәні-арқылы өзін-өзі басқарушы орган қоғамның
өндірістік қатынастарын бір бөлігі ретінде жергілікті бюджеттік
қатнастарының ерекшелігін, шаруашылық және шаруашылықтан тыс атқарылып
жатқан көріністері мен орындалу механизімін айқындап көрсетеді. Жергілікті
бюджет туралы ғылымның-зерттейтіні қоғамдық өнімді бөлуге және содан келіп
туындайтын ақша түріндегі қорланулардың, табыстардың және қорлардың
қалыптасуына, оларды ұлғаймалы ұдайы бюджетті жетілдіру кеңейту мақсаттары
және әлеуметтік қамсыздандыру топтарының, сондай-ақ қажетті қаражаттарды
пайдалануға байланысты.
Алға қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін жұмыстың басты міндеттері
келесілер болып табылады:
1-бөлім. Жергілікті қаржы, бюджетінің кірістері мен шығыстарының
мәні мен маңызы.
2-бөлім. Жергілікті бюджеттің кірісі мен шығысын экономикалық
талдау.
3-бөлім. Жергіліті бюджеттің тапшылығы және жетілдіру жолдары.
Талдау объектісі ретінде Алматы облысы Райымбек ауданы бойынша
жергілікті бюджеттің кірістері мен шығыстарының нақты орындалуы және ондағы
кемшіліктері де қарастырылды.
Жергілікті бюджеттің объектісі-мемлекет тарапынан бөлінген қаржы
ресурстар, ақшалай қаражаттың мақсатты қорлары, олардың құралуы, қоғалысы
және тиімді пайдаланылуы; ал субъектісі-қоғамдық өмірді ұйымдастырушы
ретінде мемлекетті қоса алғанда өндірістік және өндірістік емес салалар.
Жергілікті бюджеттің кірісі мен шығысын экономикалық талдау барысында
Райымбек ауданының қаржы мекемесінің үш жылдық нақты орындалуын екінші
бөлімде қарастырып талдау жасап динамикалық өсу көрсеткішін талдап
көрсеттім. Жергілікті бюджет Қазақстан Республикасының Бюджет кодексіне
сәйкес жүргізіледі. Бюджет жүйесінің құрамы, құрлымы, ұйымдастыру
үрдістері мен оны қалай жетілдіру жолдары дипломдық жұмыстың мазмұнын
құрайды. Қаржы экономикалық категориясы қызметінің маңызды жағы қоғамның
дамуындағы әлеуметтік-экономикалық үрдістерге категорияның механизмі арқылы
әсер ету деңгейімен кері байланыс орнатуы болып табылады. Оның нәтижесін
қаржы ресурстарының көлемі анықтайды.
Қоғамның даму барысында өндірістік қатнастар елеулі өзгерістерге
ұшырайды. Райымбек ауданының табыстары қаражат көздері бөліске салып
неғұрлым ұтымды әрі тиімді пайдалану барысында қоғамдық өндіріске
қатысушыладың барлығының мүдделерін үйлестіру үшін қаржы механизмін, оның
қызмет атқарушы субъектілеріне ықпал ету формалары мен әдістерін түбірінен
қайта құруды талап етеді. Осыған орай жергілікті бюджеттің тұрақтандыру,
халықты жұмыс пен қамту тиімділігін арттыруға қаржының әсерін күшейтудің
негізгі алғы шарты ретінде қоғамдық өндірістің материалдық-заттық және
бюджеттің кірісі мен шығысын теңестірілуін қамтамасыз ету жолдары дипломдық
жұмыстың үшінші бөлімінде жазылған. Экономикалық өмірді демократияландыру,
экономиканың төменгі буындарының, аймақтардың, жергілікті басқару
органдарының құқылары мен жауапкершіліктерін кеңейту үрдісі қаржы
қатнастары жүйесін құруға деген мүлдем жаңа көзқарасты, шаруашылық
жүргізудің әр түрлі деңгейлеріндегі қаржы ресурстарын пайдаланудың шағын
принциптерінен бас тартуды, меншік қаржы базасын дамытуды, өзара
қатнастарды нормативтік негіздер де реттеуді талап етеді.
Қазақстан Республикасы соңғы жылдары еліміздің экономикасының
нарықтық қатнастарға өтуіне байланысты бюджеттік кодекске өзгертулер мен
толықтырулар енгізілді. Менің осы дипломдық жаұмысым бюджет туралы
болғандықтан Райымбек ауданы бюджетінің кірісі мен шығысын толығымен
экономикалық талдау жасап шықтым. Қоғамда қаржылық талдау біреудің орынсыз
тілегінен емес, өмірлік аса қажеттілік салдарынан туындайды: сламақ,
ұзындық өлшемін және емептеу жүргізбей, жергілікті бюджеттің әлеуметтік
қамсыздандыру мен әсер ететін себептерді білмей, табыс пен шығынды өзара
салыстырып, біріншісінің екіншісінен артық болуына көз жетізбей қарау
ойдағыдай айту мүмкін емес. Қай уақыттада болмасын жергілікті бюджеттің
крісімен шығысын теңестіру қажет, яғни баланстау керек. Қазіргі қоғамның
әкімшілік-әміршілдік жүйеден шығып, нарықтық қатнасқа ену кезеңінде оның
мәнділігі одан әрі арта түсуде.
Қазіргі уақытта болып жатқан жіргілікті өзін-өзі басқарушы субъект
ретінде құқықтық жағдайларын едәуір нығайтып, олар көптеген бюджетті
әлеуметтік шығындарға бөледі. Атап айтқанда, Райымбек ауданы бюджетінің
кірісі мен шығысын талдауда көбінесе шығысына аударылады. Шығыс бөлігіне
аударылытын себебі тұрғын үй-коммуналды шаруашылық, денсаулық сақтау
саласы, білім беру саласына басқадай шығыстары да бар.
Жергілікті бюджеттердің экономикалық мәні-билік пен басқарудың
жергілігті органдарының ақша көздерін қалыптастыру. Бір сөзбен айтқанда
жергілікті бюджет ұлттық табысты аумақтық тұрғыда қайта бөлуге мүмкіндік
жасайтын және билік пен басқарудың жергілікті органдарының қаржы базасын
жасауды қамтамасыз ететін экономикалық қатнастардың жиынтығы. Себебі
жергілікті атқарушы органдар халықты қамтамасыз ету үшін тиісті әкімшілік-
аумақтық бірліктердің бюджетінің бірыңғай бюджеттік жоспарлау негізінде
әзірлеп, дербес атқарады және меншікті салықтан кіріс көздерін табады.
Сөйтіп жергілікті аймақтарда өз әл ауқатын жақсарта түседі. Жергілікті
бюджет даму үшін яғнй бюджеті тапшы болмас үшін, бюджеттің крісін
көбейтеді, не шығысын азайтады осы екі шараның бірін қолданылады. Ал
жетілдіру үшін мемлекет тарапынан қаржы бөліп кәсіпорындар ашу керек, сонда
халықты жұмыс пен қамтып меншікті салық көздері көбейеді. Ресми
трансферттерге-жоғры тұрған бюджетке беру үшін жергілікті бюджеттерден
бөлінген қаражаттардың жұмсалынған шығыстарының үлес салмағы айтарлықтай
жоғары болғандықтан, жоғры тұрған бюджетке алынған кіріс көздері
берілмейді.
Қазіргі нарықтық экономикаға түбегейлі көшу кезеңінде жергілікті
бюджетті басқаратын қаржы мекемесі де жүктелген міндеттер қай кезеңнен
болмасын күрделі, ауқымды болып отыр. Өйткені қазіргі қоғамдық дамудың жаңа
кезеңінде жергілікті бюджет қаржы базасын тауып елді мекенді қамтамасыз
етіп отыр. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті екі бағытта
атқарылады: Біріншісі-республикалық бюджет, оған-кіретіндер: облыстық
бюджет, облысқа бағынышты қалалардың бюджеті, аудандық бюджет. Екіншісі-
жергілікті бюджет, оған кіретіндер-Астана, Алматы бюджеттері, қалалық
бюджет, аудандық бюджет. Мен осы бюджеттің екіншісін таңдап алып жергілікті
бюджет туралы жаздым, осы жергілікті бюджетке қарасты Райымбек ауданының
қаржы мекемесінің бюджетін үш жылдық нақты бюджетінің орындалуы толығы мен
қарастырылған. Дипломдық жұмыс барысында Қазақстан Республикасының заңдары,
бюджет кодексі, атақты ғалымдардың оқулықтары, газет журналдардағы
мерзімдік басылымдар, ғылыми диссертациялық еңбектер қолданылды.
1. ЖЕРГІЛІКТІ ҚАРЖЫ, БЮДЖЕТІНІҢ КІРІСТЕРІ МЕН ШЫҒЫСТАРЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 Жергілікті қаржының мәні мен маңызы
Жергілікті қаржы-қоғамдық өнімнің ақша нысанындағы бір бөлігін
жергілікті басқару органдары өздеріне артылған функцияларға сәйкес жасау,
бөлу, пайдалану процесіндегі қаржы қатынастарының жүйесі. Жергілікті қаржы
мемлекеттің қаржы жүйесінің маңызды құрамды бөлігі болып табылады. Ол
жергілікті бюджеттерді, арнаулы бюджеттен тыс қорларды және басқарудың
жергілікті органдарының қарамағындағы шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қаржысын қамтиды. Жергілікті қаржы отандық экономика үшін біршама жаңа
ұғым. Бүкіл жергілікті бюджеттер елдің мемлекеттік бюджетінің бірыңғай
жүйесіне кірістірілген 1938 жылдан бастап жергілікті қаржы дербес категория
ретінде өзінің өмір сүруін тоқтатқан болатын.
Бүгінде, жұртқа мәлім, қоғамда экономикалық қатынастарды
орталықсыздандыру мемлекеттің жалпы экономикалық саясатын жүзеге асыруда
аймақтардың дербестігі мен рөлін арттырып отыр. Нарықтық қатынастардың
қалыптасу жағдайында жергілікті органдар қызметінің аясы кеңейе түсуде,
олар әлеуметтік-экономикалық, экологиялық, демографиялық сипаттағы
проблемаларды шешуде едәуір дербестікке ие бола бастады.
Басқарудың жергілікті органдарына мемлекеттің әлеуметтік
бағдарламаларын жүзеге асыру жөнінде маңызды міндеттер жүктелінген. Халыққа
қызмет көрсету жөніндегі шараларды қаржыландыру негізінен жергілікті қаржы
ресурстары есебінен жүзеге асырылады. Әлеуметтік-тұрмыстық инфрақұрылымның
салалары халыққа қызметтер көрсетуді бюджет қаражаттарынан қалыптасатын
қорлар есебінен көрсетеді. Бұл, тиісінше, жергілікті қаржының рөлі мен
маңызын арттырып отыр. Оның қызметінің тиімділігі бірқатар жағдайларға-
жергілікті қаржының бүкіл теориялық аспектілерін анық етіп шешіп алуға,
елдің бюджет құрылысының жалпы мемлекеттік құрылысқа нақты сәйкестігіне
байланысты болып келеді.
Жергілікті қаржының әлеуметтік-экономикалық мәні жалпы-мемлекеттік
қаржыға ұқсас. Мемлекеттік бюджет жүйесі ақша қаражаттарын қайта бөлуді
экономикалық өсімнің сапасы мен нәтижесі арқылы анықтайды. Бюджет
Қазақстанның ғалами жалпы шруашылық байланыстар жүйесіне толық кіруіне,
қазіргі таңдағы өтпелі кезеңді жеңіп шығуына мүмкіндік туғызуы керек.
Еліміз қайта құру кезінен бастап 2000 жылдың басына дейін толық ауқымды
төңкерісті анықтайтындай кезеңдерді бастан өткерді. Төңкеріс кезіндегі ең
негізгі ерекшелік: ойын ережесін нық ұстап тұруға шамасы келмеген және
әрбір мезетте әлеуметтік күштің ығысына қарай жығылатын мемлекеттік болып
табылады. Әрбір төңкеріс кезеңінің уақытша шегі болады, ал қазір Қазақстан
бюджет жүйесін, содай-ақ еліміздің экономикасын жаңадан сапалы түрде
реформалау арқылы төңкерістің соңына таяап қалды. Бюджет үрдісін
оңтайландырудың ең негізгі мақсатының бірі-меммлекеттің қаржы ресурстарын
қайта бөлу кезіндегі жергілікті биліктің тиімділігін жоғарылау. Бюджет
салаын жоғарлату факторларына әртүрлі көзқарастар бар. Ең негізгісі-
қаржыландыру көлемі, екіншісі-бюджет қаржысын бөлу бағыттарын болжауды
негізге алу. Үшіншісі қаржылық технологизм тұжырымдамасының іргесін
қалайтын-қаржыны бөлу процедурасы болып табылады. Жергілікті ресурстарды
тиімді пайдалану олардың нақты процедураларының, бюджет үрдісінің барлық
сатыларының бұрмалануына, бюджеттің қалыптасуы мен орындалуына ереулі
кедергілер тудырады. Қаржы технологизмінің тұғырнамасы мынаған сүйенеді:
бюджет үрдісін регламенттеу, бюджет саласындағы институттардың өзара іс-
қимылының тәртібін анықтау үрдісі, олардың билік өкілеттілігін үйлестіруі
және жауапкершілігі болып табылады. Жергілікті қаржы ресурстарын жұмсау
бағыттары мен нақты ойын шарты негізіндегі тиімді іс-әрекетінің
стартегиясына жатқызуға болады. Қазақстан Республикасының бюджет кодексі өз
күшіне енгеннен бері ретке келтіру жүзеге асырылып, мемлекеттік қаржы
жүйесінде оң үрдістерге қол жеткізілді.
Жергілікті қаржының рөлі, оның құрылымы мен бағыты бүтіндей билік
пен басқарудың жергілікті органдарына жүктелінген функциялардың сипатымен,
сондай-ақ мемлекеттің әкімшілік-аумақтық құрылысымен және оның саяси-
экономикалық бағыттылығымен анықталады.
Жалпы жергілікті қаржының жай-күйі әрқашанда, біріншіден, елдің
жалпы экономикалық жағдайына, екіншіден, тиісті аумақтардың экономикалық
әлуетіне, үшіншіден, билік пен басқарудың жергілікті органдарының құқығы
мен міндеттерін белгілі бір дәрежеде реттеп отыратын мемлекеттік заңдардың
деңгейіне, төртіншіден, биліктің жергілікті органдары құзырының дәрежесіне
байланысты болады.
Бұл тарауда жергілікті каржының басты буындарының бірі-жергілікті
бюджеттер егжей-тегжейлі қаралады, ал басқа буындарды-жергілікті шаруашылық
жүргізуші субъектілердің қаржылары (корпорациялық қаржылар), сондай-ақ
бюджеттен тыс қорлар жалпы ұлттық шаруашылықтың, шаруашылық жүргізуші
субъектілері мен мемлекеттің бюджеттен тыс қорларына тән біркелкі белгілері
мен қасиеттері бар функционалдық жағынан бір тектес ұғымдар ретінде тиісті
тарауларында қаралған.
Өркениетті батыс елдеріңде жергілікті қаржы мемлекеттің қаржы
ресурстарын қалыптастыру мен пайдалану үрдісінде едәуір рөл атқарады. Оның
үстіне жергілікті бюджеттердің айтарлықтай дербестігі болады және батыс
елдерінде олар мемлекеттік бюджеттің жалпы жүйесіне кірмейді.
Қазақстан Республикасының экономикасы дамуының қазіргі кезеңінде
реформа ауыртпалығының салмағы шаруашылық жүргізудің аймақтық деңгейіне
ауысып отыр, осыған орай басқарудың жергілікті органдарына үлкен өкілеттік
беріліп, олардың жауапкершілігі арта түсуде. Білім беру мен денсаулық
сақтау саласындағы бағдарламаларға, қамсыздандыру жөніндегі іс-шараларды
және атаулы әлеуметтік көмекке жұмсалынатын шығындардың көбі оларды
қаржыландырудың жаңа тәртібіне сәйкес жергілікті бюджеттерге жүктеліп отыр.
Сонымен бірге бюджеттерде соңғы кездерде бюджет бөлінісі және әлеуметтік
жеңілдіктердің орнына қаржылай жәрдемақы сияқты жаңа ұғымдар өзінің
көрінісін тапқан.
"Бюджеттік бөлініс" салықтар мен алымдардың әртүрлі деңгейдегі
бюджеттерге түсуін нақты шектеумен ерекшеленеді. Атап айтқанда
корпорациялық табыс салығы түгелдей республикалық бюджетке, ал акциздер,
жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы мен әлеуметтік. салық жергілікті
бюджетке қалдырылды. Бұл әкімдердің жергілікті қазынаны толтыруға,
әлеуметтік мәселелерді шешуге деген ынтасын арттыруға септігін тигізері
сөзсіз. Сонымен қатар қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем, табиғатты
қорғау туралы заңдарды бұзғаны үшін алынатын айыппұлдар республикалық және
жергілікті бюджеттер арасында тепе-тең бөлінетін болды.
Нарықтық экономикаға өту және тиісті экономикалық реформаларды
жүргізу кезінде жергілікті әкімшілік органдар өздерінің құзыры мен
дербестігін арттыруға объективті түрде ұмтылады. Бұл эволюция ең алдымен
республикалық билік өкілеттігінің бір бөлігі жергілікті мемлекеттік
деңгейге өтуі тиістілігінде көрінеді. Аймақтар Қазақстан Республикасының
аумақтық субъектілері болып табылатындықтан биліктің жергілікті органдары
өз аймағының халқының толып жатқан экономикалық, әлеуметтік және мәдени
мұқтаждары мен тілектеріне жауапты өздерінше іздестіруі тиіс.
1994 жылға дейін Қазақстанда 3045 жергілікті бюджеттер болған еді;
1994 жылдың басынан жүргізілген бюджет жүйесін орталықтандыруға байланысты
2500 жергілікті бюджеттер-селолық, поселкелік, ауылдық бюджеттер жойылды.
Осының нәтижесінде бюджет жүйесіне түсетін қаражаттарды орталықтаңдырудың
дәрежесі едәуір бәсеңсіді.
Аймақтардың шаруашылық, қызметінің ұлғаюы республикалық және
жергілікті бюджеттердің өзара қарым-қатынастарының проблемасына, жергілікті
бюджеттердің мемлекеттік қаржыландырудағы және оны жүзеге асыру
нысандарындағы қажеттіліктерін дұрыс ұйымдастыруға жаңа көзқарасты талап
етеді.
Осыған байланысты түрлі деңгейлердегі бюджеттер арасындағы
бюджеттік құқықтарды айқын шектеу және орталық пен аймақтардың бюджеттік
мүдделерін теңдестіру туралы мәселе айырықша мәнділікке ие болып келеді.
Қазақстан Республикасындағы бюджеттер арасындағы қарым-
қатынастардың жүйесі қалыптасу мен даму стадиясында тұр, оның оңтайлы
механизмі іздестірілуде.
Қазақстанда басқаруды орталықсыздандыру мемлекеттік басқару мен
бекітіліп берілген міндеттерді жүзеге асыру үшін жергілікті бюджет
дербестігі арасында шығыстар бойынша жауаптылықты неғұрлым байыпты бөлуді
қажет етеді. Халықтың ортақ қазынасы болып табылатын-қаржы түсіру экономика
қаз тұрып келе жатқан шағынды қаншалықты қиын болса,түскен қаржыны білікті
жаратып, оны ұқсата білу одан да қиын. Оның бірден-бір басты себебі-ақша
жаратуды мамандыққа санамай, оны тек кәсіпке айналдырған ортада, қоғамда
өскендігімізден болса, екіншісі-жалпы адам құлқының тұтыну мен байлыққа
деген шексіздігі бар? бай байға, бай құдайға жетсем деген мәтел де
осындай шексіздікті шектеуге, қанағатсыздықтан сақтандыруға бағытталған
болуы керек. Жергілікті қаржының жартысына жуығы халықтың әлеуметтік
мұқтаждығына жұмсалады, ал қалғаны бюджеттегі мекемелердің жалақысы, оларды
ұстау шығыны-мекеменің мерейі мәшинесімен, адам санымен өлшейтіндер де жоқ
емес. Қаржылық бақылау қызметін жүргізген кезде орын алған екінші қайтара
бақылауды ұйымдастыруда кейбір кемшіліктерге қарамастан құрылымды әзірлеп
жасау, тексеруші кадрларды жасақтау тоқтаған жоқ. Жергілікті органдарға
сәйкес мекемелер арқылы пайдалануға байланысты қатынастар жиынтығы қаржылық
жүйені құрайды және жергілікті органдар иелігіндегі қаржылар шаруашылық
тұлғалардың қаржысы б.т.
Жергілікті қаржыда билік пен басқарудың жергілікті органдарының сан қырлы
қызметінің қаржы базасы болып табылатын жергілікті бюджеттерге маңызды рөл
беріледі.
1.2 Жергілікті бюджеттердің мәні, кірістері мен шығыстары
Жергілікті бюджет-бұл ұлттық табысты аумақтық тұрғыда қайта бөлуге
мүмкіндік жасайтын және билік пен басқарудың жергілікті органдарының қаржы
базасын жасауды қамтамасыз ететін экономикалық қатынастардың жиынтығы.
Жергілікті ақшалай қаражаттарының орталықтандырылмаған қорын
жасаумен және пайдаланумен байланысты бюджеттің қызметі айрықша
экономикалық формалар арқылы-бюдежеттің кірістері мен шығыстары арқылы
атқарылады. Олар құндық бөліністің жеке кезеңдерін көрсетеді. Екі категория
да объективті және бюджет секілді өздерінің арнайы қоғамдық міндеттері бар:
кірістер жергілікті бюджетке қажетті қаражатпен қамтамасыз етсе, шығыстар
тиісті әлеуметтік қамсыздандыруға бөледі. Кірістер мен шығыстардың
құрамымен құралы өзіөзі басқаратын органдармен нақты әлеуметтік-
экономикалық, тарихи жағдайда жүзеге асыратын бюджет және салық саясатын
іске асыру бағыттарына байланысты. Соның өзінде жергілікті кірістерді
қалыптастырып, шығындарды жұмсаудың нақты жағдайға сәйкес формалары мен
әдістерін пайдаланады. Жергілікті бюджеттің меншік түсім көздері болып
табылатын, меншікті салықтар немесе төлемдер болып табылады. Кірістер мен
шығыстардың тәптіштелген тізімі мен топтамасы бюджет жіктемесінен
айқындалады. Бюджет-жіктемесі бұл жергілікті қаржы органдарының бүкіл
бюджеттік қызметінің негізін қалайтын бюджеттің кірістері мен шығыстарының
жүйеленген экономикалық топтамасы. Бюджет жіктемесі экономикалық және
әлеуметтік дамудың жоспарлары, болжамдары және бағдарламалары мен
байланысты қамтамасыз етеді. Бюджет жіктемесінің бөлім, парагрф, тарау және
баптары болады.
Бюджет процесін қарастырғанда, жергілікті органның қаржыландырудың
экономикалық нысандарын оңтайлы іріктеу туралы сауалдың алатын орыны
ерекше. Оның шешімі бюджетті қалыптастырудың пәтуа үрдісін өтеп алуға
берілген. Бюджет туралы заңды дайындау және қарау, бекіту үрдісі, сонымен
қатар оны атқару мен атқарылуын бақылау үрдісі процедураның басты мәселесі.
Соңғы он жылдықта қазақстандық бюджет саласының дамуы, экономикалық және
әлеуметтік негізделген құрлымымен және жергілікті шығыстар көлемімен
қажетті нәтижеге қойған жоқ. Негізгі себептерінің бірі ретінде қолданыстағы
бюджеттік процедураның әлі де жетілмегенін айта кеткен жөн. Бюджеттік
технологизм тұғырнамасында процедура мәселесін заңмен реттеу барысында
негізгі критерий ретінде бюджеттік процедураның тиімділігін және айқындығын
пайдалану маңызды болып табылады. Бұл байланыста бюджет туралы заң жобасын
төрт рет қараудан гөрі бір рет бюджет заңын қабылдау өзекті болып саналады,
ол үкіметтін экономикалық саясатының сенімді ұйғарымы болады. Мұнда бюджет
үрдісіне қатысушыларға қажетті ақпаратты қатамасыз ету сауала туындайды.
Қажетті ақпараттың әртүрлі бюджет процедурасының шешіміне әсер ететін
дәрежесін есепке ала отырып, бюджет туралы заң жобасымен бір уақытта
енгізілген материалдар мен құжаттар тізімдемесін қалыптастыратын амалды
өзгерту керек. Бұл бюджеттің мақсаттық параметірін әзірлеуге мүмкіндік
береді, яғни оның басымдығын анықтауға және бюджеттің атқарылуын бақылау
жүйесін жетілдіруге мүмкіндік туғызады.
Бюджетті атқару стадиясы, бюджетті дайындау, қарау және бекіту
кезеңдеріне қарағанда, ұзақ уақыт аралығын алады-бір сөзбен айтқанда қаржы
жылын. Тағайындалған көлеммен салыстырғанда, бюджеттік қаржыландыру көлемін
өзгерту бойынша шешім құжаттық рәсімдеуді және мемлекеттік қаржы бақылау
органдарына айтуды қажет етпейді, бұл бақылау процедурасының тиімділігін
төмендетеді. Бюджеттік тағайындау өзгергенде, заңмен бекітілген шарттарды
сақтамау, бюджеттің орындалуы туралы есеп беруді қабылдамау үшін негіз
болмайды. Осымен қатар, атқарушы өкіметке мемлекеттік қаржыларды заңды
түрде еркін иеленуге мүмкіншілік туады. Бюджеттік қатынастардағы әртүрлі
субъектілердің-атқарушы өкімет пен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
өкілеттігі туралы мәселенің реттелмегені бюджеттің атқарылуы кезінде
күрделі ауыртпалық болып табылады. Бұл мәселе менің ойымша, жалпы бюджет
үрдісін оңтайландыру негізінде шкшілуі керек. Мысалы, әлеуметтік-
экономикалық жағдайдың елеулі ауытқуы кезінде болжамданатын параметрлерден
бірқатар істерді алдын-ала қарастыру керек.
Жергілікті бюджеттерді қалыптастыру мен пайдалану өндіріс пен
айырбасқа қатысушылар арасындағы, атап айтқанда: кәсіпорындар мен мемлекет
арасындағы, меншіктің барлық нысандарындағы макроэкономиканың өндірістік
және өндірістік емес салаларының кәсіпорындары, ұйымдары мен мекемелері
арасындағы, бюджет жүйесінің буындары арасындағы, мемлекет пен халық
арасындағы қоғамдық өнім құнының қозғалысын білдіреді.
Жергілікті бюджеттердің экономикалық мәні олардың мынадай арналымында
көрінеді;
билік пен басқарудың жергілікті органдарының ақша қорларын
қалыптастыру;
бұл қорларды жергілікті деңгейдегі инфрақұрылым салалары мен
халықтың арасында қайта бөлу.
Жергілікті бюджеттер билік пен басқарудың жергілікті оргаңдарының
сан қырлы қызметінің негізгі қаржы базасы бола отырып, олардың экономикалық
дербестігін нығайтады, шаруашылық қызметін жандандырады, ведомствоға
қарасты аумақтарда оларға инфрақұрылымды дамытуға, аумақтың экономикалық
әлуетін кеңейтуге, қаржы ресурстарының резервтерін ашып, пайдалануға
мүмкіндік жасайды.
Сөйтіп, жергілікті бюджеттер жергілікті деңгейдегі экономикалық
және әлеуметтік міндеттерді жүзеге асыруда елеулі рөл атқарады. Бұл
тұтынудың қоғамдық қорларын бөлген кезде көрінеді. Жергілікті бюджет арқылы
мемлекеттік бюджет қаражаттарының басым бөлігі әлеуметтік инфрақұрылымға
жұмсалады.
Дүниежүзілік және отандық тарих жергілікті шаруашылықты дамытудағы,
әкімшілік-аумақтық бірліктерді абаттандыру мен олардың санитарлық жағдайын
жақсартудағы, сондай-ақ әлеуметтік сфера мекемелерін ұстаудағы жергілікті
(муниципалды) қаржының маңызын дәлелдеп отыр. Осылай әлдеқашан болған және
бұл тенденциялар жиырмасыншы ғасырдың 80-90 жылдары күшейді.
Дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде биліктің жергілікті
органдарының бюджеттері мемлекеттің бүкіл қаржы ресурстарының 30 пайыздан
60 пайызға дейінін қайта бөледі (Англия, АҚШ, Жапония Германия және т.с.с.)
және аймақтың өндіргіш күштерін, бүкіл әлеуметтік сферасын дамытуда,
нарықтық инфрақұрылым құрып, кеңейтуде маңызды рөл атқарады:
олар арқылы өндірістік сфераны қаржыландыруға жұмсалатын
шығындардың үлкен бөлігі өтеді (жергілікті өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын,
су шаруашылығын, көлікті және басқаларын қаржыландыруға жұмсалады);
жергілікті бюджет арқылы өндірістік емес сфераның дамуы
қаржыландырылады, сөйтіп, қоғамдық өндіріске жанама ықпал жасалады;
тұтынудың қоғамдық (әлеуметтік) қорларын бөле отырып, жергілікті
бюджеттер жұмыс күшін ұдайы молайтып отыруға мүмкіндік туғызады.
Қазақстан Республикасының жергілікті бюджетінің құрамы облыстық
бюджеттерді, қалалардың (аудандық маңызы бар қалаларды қоспағанда) және
аудандардың (қалалардағы аудандарды қоспағанда) бюджеттерін қамтиды.
Қазіргі кезде Қазақстандағы бюджеттер кірістері мен шығыстары бойынша
мемлекеттік қаражаттары көлемінің 50% аралығын құрайды. Олар бюджеттің
құрамды бөлігі болып есептелмейді, республикалық бюджетпен бірге қоғамның
мемлекеттік бюджетінің жиынтығын құрайды.
Қазақстан Республикасында жергілікті бюджеттер коммуналдық заңды
тұлғаларға бекітілген; мүлікпен және әкімшілік-аумақтық бірліктің
меншігіндегі өзге де мүлікпен бірге әкімшілік-аумақтық экономикалық және
қаржылық негізін құрайды; түсімдер мен бюджет тапшылығын (профицитін
пайдалану) қаржылаңдыру есебінен қалыптасатын, Конституциямен, заңдармен
және Қазақстан Республикасы Президентінің және Үкіметінің актілерімен
жүктелген міндеттерді жүзеге асыру үшін жергілікті атқарушы органдар
белгілейтін жергілікті бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыруға арналған
тиісті маслихаттың шешімімен бекітілген әкімшілік-аумақтық бірліктердің
ақша қорлары болып табылады. Нарықтық қатынастар, басқарудың жергілікті
органдарын реформалау жергілікті бюджеттердің кіріс көздерінің қалыптасуына
әсер етіп отыр.
Жалпы жеке аумақтар мен аймақтар бюджеттеріне қаражаттардың түсу
көлемі мен құрылымына елдегі экономикалық жағдаят: қаржы-бюджет саясаты,
өндіріс дамуының аймақтық деңгейі, оның құрылымы, инфляция қарқыны, бағаның
өсуі және т.с.с. сан алуан факторлар әсер етеді. Нәтижесінде жергілікті
бюжеттердің тұрақтылығы өзгермеді.Бюджет туралы заң қабылданды. Әлемдік
тәжірибе көрсеткендей бюджеттік жүйенің барлық деңгейлерінің ұзақмерзімді
баланстауын және дербестігін жоғарғы бюджеттерден субсидия, субвенция,
трансферттер қаражат бөлудің басқа формаларын бөлу көмегімен төменгі
денгейдегі бюджеттерге қаржылық көмек көрсету негізінде емес, ең бірінші
салықтық бөлулер әдістерімен қамтамасыз ету қажет.
"Бюджет кодексі", "Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік
басқару туралы" Қазақстан Республикасының бюджет кодексне сәйкес жалпы
жергілікті бюджеттерге түсетін түсімдер республикалық бюджеттің түсімдеріне
ұқсас және мыналарды:
1) жергілікті бюджеттердің кірістерін-салықтардың, алымдардың және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің түсімдерін, салыққа
жатпайтын түсімдерді және капиталмен жүргізілетін операциялардан түсетін
кірістерді-коммуналдық меншік объектілерін жекешелендіруден, аймақтардың
өзін-өзі қамтамасыз ету үшін сатып алатын астықты өткізуден және жер
учаскелерін және тұрақты жер пайдалану құқығын сатудан түсетін түсімдерді;
2) жеке және заңды тұлғалардан немесе шетелдік мемлекеттерден,
жоғарғы немесе төменгі бюджеттерден алынған ресми трансферттерді
(гранттарды);
3) бұрын жергілікті бюджеттерден берілген кредиттер бойынша негізгі
борышты өтеуді қамтиды.
Қазіргі кезде жергілікті бюджеттерге түсетін салықтар, алымдар және
міндетті төлемдер мыналарды қамтиды:
Астана қаласының аумағында салық төлеушілер ретінде тіркелген
тұлғалар өндірген тауарларға, көрсеткен қызметтерге салынатын қосылған құн
салығы;
спирттік ішімдіктерге, ойын бизнесіне салынатын акциздер;
жеке табыс салығы;
әлеуметтік салық;
жер салығы;
көлік құралдарына салынатын салық;
жасалған келісімшарттарға орай жергілікті бюджетке түсетін
бөлігінде өнім бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесі ;
алымдар, төлемдер, баждар (бағалы қағаздар эмиссиясын тіркегені
үшін алымды қоспағанда).
Жергілікті бюджеттерге түсетін салыққа жатпайтын түсімдер мыналарды
қамтиды:
коммуналдық мемлекеттік кәсіпорындар табысының (пайдасының) үлесі;
коммуналдық меншік болып табылатын акциялардың пакеттерінен
алынатын дивидендтердің түсімі;
жергілікті өкілді органдардың шешімдері бойынша өткізілетін
мемлекеттік лотереялардан алынатын кірістердің түсімі;
жергілікті бюджеттен кредиттер бергені үшін алынған сыйақылар
(мүдделер);
жергілікті органдарға қатысты мүлікті сатудан түсетін түсімдер;
жергілікті бюджеттен қаржыланатын мемлекеттік мекемелер көрсететін
қызметтерді өткізуден түсетін түсімдер;
коммуналдық меншік мүлігін жалға беруден түсетін түсім;
жер учаскелерін жалға беруден түсетін түсім;
қоршаған ортаны ластағаны үшін 50% мөлшерінде төленетін төлемдер;
басқа әкімшілік алымдар;
жергілікті атқарушы органдарға бағынышты мемлекеттік мекемелер
өндіріп алатын әкімшілік айыппұлдар мен санкциялар;
Қазақстан Республикасының заңдарымен қарастырылған өзге де
түсімдер;
мемлекеттік баж және басқалары.
Қаржыларды орталық бюджетке шоғырландыру, барлық деңгейлер
бюджеттері арасында қарсы қаржылық ағындардың болуы, жергілікті
бюджеттердің меншікті кірістері деңгейінің төмендегі-осылардың барлығы
жергілікті билік органдарын халықтың өмірлік маңызды проблемаларын шешу
мүмкіндігінен айырады, сонымен қатар сәйкес аумақтарда тиімді салықтық-
бюджеттік саясатты жүргізуге кедергі жасайды .Бюджеттік жүйе деңгейлері
бойынша салық әулетін таратуды үйлестіру сияқты бюджетаралық қатынастардың
маңызды сұрағы әлі шешілген жоқ. Аймақаралық деңгейде, бюджетаралық
реттеудің тиімсіз әдістерін қолдану, аймақтардың өздерінің салықтық
түсімдерін жоғарлатуға мүддесіздігімен шартталады. Салықтардың жиналу
деңгейінің төмендегі жергілікті бюджеттердің трансферттердегі қажеттілігін
жоғарлатады және оның тапшылығының өсуіне әкеледі. Аймақтардың өз
күштерімен тапшылықты қысқартуға тырысуы меншікті кіріс жетіспеушілігімен
сипатталады. Біздің елімізде мемлекеттік және жеке меншікке негізделген
нарықтық экономика түбегейлі қалыптасып келе жатыр. Сол нарық
қатынастарының барлығы есеппен жүретінін көріп те, естіп те жүрміз. Осы
маңызды істі қолға алып жетілдіру, басшы және мамандардың жауапкершілігін
арттыру мақсатында Елбасымыздың бірнеше аса құнды заң күші бар Жарғылықтары
шықты. Осы Жарғылықтарға орай, еліміздің экономикасы дамып келе жатқаны
сөзсіз бәрімізге мәлім деп айтсам артық емес.
Ал осы дамудың қазіргі кезеңінде Қазақстан Республикасының
жергілікті бюджеттері кірістерінің негізін аумақтағы шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен халықтың салықтық түсімдері (82.4 пайызды құрап отыр (1.-
кестені қараңыз).
Кесте 1.
Қазақстан Республикасы жергілікті бюджетінің кірісі мен шығысының
атқарылуы.*
Түсімдердің санаты және шығыстардың Сомасы, Үлес
функционалдық топтары млрд салмағы, %
теңге
Түсімдер 393,4 100,0
Кірістер 339,7 86,3
Салықтық түсімдер 322,4 82,0
Салыққа жатпайтын түсідер 3,6 3,5
Капиталмен жүргізілетін операциялардан 3,7 0,9
алынатын кірістер
Алынған ресми трансферттер (гранттар ) 48,1 12,2
Бұрын бюджеттен берілген кредиттер бойынша
негізгі борышты өтеу 5,6 1,4
Шығыстар және кредит беру 393,8
382,6 97,7
Шығыстар 15,2 3,9
Жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер көрсету 5,7 1,5
Қорғаныс 14,3 3,7
Қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік 86,5 22,0
Білім беру 48,4 12,3
Денсаулық сақтау
Әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік көмек 30,6 7,8
Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық 30,4 7,7
Мәдениет, спорт, туризм және ақпарат кеңістігі 12,2 3,1
Ауыл, су, орман, балық шаруашылығы және қоршаған
ортаны қорғау 3,3 0,8
Өнеркәсіп және құрылыс 1,0 0,2
Көлік және байланыс 18,2 4,6
Басқадай шығыстар 31,6 8,0
Борышқа қызмет көрсету 0,1 0,0
Ресми трансферттер 84,1 21,5
Кредит беру 11,2 2,0
Бюджет тапшылығы (профициті) -422
Тапшылықты қаржыландыру (профицитті пайдалану)
422
Ақпарат көзі: 2001 жылғы Қазақстан Республикасы жергілікті бюджеттің
атқарылу құрлымымының орындалуы жәйлі мәліметтерден алынған .
Түсімдердің екінші көзі республикалық бюджттен берілетін
трансферттер болып табылады. Әйтсе де, орта есеппен, олар түсімдердің 14%
құрғанымен, бірқатар субвенциялық облыстардың бюджеттерінде әлеуметтік-
экономикалық қажеттіктерді қаржыландырудың қолайлы деңгейіне жету үшін
меншікті салықтық және басқа түсімдердің жетіспейтіндігінен бұл түсім көзі
50 пайызға дейін барады. Бұл мұндай облыстардың салық базасының
нашарлығымен байланысты. Бұл жағдайда республикалық бюджет арқылы бюджеттік
алымдар мен субвенциялар тетігінің көмегімен түсімдерді қайта бөлу
проблемасы көкейтесті болып табылады, яғни бұл тетік объективті негізделген
жетілдіруді қажет етеді.
Жергілікті бюджеттердің проблемасы сондай-ақ олардың меншігін
құрайтын шаруашылық салалары (тұрғын үй шаруашылығы, мәдениет және
шығармашылық мекемелері, коммуналдық инфрақұрылым-су құбыры, көлік, тазалау
службасы және басқалары) бюджеттерді қалыптастыруға кіріс бермек түгіл
залалды болып табылады және жергілікті бюджеттер қаражаттарының едәуір
бөлігін жеп қоятындығында болып отыр. Меншікті республикалық және
коммуналдық етіп бөлген кезде биліктің жергілікті органдарының басқаруына
залалды кәсіпорындар немесе шамалы кіріс әкелетіндері берілді.
Жергілікті бюджеттердің шығыстарында әлеуметтік инфрақұры-лымдарды-
білім беруді, денсаулық сақтауды, халықты әлеуметтік қорғауды қаржыландыру
(45,4%), экономикалық салалардан-көлік және байланысқа жұмсалған шығыстар
басым болып отыр,
Қорғанысқа жұмсалатын шығыстардың функционалдық тобы азаматтық
қорғаныс (төтенше оқиғалар кезінде) пен әскери комисариаттардың шығындарын
қаржыландыруды білдіреді.
Ресми трансферттерге-жоғары тұрған бюджетке (бұл жерде
республикалық бюджетке) беру үшін жергілікті бюджеттерден қаражаттарды
алуға жұмсалынған шығыстардың үлес салмағы айтарлықтай жоғары.
Бюджеттік алынымдар дамудың анағұрлым жоғары экономикалық
дәрежесіне байланысты немесе табиғи жағдайы бойынша орта есеппен елдегіден
жоғары салық базасы және тиісінше, салық түсімдерінің жоғары деңгейі бар
облыстарда болады. Субвенциялар да, сондай-ақ алынымдар да әкімшілік-
аумақтық бірліктердің әлеуметтік-эқономикалық даму деңгейін теңестіру үшін
пайдаланылады.
Жеке функционалдық топтар бойынша мемлекеттік бюджет шығыстарындағы
жергілікгі бюджеттер шығыстарының үлесіне келсек, онда әлеуметтік-тұрмыстық
инфрақұрылымды қаржыландыру бағыттары бойынша ол басым орын алады, мысалы:
Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық-7,7%;
денсаулық сақтау-12,3%;
білім беру-22,0%;
мәдениет, спорт, ақпаратгық кеңістік-3,1%;
көлік және байланыс-4,6%;
Басқа топтар бойынша да шығыстардың көлемі айтарлықтай жоғары:
жалпы экономиканы қаржыландыру-8,0%;
басқару (жалпысипаттағы мемлекеттік қызметтер көрсету)-3,9% ;
қоғамдық тәртіп сақтау және қауіпсіздік-3,5%.
Осы атап көрсеткенімдей, жергілікті деңгейдегі қаражат түсімдері
жұмсалымының құрамы мен құрылымы әкімшілік-аумақтық бірліктердің әлеуметтік-
экономикалық даму дәрежесін анықтайтын мынадай факторларға байланысты:
өндірістік объектілердің болуы, табиғи ресурстар, әлеуметтік және тұрмыстық
инфрақұрылым объектілері, бөлініс мәртебесі, халықтың жиілігі, табиғат-
климат жағдайлары және т.с.с.
Жергілікті бюджетті әзірлеу, қарау және бекіту Қаржы министрлігі
бекіткен бюджеттік сыныптамаға сәйкес бюджеттік жоспарлаудың бірлігі
негізінде жүзеге асырылады.
Облыстық өкілді органдар облыстық бюджет пен аудандардың
(қалалардың) бюджеттері арасындағы кірістерді бөлудің тұрақты нормативтерін
және облыстық бюджеттерден аудандардың (қалалардың) бюджеттеріне берілетін
субвенциялар мен аудандардың (қалалардың) бюджеттерінен облыстық
бюджеттерге берілетін бюджеттік алымдардың мерзімді мөлшерлерін бекітеді.
Жергілікті атқарушы органдар тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктердің
бюджетін бірыңғай бюджеттік жоспарлау негізінде әзірлеп, дербес атқарады.
Жергілікті атқарушы органдар тиісті қаржы жылына арналған бюджетті және
өткен қаржы жылында тиісті жергілікті бюджеттің атқарылуы туралы есепті
қарап, бекітеді.
Жергілікті атқарушы органдар тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктер
бюджеттерінің атқарылуын, бюджеттік қаражаттардың тиімді және мақсатты
жұмсалуын қамтамасыз етеді,
Жергілікті бюджеттің атқарылуы кассалық негізде жүзеге асырылады.
Бюджеттерді қалыптастыру жергілікті өкілетті органдар әзірлейтін
жергілікті бюджеттік бағдарламалар негізінде жүзеге асырылады. Жергілікгі
бюджеттік бағдарламаларды қаржылық негіздеу және іске асыру, жергілікті
бюджеттік бағдарламалардың әкімшілеріне-жергілікті атқарушы органдар мен
оларға бағынышты мемлекеттік мекемелерге жүктелген.
Жергілікті атқарушы органдардың заңды және жеке тұлғаларының сондай-
ақ Қазақстан Республикасы Үкіметінен (республикалық бюджеттен кредит алу
жолымең) үкіметпен келісілген аймақтық инвестициялық бағдарламаларды
қаржыландыру үшін қарыз қаражаттарын алуға құқығы бар. Қарыз алу жергілікті
аткарушы оргаңдардың бағалы қағаздарын шығару немесе қарыз алу нысанында
жүзеге асырылады; олардың тәртібін Үкімет анықтайды.
Бюджеттік бағдарламаларға кірістірілетін мемлекеттік мекемелер
шығыстарының сметаларын жергілікті атқарушы органдардың қаржылық
рұхсаттарына сәйкес осы мекемелердің басшылары атқарады.
Көптеген елдердің бюджет жүйелерінде түрлі деңгейлердегі бюджет
кірістері бекітілген және реттеуші кірістер болып бөлінеді Бекітілген
немесе меншікті кірістер әкімшілік-аумақтық бірліктің бюджетіне заңнамалық
негізде толық немесе белгіленген үлесте өнбойы және ұзақ (бірнеше жыл)
түсіп отыратын қаражаттар. Реттеуші кірістер төменгі бюджеттің кірістері
мен шығыстарын теңдестіру үшін жоғары тұрған бюджеттен олардың кірістерінен
пайыздық аударымдар түрінде төмен тұрған бюджетке берілетін ақша
қаражаттары болып табылады. Жаңа бюджет жылына арналған жоғары тұрған
бюджетті әзірлеу кезінде немесе мұндай іс-әрекетке өкілетті органның
қаулысы, өкімі негізінде реттеуші кірістердің тізбесі өзгеруі мүмкін.
Жергілікті бюджеттердің бекітілген кірістеріне "жергілікті салықтар",
орталық бюджеттердің кірістеріне жалпымемлекеттік кірістер деп
аталынатыңдар жатады. "Бюджеттік реттеу" аумақтық деңгейге өздеріне
жүктелген фуңкцияларды толық орындауы үшін меншікті кіріс көздері
жетіспеген кезде жалпымемлекеттік салықтар мен кірістерден түсетін түсім-
дердің бір бөлігін беру жолымен жүргізіледі. Қазақстанда салықтарды
жалпьшемлекеттік және жергілікті салықтарға бөлудің күші жойылуына
байланысты "бекітілген" және "реттеуші" кірістер мен салықтар терминдері
пайдаланылмайды дей тұрсақта субвенциялар, бюджеттік алынымдар, есеп
айырысу бойынша берілетін қаражаттар мен басқа трансферттер нысанындағы
бюджеттік реттеу процесі сияқты іс жүзінде кірістерді бекітіп беру
сақталынған.
Қандайда болмасын мемлекеттің салық жүйесі негізінен екі қызмет
атқарады. Біріншісі фискалды қызмет болса, екішісі реттеуші қызмет
атқарады. Фискалды қызмет ешкімді де алаңдата қоймайды себебі кез келген
мемлекеттің өмір сүруі үшін қаражаттың қажеттілігі өте маңызды нәрсе.
Реттеуші қызмет әркімнің мейілін мемлекеттің немесе кәсіпкерлердің болсын,
аса қызықтыратын мәселесі болып табылады. Баршамызға белгілі таразының екі
жағы бар, біріншісі мемлекеттің қажеттілігінен туындаса, ал екіншісі еркін
кәсікерлікті ұстанғандардың мүдделерінен шығады.
Тәжірибе жүзінен қарайтын болсақ, жергілікті салық комитеттері жеке
тұлғалардың табысына қолданылатын шегерімдердің дұрыс және заңды болуын
қадағалау үшін, кәсіпорындардан ай сайын әрбір қызметкердің жанұя
мүшелерінің шынымен де табыс таппайтындығын айқындайтын құжаттарды талап
ете алады. Шынында да ай сайын кез келген жанұяда қандай да бір өзгерістер
болып жатуы әбден мүмкін.
Осындай объективті және субъективті жақтарды ескере отырып, келесі
ұсыныстарды қозғауға болады. Біріншісі, жеке тұлғаларға қолданылатын
шегерімнің мөлшерін өзгерту және оны тек табысы төменгілерге ғана қолдану,
екіншісі, табыс салығынан ең төменгі жалақы алушыларды босату.
Қолданып жүрген шегерімнің өзі өте елеусіз болғандықтан, бір айлық
есептеу көрсеткіші ешкімге де айтарлықтай көмек бола алмайды. Сондықтан
жеке тұлғалардың салығына қолданатын шегерімнің мөлшерін кем дегенде ең
төменгі жалақы 4500 теңгені құрайтын болса, ондай мөлшерде жалақы алатындар
мүлдем табыс салығынан босатылады деген сөз.
Ал орташа және жоғары деңгейдегі мөлшерде жалақы алатындар үшін
қолданылатын шегерімді қысқарту қажет. Егер Қазақстандағы орташа жалақы
15000 теңгені құрайтын болса, онда осы мөлшерге дейінгі жалақыға бір айлық
ең төменгі жалақы деңгейінде шегерім қолданылып, ал әрбір табысы төмен
немесе мүлдем жоқ жанұя мөлшерлері үшін бұрынғысынша бір айлық есептеу
көрсеткіші днңгейінде шегерім жасалғаны жөн. Қалған жеке тұлғалар үшін,
яғни орташа жалақыдан жоғары табыс табушыларға ешқандай да шегерімдерді
қолдану қажет емес.
Сонымен, егер жергілікті салық жүйесіндегі жеке тұлғаларға
салынатын табыс салығына осндай өзгерістер енгізетін болсақ, табысы өте
төменгі дәрежедегі азаматтарымызға едәуір көмек жасаған болар едік. Мұндай
өзгерістен кейін жергілікті халық ешқандай зардап шекпейді керісінше,
табысы орташа деңгейден жоғары болатын салық төлеушілердің жалақыларына
қолданылатын шегерімдерді алып тастағанның арқасында жергілікті халықтың
жағдайы жақсара түспек.
Қорыта айтқанда, жоғарыда аталған ұсыныстарды жүзеге асыру қиынға
соқпайды, ал олардан түсетін экономикалық тиімділік айтарлықтай болары
анық.
Бюджеттік шешімдер қабылдауды оңтайландыру сметаларды нөлдік
негізде жасау және бюджеттерді жоспарлау, бағдарламалау (БЖБ) жүйесін
пайдалану әдісі арқылы мүмкін.
Бюджеттерді нөлдік негізде жасау әдісі мынада: жыл сайын жаңа смета
жасалынады, ал бюджеттік мекеме өзінің бағдарламасын толық негіздеуі және
басымдықтарды анықтауы міндетті.
Бюджеттерді жоспарлау, бағдарламалау әдісі ұйымдық шаралар мен әр
түрлі мекемелер арасында ресурстарды бөлудің қандай ұштастырылуы
нәтижеліктің ең жақсы көрсеткіштеріне жетуге ең жоғары дәрежеде
жәрдемдесетінін анықтау үшін бюджеттік бағдарламалардың өлшеуге еретін
нәтижелерін қаржыландыру үшін пайдаланылады. Бұл әдісте шығыстардың
нормалары пайдаланылуы мүмкін. Сөйтіп, жергілікті буындағы бюджет рәсімі
тиімділік өлшеміне негізделуі мүмкін.
1.3 Жергілікті бюджет жобасын әзірлеу
Жергілікті бюджет жобасын әзірлеу үшін 2005 жылға арналған
жергілікті бюджетті жобалау Қазақстан Республикасының Бюджет кодексіне
сәйкес жасалынған Қазақстан Республикасы Үкіметінің 21 маусым 2004 жылғы №
678 Қаулысымен бекітілген ережеге байланысты басшылыққа алына отырып
жүргізіледі.
1. Жергілікті бюджеттің алдағы жылға жобасы жергілікті өкілді орган
бекітетін өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімді жоспары,
жергілікті атқарушы орган бекітетін тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктің
алдағы үш жылдық кезеңге арналған орта мерзімді жоспары мемлекеттік,
салалық, өңірлік бағдарламалар, Қазақстан Республикасы Президентінің
Қазақстан халқына елдегі ахуал және Республиканың ішкі және сыртқы
саясатының негізгі бағыттары туралы жыл сайынғы жолдауы, өткен және
ағымдағы қаржы жылдарындағы жергілікті бюджеттің атқарудың нәтижелері,
бюджеттік бағдарламаларды атқару тиімділігін бағалау бюджет жобасын
әзірлеудің негізі болып табылады.
2. Жергілікті бюджет жобасын әзірлеу мынадай кезеңдерді қамтиды:
а)алдағы қаржы жылына арналған түсімдердің болжамды көрсеткіштерін
айқындау;
б)ағымдағы бюджеттік бағдарламалар және бюджеттік даму
бағдарламаларына арналған шығыстардың лимиттерін айқындау;
в)жергілікті бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің бюджеттік
өтінімдерді жасауы;
г)бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің бюджеттік өтінімдерін
қарау;
д)мәслихаттың тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджет туралы
шешімінің жобасын әзірлеу.
3. Ауданның бюджетінің жобасын әзірлеуде. Жергілікті бюджетті
жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті органы үш жылдық кезеңге
белгіленген облыстық бюджеттен берілетін бюджеттік субвенциялардың,
облыстық бюджет пен аудан бюджетінің арасында кірістерді бөлу нормативтерін
ескере отырып, бюджет құрылымына сәйкес жергілікті бюджетке түсетін
түсімдердің болжамды көрсеткіштерін айқындап және оларды жергілікті бюджет
комиссиясының қарауына жібереді.
Бюджет комиссиясы қаржы жылының 1 тамызына дейінгі мерзімде алдағы
қаржы жылына аудан бюджетінің ұсынылған болжамды көрсеткіштерін қарайды
және мақұлдайды.
4. Ағымдағы бюджеттік бағдарламаларына және даму бағдарламаларының
бюджет шығыстарының лимиттерін айқындауда. Жергілікті бюджет шығыстарының
лимиттерін жергілікті бюджетті жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті
органы жергілікті бюджеттің болжамды көрсеткіштері, бюджет қаражатын
жұмсаудың бағыттарын, жергілікті бюджет тапшылығына жол берілетін шектегі
мөлшері және үш жылдық мерзімге белгіленген бюджеттік алымдар мен
субвенциялардың көлемдері, сондай-ақ алдағы қаржы жылына арналған ауданның
бюджеті түсімдерінің бюджет комиссиясы мақұлдаған болжамды көрсеткіштері
негізінде қалыптастырады.
Жергілікті бюджетті жоспарлау жөніндегі уәкілетті органы:
-аудан бюджетінің ағымдағы бюджеттік бағдарламалар үшін бюджет
шығыстарының лимиттерін;
-аудан бюджетінің бюджеттік даму бағдарламалары үшін жергілікті
бюджет шығыстарының лимиттерін бюджет комиссиясының қарауына енгізеді.
Бюджет комиссиясы ағымдағы қаржы жылының 5 тамызына дейінгі
мерзімде жергілікті бюджеттің ағымдағы бағдарламаларына және бюджеттік даму
бағдарламаларына арналған шығыстардың лимиттерін қарайды және мақұлдайды.
Бюджет комиссиясы мақұлдаған жергілікті бюджеттің ағымдағы
бағдарламалары үшін шығыстардың лимиттерін жергілікті бюджетті жоспарлау
жөніндегі жергілікті уәкілетті органы үш жұмыс күні ішінде жергілікті
бюджеттің бағдарламаларының әкімшілеріне және әкімдердің аппаратарына, ал
бюджеттік даму бағдарламалары үшін шығыстардың лимиттерін бюджеттік
инвестициялық жобаларды ipiктey үшін жергілікті бюджеттің экономикалық
жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті органына жеткізеді.
5. Жергілікті бюджет бағдарламалары әкімшілерінің бюджеттік
өтінімдерді жасауы және бюджеттік өтінімдерін қарауда. Жергілікті бюджеттік
бағдарламаларының әкімшілері мен әкімдерінің аппараттары жергілікті
бюджеттік жоспарлау жөніндегі уәкілетті органы белгілеген кестеге сәйкес
ағымдағы жылдың 25 тамызынан кешіктірмей жергілікті қаржыны жоспарлау
жөніндегі жергілікті уәкілетті органына ұсынады. Бюджеттік бағдарламалар
әкімшілерінің және әкімдер аппараттарыеың бюджеттік өтінімдері жөніндегі
қорытындының нысанын жергілікті қаржыны жоспарлау жөніндегі жергілікті
уәкілетті органы айқындайды. Уәкілетті органның бюджет жобасының
қорытындысы ағымдағы жылдың 10 қыркүйегінен бастап бюджет комиссиясының
қарауына енгізіледі. Бюджет комиссиясы жергілікті бюджеттік бағдарламалар
әкімшілерінің енгізілген өтінімдерін, бюджеттік жоспарлау жөніндегі
уәкілетті органының қортындысын қарайды және ағымдағы жылдың 20 қыркүйегіне
дейінгі мерзімде олар жөнінде шешім қабылдайды.
6. Tиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджет туралы
мәслихаттың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz