Кәсіпорын қызметінің негізгі факторлары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
I. КӘСІПОРЫН ТАБЫСЫНЫҢ ЖӘНЕ РЕНТАБЕЛЬДІЛІГІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ 7
1.1.Кәсіпорын қызметінің маңызы және мақсаты 7
1.2.Кәсіпорынның табысы және рентабельділігі 11
1.3.Кәсіпорынның рентабельділігін басқару және реттеу 17
II. КА-БИСКО ЖШС ҚАРЖЫЛЫҚ-ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ РЕНТАБЕЛЬДІЛІГІН
ТАЛДАУ 23
2.1 Ка-Биско ЖШС сипаттамасы және экономикалық
қызметін бағалау 23
2.2.Кәсіпорынның табыстылығының абсолютті
көрсеткіштерін талдау 29
2.3.Кәсіпорын қызметінің рентабельділігін талдау 32
III.КӘСІПОРЫН РЕНТАБЕЛЬДІЛІГІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ
НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ 40
3.1.Кәсіпорын табысына әсер етуші негізгі факторлар 40
3.2.Кәсіпорынның рентабельділігін арттыру жолдары 44
ҚОРЫТЫНДЫ 50
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 55
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бәсекелестік ортада кәсіпорынның қаржы
менеджменті оның нарықтық және өндірістік стратегиясын анықтайтын басқару
қызметінің басты буыны болып табылады. Осы жағдайға байланысты қаржы
менеджменті кәсіпорынның өндірістік барысы қаржы ресурстарымен қажетті
көлемде қамтамасыз етілуін, тартылған қаржы ресурстарын өндіріске тиімді
орналастырылуын, өндірілген өнімнің шығындарын барынша азайтуды,
нәтижесінде кәсіпкерлік қызметтен табыс алуды қамтамасыз етуге байланысты
міндеттерді атқарады.
Табыс кәсіпорын қызметіндегі атқаратын ролі үлкен, ол кәсіпорынның
мүлкінің ұлғаюының, қарыз қаражаттар тартудың, жалпы әлеуметтік-
экономикалық дамуының алғы шарты болып табылады. Табыс таппай кәсіпорын
кредиторлар мен инвесторлар тарапынан қосымша қаражаттар тарту мүмкіндігіне
үміт арта алмайды. Сонымен қатар, табыс кәсіпорынның ішкі қаржылық
мұқтаждықтарының негізгі көзі болып қоюмен шектеліп қана қоймайды, ол қоғам
өмірінде, мемлекеттік бюджет ресурстарының, бюджеттен тыс қорлардың және
қайырымдылық қорларының қаражаттарының қалыптасуында да үлкен роль
атқарады.
Кәсіпорынның өндіріске салынған активтерінің рентабельділік
(табыстылық) деңгейі инвестициялық шешімдер қабылдау барысында, қаржылық
жоспарлау жұмыстарында, жоспарлық көрсеткіштерді нақты көрсеткіштермен
салыстыру және үйлестіру, сондай-ақ шаруашылық қызметі мен оның нәтижесін
бақылау мен бағалауда маңызды роль атқарады. Үлгілі басқарылатын
кәсіпорындар табыстың қалыптасуын, оның әрбір орталықтары бойынша қатаң
түрде бақыланып отырады және сәйкесінше, осы нәтижелер негізінде құрылымдық
басшыларға сыйақылар беріледі, бұл өз кезегінде олардың өз қызметіне деген
ынтасын арттыруға септігін тигізеді. Өндірістік активтерге немесе
инвестициялық жобаларға жаңа қаржы салымдарын салу қажеттілігін бағалаған
кезде, олардан алынатын табыс есептеледі және бұл есептер қаржылық
сипаттағы шешімдер қабылдауда негіз болып табылады.
Тек табыс қана бірімен бірі тығыз байланысты үш мәселені шешуге
қабілеті жетеді: не өндіру қажет, кім үшін және қалай өндіру керек? Табыс
табу және оны арттыру кез келген шаруашылық жүргізуші субъектінің қызмет
етуінің мақсатына айналды, нарықтық экономикалық қатынастар жағдайларында
ол оның өндірістік және әлеуметтік дамуының негізгі көзі болып табылады.
Осылайша, табыс пен рентабельділік кәсіпорынның өндірістік және қаржылық
қызметін бағалау үшін аса маңызды көрсеткіш болып табылады. Ол оның
іскерлік белсенділігінің және қаржылық тұрақтылығының деңгейін сипаттайды.
Алайда, қажетті шығындарды шығармай, бәріміз білеміз, мақсат еткен
нәтижеге қол жеткізу мүмкін емес. Өз кезегінде табыс алмай, кәсіпорынның
дамуын және әлеуметтік мәселелерді шешуді жүзеге асыру мүмкін емес.
Жұмыстың мақсаты және міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты
кәсіпорындардың рентабельділігін талдаудың және бағалаудың теориялық және
әдістемелік негіздеріне сүйене отырып, осы көрсеткішті арттырудың жолдарын
іздестіру болып табылады. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін жұмыс өзінің алдына
келесідей сұрақтарға жауап беруді көздейді:
кәсіпорын табысы мен рентабельділігінің экономикалық негіздерін қарастыру;
кәсіпорын өнімінің және өндірістік құралдарының рентабельділігін талдау
әдістемелерін игеру;
кәсіпорындардың рентабельділігін арттыру жолдарын қарастыру.
Жұмыс үш тараудан тұрады. Тараулардың тақырыптары мен мазмұны жұмыстың
мақсаты мен міндеттеріне сәйкес келеді. Бірінші тарауда кәсіпорынның
нарықтық экономика жағдайларындағы қызметінің мәні мен мақсаттары, оның
табысы мен рентебельділігін басқару негіздері қарастырылады. Екінші тарау
барысында кәсіпорын өнімі мен активтерінің рентабельділік көрсеткіштері
талдауға алынады. Үшінші тарауда қазіргі таңдағы кәсіпорындардың табысына
әсер етуші негізгі факторлар мен кәсіпорынның рентабельділігін арттыру
жолдары қарастырылады.
Мұнда логикалық кезекпен келесідей сұрақтар қарастырылатын болады:
нарықтық экономикалық қатынастар жүйесіндегі шаруашылық субъектілерінң
қызметінің мазмұны және мақсаты;
кәсіпорын табысының мазмұны, оның кәсіпорын экономикасын дамытудағы ролі,
кәсіпорын рентабельділігінің негізгі көрсеткіштері;
кәсіпорын шеңберінде рентабельділікті басқарудың және реттеудің негізгі
принциптері;
кәсіпорынның табыстылығының абсолютті көрсеткіштеріне талдау жүргізу;
кәсіпорын қызметінің рентабельділігін талдау және бағалау;
нарық жағдайларындағы кәсіпорынның рентабельділігіне әсер етуші негізгі
факторларды анықтау;
кәсіпорынның рентабельділігін арттырудың жолдары мен резервтерін қарастыру.
Зерттеу объектісі ретінде кәсіпорынның қаржылық шаруашылық қызметтен
алатын табысы мен оның өнімі мен активтерінің рентабельділігі
қарастырылады. Зерттеу жұмыстары Қазақстан Республикасының кондитерлік
өнімдер өндіру саласында қызмет етіп жатқан Ка-Биско кәсіпорнының
материалдары негізінде жүргізілген.
Жұмысты орындау барысында кәсіпорындардың қаржылық-шаруашылық жағдайын
талдау, кәсіпорын қаржысы, қаржы менеджменті жөніндегі отандық және шет
елдік экономист ғалымдардың еңбектері қолданылды. Зерттеу жұмыстары аталған
еңбектерде келтірілген талдаудың теориялық және әдістемелік негіздерінде
жүргізілген.
Жұмыстың ақпараттық негізін Қазақстан Республикасының заңнамалық
актілері, сондай-ақ Ка-Биско Жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің
қаржылық есебінің мәліметтері құрайды.
Зерттеу жұмыстары қаржылық, экономикалық математикалық, статистикалық
және логикалық талдау әдістемелері арқылы жүргізілген. Талдау жұмыстары
кестелер мен сызбалар келтіру арқылы өрнектеледі.
І. КӘСІПОРЫН ТАБЫСЫНЫҢ ЖӘНЕ РЕНТАБЕЛЬДІЛІГІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Кәсіпорын қызметінің маңызы және мақсаты
Нарықтық экономикаға көшу және нарықтық қатынастардың дамуы елімізде
кәсіпкерліктің белсенді қарқынмен дамуына алып келді. Елімізде жүргізілген
жекешелендіру жұмыстарының нәтижесінде кәсіпорындардың алуан түрлі ұйымдық-
құқықтық нысандары қалыптасып, өздеріне тән қызметтер көрсетуде.
Кәсіпорындардың нысандары мен саны артқан сайын бәсекелестік күрес бел алып
барады. Аталған құбылыстар еліміздің экономикасының дамуына, халықтың
игілік жағдайларының артуына өзінің оң әсерін тигізіп отыр. Осыдан шығатын
қорытынды – кәсіпкерлік қызмет нарықтық экономиканың негізгі элементі,
ажырамас атрибуты болып табылады. Кәсіпкерлік дамымайынша ұлттық
экономиканың дамуы әсте мүмкін емес. 1
Кәсіпорын – бұл белгілі бір өнім өндіретін немесе қоғамға қызмет
көрсететін заңды тұлға. Кәсіпорын экономикасы – бұл оның өндірістік және
өндірістен тыс қатынастардың жиынтығы болып табылады: айналым қорлары,
дайын өнім, кәсіпорынның банктердегі есеп-шоттары, ақша қаражаттары, құнды
қағаздары, меншіктің материалдық емес активтері (патенттер, лицензиялар,
тауар белгілері, авторлық құқықтар, ноу-хау және т.б.), өнімді өткізуден
алған табыстар. Олардың құндық бағасы – кәсіпорынның экономикалық даму
деңгейі мен көлеміне байланысты болады.
Кәсіпорынның шаруашылық қызметінің нәтижелері - өнімді шығару мен
көрсетілген қызметтерден түскен табыстан ғана емес, сонымен қатар
өндірістік қорлардың көлемінен (негізгі және өндірістік айналым
қаражаттары), басқа да тұтыну қорларының жиынтығынан, жиналған
қаражаттардан және тағы да басқалардан көрінеді.
Кәсіпорындардың өндірістік активтерінің (негізгі және айналым
құралдары) құны бірнеше себептерге байланысты қалыптасады, атап айтқанда:
өндірісті негізгі және айналым қаражаттарымен қамтамасыз етуде ең оңтайлы
үйлесімділікті табу;
өндірілген өнімнің саны мен сапасы;
өндірілген өнімнің сатылым көлемі;
өнімді сатудан түскен кіріс пен табыс. 2
Осы факторлар негізінде қол жеткізілген тиімділіктің деңгейі мен
сипатын кәсіпорынның дамуына әсер ететін ішкі және сыртқы жағдайлар
айқындайды. Ішкі жағдайлар үш топқа бөлінеді:
өндірістік қорлармен қамтамасыз ету, яғни жер бөлігімен, өндірістік
ғимараттармен, құрылыстармен, құрал-жабдықтармен, аспаптармен, шикізат
көздерімен және материалдармен, отын-энергия ресурстарымен, жұмыс күшімен,
сондай-ақ қажетті ақпарат көздерімен қамтамасыз ету;
кәсіпорынның техникалық-экономикалық және әлеуметтік дамуының қажетті
деңгейін қамтамасыз ету, яғни ғылыми-техникалық процеске, өндіріс пен еңбек
ресурстарын тиімді ұйымдастыруға, қызметкерлердің біліктілігін жетілдіруге
және инновациялық және инвестициялық қызметтердің тиімділігіне қол жеткізу;
кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметтерінің коммерциялық саласын
қалыптастыру факторлары, яғни кәсіпорынның коммерциялық және өндірісті
жабдықтау қызметтерінің тиімділігіне қол жеткізу.
Кәсіпорын қызметінің негізгі факторлары:
Жер – бұл белгілі бір өлшемдегі пайдалану мүмкіндігі орасан зор табиғи
байлық, күнделікті пайдаланылады.
Еңбек күші – ой және дене еңбегі, еңбекке қатысушылардың тәжірибелік және
интелектуалдық құрамы. Еңбек ресурстары кәсіпорын қызметінің тиімділігін
анықтайтын шешуші фактор болып табылады. Басқарушы құрылымдардың
біліктілігі мен жауапкершілігі, нарықтық өзгерістерге икемділігі, қажетті
қаржылық шешімдер қабылдай білуі кәсіпорын экономикасының дамуындағы ең
басты фактор болып табылады.
Еңбек заты және еңбек құралдары. Еңбек заты және еңбек құралдары арқылы
өнім өндіріледі, қызметтер көрсетіледі, жұмыстар орындалады, яғни
кәсіпкерлік қызмет нақты жүзеге асады. Олардың өндіріс барысында қолданылу
деңгейі кәсіпорын өнімінің өзіндік құнын тікелей анықтайтын фактор болып
табылады.
Капитал - өндірістік тұтыну қажеттіліктеріне сай қалыптасатын ақша
қаражаттары. Кәсіпорын өзінің өндірістік айналымында капиталдың алуан
түрлерін қолданады – негізгі құралдар, айналым қаражаттары, материалдық
емес активтер, ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді қаржылық және тікелей
инвестициялар және т.с.с. Капитал көздерінің оңтайлы құрылымын
қалыптастыру, оларды өндірістік процеске тиімді орналастыру, осы процесс
барысындағы қозғалысын қадағалау, талдау, жоспарлау, қаржылық есепке алу
секілді шаралар кәсіпорын қызметінің тиімділігін анықтайтын тағы бір шешуші
фактор болып табылады.
Кәсіпорындардың қазіргі нарық жағдайларындағы маңызы мен олардың
дамуының негізгі факторларына көз жеткіздік. Ал енді осы кәсіпкерлік
қызметтің мәні неде, оның негізгі көздеген мақсаты қандай деген сұрақ
туындайды. 3
Баршаға мәлім, кәсіпорындар бірінші кезекте қоғам мүдделерін емес, өз
мүдделерін қамтамасыз етуді көздейді. Олардың қоғамға қызмет етуінің себебі
де осы мүдделерден туындайды. Кәсіпорын мүдделері мен қоғам мүдделері
арасындағы өзара байланысты Адам Смит көрінбейтін қол принципімен
түсіндіріп кеткен болатын. Кәсіпорындар өз өнімдерінің нарықта үлкен
сұраныстарға ие болуын қамтамасыз ету үшін тұтынушылар үшін мейлінше жоғары
сапалы, төмен бағалы тауарларды ұсынады. Нәтижесінде, кәсіпорындар өз
өнімінің үлкен көлемде сатылуын көздей отырып, сонымен қатар қоғам,
мүдделері үшін де қызмет етеді.
Қалыптасқан тәжірибеге және Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексіне сәйкес, кәсіпорындағы барлық қаржы жөніндегі жұмыстар бойынша осы
кәсіпорынның директоры (немесе президенті), ал материалдық шығындар үшін –
кәсіпорынның иесі жауап береді. Қаржыны басқару жөніндегі сұрақтар бойынша
қаржы директоры (менеджері) немесе бас бухгалтер жауап береді.
Ірі кәсіпорындарда арнайы бөлімшелері құрылады: оперативтік, ағымды
және стратегиялық қаржы мәселелері бойынша арнайы мамандармен қамтамасыз
етілген қызмет орталықтары. 4
Қаржы қызметінің міндеттері мынадай:
қаржы ресурстарын басқару жөнінде қабылданған шешімдерді бақылау;
өткен уақыттың тәжірибелерін ескеру және талдау, сондай-ақ оларды кәсіпорын
келешегі үшін қолдану;
шаруашылықтың сыртқы ортасындағы өзгерістердегі мүмкін болатын бағыттарды
және даму тенденцияларын ескеру;
стратегиялық мақсаттарды және перспективаларды есепке алу;
қабылданатын шешімдердің және жүргізілетін өзгерістердің төтенше сипатына
икемделу;
кейбір сыртқы факторлардың ықпалының анықталмағандығын негіздеу және
мойындау.
Қаржы менеджментінің негізгі міндеті: кәсіпорындағы ақша ағындарын
басқару және материалдық-техникалық және ақша ресурстарын басқарудың
теңгерімділігін қамтамасыз ету және сол арқылы кәсіпорынның түпкі мақсатына
қол жеткізуді қамтамасыз ету. Аталған міндетті орындау үшін қаржы
менеджменті кәсіпорындағы қаржыны ұйымдастырудың мынадай принциптерін
жетекшілікке алады.
Шаруашылық қызметті өзін-өзі реттеу принципі – белгілі бір кездегі
жағдайларды және қолда бар қаржы ресурстарын ескере отырып кәсіпорынның
даму бағыттары туралы мәселелерді шешу бойынша кәсіпорынға толық
дербестілік берудің алғы шарттарын анықтайды.
Өзін-өзі өтеу принципі – дамудың қандай да бір бағытына салынған
қаражаттар табыстың есебінен немесе кәсіпорынның басқа да меншікті капиталы
есебінен өтелуін қарастырады.
Өзін-өзі қаржыландыру принципі – кәсіпорынның тек рентабельді жұмысын
ғана емес, сонымен қатар қарапайым және кеңейтілген ұдайы өндірісті
қамтамасыз етуге жеткілікті ақша қорларының құрылымын қалыптастыруды
қарастырады. 5
Кәсіпорын тек меншікті қорларды емес, сонымен қатар бюджеттен тыс
қорларды қалыптастыруға құқығы бар.
Өзін-өзі қаржыландырудың негізгі көздеріне мыналар жатады:
қаржылық және қызмет нәтижесінде алынған табыс;
өндірістік активтерді жөндеу қорындағы қаражаттар;
ішкі қаржы резервтері;
құрылтайшылардың үлестік жарнамалары (салымдары);
бағалы қағаздар шығару және т.с.с.
Қаражаттарды меншікті және қарыз деп бөлу техникалық процеспен
анықталады, ал ол өз кезегінде өнімді өндірумен және таза табыстың
қалыптасуымен байланысты.
Қаржы резервтерін қалыптастыру принципі – кәсіпорынның дербестілігінің
белгісі болып табылады. Бұл резервтер таза табыстың есебінен қалыптасады
және мыналарды қамтиды: кепілдік резервтер және негізгі құралдарды
толықтыруға арналған резервтер. 4
Кез-келген кәсіпорынды басқарудың басты мақсаты – “ақша жасау” немесе
кәсіпорын құнын арттыру болып табылады. Бұл мақсат нақты түсінікті болмауы
мүмкін, сол себепті тура анықтама алу үшін оны түсіндірудің түрлі жолдарын
қарастыру керек.
Егер де мүмкін болатын қаржылық міндеттерді қарастыратын болсақ, онда
қаржы менеджерінің пікірлері мынадай болуы мүмкін:
нарықтық экономиканың атрибуты болып табылатын бәсекелестік ортада
өміршеңдік көрсету;
қаржылық және шаруашылық қызмет барысында қаржылық қиындықтарды және
банкроттылықты болдырмау;
бәскелестермен күресте жеңіске жету;
нарық секторын және ондағы сатылым көлемі мен үлесін барынша арттыру;
ақшалай түсімдердің тұрақты түрде ұлғайып отыруын қолдау және жағдай жасау;
өндірістік шығындарды барынша азайту арқылы табысты арттыру.
Бұл кәсіпорындардың алға қойған мақсаттарының бірнешесі ғана, оларды
одан әрі қарай тізбектей беруге де болады. Демек осы мүмкіндіктердің
әрқайсысы қаржы менеджерінің міндеті болып табылатын мәселелерді
туындатады.
Мысалға, нарық секторын немесе сатылым көлемін арттыру оңай –
бағаларды төмендетсе немесе несиелік жағдайларды жеңілдетсе жетіп жатыр.
Осындай жолмен, зерттеулер мен жаңалықтар іздеу секілді жұмыстардан бас
тартып, шығындарды да қысқартуға болады. Ақша қаражаттарын қарызға алмай
немесе ешқашан тәуекелге де бармай банкроттылықтан да қашып құтылуға
болады. Мұндай әрекеттерді де әрі қарай тізбектей беруге болады. Алайда,
аталған әрекеттердің қайсысы акционерлердің мүдделеріне сәйкес келетіні
түсініксіз.
Табысты арттыру, сөз жоқ, алға қойған міндеттердің ең кеңінен
қолданылатыны болып табылады, алайда, бұл да өте дұрыс анықтама бола
бермейді. Біз тек осы жылдың табысы туралы ғана айтып отырмыз ба? Егер
солай болса, онда техникалық қызмет көрсетудің болашағына қаражаттар
қалдыру, біртіндеп тауарлық-материалдық запастарды қысқартуға араласпау
секілді шаралар және шығындарды қысқарту бойынша қысқа мерзімді шаралар
қазіргі кездегі табыстың артуына алып келеді.
Табысты арттыру мақсаты “түпкі” табысты қарастыруы да мүмкін, алайда
әлі де болса бұл нені білдіретіні белгісіз. Біріншіден, бұл жерде алынатын
таза табыс туралы ма, әлде акцияға келетін табыс туралы сөз болып отыр ма?
Бұлар, әрине, кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық жағдайына түрліше әсер
етеді. Екіншіден, “түпкі” деген сөздің астарында не жатыр? Бұл мақсат
ағымды және болашақ табыстардың арасындағы компромисті білдірмейді.
Жоғарыда аталған мақсаттар түрлі, алайда екі класқа жату тенденциясына
ие. Біріншісі табыстылыққа жатады. Бұл мақсат сатылым көлемін, нарық
секторын және шығындарды бақылауды қамтиды, демек, табыс табудың немесе
оның арттырудың жолдарын қарастырады. Екінші топ банкроттылықты
болдырмауды, тұрақтылық пен қауіпсіздікті қамтиды және тәуекелді бақылауға
бағытталады. Мақсаттардың бұл екі типі бір-біріне қарама-қайшы келеді.
Табыс табуға деген ұмтылыс әдетте қандай да бір тәуекелмен байланысты
болады, сол себепті табыстылықты да, қауіпсіздікті де бір уақытта арттыру
мүмкін емес. Сол себепті екі факторды да қамтитын мақсатты алға қою керек.
6
Кәсіпорын мүддесі, сонымен, өндіріс көлемін ұлғайту нәтижесінде үлкен
табысқа қол жеткізуді көздейді. Табыс кәсіпорынның дамуының алғы шарты
болып табылады. Осы жерде кәсіпорын табысының ынталандырушы қызметі орын
алады. Табыс кәсіпорынды өндірісті ұлғайтуға, қоғамға қажетті нарықта жоқ
жаңа тауарларды іздестіруге, оларды нарыққа енгізуге, осылайша және
табыстарға ұмтылуға итермелейді. Демек, табыс кәсіпорынның шаруашылық-
қаржылық қызметінің негізгі көрсеткіші болып табылады.
1.2. Кәсіпорынның табысы және рентабельділігі
Табыс нарықтық экономиканың аса маңызды категорияларының бірі болып
табылады. Табысты ұғымының бірнеше анықтамасы бар. Мысалға, К.Маркс табысты
қосылған құнның модификацияланған, көрінбейтін мәні ретінде қарастырады.
Капитал еңбегінің авторы қосылған құнның көзі ретінде қолданылған, бірақ
төленбеген жалдамалы жұмысшылардың еңбек күшін қарастырады. Қазіргі таңдағы
экономикалық тұжырымдар табысты, яғни еңбекті, жерді және капиталды
қолданудан түскен табыс ретінде қарастырады.
Табысты қолданылған және төленбеген жалдамалы еңбек күшінің нәтижесі
деген көзқарастан бас тарта отырып, оған мынадай анықтамалар беруге болады.
Біріншіден, табыс – бұл экономикалық жаңалықтар үшін, фирманы басқара білу
дарыны үшін төлем. Екіншіден – кәсіпкерлік қызмет үшін төлем болып
табылады. Үшіншіден – тәуекел үшін, кәсіпкерлік қызметтің нәтижелерінің
анықталмағандығы үшін төлем болып табылады. Тәуекел қандай-да бір
басқарушылық, ғылыми-техникалық немесе әлеуметтік шешімдерді таңдаумен,
табиғи-климаттық жағдайлардың қандай да бір нұсқаларымен байланысты болуы
мүмкін. Тәуекел адам көріп білмейтін оқиғалармен – табиғи апаттармен,
ұлтаралық және мемлекетаралық қақтығыстармен және басқалармен байланысты
болуы мүмкін.
Микроэкономикада табыс өндірілген өнімді өткізуден түскен қаражаттар
мен жалпы шығындардың айырмасы, табыстар мен шығындардың айырмасы ретінде
анықталады. 7
Табыс қолайлы, бухгалтерлік, экономикалық (таза) болуы мүмкін. Қолайлы
табыс (нольдік экономикалық табыс) – кәсіпкерлік қабілетті қолданудың
альтернативті құны болып табылады. Фирма тек қана қолайлы табыс алған
жағдайда, оның барлық кірістері кәсіпорынның барлық шығындарын жабуға ғана
жұмсалатын болады. Бухгалтерлік табыс кәсіпорынның сыртқы шығындарын
шегеріп тастағандағы табысы болып табылады. Экономикалық табыс – бұл барлық
шығындарды шегеріп тастағанда қалатын таза табыс болып табылады.
Маңызды категория және кез-келген коммерциялық ұйымның негізгі мақсаты
бола отырып, табыс материалдық өндіріс саласында құрылған таза табысты
көрсетеді және бірқатар функцияларды орындайды.
Біріншіден, табыс кәсіпорынның шаруашылық қызметі нәтижесінде алынған
экономикалық әсерді сипаттайды. Кәсіпорын деңгейінде табыс табу
кәсіпорынның барлық кірістері оның қызметімен байланысты барлық шығындардан
жоғары болады дегенді білдіреді.
Екіншіден, табыс ынталандырушы функцияны атқарады. Бұл табыстың тек
қаржылық нәтиже ғана емес, сонымен қатар кәсіпорынның қаржы ресурстарының
негізгі элементі болып табылатынымен байланысты. Сол себепті кәсіпорын
әрқашан да барынша жоғары табыс алуға ынталанады, өйткені ол өндірістік
қызметті кеңейтудің, кәсіпорынның ғылыми-техникалық және әлеуметтік
дамуының негізі болып табылады.
Үшіншіден, табыс түрлі деңгейдегі бюджеттердің кірістерін
қалыптастырудың маңызды көздерінің бірі болып табылады.
Кәсіпорында табыс өндірілген өнімді өткізудің нәтижесінде қалыптасады.
Оның мөлшері өндірілген өнімді сатудан түскен табыс пен оны өндіруге және
өткізуге кеткен барлық шығындардың айырмасы ретінде анықталады. Алынатын
табыстың жалпы массасы, біріншіден, сатылым көлемінен және өнімнің
бағаларының деңгейінен, екіншіден - өндірістік шығындардың қоғамдық қажетті
шығындарға қаншалықты сәйкес келуіне байланысты тәуелді болып келеді. 8
Табыстың экономикалық мәні бүгінгі экономикалық теорияның ең бір
күрделі және әрқилы ұғымдарының бірі болып табылады. Экономикалық көзқарас
бойынша табыс дегеніміз – бұл ақша шығыстары мен кірістерінің айырмасы
болып табылады. Шаруашылық тұрғыдан қарастыратын болсақ, табыс – бұл
кәсіпорынның есепті кезеңнің басындағы және соңындағы мүліктік жағдайының
айырмасы болып табылады. Бұл жерде табыс ұғымы кәсіпорынның өзінің қаржылық-
шаруашылық қызметінен алатын алуан түрлі табыстарының шығындар көлемінен
басым болатын жағдайын білдіреді.
Бүкіләлемдік банктің бухгалтерлік есеп, қаржылық есеп беру және аудит
бойынша әдістемелік нұсқаулығында табыс ұғымы келесідей түрде анықталады.
Табыс дегеніміз – қаржының келуі немесе активтердің құнының өсуі, не
болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың
ұлғаюы болып табылады; бұл акционерлер салымдарының есебінен өсуден басқа
жағдайдағы капиталдың өсуіне алып келеді.
Ықшамдалған түрде бұл ұғым 1995-жылдың 26-желтоқсанында Қазақстан
Республикасы Президентінің заңдық күші бар Бухгалтерлік есеп және қаржылық
есеп беру туралы №2732 Жарлығында анықталған. Жарлықтың 13-бабы былай
дейді:Табыстар – бұл есепті кезеңдегі активтердің ұлғаюы немесе
міндеттемелердің азаюы болып табылады. 9
Табыс кәсіпорынның кәсіпорындардың шаруашылық-қаржылық қызметінің
нәтижесі болып табылады. Табыс – өндіріс тиімділігін, өндірілген өнімнің
көлемі мен сапасын, еңбек өнімділігінің жағдайын, өзіндік құнның деңгейін,
өндірістік активтердің тиімді қолданылуын нақты сипаттайтын маңызды
көрсеткіш. Сонымен қатар, табыс өндірісті дамытуға және ресурстарды тиімді
қолдануға ынталандырушы қызмет атқарады.
Табыс кәсіпорынның шаруашылық қызметін бағалаудың және жоспарлаудың ең
маңызды көрсеткіштерінің бірі болып табылады. Табыс арқылы кәсіпорынның
ғылыми-техникалық және әлеуметтік-экономикалық даму шаралары
қаржыландырылады, еңбекақы қорлары ұлғайтылады. Табыс тек кәсіпорындардың
ішкі мұқтаждықтарын қанағаттандырып қана қоймай, сонымен қатар мемлекеттік
бюджеттің, бюджеттен тыс қорлардың және қайырымдылық қорларының қаражат
көзі болып табылады.
Дегенмен де, кәсіпкерлік қызметтің қаржылық көрсеткіші ретінде
табыстың жетекші ролі табыстың бірегейлігін және әмбебаптығын білдірмейді.
Табыстың ынталандырушы қызметін зерттеу нәтижелері мынаны көрсетеді:
жекелеген кәсіпорындарда жұмысшылардың еңбекке ынтасын арттыру үшін,
еңбекақы қорын ұлғайту мақсатында табыс алу кәсіпорынның өндірістік және
ұжымдық-әлеуметтік дамуына нұқсан келтіреді. Сонымен қатар, таза
кәсіпкерлік жолмен алынбаған табыстардың алыну деректері де кездеседі,
яғни кәсіпорындар шаруашылық қызметтің тиімділігін арттыру арқылы емес,
мысалға, өндірілген өнімнің құрылымын өзгерту арқылы, табыс табуға құқық
білдіреді. Нарықта үлкен сұранысқа ие болып тұрған, алайда рентабельділігі
төмен өнімдерді шығарудың орнына кәсіпорындар өздеріне барынша тиімді және
барынша рентабельді өндіріп сатуға ұмтылады. Көптеген жағдайларда табыс
өнімнің шектен тыс жоғары бағасын орнату арқылы алынады.
Кез-келген жолмен үлкен табыстарға қол жеткізуге ұмтылудың нәтижесінде
экономикада тауарлық ресурстармен қамтамасыз етілмеген ақша массасының
артуына алып келеді. Осының салдарынан бағалар әрі қарай өсе береді,
инфляция етек алады, сәйкесінше, қосымша ақша эмиссиясы орын алады.
Табысты арттырудың негізгі жолы - өнімнің бағасын арттыру. Осылайша,
табыстың абсолюттік шамасының өсуі барлық кезде өндіріс тиімділігінің
артуының куәсі бола бермейді.
Экономикалық әдебиеттерде табыс ұғымымен кәсіпорынның табыстылық
(рентабельділік) ұғымы қосарлана қарастырылады. Кәсіпорынның табыстылығы
мен рентабельділігі кейбір ғалымдармен бөлек қарастырылады, яғни олар
табыстылық пен рентабельділіктің арасында бірқатар айырмашылықтарды атап
көрсетеді. Атап айтсақ, кәсіпорынның табыстылығы тек оның өнімді өндіруден
және сатудан алынған қаржылық нәтижесімен сипатталса, рентабельділік
көрсеткіштері оның барлық салықтарды және басқа да бірінші кезектегі
төлемдерін атқарғаннан кейін қолында қалатын таза табысының деңгейімен
сипатталады. Дәлірек айтар болсақ, табыстылық – бұл кәсіпорын
табыстылығының абсолютті көрсеткіштерімен, ал рентабельділік –
табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштерімен сипатталалы. 10
Осылайша, кәсіпорынның табыстылығы мен рентабельділігін ұғымдары
ғалымдардың осы экономикалық категорияларға деген көзқарастарының
субъективтілігінен туындайды. Дегенмен де, түптеп келгенде, аталған
көрсеткіштерді бір арнаға түйістіруге тура келеді, өйткені аталған
көрсеткіштердің екеуі де шаруашылық етуші субъектінің өндірістік
активтерінің, қаржы ресурстарының, еңбек ресурстарының, шығындар
құрылымының көрсеткіштерінің көмегімен есептеледі.
Рентабельділік өндіріс тиімділігін және корпорацияның табыстылығын
анықтайтын көрсеткіштердің бірі болып табылады. Сондықтан кез келген
корпороцияның есепті кезеңі аяқталғанда шаруашылық нәтижесі бағаланады.
Осыған байланысты корпорацияның шаруашылық қызметіне жан-жақты баға беру
мақсатында, есеп жүргізу мен есеп беру мәліметтері негізінде әр түрлі
сандық және сапалық көрсеткіштер жүйесі анықталады.
Ең алдымен рентабельділіктің түсінігіне тоқталайық.
Оның бір анықтамасы мынадай: рентабельділік (rentabl неміс тілінен
“табысты”, “пайдалы” деген ұғымды білдіреді) – кәсіпорындардың өндірістегі
экономикалық тиімділік көрсеткіші. Жалпы алғанда материалды еңбек және
ақша ресурстарының қолданылуын көрсетеді. Рентабельді болып тек пайда
әкелетін кәсіпорын саналады.
Кәсіпорынның табыстылығы (рентабельділігі) дегеніміз – бұл
кәсіпорынның барлық өндірістік шығындарды жұмсағаннан кейін және барлық
салықтар мен міндеттемелерді өтегеннен кейін оның қолында қалатын қаржы
ресурстарымен қамтамасыз етілгендігі болып табылады. Рентабельділік
кәсіпорынның өндіріске салынған жалпы капиталының әрбір теңгесінен қанша
табыс алатынын көрсетеді. Рентабельділікті бағалау мақсаттарына қарай
өндірістік негізгі қорлардың, айналым капиталының, еңбек ресурстарының және
басқа да көрсеткіштердің рентабельділік деңгейін анықтауға болады. 11
Рентабельділіктің тағы бір түсінігін келтіруге болады: рентабельділік
пайданың өндіріс шығындарының сомасына, коммерциялық операцияларды
ұйымдастыру үшін ақшалай салымдарға немесе өзінің қызметін ұйымдастыруда
қолданылатын кәсіпорынның мүлкінің сомасына қатынасын білдіретін көрсеткіш.
Пайданың абсолютті шамасы кәсіпорынның тиімділігін көрсете алмайды.
Кәсіпорын табысты болса да ол тиімді қызмет етпеуі мүмкін. Бұл жағдай
табыстылық деңгейінің жоғарылауына экстенсивті факторлар әсер етсе, яғни
сандық факторлар: мысалы, жұмысшылыр санының, құрал-жабдықтар паркінің
артуы кезінде байқалады. Жұмысшылар саны артып, ал олардың өнімділік
деңгейі сол қалпында қалса немесе төмендесе, онда кәсіпорын тиімді қызмет
етті деп санауға болмайды. Кез келген кәсіпорын өндірістік және шаруашылық
қызметін өздігінен табыстылық және өзін-өзі өтеу қағидалары негізінде
ұйымдастырады.жақсы қызмет ететін кәсіпорындарда өзін-өзі қаржыландыру
кезеңі келеді. Кәсіпорынның өнімді өндіру және оны өткізу процесінде
белгілі бір шығындарға ұшырайды. Бұл шығындар аталған кәсіпорынның өндіру
шығындары немесе жеке шығындары деп танылады. Бірақ кәсіпорындар бойынша әр
өнімнің шығындары өнімнің бағасын білдіретін қоғамдық қажетті шығыстар
болып саналатын сала бойынша есептелген орташа шығындардан ауытқуы мүмкін.
Осы себептен табыстың және оның қатысты өлшемі рентабельділіктің
деңгейлерін анықтайды. Кәсіпорын рентабелділігінің және табыстылығының
деңгейіне ішкі және сыртқы факторлар әсер етеді.сыртқы факторларға ұжымның
жұмысына тәуелсіз яғни шикізатқа, өнімге бағаның өзгеруі, тасымалдау
тарифтерінің амотизация нормаларының өзгеруі және тағы басқалары жатады.
Бұл факторлар кең ауқымды болғандықтан олар кәсіпорынның шаруашылық
қызметіне өз ықпалын тигізеді. Құрылымдық өзгрістер, мысалы, өнім
ассортиментінің өзгеруі өнімді өткізу мөлшерін өзгертіп, өндірістің
өзіндік құнына және рентабельділігіне елеулі әсер етеді.
Кәсіпорынның жалпы рентабельділігі баланстық табыстың негізгі
өндірістік қорлардың және нормаланған айналым қорлардың жалпы орташа құнына
қатынасы бойынша анықталады. Ол мына формуламен анықталады: 26
(1)
мұндағы, Р – рентабельділік %;
Т – табыс;
Қнақ – негізгі өндірістік және нормаланған айналым
құралдарының орташа жылдық құны.
Рентабельділік деңгейі кәсіпорынынң тек табыстылығына ғана емес,
сонымен қатар өндірістің қор сиымдылығына да байланысты болады. Негізінен
қор сиымдылығы жоғары ауыр өнеркәсіпте өндірістік қорларға байланысты
рентабельділік деңгейі жеңіл, әсіресе тамақ өндірісіндегі кәсіпорындармен
салыстырғанда төмен болып келеді. Себебі табыстың артуымен және негізгі
өндірістік қорлардың және нормаланған айналым құралдарының құнының
төмендеуімен байланысты рентабельділік деңгейі арта түседі. 12
Есепті рентабельділік өндірістік қорларға төлемдерді, тұрақты
төлемдерді, банктік несие үшін пайыздарды, мақсатты табысты, сонымен қатар
кәсіпорын қызметінен тәуелсіз алынған табысты шегергендегі баланстық
табысты негізгі өндірістік қорлар және нормаланған айналым құралдарының
орташа жылдық құнына қатынасы бойынша анықталады.корпорацияның қызметіне
баға беру процесінде өнім рентабельділігі өте маңызды көрсеткіш болып
табылады. Оны анықтау үшін табыстың сомасының өнімнің толық өзіндік
құнына қатынасын табамыз. Кәсіпорының өнімінің жеке түрлерінің
рентабельділігі келесі формула бойынша есептелінеді:
(2)
мұндағы Р – рентабельділік, %;
Бк – кәсіпорын өнімінің көтерме бағасы;
Қө - өнімнің өзіндік құны.
Өнім бойынша есептелген рентабельділік көрсеткіші өнімді өндіруге
кеткен еңбек және заттай шығындардың тиімділігін көрсетеді.
Рентабельділік көрсеткіштері кәсіпорын қызметінің тиімділігін және
қаржылық нәтижесін сипаттайды. Бұл көрсеткіштер кәсіпорын табыстылығын әр
түрлі ұстанымнан өлшейді және экономикалық үдеріс пен нарықтық айырбас
қатысушыларының мүдделеріне сәйкес топтастырылады.
Рендтабелділік көрсеткіштері кәсіпорын табысын құрудың факторлық
ортасын сипаттайды. Сондықтан олар кәсіпорынның салыстырмалы талдауын және
қаржылық жағдайын бағалауын жүргізуде міндетті болып табылады. Өндірісті
талдауда рентабельділік көрсеткіштері инвестициялаудың және бағаны құрудың
маңызды құралдары ретінде қолданылады. 13
Белгілі бір шығындар шығармай әдетте қажетті табыстылықты қамтамасыз
ету мүмкін емес. Өз кезегінде, табыс алмай кәсіпорынның дамуын жүзеге асыру
және әлеуметтік мәселелерді шешу мүмкін емес. Осы орайда кәсіпорынның
табысын бағалау, жоспарлау, бақылау, яғни кәсіпорынның табыстылығын басқару
қаржы менеджментінің маңызды міндеті болып табылады.
1.3. Кәсіпорынның рентабельділігін басқару және реттеу
Нарықтық экономика және бәсекелестіктің дамуы жағдайларында
кәсіпорындардың қаржылық менеджментінің ролі мен міндеттері ең маңызды
мәселердің бірі болып отыр. Кәсіпорынның табыстылығы, бәсекелестік
жағдайлардағы өміршеңдігі, қаржылық тұрақтылығы мен төлем қабілеттілігі
мәселелері қаржы менеджментінің негізгі басқару объектісі болып табылады.
Жалпылай айтқанда қаржы менеджменті дегеніміз – бұл кәсіпорынның табыс
табудың және өндірісті дамытудың стратегиялық мақсаттарын жүзеге асыру үшін
қажетті ақша ағындарын қамтамасыз етумен, қаражаттар мен ақша қорларын
қалыптастырумен және қолданумен байланысты кәсіпорындардың басқару қызметі
болып табылады.
Өз ісін ашар кезде кәсіпкер өзінің қызмет формасына қарамастан негізгі
үші сұраққа жауап іздеуі қажет:
қандай ұзақ мерзімді инвестициялар қажет болады? Яғни, қандай салада жұмыс
жасау керек және ғимараттардың, өндірістік құралдар мен құрылғылардың
қандай түрлері қажет болады?
инвестицияларды қаржыландыру үшін ұзақ мерзімді қаржы ресурстарын қандай
көздерден тарту қажет. Ол үшін әріптестер іздеу қажет пе әлде қарыз
қаражаттар тартқан дұрыс па?
күнделікті орын алатын қаржылық операцияларды қалай басқару қажет, мысалға,
клиенттерден қаражаттарды қалай алу керек және жеткізіп берушілердің
қызметін қалай төлеу керек?
Әрине, бұл сұрақтардан басқа көптеген сұрақтарға жауап табу керек,
алйда осылар қаржылық басқаруда аса маңызды болып табылады. Кең мағынада
айтатын болсақ, қаржыны басқару – бұл аталған мәселелерді шешудің жолдарын
іздеу болып табылады. 14
Қаржылық басқару функциясы әдетте жоғарғы буындағы жетекшілердің
мойнына жүктеледі, мысалға, қаржы жөніндегі вице-президенттің немесе
қаржылық директордың міндетіне. Жоғарыда аталған сұрақтар дәл осы қаржы
бойынша басшылардың қызметінің негізі болып табылады.
Қаржы менеджментінің қызметтерінің түрлерін келесідей тәртіп бойынша
бір жүйеге келтіруге болады:
жоспарлау – стратегиялық, оперативтік және ағымды қаржылық жоспарлауды,
түрлі шараларға сметалар мен бюджеттер құруды қамтиды;
баға саясатын анықтауға және өнімді сату жоспарын құруға қатысу;
өзге кәсіпорындармен қосылу немесе бөліну нәтижесінде мүмкін болатын
капитал құрылымының өзгеруін бағалау;
қаржыландыру көздерімен қамтамасыз ету: қысқа және ұзақ мерзімді
қаржыландырудың ішкі және сыртқы көздерін іздестіру; олардың оңтайлы
құрылымын қалыптастыру;
қаржы ресурстарын басқару: есеп шоттардағы және кассадағы ақша қаражаттарын
басқару; құнды қағаздар қоржынын басқару; қарыз қаражаттарды басқару;
қаржылық есеп, бақылау және талдау: есеп саясатын қалыптастыру; қаржылық
есеп беру түріндегі ақпараттарды өңдеу және пайдаланушыларға ұсыну;
қаржылық нәтижелерді талдау және сараптау; есептік көрсеткіштерді жоспарлық
және стандарттық көрсеткіштермен салыстыру; кәсіпорын ішіндегі аудит. 15
Нарықтық жағдайларда кәсіпорындардың басты мақсаты табыс табу
болғандықтан, осы көрсеткішке қол жеткізу басқару құрылымдарының басты
міндеті болып табылады. Кәсіпорынның табыстылығын (рентабельділігін)
басқару стратегисының мазмұны оның қызметінің табыс орталықтары мен шығын
орталықтарын анықтаумен сипатталады. Шаруашылық субъектінің табыстарының
орталығы – бұл мейлінше жоғары табыс алып келетін қызметі болып табылады.
Шығындар орталығы – бұл өндірісте қолданылатын ресурстардың жиынтығы болып
табылады және өндірістік-коммерциялық процесте өте маңызды роль атқарады.
Мысалға, батыстық экономикада рентабельділікті басқарудың негізгі ережесі
сексенге жиырма деген принциппен сипатталады, яғни кәсіпорын шығындарының
басым бөлігі (80%) кем дегенде 20% табыс алып келуі керек, ал қалған шағын
20% үлесі өте үлкен көлемдегі (80%) табыстарды қамтамасыз етуі тиіс.
Кәсіпорын рентабельділігін реттеу барысы оны басқару барысымен тығыз
байланысты болады. Рентабельділікті басқарудың негізгі мақсаты кәсіпорынның
өндірістік шығындарының құрылымын оңтайландыру нәтижесінде үлкен табыстарға
қол жеткізу болса, ал оны реттеудің негізгі мақсаты – кәсіпорынның
табыстылығын қамтамасыз ете отырып, активтердің өтімділік деңгейін сақтап
қалу болып табылады. 16
Батыстық қаржы менеджментінің негізгі дилеммасы – немесе
табыстылыққа, немесе өтімділікке қол жеткізу, яғни осы екі көрсеткіштің
біреуін стратегиялық мақсат тұту. Кәсіпорын өз табысын арттыру мақсатында
өндіріс көлемін арттыра түседі, сәйкесінше өндірісте тұтынылатын айналым
активтерінің мөлшері де үлкен болады, негізгі қорлардың табиғи тозу деңгейі
жоғары көрсеткіштермен сипатталады. Нәтижесінде активтердің өтімділік
деңгейі төмендеп кетеді және үлкен табыстарға қол жеткізген кәсіпорын
төлемдер мен несиелерге қабілетсіз деп танылады.
Өндірістік активтердің өтімділік деңгейі құлдырап кеткен жағдайда
кәсіпорынның табысын қажетті деңгейде жоспарлауды қажеттілігі туындайды.
Қазіргі таңда кәсіпорындардың қарамағында табысты жоспарлаудың алуан түрлі
әдістері бар, солардың ең негізгілері: нормативтік әдіс, есептеу талдау
әдісі, баланстық әдіс, жоспарлық шешімдерді оңтайландыру әдісі.
Нормативтік әдістің мәні – алдын-ала белгіленген нормативтер негізінде
кәсіпорынның қаржы ресурстарына және олардың қалыптасу көздеріне
мұқтаждықтары анықталады. Мұндай нормативтерге активтердің қажетті мөлшері,
қаржы ресурстары мен табысты бөлу нормативтері жатады. Бұл ең қарапайым
әдіс болып табылады. Нормативтік көрсеткіштерді біле отырып, жоспарлық
көрсеткіштерді оңай анықтауға болады.
Есептік-талдау әдісінің мәні – қаржылық нәтижелердің қол жеткізген
нәтижелерін және олардың жоспарлы кезеңдегі өзгеріс индекстерін негізге ала
отырып, табыстың жоспарлық көрсеткіші есептеледі. Бұл әдіс көп жағдайларда
техникалық-экономикалық нормативтер жоқ болған жағдайда қолданылады. 17
Баланстық әдістің мәні – баланстар құру арқылы қолда бар қаржы
ресурстары мен оларға деген нақты мұқтаждық анықталады. Бұл әдіс негізінен
табысты және басқа да ресурстарды бөлу, жинақтау және тұтыну қорларына
түсетін қаражаттарды жоспарлау барысында кеңінен қолданылады.
Жоспарлаудың ең тиімді әдісі – жоспарлық шешімдерді оңтайландыру. Бұл
әдіс бойынша жоспарлық көрсеткіштердің бірнеше нұсқасы әзірленіп, солардың
ішінен ең тиімдісі таңдалады. Таңдау барысында әр түрлі критерийлер
қолданылады:
барынша аз келтірілген шығындар;
барынша жоғары келтірілген табыстар;
мейлінше аз капитал қолдану нәтижесінде барынша жоғары рентабельділікке қол
жеткізу;
барынша аз ағымды шығындар;
өндірістік активтерге салынған капиталдың 1 теңгесіне келетін барынша үлкен
табыс;
қаржы ресурстарын барынша сақтап қалу, яғни қаржылық тәуекелді барынша
азайту. 18
Аталған әдістерді қолдана отырып, кәсіпорын өзінің рентабельділік және
өтімділік деңгейлерінің оңтайлы көрсеткіштеріне қол жеткізе алады. Бұл
көрсеткіштер кәсіпорынның өндірістік ерекшеліктеріне, ағымды және
стратегиялық мақсаттарын сәйкес қалыптасады.
Рентабельділікті есептеу үшін табысты, ағымды шығындарды, өндіріске
салынған капиталдың құнын анықтау барысындағы қабылданатын шешімдердің
алуан түрлілігі рентабельділік көрсеткіштерінің көптеген санының болуына
негіз болады.
Өнімнің жекелеген түрлерінің рентабельділігін есептеу кезінде оларды
өндіруден немесе сатудан түскен табыс қолданылуы мүмкін. Сонымен қатар
ағымды шығындар мынадай нұсқалармен қабылдануы мүмкін:
өзіндік құн (өндірістік немесе толық);
материалдық шығындарды есептемегендегі өзіндік құн (жаңа жасалған құнға
қатысты рентабельділік);
көтерме бағалардағы құн (тікелей емес салықтарды шегеріп тастағандағы құн).
19
Рентабельділік деңгейін талдау үшін баланстық табыс, өнімді өткізуден
түскен табыс, негізгі қызметтен алынған табыс, таза табыс немесе басқа да
қызметтерден (өндірістік, инвестициялық, қаржылық) түскен табыстардан
қолданылуы мүмкін. Алайда, кәсіпорын қызметінің қаржылық-шаруашылық
нәтижелерін сипаттайтын негізгі көрсеткіш таза табыс болғандықтан, көптеген
кәсіпорындар рентабельділікті есептеу барысында дәл осы көрсеткішті
қолданады. Сонымен қатар, таза табыс өндіріске салынған жалпы активтермен,
сондай-ақ олардың құрамдас бөліктерімен (негізгі құралдармен, айналым
активтерімен) салыстырылады.
Рентабельділікті басқарудың ең күрделі де, маңызды элементтерінің бірі
- өндірістік шығындарды басқару болып табылады. Еркін бәсекелестік
жағдайларында кәсіпорындардың өндірген өнімінің бағасы кәсіпорын тарапынан
автоматты түрде теңестіріліп отырады. Оған, бәріміз білетіндей, нарықтық
баға қалыптасу заңы әсер етеді. Сонымен қатар, кәсіпорындар өнімді жаңа
нарықтарға шығару арқылы да табыстылық деңгейін арттыруға тырысады. Алайда,
қайда бармаса да кәсіпорынның қаржы менеджерлері мен басшылығы өнімді
өндіруге кеткен шығындарды қысқарту мәселесінен қашып құтыла алмайды. Онсыз
фирманың рентабельділігін арттыру мүмкін емес. 20
Дәстүрлі көзқарас бойынша шығындарды қысқартудың маңызды әдістері –
бұл өндірісте тұтынатын ресурстарды, атап айтқанда материалдық және еңбек
ресурстарын, үнемдеу болып табылады. Мысалға, өндіріс шығындарының
құрамында айтарлықтай үлесті еңбекақы шығындары алады. Сол себепті
рентабельділікті басқарудағы өзекті міндеттердің бірі өндірілген өнімнің
еңбек сиымдылығын төмендету, еңбек өнімділігін арттыру, әкімшілік
персоналдың санын қысқарту болып табылады.
Өнімнің еңбек сиымдылығын төмендету, еңбек өнімділігін арттыру түрлі
жолдармен қамтамасыз етілуі мүмкін, солардың ішіндегі ең маңыздысы -
өндірісті механизациялау және автоматтандыру, жоғары өндіргіш
технологияларды қолдану, ескірген құралдарды алмастыру. Алайда олар өз
пайдасын тигізу үшін оларды дұрыс қолдана білген дұрыс. Кәсіпорындар
қымбат, жоғары технологиялы құралдарды сатып алып, оларды дұрыс қолдануға
дайын бола алмай, олардан алған пайдасы тым төмен болатын жағдайлар да
кездеседі. Жұмсалған шығындар күткен нәтижелерді бермейді.
Материалдық ресурстар өндірістік шығындардың құрылымында 60%-ға
дейінгі үлес алады. Осыдан келіп бұл ресурстарды үнемдеудің, оларды ұтымды
қолданудың маңызы көрінеді. Жеткізіп берушілердің шикізаттары мен
материалдарының, жартылай фабрикаттарының сапасын талдау және тексеру де
айтарлықтай роль атқарады.
Негізгі өндірістік құралдардың амортизациясы бойынша шығындарды
қысқарту оларды тиімді қолдану, барынша толық жүктеу арқылы ғана мүмкін
болады.
Шет елдік фирмаларда өндірістік шығындарды қысқартудың маңызды
факторларының бірі – сатып алатын материалдардың оңтайлы мөлшерін,
өндіріске жіберілетін материалдардың оңтайлы мөлшерін анықтау және ұстану
болып табылады. 21
Өндіріске кеткен шығындарды қысқартудың дәстүрлі әдістерімен қоса
жаңадан пайда болған факторлар түптеп келгенде өндірістік шығындарды
оңтайлы деңгейге дейін жеткізуге мүмкіндік береді.
Көптеген отандық компаниялардың, банктердің, экономиканың түрлі
салаларындағы тауар өндірушілердің табысты қызмет ету, ұдайы өндірісті
барынша кеңейту мәселесі, бір жағынан, және банкроттылық пен шығынға ұшырау
мәселесі, екінші жағынан, бүгінгі таңда тіпті көкейтесті болып отыр. Тек
табыстың өсуі мен жаңа технологиялар енгізу ғана кәсіпорынның нарықтық
қызметін қаржыландыруды, оның ұдайы өндірісін дамытуды қамтамасыз ете
алады.
Табыстың арқасында кәсіпорынның бюджеттің, банктердің, басқа
кәсіпорындар мен ұйымдардың алдындағы міндеттемелері орындалады. 22
ІІ. КА-БИСКО ЖШС ҚАРЖЫЛЫҚ-ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ РЕНТАБЕЛЬДІЛІГІН ТАЛДАУ
2.1 Ка-Биско ЖШС сипаттамасы және экономикалық қызметін бағалау
Қазiргi уақытта “Ка-Биско” ЖШС Қазақстан Республикасының
Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілікті серіктестіктер
туралы Заңына және Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы Заңына
сәйкес қызмет етуде. 23, 24, 25
Кәсiпорында 187 адам өнiмдi еңбек етуде. Өндiрiстiк күштердiң жыл
сайын 6500 тонна кондитер өнiмдерiн шығаратын мүмкiндiгi бар. Қазiргi
уақытта кәсiпорында: бисквит, карамель, ирис, шоколад, кәмпит, зефир
шығаратын 4 цех жұмыс iстеуде.
Фабриканың зертханасы шикiзаттың және өндiрудiң барлық сатысында
өнiмнiң сапасына бақылау жасап отырады. Салқын тасымалдауыштарды
экологиялық қауiпсiз салқын тасымалдауыштарға ауыстыру арқылы салқындату
жүйесi жетiлдiрiлдi. Өндiрiстi автоматтандыру деңгейi де тұрақты дамуда.
Қолданыстағы механизмдердiң 100-ден астамы күрделi жөндеуден өткiзiлдi.
Осының бәрi цехтар бiр қалыпты жұмыс iстеуiн, технологиялық процестердiң
параметрлерiнің қатаң сақталуын, цехтардың бар қуатын күшейтудi, қазiргi
заман технологияларын қолдануды қамтамасыз етедi.
Шоколад дайындайтын цехтың жыл сайын 360 тонна какао бұршағын өңдеу
мүмкiндiгi бар. Нәтижесiнде жоғары сапалы какао майы, ұнтақталған какао
ұнтағы, шоколад глазурi өнiмдерi дайындалады. Бұдан басқа, фабриканың
кондитерлiк өнiмдер ассортиментiне төмендегiлер кiредi: шоколад - вафелдi,
пралине, помадалы және желе, көп қабатты кәмпиттер; мұздақ, жемiс-жидек
толтырылған, бұлғанған, помадалы және қабатталған салмалары бар,
глазурленген карамельдер; сегiз түрлi ирис, желатиннен жасалған мармелад,
капол және қант қосылған желелi мармелад пен глазурленген мармелад, ақшыл-
қызғылт зефир және глазурленген зефир, десерттiк тақта шоколадтар, сүт
қосылған, ащы қоспалар қосылған және салмалары бар шоколадтар, кеуектi
шоколадтар; негiзi желатиннен жасалған мармелад, жаңғақ пен жүзiмнен
жасалған драже; бөлшектеп өлшенген, глазурленген вафли; түрлi қаптамадағы
қантты және затяжное печеньелерi; диабетпен ауыратындардың тұтынуына рұқсат
етiлген нәрлiлiгi төмендетiлген қант алмастырғыштарынан жасалған “На
здоровье” сан алуан түстi брендiнiң құрамына кiретiн шоколад, кәмпит,
печенье, вафли, драже; шығыс тәттiлерiнiң төрт түрi бар. Өнiмнiң сексеннен
астам түрi салмағы 20-500 г полипропилендi, картонды, флатты қаптамаға
бөлшектеп салынып шығарылады.
“Ка-Биско” ЖШС өз әрiптестерiне шығарылатын өнiмдi сатуда мейлiнше
қолайлы жағдай жасауды өзiнiң ең маңызды мақсаты деп бiледi. Сондықтан
көтерме саудагерлерiмен бiрлесе жұмыс iстеу үшiн оларға ұтымды экономикалық
және ұйымдық ынталандыруларды ұсынады.
Өндiрiстiк инфрақұрылымның құрамында логистиканың тиiмдi сызбасы
қолданылуда. Ол экспорттық және импорттық операцияларды үлкен мөлшерде iске
асыруға, тұтынушыларға өнiмдi жеткiзудi тиiмдi ұйымдастыруға, тұтынатын
кондитерлiк өнiмдерi қарбалас кезде жан-жақты қамтамасыз етуге мүмкiндiк
бередi. Қойма орындары ауа тазартатын қондырғыларымен қамтамасыз етiлген.
Жүк таситын автокөлiк жылу өткiзбейтiн қораптармен жабдықталған. 26
Ка-Биско кәсіпорнының шаруашылық және қаржылық қызметінің жалпы
сипаттамасы Қазақстан Республикасының заңнамасымен және оның Жарғысымен
анықталады:
1 Серіктестіктің заңдық статусы.
1.1 Серіктестіктің ресми мәртебесі Қазақстан Республикасының әділет
органында Серіктестік заңды тұлға ретінде мемлекеттік тіркеуден өткен кезде
белгіленеді.
1.2 Серіктестіктің меншік формасы - жеке меншік.
1.3 Серіктестік өз жұмысында Конституцияны, Қазақстан Республикасының
заңнамасын және осы Жарғыны басшылыққа ала отырып қызмет жасайды.
2 Серіктестіктің қызметі:
2.1 Серіктестіктің негізгі мақсаты, заңды қызметін жүргізу арқылы таза
табыс табу.
2.2 Қызметінің мәні: тамақ өнімдерін өндіру.
2.3 Тамақ өнімдерін көтерме бағамен сату және бөлшектеп сату.
2.4 Адам денсаулығын қорғау жөніндегі әрекет.
2.5 Қолданымдағы заңнамада тыйым салынбаған қайсібір қызмет түрлерін
көрсету.
3 Серіктестіктің мүлкі оның жеке меншігі болып табылады.
3.1 Серіктестіктің мүлкі:
а) акцияларды орналастыру кезіндегі төлемнен;
б) қызметтен түскен табыстардан;
в) ҚР заңнамасы тыйым салмаған негіздер бойынша алынған өзге
мүліктерден құралады.
4 Серіктестіктің жарғылық капиталы 20 000 000 (жиырма миллион) теңгені
құрайды. Серіктестіктің Жарғылық капиталы құрылтайшылардың ақшалай және
материалдық жарналары негізінде құралады.
5 Серіктестіктің органдары ол:
5.1 Жоғары орган - Құрылтайшылардың жалпы жиналысы;
5.2 Басқару органы- Директорлар кеңесі;
5.3 Атқарушы орган (алқалы) - Басқарма, оны Төраға басқарады да,
Басқарманың Төрағасы (бұдан әрі Серіктестік Президенті) деп аталады;
5.4 Ішкі аудит қызметі.
6 Құрылтайшылардың жалпы жиналысы құзыретіне кіретін мәселелерге
келесі мәселелер жатады:
6.1 Серіктестік Жарғысына өзгертулер мен толықтырулыр енгізу немесе
оның жаңа редакциясын бекіту;
6.2 Серіктестікті өз еркімен қайта құру немесе тарату;
6.3 Серіктестіктің жарияланған капиталын өзгерту туралы үкім шығару;
6.4 Есеп комиссиясының мүшелерінің сан құрамын, өкілеттілігінің
мерзімін айқындау, коммисиясының мүшелерін сайлау және олардың
өкілеттіліктерін мерзімінен бұрын тоқтату.
6.5 Директорлар кеңесінің мүшелерінің санын, өкілеттілігінің мерзімін
айқындау, мүшелерін сайлау және олардың өкілеттіліктерін мерзімінен бұрын
тоқтату, сондай-ақ Директорлар кеңесінің мүшелеріне төленетін сыйақы шарты
мен мөлшерін анықтау.
6.6 Серіктестікте аудит жүргізетін аудиторлық ұйымдарды айқындау.
Жылдық қаржы есебін бекіту.
6.7 Серіктестіктің жылдық қаржы есебінен түскен таза табысты бөлу
тіртібін бекіту, таза табысты құрылтайшылар арасында бөлу туралы шешім
қабылдау.
8. Атқарушы орган. Серіктестіктің ағымдағы қызметіне басшылықты
атқарушы орган жүзеге асырады, ол алқалы атқарушы орган болып табылады
Серіктестіктің атқарушы органы ҚР Жауапкершілігі шектеулі және қосымша
жауапкершілікті серіктестіктер туралы Заңымен Қазақстан Республикасының
басқа заң актілерімен және осы Жарғымен Серіктестіктің басқа органдары мен
лауазымды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
I. КӘСІПОРЫН ТАБЫСЫНЫҢ ЖӘНЕ РЕНТАБЕЛЬДІЛІГІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ 7
1.1.Кәсіпорын қызметінің маңызы және мақсаты 7
1.2.Кәсіпорынның табысы және рентабельділігі 11
1.3.Кәсіпорынның рентабельділігін басқару және реттеу 17
II. КА-БИСКО ЖШС ҚАРЖЫЛЫҚ-ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ РЕНТАБЕЛЬДІЛІГІН
ТАЛДАУ 23
2.1 Ка-Биско ЖШС сипаттамасы және экономикалық
қызметін бағалау 23
2.2.Кәсіпорынның табыстылығының абсолютті
көрсеткіштерін талдау 29
2.3.Кәсіпорын қызметінің рентабельділігін талдау 32
III.КӘСІПОРЫН РЕНТАБЕЛЬДІЛІГІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ
НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ 40
3.1.Кәсіпорын табысына әсер етуші негізгі факторлар 40
3.2.Кәсіпорынның рентабельділігін арттыру жолдары 44
ҚОРЫТЫНДЫ 50
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 55
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бәсекелестік ортада кәсіпорынның қаржы
менеджменті оның нарықтық және өндірістік стратегиясын анықтайтын басқару
қызметінің басты буыны болып табылады. Осы жағдайға байланысты қаржы
менеджменті кәсіпорынның өндірістік барысы қаржы ресурстарымен қажетті
көлемде қамтамасыз етілуін, тартылған қаржы ресурстарын өндіріске тиімді
орналастырылуын, өндірілген өнімнің шығындарын барынша азайтуды,
нәтижесінде кәсіпкерлік қызметтен табыс алуды қамтамасыз етуге байланысты
міндеттерді атқарады.
Табыс кәсіпорын қызметіндегі атқаратын ролі үлкен, ол кәсіпорынның
мүлкінің ұлғаюының, қарыз қаражаттар тартудың, жалпы әлеуметтік-
экономикалық дамуының алғы шарты болып табылады. Табыс таппай кәсіпорын
кредиторлар мен инвесторлар тарапынан қосымша қаражаттар тарту мүмкіндігіне
үміт арта алмайды. Сонымен қатар, табыс кәсіпорынның ішкі қаржылық
мұқтаждықтарының негізгі көзі болып қоюмен шектеліп қана қоймайды, ол қоғам
өмірінде, мемлекеттік бюджет ресурстарының, бюджеттен тыс қорлардың және
қайырымдылық қорларының қаражаттарының қалыптасуында да үлкен роль
атқарады.
Кәсіпорынның өндіріске салынған активтерінің рентабельділік
(табыстылық) деңгейі инвестициялық шешімдер қабылдау барысында, қаржылық
жоспарлау жұмыстарында, жоспарлық көрсеткіштерді нақты көрсеткіштермен
салыстыру және үйлестіру, сондай-ақ шаруашылық қызметі мен оның нәтижесін
бақылау мен бағалауда маңызды роль атқарады. Үлгілі басқарылатын
кәсіпорындар табыстың қалыптасуын, оның әрбір орталықтары бойынша қатаң
түрде бақыланып отырады және сәйкесінше, осы нәтижелер негізінде құрылымдық
басшыларға сыйақылар беріледі, бұл өз кезегінде олардың өз қызметіне деген
ынтасын арттыруға септігін тигізеді. Өндірістік активтерге немесе
инвестициялық жобаларға жаңа қаржы салымдарын салу қажеттілігін бағалаған
кезде, олардан алынатын табыс есептеледі және бұл есептер қаржылық
сипаттағы шешімдер қабылдауда негіз болып табылады.
Тек табыс қана бірімен бірі тығыз байланысты үш мәселені шешуге
қабілеті жетеді: не өндіру қажет, кім үшін және қалай өндіру керек? Табыс
табу және оны арттыру кез келген шаруашылық жүргізуші субъектінің қызмет
етуінің мақсатына айналды, нарықтық экономикалық қатынастар жағдайларында
ол оның өндірістік және әлеуметтік дамуының негізгі көзі болып табылады.
Осылайша, табыс пен рентабельділік кәсіпорынның өндірістік және қаржылық
қызметін бағалау үшін аса маңызды көрсеткіш болып табылады. Ол оның
іскерлік белсенділігінің және қаржылық тұрақтылығының деңгейін сипаттайды.
Алайда, қажетті шығындарды шығармай, бәріміз білеміз, мақсат еткен
нәтижеге қол жеткізу мүмкін емес. Өз кезегінде табыс алмай, кәсіпорынның
дамуын және әлеуметтік мәселелерді шешуді жүзеге асыру мүмкін емес.
Жұмыстың мақсаты және міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты
кәсіпорындардың рентабельділігін талдаудың және бағалаудың теориялық және
әдістемелік негіздеріне сүйене отырып, осы көрсеткішті арттырудың жолдарын
іздестіру болып табылады. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін жұмыс өзінің алдына
келесідей сұрақтарға жауап беруді көздейді:
кәсіпорын табысы мен рентабельділігінің экономикалық негіздерін қарастыру;
кәсіпорын өнімінің және өндірістік құралдарының рентабельділігін талдау
әдістемелерін игеру;
кәсіпорындардың рентабельділігін арттыру жолдарын қарастыру.
Жұмыс үш тараудан тұрады. Тараулардың тақырыптары мен мазмұны жұмыстың
мақсаты мен міндеттеріне сәйкес келеді. Бірінші тарауда кәсіпорынның
нарықтық экономика жағдайларындағы қызметінің мәні мен мақсаттары, оның
табысы мен рентебельділігін басқару негіздері қарастырылады. Екінші тарау
барысында кәсіпорын өнімі мен активтерінің рентабельділік көрсеткіштері
талдауға алынады. Үшінші тарауда қазіргі таңдағы кәсіпорындардың табысына
әсер етуші негізгі факторлар мен кәсіпорынның рентабельділігін арттыру
жолдары қарастырылады.
Мұнда логикалық кезекпен келесідей сұрақтар қарастырылатын болады:
нарықтық экономикалық қатынастар жүйесіндегі шаруашылық субъектілерінң
қызметінің мазмұны және мақсаты;
кәсіпорын табысының мазмұны, оның кәсіпорын экономикасын дамытудағы ролі,
кәсіпорын рентабельділігінің негізгі көрсеткіштері;
кәсіпорын шеңберінде рентабельділікті басқарудың және реттеудің негізгі
принциптері;
кәсіпорынның табыстылығының абсолютті көрсеткіштеріне талдау жүргізу;
кәсіпорын қызметінің рентабельділігін талдау және бағалау;
нарық жағдайларындағы кәсіпорынның рентабельділігіне әсер етуші негізгі
факторларды анықтау;
кәсіпорынның рентабельділігін арттырудың жолдары мен резервтерін қарастыру.
Зерттеу объектісі ретінде кәсіпорынның қаржылық шаруашылық қызметтен
алатын табысы мен оның өнімі мен активтерінің рентабельділігі
қарастырылады. Зерттеу жұмыстары Қазақстан Республикасының кондитерлік
өнімдер өндіру саласында қызмет етіп жатқан Ка-Биско кәсіпорнының
материалдары негізінде жүргізілген.
Жұмысты орындау барысында кәсіпорындардың қаржылық-шаруашылық жағдайын
талдау, кәсіпорын қаржысы, қаржы менеджменті жөніндегі отандық және шет
елдік экономист ғалымдардың еңбектері қолданылды. Зерттеу жұмыстары аталған
еңбектерде келтірілген талдаудың теориялық және әдістемелік негіздерінде
жүргізілген.
Жұмыстың ақпараттық негізін Қазақстан Республикасының заңнамалық
актілері, сондай-ақ Ка-Биско Жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің
қаржылық есебінің мәліметтері құрайды.
Зерттеу жұмыстары қаржылық, экономикалық математикалық, статистикалық
және логикалық талдау әдістемелері арқылы жүргізілген. Талдау жұмыстары
кестелер мен сызбалар келтіру арқылы өрнектеледі.
І. КӘСІПОРЫН ТАБЫСЫНЫҢ ЖӘНЕ РЕНТАБЕЛЬДІЛІГІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Кәсіпорын қызметінің маңызы және мақсаты
Нарықтық экономикаға көшу және нарықтық қатынастардың дамуы елімізде
кәсіпкерліктің белсенді қарқынмен дамуына алып келді. Елімізде жүргізілген
жекешелендіру жұмыстарының нәтижесінде кәсіпорындардың алуан түрлі ұйымдық-
құқықтық нысандары қалыптасып, өздеріне тән қызметтер көрсетуде.
Кәсіпорындардың нысандары мен саны артқан сайын бәсекелестік күрес бел алып
барады. Аталған құбылыстар еліміздің экономикасының дамуына, халықтың
игілік жағдайларының артуына өзінің оң әсерін тигізіп отыр. Осыдан шығатын
қорытынды – кәсіпкерлік қызмет нарықтық экономиканың негізгі элементі,
ажырамас атрибуты болып табылады. Кәсіпкерлік дамымайынша ұлттық
экономиканың дамуы әсте мүмкін емес. 1
Кәсіпорын – бұл белгілі бір өнім өндіретін немесе қоғамға қызмет
көрсететін заңды тұлға. Кәсіпорын экономикасы – бұл оның өндірістік және
өндірістен тыс қатынастардың жиынтығы болып табылады: айналым қорлары,
дайын өнім, кәсіпорынның банктердегі есеп-шоттары, ақша қаражаттары, құнды
қағаздары, меншіктің материалдық емес активтері (патенттер, лицензиялар,
тауар белгілері, авторлық құқықтар, ноу-хау және т.б.), өнімді өткізуден
алған табыстар. Олардың құндық бағасы – кәсіпорынның экономикалық даму
деңгейі мен көлеміне байланысты болады.
Кәсіпорынның шаруашылық қызметінің нәтижелері - өнімді шығару мен
көрсетілген қызметтерден түскен табыстан ғана емес, сонымен қатар
өндірістік қорлардың көлемінен (негізгі және өндірістік айналым
қаражаттары), басқа да тұтыну қорларының жиынтығынан, жиналған
қаражаттардан және тағы да басқалардан көрінеді.
Кәсіпорындардың өндірістік активтерінің (негізгі және айналым
құралдары) құны бірнеше себептерге байланысты қалыптасады, атап айтқанда:
өндірісті негізгі және айналым қаражаттарымен қамтамасыз етуде ең оңтайлы
үйлесімділікті табу;
өндірілген өнімнің саны мен сапасы;
өндірілген өнімнің сатылым көлемі;
өнімді сатудан түскен кіріс пен табыс. 2
Осы факторлар негізінде қол жеткізілген тиімділіктің деңгейі мен
сипатын кәсіпорынның дамуына әсер ететін ішкі және сыртқы жағдайлар
айқындайды. Ішкі жағдайлар үш топқа бөлінеді:
өндірістік қорлармен қамтамасыз ету, яғни жер бөлігімен, өндірістік
ғимараттармен, құрылыстармен, құрал-жабдықтармен, аспаптармен, шикізат
көздерімен және материалдармен, отын-энергия ресурстарымен, жұмыс күшімен,
сондай-ақ қажетті ақпарат көздерімен қамтамасыз ету;
кәсіпорынның техникалық-экономикалық және әлеуметтік дамуының қажетті
деңгейін қамтамасыз ету, яғни ғылыми-техникалық процеске, өндіріс пен еңбек
ресурстарын тиімді ұйымдастыруға, қызметкерлердің біліктілігін жетілдіруге
және инновациялық және инвестициялық қызметтердің тиімділігіне қол жеткізу;
кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметтерінің коммерциялық саласын
қалыптастыру факторлары, яғни кәсіпорынның коммерциялық және өндірісті
жабдықтау қызметтерінің тиімділігіне қол жеткізу.
Кәсіпорын қызметінің негізгі факторлары:
Жер – бұл белгілі бір өлшемдегі пайдалану мүмкіндігі орасан зор табиғи
байлық, күнделікті пайдаланылады.
Еңбек күші – ой және дене еңбегі, еңбекке қатысушылардың тәжірибелік және
интелектуалдық құрамы. Еңбек ресурстары кәсіпорын қызметінің тиімділігін
анықтайтын шешуші фактор болып табылады. Басқарушы құрылымдардың
біліктілігі мен жауапкершілігі, нарықтық өзгерістерге икемділігі, қажетті
қаржылық шешімдер қабылдай білуі кәсіпорын экономикасының дамуындағы ең
басты фактор болып табылады.
Еңбек заты және еңбек құралдары. Еңбек заты және еңбек құралдары арқылы
өнім өндіріледі, қызметтер көрсетіледі, жұмыстар орындалады, яғни
кәсіпкерлік қызмет нақты жүзеге асады. Олардың өндіріс барысында қолданылу
деңгейі кәсіпорын өнімінің өзіндік құнын тікелей анықтайтын фактор болып
табылады.
Капитал - өндірістік тұтыну қажеттіліктеріне сай қалыптасатын ақша
қаражаттары. Кәсіпорын өзінің өндірістік айналымында капиталдың алуан
түрлерін қолданады – негізгі құралдар, айналым қаражаттары, материалдық
емес активтер, ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді қаржылық және тікелей
инвестициялар және т.с.с. Капитал көздерінің оңтайлы құрылымын
қалыптастыру, оларды өндірістік процеске тиімді орналастыру, осы процесс
барысындағы қозғалысын қадағалау, талдау, жоспарлау, қаржылық есепке алу
секілді шаралар кәсіпорын қызметінің тиімділігін анықтайтын тағы бір шешуші
фактор болып табылады.
Кәсіпорындардың қазіргі нарық жағдайларындағы маңызы мен олардың
дамуының негізгі факторларына көз жеткіздік. Ал енді осы кәсіпкерлік
қызметтің мәні неде, оның негізгі көздеген мақсаты қандай деген сұрақ
туындайды. 3
Баршаға мәлім, кәсіпорындар бірінші кезекте қоғам мүдделерін емес, өз
мүдделерін қамтамасыз етуді көздейді. Олардың қоғамға қызмет етуінің себебі
де осы мүдделерден туындайды. Кәсіпорын мүдделері мен қоғам мүдделері
арасындағы өзара байланысты Адам Смит көрінбейтін қол принципімен
түсіндіріп кеткен болатын. Кәсіпорындар өз өнімдерінің нарықта үлкен
сұраныстарға ие болуын қамтамасыз ету үшін тұтынушылар үшін мейлінше жоғары
сапалы, төмен бағалы тауарларды ұсынады. Нәтижесінде, кәсіпорындар өз
өнімінің үлкен көлемде сатылуын көздей отырып, сонымен қатар қоғам,
мүдделері үшін де қызмет етеді.
Қалыптасқан тәжірибеге және Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексіне сәйкес, кәсіпорындағы барлық қаржы жөніндегі жұмыстар бойынша осы
кәсіпорынның директоры (немесе президенті), ал материалдық шығындар үшін –
кәсіпорынның иесі жауап береді. Қаржыны басқару жөніндегі сұрақтар бойынша
қаржы директоры (менеджері) немесе бас бухгалтер жауап береді.
Ірі кәсіпорындарда арнайы бөлімшелері құрылады: оперативтік, ағымды
және стратегиялық қаржы мәселелері бойынша арнайы мамандармен қамтамасыз
етілген қызмет орталықтары. 4
Қаржы қызметінің міндеттері мынадай:
қаржы ресурстарын басқару жөнінде қабылданған шешімдерді бақылау;
өткен уақыттың тәжірибелерін ескеру және талдау, сондай-ақ оларды кәсіпорын
келешегі үшін қолдану;
шаруашылықтың сыртқы ортасындағы өзгерістердегі мүмкін болатын бағыттарды
және даму тенденцияларын ескеру;
стратегиялық мақсаттарды және перспективаларды есепке алу;
қабылданатын шешімдердің және жүргізілетін өзгерістердің төтенше сипатына
икемделу;
кейбір сыртқы факторлардың ықпалының анықталмағандығын негіздеу және
мойындау.
Қаржы менеджментінің негізгі міндеті: кәсіпорындағы ақша ағындарын
басқару және материалдық-техникалық және ақша ресурстарын басқарудың
теңгерімділігін қамтамасыз ету және сол арқылы кәсіпорынның түпкі мақсатына
қол жеткізуді қамтамасыз ету. Аталған міндетті орындау үшін қаржы
менеджменті кәсіпорындағы қаржыны ұйымдастырудың мынадай принциптерін
жетекшілікке алады.
Шаруашылық қызметті өзін-өзі реттеу принципі – белгілі бір кездегі
жағдайларды және қолда бар қаржы ресурстарын ескере отырып кәсіпорынның
даму бағыттары туралы мәселелерді шешу бойынша кәсіпорынға толық
дербестілік берудің алғы шарттарын анықтайды.
Өзін-өзі өтеу принципі – дамудың қандай да бір бағытына салынған
қаражаттар табыстың есебінен немесе кәсіпорынның басқа да меншікті капиталы
есебінен өтелуін қарастырады.
Өзін-өзі қаржыландыру принципі – кәсіпорынның тек рентабельді жұмысын
ғана емес, сонымен қатар қарапайым және кеңейтілген ұдайы өндірісті
қамтамасыз етуге жеткілікті ақша қорларының құрылымын қалыптастыруды
қарастырады. 5
Кәсіпорын тек меншікті қорларды емес, сонымен қатар бюджеттен тыс
қорларды қалыптастыруға құқығы бар.
Өзін-өзі қаржыландырудың негізгі көздеріне мыналар жатады:
қаржылық және қызмет нәтижесінде алынған табыс;
өндірістік активтерді жөндеу қорындағы қаражаттар;
ішкі қаржы резервтері;
құрылтайшылардың үлестік жарнамалары (салымдары);
бағалы қағаздар шығару және т.с.с.
Қаражаттарды меншікті және қарыз деп бөлу техникалық процеспен
анықталады, ал ол өз кезегінде өнімді өндірумен және таза табыстың
қалыптасуымен байланысты.
Қаржы резервтерін қалыптастыру принципі – кәсіпорынның дербестілігінің
белгісі болып табылады. Бұл резервтер таза табыстың есебінен қалыптасады
және мыналарды қамтиды: кепілдік резервтер және негізгі құралдарды
толықтыруға арналған резервтер. 4
Кез-келген кәсіпорынды басқарудың басты мақсаты – “ақша жасау” немесе
кәсіпорын құнын арттыру болып табылады. Бұл мақсат нақты түсінікті болмауы
мүмкін, сол себепті тура анықтама алу үшін оны түсіндірудің түрлі жолдарын
қарастыру керек.
Егер де мүмкін болатын қаржылық міндеттерді қарастыратын болсақ, онда
қаржы менеджерінің пікірлері мынадай болуы мүмкін:
нарықтық экономиканың атрибуты болып табылатын бәсекелестік ортада
өміршеңдік көрсету;
қаржылық және шаруашылық қызмет барысында қаржылық қиындықтарды және
банкроттылықты болдырмау;
бәскелестермен күресте жеңіске жету;
нарық секторын және ондағы сатылым көлемі мен үлесін барынша арттыру;
ақшалай түсімдердің тұрақты түрде ұлғайып отыруын қолдау және жағдай жасау;
өндірістік шығындарды барынша азайту арқылы табысты арттыру.
Бұл кәсіпорындардың алға қойған мақсаттарының бірнешесі ғана, оларды
одан әрі қарай тізбектей беруге де болады. Демек осы мүмкіндіктердің
әрқайсысы қаржы менеджерінің міндеті болып табылатын мәселелерді
туындатады.
Мысалға, нарық секторын немесе сатылым көлемін арттыру оңай –
бағаларды төмендетсе немесе несиелік жағдайларды жеңілдетсе жетіп жатыр.
Осындай жолмен, зерттеулер мен жаңалықтар іздеу секілді жұмыстардан бас
тартып, шығындарды да қысқартуға болады. Ақша қаражаттарын қарызға алмай
немесе ешқашан тәуекелге де бармай банкроттылықтан да қашып құтылуға
болады. Мұндай әрекеттерді де әрі қарай тізбектей беруге болады. Алайда,
аталған әрекеттердің қайсысы акционерлердің мүдделеріне сәйкес келетіні
түсініксіз.
Табысты арттыру, сөз жоқ, алға қойған міндеттердің ең кеңінен
қолданылатыны болып табылады, алайда, бұл да өте дұрыс анықтама бола
бермейді. Біз тек осы жылдың табысы туралы ғана айтып отырмыз ба? Егер
солай болса, онда техникалық қызмет көрсетудің болашағына қаражаттар
қалдыру, біртіндеп тауарлық-материалдық запастарды қысқартуға араласпау
секілді шаралар және шығындарды қысқарту бойынша қысқа мерзімді шаралар
қазіргі кездегі табыстың артуына алып келеді.
Табысты арттыру мақсаты “түпкі” табысты қарастыруы да мүмкін, алайда
әлі де болса бұл нені білдіретіні белгісіз. Біріншіден, бұл жерде алынатын
таза табыс туралы ма, әлде акцияға келетін табыс туралы сөз болып отыр ма?
Бұлар, әрине, кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық жағдайына түрліше әсер
етеді. Екіншіден, “түпкі” деген сөздің астарында не жатыр? Бұл мақсат
ағымды және болашақ табыстардың арасындағы компромисті білдірмейді.
Жоғарыда аталған мақсаттар түрлі, алайда екі класқа жату тенденциясына
ие. Біріншісі табыстылыққа жатады. Бұл мақсат сатылым көлемін, нарық
секторын және шығындарды бақылауды қамтиды, демек, табыс табудың немесе
оның арттырудың жолдарын қарастырады. Екінші топ банкроттылықты
болдырмауды, тұрақтылық пен қауіпсіздікті қамтиды және тәуекелді бақылауға
бағытталады. Мақсаттардың бұл екі типі бір-біріне қарама-қайшы келеді.
Табыс табуға деген ұмтылыс әдетте қандай да бір тәуекелмен байланысты
болады, сол себепті табыстылықты да, қауіпсіздікті де бір уақытта арттыру
мүмкін емес. Сол себепті екі факторды да қамтитын мақсатты алға қою керек.
6
Кәсіпорын мүддесі, сонымен, өндіріс көлемін ұлғайту нәтижесінде үлкен
табысқа қол жеткізуді көздейді. Табыс кәсіпорынның дамуының алғы шарты
болып табылады. Осы жерде кәсіпорын табысының ынталандырушы қызметі орын
алады. Табыс кәсіпорынды өндірісті ұлғайтуға, қоғамға қажетті нарықта жоқ
жаңа тауарларды іздестіруге, оларды нарыққа енгізуге, осылайша және
табыстарға ұмтылуға итермелейді. Демек, табыс кәсіпорынның шаруашылық-
қаржылық қызметінің негізгі көрсеткіші болып табылады.
1.2. Кәсіпорынның табысы және рентабельділігі
Табыс нарықтық экономиканың аса маңызды категорияларының бірі болып
табылады. Табысты ұғымының бірнеше анықтамасы бар. Мысалға, К.Маркс табысты
қосылған құнның модификацияланған, көрінбейтін мәні ретінде қарастырады.
Капитал еңбегінің авторы қосылған құнның көзі ретінде қолданылған, бірақ
төленбеген жалдамалы жұмысшылардың еңбек күшін қарастырады. Қазіргі таңдағы
экономикалық тұжырымдар табысты, яғни еңбекті, жерді және капиталды
қолданудан түскен табыс ретінде қарастырады.
Табысты қолданылған және төленбеген жалдамалы еңбек күшінің нәтижесі
деген көзқарастан бас тарта отырып, оған мынадай анықтамалар беруге болады.
Біріншіден, табыс – бұл экономикалық жаңалықтар үшін, фирманы басқара білу
дарыны үшін төлем. Екіншіден – кәсіпкерлік қызмет үшін төлем болып
табылады. Үшіншіден – тәуекел үшін, кәсіпкерлік қызметтің нәтижелерінің
анықталмағандығы үшін төлем болып табылады. Тәуекел қандай-да бір
басқарушылық, ғылыми-техникалық немесе әлеуметтік шешімдерді таңдаумен,
табиғи-климаттық жағдайлардың қандай да бір нұсқаларымен байланысты болуы
мүмкін. Тәуекел адам көріп білмейтін оқиғалармен – табиғи апаттармен,
ұлтаралық және мемлекетаралық қақтығыстармен және басқалармен байланысты
болуы мүмкін.
Микроэкономикада табыс өндірілген өнімді өткізуден түскен қаражаттар
мен жалпы шығындардың айырмасы, табыстар мен шығындардың айырмасы ретінде
анықталады. 7
Табыс қолайлы, бухгалтерлік, экономикалық (таза) болуы мүмкін. Қолайлы
табыс (нольдік экономикалық табыс) – кәсіпкерлік қабілетті қолданудың
альтернативті құны болып табылады. Фирма тек қана қолайлы табыс алған
жағдайда, оның барлық кірістері кәсіпорынның барлық шығындарын жабуға ғана
жұмсалатын болады. Бухгалтерлік табыс кәсіпорынның сыртқы шығындарын
шегеріп тастағандағы табысы болып табылады. Экономикалық табыс – бұл барлық
шығындарды шегеріп тастағанда қалатын таза табыс болып табылады.
Маңызды категория және кез-келген коммерциялық ұйымның негізгі мақсаты
бола отырып, табыс материалдық өндіріс саласында құрылған таза табысты
көрсетеді және бірқатар функцияларды орындайды.
Біріншіден, табыс кәсіпорынның шаруашылық қызметі нәтижесінде алынған
экономикалық әсерді сипаттайды. Кәсіпорын деңгейінде табыс табу
кәсіпорынның барлық кірістері оның қызметімен байланысты барлық шығындардан
жоғары болады дегенді білдіреді.
Екіншіден, табыс ынталандырушы функцияны атқарады. Бұл табыстың тек
қаржылық нәтиже ғана емес, сонымен қатар кәсіпорынның қаржы ресурстарының
негізгі элементі болып табылатынымен байланысты. Сол себепті кәсіпорын
әрқашан да барынша жоғары табыс алуға ынталанады, өйткені ол өндірістік
қызметті кеңейтудің, кәсіпорынның ғылыми-техникалық және әлеуметтік
дамуының негізі болып табылады.
Үшіншіден, табыс түрлі деңгейдегі бюджеттердің кірістерін
қалыптастырудың маңызды көздерінің бірі болып табылады.
Кәсіпорында табыс өндірілген өнімді өткізудің нәтижесінде қалыптасады.
Оның мөлшері өндірілген өнімді сатудан түскен табыс пен оны өндіруге және
өткізуге кеткен барлық шығындардың айырмасы ретінде анықталады. Алынатын
табыстың жалпы массасы, біріншіден, сатылым көлемінен және өнімнің
бағаларының деңгейінен, екіншіден - өндірістік шығындардың қоғамдық қажетті
шығындарға қаншалықты сәйкес келуіне байланысты тәуелді болып келеді. 8
Табыстың экономикалық мәні бүгінгі экономикалық теорияның ең бір
күрделі және әрқилы ұғымдарының бірі болып табылады. Экономикалық көзқарас
бойынша табыс дегеніміз – бұл ақша шығыстары мен кірістерінің айырмасы
болып табылады. Шаруашылық тұрғыдан қарастыратын болсақ, табыс – бұл
кәсіпорынның есепті кезеңнің басындағы және соңындағы мүліктік жағдайының
айырмасы болып табылады. Бұл жерде табыс ұғымы кәсіпорынның өзінің қаржылық-
шаруашылық қызметінен алатын алуан түрлі табыстарының шығындар көлемінен
басым болатын жағдайын білдіреді.
Бүкіләлемдік банктің бухгалтерлік есеп, қаржылық есеп беру және аудит
бойынша әдістемелік нұсқаулығында табыс ұғымы келесідей түрде анықталады.
Табыс дегеніміз – қаржының келуі немесе активтердің құнының өсуі, не
болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың
ұлғаюы болып табылады; бұл акционерлер салымдарының есебінен өсуден басқа
жағдайдағы капиталдың өсуіне алып келеді.
Ықшамдалған түрде бұл ұғым 1995-жылдың 26-желтоқсанында Қазақстан
Республикасы Президентінің заңдық күші бар Бухгалтерлік есеп және қаржылық
есеп беру туралы №2732 Жарлығында анықталған. Жарлықтың 13-бабы былай
дейді:Табыстар – бұл есепті кезеңдегі активтердің ұлғаюы немесе
міндеттемелердің азаюы болып табылады. 9
Табыс кәсіпорынның кәсіпорындардың шаруашылық-қаржылық қызметінің
нәтижесі болып табылады. Табыс – өндіріс тиімділігін, өндірілген өнімнің
көлемі мен сапасын, еңбек өнімділігінің жағдайын, өзіндік құнның деңгейін,
өндірістік активтердің тиімді қолданылуын нақты сипаттайтын маңызды
көрсеткіш. Сонымен қатар, табыс өндірісті дамытуға және ресурстарды тиімді
қолдануға ынталандырушы қызмет атқарады.
Табыс кәсіпорынның шаруашылық қызметін бағалаудың және жоспарлаудың ең
маңызды көрсеткіштерінің бірі болып табылады. Табыс арқылы кәсіпорынның
ғылыми-техникалық және әлеуметтік-экономикалық даму шаралары
қаржыландырылады, еңбекақы қорлары ұлғайтылады. Табыс тек кәсіпорындардың
ішкі мұқтаждықтарын қанағаттандырып қана қоймай, сонымен қатар мемлекеттік
бюджеттің, бюджеттен тыс қорлардың және қайырымдылық қорларының қаражат
көзі болып табылады.
Дегенмен де, кәсіпкерлік қызметтің қаржылық көрсеткіші ретінде
табыстың жетекші ролі табыстың бірегейлігін және әмбебаптығын білдірмейді.
Табыстың ынталандырушы қызметін зерттеу нәтижелері мынаны көрсетеді:
жекелеген кәсіпорындарда жұмысшылардың еңбекке ынтасын арттыру үшін,
еңбекақы қорын ұлғайту мақсатында табыс алу кәсіпорынның өндірістік және
ұжымдық-әлеуметтік дамуына нұқсан келтіреді. Сонымен қатар, таза
кәсіпкерлік жолмен алынбаған табыстардың алыну деректері де кездеседі,
яғни кәсіпорындар шаруашылық қызметтің тиімділігін арттыру арқылы емес,
мысалға, өндірілген өнімнің құрылымын өзгерту арқылы, табыс табуға құқық
білдіреді. Нарықта үлкен сұранысқа ие болып тұрған, алайда рентабельділігі
төмен өнімдерді шығарудың орнына кәсіпорындар өздеріне барынша тиімді және
барынша рентабельді өндіріп сатуға ұмтылады. Көптеген жағдайларда табыс
өнімнің шектен тыс жоғары бағасын орнату арқылы алынады.
Кез-келген жолмен үлкен табыстарға қол жеткізуге ұмтылудың нәтижесінде
экономикада тауарлық ресурстармен қамтамасыз етілмеген ақша массасының
артуына алып келеді. Осының салдарынан бағалар әрі қарай өсе береді,
инфляция етек алады, сәйкесінше, қосымша ақша эмиссиясы орын алады.
Табысты арттырудың негізгі жолы - өнімнің бағасын арттыру. Осылайша,
табыстың абсолюттік шамасының өсуі барлық кезде өндіріс тиімділігінің
артуының куәсі бола бермейді.
Экономикалық әдебиеттерде табыс ұғымымен кәсіпорынның табыстылық
(рентабельділік) ұғымы қосарлана қарастырылады. Кәсіпорынның табыстылығы
мен рентабельділігі кейбір ғалымдармен бөлек қарастырылады, яғни олар
табыстылық пен рентабельділіктің арасында бірқатар айырмашылықтарды атап
көрсетеді. Атап айтсақ, кәсіпорынның табыстылығы тек оның өнімді өндіруден
және сатудан алынған қаржылық нәтижесімен сипатталса, рентабельділік
көрсеткіштері оның барлық салықтарды және басқа да бірінші кезектегі
төлемдерін атқарғаннан кейін қолында қалатын таза табысының деңгейімен
сипатталады. Дәлірек айтар болсақ, табыстылық – бұл кәсіпорын
табыстылығының абсолютті көрсеткіштерімен, ал рентабельділік –
табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштерімен сипатталалы. 10
Осылайша, кәсіпорынның табыстылығы мен рентабельділігін ұғымдары
ғалымдардың осы экономикалық категорияларға деген көзқарастарының
субъективтілігінен туындайды. Дегенмен де, түптеп келгенде, аталған
көрсеткіштерді бір арнаға түйістіруге тура келеді, өйткені аталған
көрсеткіштердің екеуі де шаруашылық етуші субъектінің өндірістік
активтерінің, қаржы ресурстарының, еңбек ресурстарының, шығындар
құрылымының көрсеткіштерінің көмегімен есептеледі.
Рентабельділік өндіріс тиімділігін және корпорацияның табыстылығын
анықтайтын көрсеткіштердің бірі болып табылады. Сондықтан кез келген
корпороцияның есепті кезеңі аяқталғанда шаруашылық нәтижесі бағаланады.
Осыған байланысты корпорацияның шаруашылық қызметіне жан-жақты баға беру
мақсатында, есеп жүргізу мен есеп беру мәліметтері негізінде әр түрлі
сандық және сапалық көрсеткіштер жүйесі анықталады.
Ең алдымен рентабельділіктің түсінігіне тоқталайық.
Оның бір анықтамасы мынадай: рентабельділік (rentabl неміс тілінен
“табысты”, “пайдалы” деген ұғымды білдіреді) – кәсіпорындардың өндірістегі
экономикалық тиімділік көрсеткіші. Жалпы алғанда материалды еңбек және
ақша ресурстарының қолданылуын көрсетеді. Рентабельді болып тек пайда
әкелетін кәсіпорын саналады.
Кәсіпорынның табыстылығы (рентабельділігі) дегеніміз – бұл
кәсіпорынның барлық өндірістік шығындарды жұмсағаннан кейін және барлық
салықтар мен міндеттемелерді өтегеннен кейін оның қолында қалатын қаржы
ресурстарымен қамтамасыз етілгендігі болып табылады. Рентабельділік
кәсіпорынның өндіріске салынған жалпы капиталының әрбір теңгесінен қанша
табыс алатынын көрсетеді. Рентабельділікті бағалау мақсаттарына қарай
өндірістік негізгі қорлардың, айналым капиталының, еңбек ресурстарының және
басқа да көрсеткіштердің рентабельділік деңгейін анықтауға болады. 11
Рентабельділіктің тағы бір түсінігін келтіруге болады: рентабельділік
пайданың өндіріс шығындарының сомасына, коммерциялық операцияларды
ұйымдастыру үшін ақшалай салымдарға немесе өзінің қызметін ұйымдастыруда
қолданылатын кәсіпорынның мүлкінің сомасына қатынасын білдіретін көрсеткіш.
Пайданың абсолютті шамасы кәсіпорынның тиімділігін көрсете алмайды.
Кәсіпорын табысты болса да ол тиімді қызмет етпеуі мүмкін. Бұл жағдай
табыстылық деңгейінің жоғарылауына экстенсивті факторлар әсер етсе, яғни
сандық факторлар: мысалы, жұмысшылыр санының, құрал-жабдықтар паркінің
артуы кезінде байқалады. Жұмысшылар саны артып, ал олардың өнімділік
деңгейі сол қалпында қалса немесе төмендесе, онда кәсіпорын тиімді қызмет
етті деп санауға болмайды. Кез келген кәсіпорын өндірістік және шаруашылық
қызметін өздігінен табыстылық және өзін-өзі өтеу қағидалары негізінде
ұйымдастырады.жақсы қызмет ететін кәсіпорындарда өзін-өзі қаржыландыру
кезеңі келеді. Кәсіпорынның өнімді өндіру және оны өткізу процесінде
белгілі бір шығындарға ұшырайды. Бұл шығындар аталған кәсіпорынның өндіру
шығындары немесе жеке шығындары деп танылады. Бірақ кәсіпорындар бойынша әр
өнімнің шығындары өнімнің бағасын білдіретін қоғамдық қажетті шығыстар
болып саналатын сала бойынша есептелген орташа шығындардан ауытқуы мүмкін.
Осы себептен табыстың және оның қатысты өлшемі рентабельділіктің
деңгейлерін анықтайды. Кәсіпорын рентабелділігінің және табыстылығының
деңгейіне ішкі және сыртқы факторлар әсер етеді.сыртқы факторларға ұжымның
жұмысына тәуелсіз яғни шикізатқа, өнімге бағаның өзгеруі, тасымалдау
тарифтерінің амотизация нормаларының өзгеруі және тағы басқалары жатады.
Бұл факторлар кең ауқымды болғандықтан олар кәсіпорынның шаруашылық
қызметіне өз ықпалын тигізеді. Құрылымдық өзгрістер, мысалы, өнім
ассортиментінің өзгеруі өнімді өткізу мөлшерін өзгертіп, өндірістің
өзіндік құнына және рентабельділігіне елеулі әсер етеді.
Кәсіпорынның жалпы рентабельділігі баланстық табыстың негізгі
өндірістік қорлардың және нормаланған айналым қорлардың жалпы орташа құнына
қатынасы бойынша анықталады. Ол мына формуламен анықталады: 26
(1)
мұндағы, Р – рентабельділік %;
Т – табыс;
Қнақ – негізгі өндірістік және нормаланған айналым
құралдарының орташа жылдық құны.
Рентабельділік деңгейі кәсіпорынынң тек табыстылығына ғана емес,
сонымен қатар өндірістің қор сиымдылығына да байланысты болады. Негізінен
қор сиымдылығы жоғары ауыр өнеркәсіпте өндірістік қорларға байланысты
рентабельділік деңгейі жеңіл, әсіресе тамақ өндірісіндегі кәсіпорындармен
салыстырғанда төмен болып келеді. Себебі табыстың артуымен және негізгі
өндірістік қорлардың және нормаланған айналым құралдарының құнының
төмендеуімен байланысты рентабельділік деңгейі арта түседі. 12
Есепті рентабельділік өндірістік қорларға төлемдерді, тұрақты
төлемдерді, банктік несие үшін пайыздарды, мақсатты табысты, сонымен қатар
кәсіпорын қызметінен тәуелсіз алынған табысты шегергендегі баланстық
табысты негізгі өндірістік қорлар және нормаланған айналым құралдарының
орташа жылдық құнына қатынасы бойынша анықталады.корпорацияның қызметіне
баға беру процесінде өнім рентабельділігі өте маңызды көрсеткіш болып
табылады. Оны анықтау үшін табыстың сомасының өнімнің толық өзіндік
құнына қатынасын табамыз. Кәсіпорының өнімінің жеке түрлерінің
рентабельділігі келесі формула бойынша есептелінеді:
(2)
мұндағы Р – рентабельділік, %;
Бк – кәсіпорын өнімінің көтерме бағасы;
Қө - өнімнің өзіндік құны.
Өнім бойынша есептелген рентабельділік көрсеткіші өнімді өндіруге
кеткен еңбек және заттай шығындардың тиімділігін көрсетеді.
Рентабельділік көрсеткіштері кәсіпорын қызметінің тиімділігін және
қаржылық нәтижесін сипаттайды. Бұл көрсеткіштер кәсіпорын табыстылығын әр
түрлі ұстанымнан өлшейді және экономикалық үдеріс пен нарықтық айырбас
қатысушыларының мүдделеріне сәйкес топтастырылады.
Рендтабелділік көрсеткіштері кәсіпорын табысын құрудың факторлық
ортасын сипаттайды. Сондықтан олар кәсіпорынның салыстырмалы талдауын және
қаржылық жағдайын бағалауын жүргізуде міндетті болып табылады. Өндірісті
талдауда рентабельділік көрсеткіштері инвестициялаудың және бағаны құрудың
маңызды құралдары ретінде қолданылады. 13
Белгілі бір шығындар шығармай әдетте қажетті табыстылықты қамтамасыз
ету мүмкін емес. Өз кезегінде, табыс алмай кәсіпорынның дамуын жүзеге асыру
және әлеуметтік мәселелерді шешу мүмкін емес. Осы орайда кәсіпорынның
табысын бағалау, жоспарлау, бақылау, яғни кәсіпорынның табыстылығын басқару
қаржы менеджментінің маңызды міндеті болып табылады.
1.3. Кәсіпорынның рентабельділігін басқару және реттеу
Нарықтық экономика және бәсекелестіктің дамуы жағдайларында
кәсіпорындардың қаржылық менеджментінің ролі мен міндеттері ең маңызды
мәселердің бірі болып отыр. Кәсіпорынның табыстылығы, бәсекелестік
жағдайлардағы өміршеңдігі, қаржылық тұрақтылығы мен төлем қабілеттілігі
мәселелері қаржы менеджментінің негізгі басқару объектісі болып табылады.
Жалпылай айтқанда қаржы менеджменті дегеніміз – бұл кәсіпорынның табыс
табудың және өндірісті дамытудың стратегиялық мақсаттарын жүзеге асыру үшін
қажетті ақша ағындарын қамтамасыз етумен, қаражаттар мен ақша қорларын
қалыптастырумен және қолданумен байланысты кәсіпорындардың басқару қызметі
болып табылады.
Өз ісін ашар кезде кәсіпкер өзінің қызмет формасына қарамастан негізгі
үші сұраққа жауап іздеуі қажет:
қандай ұзақ мерзімді инвестициялар қажет болады? Яғни, қандай салада жұмыс
жасау керек және ғимараттардың, өндірістік құралдар мен құрылғылардың
қандай түрлері қажет болады?
инвестицияларды қаржыландыру үшін ұзақ мерзімді қаржы ресурстарын қандай
көздерден тарту қажет. Ол үшін әріптестер іздеу қажет пе әлде қарыз
қаражаттар тартқан дұрыс па?
күнделікті орын алатын қаржылық операцияларды қалай басқару қажет, мысалға,
клиенттерден қаражаттарды қалай алу керек және жеткізіп берушілердің
қызметін қалай төлеу керек?
Әрине, бұл сұрақтардан басқа көптеген сұрақтарға жауап табу керек,
алйда осылар қаржылық басқаруда аса маңызды болып табылады. Кең мағынада
айтатын болсақ, қаржыны басқару – бұл аталған мәселелерді шешудің жолдарын
іздеу болып табылады. 14
Қаржылық басқару функциясы әдетте жоғарғы буындағы жетекшілердің
мойнына жүктеледі, мысалға, қаржы жөніндегі вице-президенттің немесе
қаржылық директордың міндетіне. Жоғарыда аталған сұрақтар дәл осы қаржы
бойынша басшылардың қызметінің негізі болып табылады.
Қаржы менеджментінің қызметтерінің түрлерін келесідей тәртіп бойынша
бір жүйеге келтіруге болады:
жоспарлау – стратегиялық, оперативтік және ағымды қаржылық жоспарлауды,
түрлі шараларға сметалар мен бюджеттер құруды қамтиды;
баға саясатын анықтауға және өнімді сату жоспарын құруға қатысу;
өзге кәсіпорындармен қосылу немесе бөліну нәтижесінде мүмкін болатын
капитал құрылымының өзгеруін бағалау;
қаржыландыру көздерімен қамтамасыз ету: қысқа және ұзақ мерзімді
қаржыландырудың ішкі және сыртқы көздерін іздестіру; олардың оңтайлы
құрылымын қалыптастыру;
қаржы ресурстарын басқару: есеп шоттардағы және кассадағы ақша қаражаттарын
басқару; құнды қағаздар қоржынын басқару; қарыз қаражаттарды басқару;
қаржылық есеп, бақылау және талдау: есеп саясатын қалыптастыру; қаржылық
есеп беру түріндегі ақпараттарды өңдеу және пайдаланушыларға ұсыну;
қаржылық нәтижелерді талдау және сараптау; есептік көрсеткіштерді жоспарлық
және стандарттық көрсеткіштермен салыстыру; кәсіпорын ішіндегі аудит. 15
Нарықтық жағдайларда кәсіпорындардың басты мақсаты табыс табу
болғандықтан, осы көрсеткішке қол жеткізу басқару құрылымдарының басты
міндеті болып табылады. Кәсіпорынның табыстылығын (рентабельділігін)
басқару стратегисының мазмұны оның қызметінің табыс орталықтары мен шығын
орталықтарын анықтаумен сипатталады. Шаруашылық субъектінің табыстарының
орталығы – бұл мейлінше жоғары табыс алып келетін қызметі болып табылады.
Шығындар орталығы – бұл өндірісте қолданылатын ресурстардың жиынтығы болып
табылады және өндірістік-коммерциялық процесте өте маңызды роль атқарады.
Мысалға, батыстық экономикада рентабельділікті басқарудың негізгі ережесі
сексенге жиырма деген принциппен сипатталады, яғни кәсіпорын шығындарының
басым бөлігі (80%) кем дегенде 20% табыс алып келуі керек, ал қалған шағын
20% үлесі өте үлкен көлемдегі (80%) табыстарды қамтамасыз етуі тиіс.
Кәсіпорын рентабельділігін реттеу барысы оны басқару барысымен тығыз
байланысты болады. Рентабельділікті басқарудың негізгі мақсаты кәсіпорынның
өндірістік шығындарының құрылымын оңтайландыру нәтижесінде үлкен табыстарға
қол жеткізу болса, ал оны реттеудің негізгі мақсаты – кәсіпорынның
табыстылығын қамтамасыз ете отырып, активтердің өтімділік деңгейін сақтап
қалу болып табылады. 16
Батыстық қаржы менеджментінің негізгі дилеммасы – немесе
табыстылыққа, немесе өтімділікке қол жеткізу, яғни осы екі көрсеткіштің
біреуін стратегиялық мақсат тұту. Кәсіпорын өз табысын арттыру мақсатында
өндіріс көлемін арттыра түседі, сәйкесінше өндірісте тұтынылатын айналым
активтерінің мөлшері де үлкен болады, негізгі қорлардың табиғи тозу деңгейі
жоғары көрсеткіштермен сипатталады. Нәтижесінде активтердің өтімділік
деңгейі төмендеп кетеді және үлкен табыстарға қол жеткізген кәсіпорын
төлемдер мен несиелерге қабілетсіз деп танылады.
Өндірістік активтердің өтімділік деңгейі құлдырап кеткен жағдайда
кәсіпорынның табысын қажетті деңгейде жоспарлауды қажеттілігі туындайды.
Қазіргі таңда кәсіпорындардың қарамағында табысты жоспарлаудың алуан түрлі
әдістері бар, солардың ең негізгілері: нормативтік әдіс, есептеу талдау
әдісі, баланстық әдіс, жоспарлық шешімдерді оңтайландыру әдісі.
Нормативтік әдістің мәні – алдын-ала белгіленген нормативтер негізінде
кәсіпорынның қаржы ресурстарына және олардың қалыптасу көздеріне
мұқтаждықтары анықталады. Мұндай нормативтерге активтердің қажетті мөлшері,
қаржы ресурстары мен табысты бөлу нормативтері жатады. Бұл ең қарапайым
әдіс болып табылады. Нормативтік көрсеткіштерді біле отырып, жоспарлық
көрсеткіштерді оңай анықтауға болады.
Есептік-талдау әдісінің мәні – қаржылық нәтижелердің қол жеткізген
нәтижелерін және олардың жоспарлы кезеңдегі өзгеріс индекстерін негізге ала
отырып, табыстың жоспарлық көрсеткіші есептеледі. Бұл әдіс көп жағдайларда
техникалық-экономикалық нормативтер жоқ болған жағдайда қолданылады. 17
Баланстық әдістің мәні – баланстар құру арқылы қолда бар қаржы
ресурстары мен оларға деген нақты мұқтаждық анықталады. Бұл әдіс негізінен
табысты және басқа да ресурстарды бөлу, жинақтау және тұтыну қорларына
түсетін қаражаттарды жоспарлау барысында кеңінен қолданылады.
Жоспарлаудың ең тиімді әдісі – жоспарлық шешімдерді оңтайландыру. Бұл
әдіс бойынша жоспарлық көрсеткіштердің бірнеше нұсқасы әзірленіп, солардың
ішінен ең тиімдісі таңдалады. Таңдау барысында әр түрлі критерийлер
қолданылады:
барынша аз келтірілген шығындар;
барынша жоғары келтірілген табыстар;
мейлінше аз капитал қолдану нәтижесінде барынша жоғары рентабельділікке қол
жеткізу;
барынша аз ағымды шығындар;
өндірістік активтерге салынған капиталдың 1 теңгесіне келетін барынша үлкен
табыс;
қаржы ресурстарын барынша сақтап қалу, яғни қаржылық тәуекелді барынша
азайту. 18
Аталған әдістерді қолдана отырып, кәсіпорын өзінің рентабельділік және
өтімділік деңгейлерінің оңтайлы көрсеткіштеріне қол жеткізе алады. Бұл
көрсеткіштер кәсіпорынның өндірістік ерекшеліктеріне, ағымды және
стратегиялық мақсаттарын сәйкес қалыптасады.
Рентабельділікті есептеу үшін табысты, ағымды шығындарды, өндіріске
салынған капиталдың құнын анықтау барысындағы қабылданатын шешімдердің
алуан түрлілігі рентабельділік көрсеткіштерінің көптеген санының болуына
негіз болады.
Өнімнің жекелеген түрлерінің рентабельділігін есептеу кезінде оларды
өндіруден немесе сатудан түскен табыс қолданылуы мүмкін. Сонымен қатар
ағымды шығындар мынадай нұсқалармен қабылдануы мүмкін:
өзіндік құн (өндірістік немесе толық);
материалдық шығындарды есептемегендегі өзіндік құн (жаңа жасалған құнға
қатысты рентабельділік);
көтерме бағалардағы құн (тікелей емес салықтарды шегеріп тастағандағы құн).
19
Рентабельділік деңгейін талдау үшін баланстық табыс, өнімді өткізуден
түскен табыс, негізгі қызметтен алынған табыс, таза табыс немесе басқа да
қызметтерден (өндірістік, инвестициялық, қаржылық) түскен табыстардан
қолданылуы мүмкін. Алайда, кәсіпорын қызметінің қаржылық-шаруашылық
нәтижелерін сипаттайтын негізгі көрсеткіш таза табыс болғандықтан, көптеген
кәсіпорындар рентабельділікті есептеу барысында дәл осы көрсеткішті
қолданады. Сонымен қатар, таза табыс өндіріске салынған жалпы активтермен,
сондай-ақ олардың құрамдас бөліктерімен (негізгі құралдармен, айналым
активтерімен) салыстырылады.
Рентабельділікті басқарудың ең күрделі де, маңызды элементтерінің бірі
- өндірістік шығындарды басқару болып табылады. Еркін бәсекелестік
жағдайларында кәсіпорындардың өндірген өнімінің бағасы кәсіпорын тарапынан
автоматты түрде теңестіріліп отырады. Оған, бәріміз білетіндей, нарықтық
баға қалыптасу заңы әсер етеді. Сонымен қатар, кәсіпорындар өнімді жаңа
нарықтарға шығару арқылы да табыстылық деңгейін арттыруға тырысады. Алайда,
қайда бармаса да кәсіпорынның қаржы менеджерлері мен басшылығы өнімді
өндіруге кеткен шығындарды қысқарту мәселесінен қашып құтыла алмайды. Онсыз
фирманың рентабельділігін арттыру мүмкін емес. 20
Дәстүрлі көзқарас бойынша шығындарды қысқартудың маңызды әдістері –
бұл өндірісте тұтынатын ресурстарды, атап айтқанда материалдық және еңбек
ресурстарын, үнемдеу болып табылады. Мысалға, өндіріс шығындарының
құрамында айтарлықтай үлесті еңбекақы шығындары алады. Сол себепті
рентабельділікті басқарудағы өзекті міндеттердің бірі өндірілген өнімнің
еңбек сиымдылығын төмендету, еңбек өнімділігін арттыру, әкімшілік
персоналдың санын қысқарту болып табылады.
Өнімнің еңбек сиымдылығын төмендету, еңбек өнімділігін арттыру түрлі
жолдармен қамтамасыз етілуі мүмкін, солардың ішіндегі ең маңыздысы -
өндірісті механизациялау және автоматтандыру, жоғары өндіргіш
технологияларды қолдану, ескірген құралдарды алмастыру. Алайда олар өз
пайдасын тигізу үшін оларды дұрыс қолдана білген дұрыс. Кәсіпорындар
қымбат, жоғары технологиялы құралдарды сатып алып, оларды дұрыс қолдануға
дайын бола алмай, олардан алған пайдасы тым төмен болатын жағдайлар да
кездеседі. Жұмсалған шығындар күткен нәтижелерді бермейді.
Материалдық ресурстар өндірістік шығындардың құрылымында 60%-ға
дейінгі үлес алады. Осыдан келіп бұл ресурстарды үнемдеудің, оларды ұтымды
қолданудың маңызы көрінеді. Жеткізіп берушілердің шикізаттары мен
материалдарының, жартылай фабрикаттарының сапасын талдау және тексеру де
айтарлықтай роль атқарады.
Негізгі өндірістік құралдардың амортизациясы бойынша шығындарды
қысқарту оларды тиімді қолдану, барынша толық жүктеу арқылы ғана мүмкін
болады.
Шет елдік фирмаларда өндірістік шығындарды қысқартудың маңызды
факторларының бірі – сатып алатын материалдардың оңтайлы мөлшерін,
өндіріске жіберілетін материалдардың оңтайлы мөлшерін анықтау және ұстану
болып табылады. 21
Өндіріске кеткен шығындарды қысқартудың дәстүрлі әдістерімен қоса
жаңадан пайда болған факторлар түптеп келгенде өндірістік шығындарды
оңтайлы деңгейге дейін жеткізуге мүмкіндік береді.
Көптеген отандық компаниялардың, банктердің, экономиканың түрлі
салаларындағы тауар өндірушілердің табысты қызмет ету, ұдайы өндірісті
барынша кеңейту мәселесі, бір жағынан, және банкроттылық пен шығынға ұшырау
мәселесі, екінші жағынан, бүгінгі таңда тіпті көкейтесті болып отыр. Тек
табыстың өсуі мен жаңа технологиялар енгізу ғана кәсіпорынның нарықтық
қызметін қаржыландыруды, оның ұдайы өндірісін дамытуды қамтамасыз ете
алады.
Табыстың арқасында кәсіпорынның бюджеттің, банктердің, басқа
кәсіпорындар мен ұйымдардың алдындағы міндеттемелері орындалады. 22
ІІ. КА-БИСКО ЖШС ҚАРЖЫЛЫҚ-ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ РЕНТАБЕЛЬДІЛІГІН ТАЛДАУ
2.1 Ка-Биско ЖШС сипаттамасы және экономикалық қызметін бағалау
Қазiргi уақытта “Ка-Биско” ЖШС Қазақстан Республикасының
Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілікті серіктестіктер
туралы Заңына және Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы Заңына
сәйкес қызмет етуде. 23, 24, 25
Кәсiпорында 187 адам өнiмдi еңбек етуде. Өндiрiстiк күштердiң жыл
сайын 6500 тонна кондитер өнiмдерiн шығаратын мүмкiндiгi бар. Қазiргi
уақытта кәсiпорында: бисквит, карамель, ирис, шоколад, кәмпит, зефир
шығаратын 4 цех жұмыс iстеуде.
Фабриканың зертханасы шикiзаттың және өндiрудiң барлық сатысында
өнiмнiң сапасына бақылау жасап отырады. Салқын тасымалдауыштарды
экологиялық қауiпсiз салқын тасымалдауыштарға ауыстыру арқылы салқындату
жүйесi жетiлдiрiлдi. Өндiрiстi автоматтандыру деңгейi де тұрақты дамуда.
Қолданыстағы механизмдердiң 100-ден астамы күрделi жөндеуден өткiзiлдi.
Осының бәрi цехтар бiр қалыпты жұмыс iстеуiн, технологиялық процестердiң
параметрлерiнің қатаң сақталуын, цехтардың бар қуатын күшейтудi, қазiргi
заман технологияларын қолдануды қамтамасыз етедi.
Шоколад дайындайтын цехтың жыл сайын 360 тонна какао бұршағын өңдеу
мүмкiндiгi бар. Нәтижесiнде жоғары сапалы какао майы, ұнтақталған какао
ұнтағы, шоколад глазурi өнiмдерi дайындалады. Бұдан басқа, фабриканың
кондитерлiк өнiмдер ассортиментiне төмендегiлер кiредi: шоколад - вафелдi,
пралине, помадалы және желе, көп қабатты кәмпиттер; мұздақ, жемiс-жидек
толтырылған, бұлғанған, помадалы және қабатталған салмалары бар,
глазурленген карамельдер; сегiз түрлi ирис, желатиннен жасалған мармелад,
капол және қант қосылған желелi мармелад пен глазурленген мармелад, ақшыл-
қызғылт зефир және глазурленген зефир, десерттiк тақта шоколадтар, сүт
қосылған, ащы қоспалар қосылған және салмалары бар шоколадтар, кеуектi
шоколадтар; негiзi желатиннен жасалған мармелад, жаңғақ пен жүзiмнен
жасалған драже; бөлшектеп өлшенген, глазурленген вафли; түрлi қаптамадағы
қантты және затяжное печеньелерi; диабетпен ауыратындардың тұтынуына рұқсат
етiлген нәрлiлiгi төмендетiлген қант алмастырғыштарынан жасалған “На
здоровье” сан алуан түстi брендiнiң құрамына кiретiн шоколад, кәмпит,
печенье, вафли, драже; шығыс тәттiлерiнiң төрт түрi бар. Өнiмнiң сексеннен
астам түрi салмағы 20-500 г полипропилендi, картонды, флатты қаптамаға
бөлшектеп салынып шығарылады.
“Ка-Биско” ЖШС өз әрiптестерiне шығарылатын өнiмдi сатуда мейлiнше
қолайлы жағдай жасауды өзiнiң ең маңызды мақсаты деп бiледi. Сондықтан
көтерме саудагерлерiмен бiрлесе жұмыс iстеу үшiн оларға ұтымды экономикалық
және ұйымдық ынталандыруларды ұсынады.
Өндiрiстiк инфрақұрылымның құрамында логистиканың тиiмдi сызбасы
қолданылуда. Ол экспорттық және импорттық операцияларды үлкен мөлшерде iске
асыруға, тұтынушыларға өнiмдi жеткiзудi тиiмдi ұйымдастыруға, тұтынатын
кондитерлiк өнiмдерi қарбалас кезде жан-жақты қамтамасыз етуге мүмкiндiк
бередi. Қойма орындары ауа тазартатын қондырғыларымен қамтамасыз етiлген.
Жүк таситын автокөлiк жылу өткiзбейтiн қораптармен жабдықталған. 26
Ка-Биско кәсіпорнының шаруашылық және қаржылық қызметінің жалпы
сипаттамасы Қазақстан Республикасының заңнамасымен және оның Жарғысымен
анықталады:
1 Серіктестіктің заңдық статусы.
1.1 Серіктестіктің ресми мәртебесі Қазақстан Республикасының әділет
органында Серіктестік заңды тұлға ретінде мемлекеттік тіркеуден өткен кезде
белгіленеді.
1.2 Серіктестіктің меншік формасы - жеке меншік.
1.3 Серіктестік өз жұмысында Конституцияны, Қазақстан Республикасының
заңнамасын және осы Жарғыны басшылыққа ала отырып қызмет жасайды.
2 Серіктестіктің қызметі:
2.1 Серіктестіктің негізгі мақсаты, заңды қызметін жүргізу арқылы таза
табыс табу.
2.2 Қызметінің мәні: тамақ өнімдерін өндіру.
2.3 Тамақ өнімдерін көтерме бағамен сату және бөлшектеп сату.
2.4 Адам денсаулығын қорғау жөніндегі әрекет.
2.5 Қолданымдағы заңнамада тыйым салынбаған қайсібір қызмет түрлерін
көрсету.
3 Серіктестіктің мүлкі оның жеке меншігі болып табылады.
3.1 Серіктестіктің мүлкі:
а) акцияларды орналастыру кезіндегі төлемнен;
б) қызметтен түскен табыстардан;
в) ҚР заңнамасы тыйым салмаған негіздер бойынша алынған өзге
мүліктерден құралады.
4 Серіктестіктің жарғылық капиталы 20 000 000 (жиырма миллион) теңгені
құрайды. Серіктестіктің Жарғылық капиталы құрылтайшылардың ақшалай және
материалдық жарналары негізінде құралады.
5 Серіктестіктің органдары ол:
5.1 Жоғары орган - Құрылтайшылардың жалпы жиналысы;
5.2 Басқару органы- Директорлар кеңесі;
5.3 Атқарушы орган (алқалы) - Басқарма, оны Төраға басқарады да,
Басқарманың Төрағасы (бұдан әрі Серіктестік Президенті) деп аталады;
5.4 Ішкі аудит қызметі.
6 Құрылтайшылардың жалпы жиналысы құзыретіне кіретін мәселелерге
келесі мәселелер жатады:
6.1 Серіктестік Жарғысына өзгертулер мен толықтырулыр енгізу немесе
оның жаңа редакциясын бекіту;
6.2 Серіктестікті өз еркімен қайта құру немесе тарату;
6.3 Серіктестіктің жарияланған капиталын өзгерту туралы үкім шығару;
6.4 Есеп комиссиясының мүшелерінің сан құрамын, өкілеттілігінің
мерзімін айқындау, коммисиясының мүшелерін сайлау және олардың
өкілеттіліктерін мерзімінен бұрын тоқтату.
6.5 Директорлар кеңесінің мүшелерінің санын, өкілеттілігінің мерзімін
айқындау, мүшелерін сайлау және олардың өкілеттіліктерін мерзімінен бұрын
тоқтату, сондай-ақ Директорлар кеңесінің мүшелеріне төленетін сыйақы шарты
мен мөлшерін анықтау.
6.6 Серіктестікте аудит жүргізетін аудиторлық ұйымдарды айқындау.
Жылдық қаржы есебін бекіту.
6.7 Серіктестіктің жылдық қаржы есебінен түскен таза табысты бөлу
тіртібін бекіту, таза табысты құрылтайшылар арасында бөлу туралы шешім
қабылдау.
8. Атқарушы орган. Серіктестіктің ағымдағы қызметіне басшылықты
атқарушы орган жүзеге асырады, ол алқалы атқарушы орган болып табылады
Серіктестіктің атқарушы органы ҚР Жауапкершілігі шектеулі және қосымша
жауапкершілікті серіктестіктер туралы Заңымен Қазақстан Республикасының
басқа заң актілерімен және осы Жарғымен Серіктестіктің басқа органдары мен
лауазымды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz