Кәсіпорынды басқаруда бөліксіздік таныту
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 5
I-ТАРАУ. КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ БАНКРОТТЫҒЫ МЕН ТӨЛЕМ
ҚАБІЛЕТСІЗДІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 7
1. Кәсіпорын банкроттығының экономикалық табиғаты мен мәні 7
2. Кәсіпорын банкроттығы мен төлемкабілетсіздігінің пайда болу
себептері 11
3. Кәсіпорынның қаржылық және экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етудің
мүмкіндігі және объективті қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ..
П-ТАРАУ. АЛТЫН ЖІП АК,-НЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ КЫЗМЕТІ МЕН
БАНКРОТТЫҚ МҮМКІНДІГІНЕ АНАЛИЗ 21
1. Кәсіпорынның технико-экономикалық мінездемесі 21
2. Алтын жіп АК – ның банкроттыққа ұшырау каупі және қаржылық
жағдайын талдау 24
Ш-ТАРАУ.КӘСІПОРЫНДЫ ҚАРЖЫЛАЙ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
САУЫҚТЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ 39
1. Банкроттың алдын алу 39
2. Банкроттыққа қарсы стратегиялық жоспарлау 43
ҚОРЫТЫНДЫ 49
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 51
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы кәсіпорындарында соңғы жылдары еліміздің
экономикалық нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты түбегейлі өзгepicтep
орын алуда. Нарықтык экономикаға өту біздің қаржы саясаты үшін кәспорынның
банкроттығы ұғымының пайда болуына әкелді. Тұрақсыз экономикалық даму,
жоғарғы инфляция, салық, саясатының тұрақсыздығы, саяси тұрақсыздық,
кәсіпорын менеджерлері біліктілігінің жeткiлiкciздiгi жағдайында
банкроттықтың мәні артады. Банкроттық банкроттық жағдай және оны жою үшін
қаржылық баскарудың арнайы әдістері кажет.
Kaзipгi уакытта кез келген кәсіпорынның шаруашылық субъектісі ретінде
құқық жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік және
қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік ашты. Атап
айтқанда, ішкі және сыртқы рынокта билікті серіктерін таңдауға қол жетті,
өйткені болашақтағы бірлескен ic-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған
байланысты болды. Дегенмен, шаруашылық субъектілер мен кәсіпорындардың
көпшілігі төлемқабілетсіз және дәрменсіз болуы экономиканың дамуының
ұзакмерзімді перспективасы жолында күрделі кедергі болды.
Жалпы әp6ip кәсіпорын үшін кәсіпорынның бәсекеқабілеттілігін арттыру
мақсатында жүзеге асырылып жаткан шаралардың маңыздылығы банкроттыққа қарсы
басқарудың, рөлін атқарады. Осыған сәйкес кәсіпорындар өндірген өнімдердің
бағасын төмендету, өткізу көлемін көбейту, әрі нарықтағы тауарлардың
сапалық көрсеткіштер жағынан ерекшеленетін өнім турлерін өндіру арқылы
нарықтағы жағдайын ныхайтуға ұмтылады.
Жоғары деңгейдегі бәсеке жағдайында әрбір кәсіпорын мақсаты
төлемқабілетті және қаржылай тұрақты болу. Дегенмен, кейбір кәсіпорындар
сот шешімі бойынша төлемкабілетсіз деп танылып, банкротқа ұшырайды.
Банкроттык-кәсіпорынның ұдайы өндіpiс капиталының шаруашылық механизмінің
балансының бұзылуынан, яғни оның, қаржылық және инвестициялық саясатының
тиімсіз болуынан туындайды. Сондықтан шаруашылық кызметтің негізгі
көрсеткіштерінің өсу деңгейінің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін және
қаржылық банкроттығы жағдайынан шығу үшін кәсіпорынның жағдайын жаксартуға
бағытталған бағдарлама жасау керек.
Банкроттық - нарыктық экономика жағдайында объективті экономикалык
құбылыс болғандықтан Қазақстанда ол оны сауықтырудың құралына айналмады.
Сондықтан бұл жұмыстың максаты кәсіпорындардың банкротқа
ұшырауы, төлемқабілетсіз болу ce6eптepi, оның салдары және оның алдын алу
бағыттарын аныктау, банкроттыққа қарсы басқарудың ролі мен маңызын зерттеу
болып табылады.
Қойылған мақсатқа сәйкес және мәселенің зерттелу маңыздылығына қарай
міндеттері:
-банкроттық; ұғымының әлеуметтік-эконмикалық, экономикалық-құқықтың
мазмұнын ашу;
-кәсіпорындағы банкроттықтық жағдайлардың пайда болу себептері мен
белгілерін анықтау;
-кәсіпорын дәрменсіздігінің даму кезеңдерін сипаттау;
-банкроттыққа қарсы баскарудың ксіпорында дамуын жeтiлдipy;
Зерттеу объектісі ретінде банкроттыққа ұшыраған кәсіпорындарды атауға
болады.
Зерттеу пәні банкроттықтьң алдын алу шаралары бойынша теориялық және
практикалық мәселелер жиынтығы және Қазақстан кәсіпорындарда оны шешудің
жаңа бағыттарын талап ететін мәселелер.
Зерттеу жұмысының әдістемесі мен әдістеріне негізінен отандык және
шетелдік ғалымдардың осы мәселе бойынша еңбектері мен ғылыми мақалалары,
сонымен 6ipre ғылыми семинарлар мен конференциялар материалдары, баспа
жариялымдары, т.б. жатады.
Зерттеу әдістемесі жүйeлiлiк, салыстырмалық, болжау, талдау, т.б.
әдістерге непзделген.
Жұмыстың зерттелу барысындағы ақпараттык негізгі Қазақстанның
заңшығарушылык актілері мен нормативтік құжаттары, банкроттық кәсіпорынның
қаржы-экономикалық жағдайын сауықтыру сұрақтары бойынша мәліметтер, сонымен
қатар әcipece орыс ғалымдарыньң кәсіпорынның қаржы жағдайын талдау мен
банкроттыққа жол бермеу шаралары бойынша ғылыми еңбектері мен оқу
құралдары.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы. Зерттеу барысында жаңа қорытынды деп
танылған ұсыныстар көрініс тапты, атап айтсақ:
-отандық және шетелдік ғалымдардың көзқарастарын талдау мен жүйелеу
негізінде банкроттық ұғымының нарықтық экономиканын объективті
экономикалық феномені ретінде мәні анықталды;
-кәсіпорынның банкроттық алдындағы жағдайының пайда болуын
негіздейтін факторлары мен белгілері сипатталды;
-кәсіпорындағы банкроттыққа дейінгі кезеңнің тұрақтылығын сақтау мен
банкроттыққа қарсы баскаруды жетілдіру бойынша ұсыныстардың жүзеге асуы;
Сонымен 6ipre жұмыстың жазылу барысында зерттеу тақырыбы бойынша негізгі
көрсеткіштер кестелер, сызбалар, суреттер мен графиктермен сипатталған,
сонымен қатар соңғы деректерге сәйкес статистикалық мәліметтермен
толықтырылған.
1-ТАРАУ. КӘСІПОРЫННЫҢ БАНКРОТТЫҒЫ МЕН ТӨЛЕМ
ҚАБІЛЕТСІЗДІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорын банкроттығының экономикалық табиғаты мен мәні
Нарық жағдайында кәсіпорыннын өміршендігінің кепілі оның қаржы-
экономикалық тұрақтылығы болып табылады. Бipaқ 6іpқaтap отандық
кәсіпорындардың қаржылық, нәтижесі мен экономикалық дамуы ойдағыдай
қолданыс таба алмай, дәрменсіз немесе банкроттық жағдайға душар болуда.
Банкроттық нарық шаруашылығының 6ip категориясы ретінде соттың шешімі мен
немесе кредитордьң келісімі бойынша соттан тыс ресми турде жарияланады 1997
жылғы 21 каңтардағы №67-1 Қазақстан Республикасыньң Банкроттық туралы
(Банкроттық туралы зандар Қазақстан Республикасының Конституциясына
негізделеді және осы Заң мен Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік
кқұқықтық актілерінен тұрады).
Заңына сәйкес, ол қарызын төлей алмайтын, ақшалай міндеттемелер талабын
қанағаттандыра алмау, сонымен қатар өзіне тиісті мүлік есебінен бюджет пен
бюджеттен тыс қорларға міндетті төлемдерді қамтамасыз ете алмау жатады.
Басқаша айтқанда, шаруашылық субъектісінің қарызды төлей алмауы, ағымдағы
операциялық қызметті қаржыландыра алмауы, қарыздардың, міндеттемелерінің
өсуіне байланысты жедел міндеттемелерді өтеу қабілетсіздігі немесе
борышкердің балансының қанағаттанарлықсыз құрылымына байланысты ұғымдар
кіреді.
Баланстың қанағаттанарлықсыз құрылымы борышкердің мүлкі мен
міндеттемелерінің өтімділік деңгейінің жетіспеуіне байланысты кредитордың
алдында мулік есебінен міндеттемелерін дәл уақытысында төленбеуі
жағдайында орын алады. Мұндай жағдайда мүліктің жалпы құны борышкер
міндеттемелерінің жалпы сомасына тең немесе одан асып Keтyi мумкін.
Банкроттық ұғымы экономикалық және құқықтық қатынастардың өзара тығыз
байланысқан кең саласын қамтиды. Құқықтық тұрғыдан, банкроттық
–кәсіпорынның жойылуына (ликвидация) негіз болатын төлемкабілетсіздігінің
құқықтық танылуы болып саналады. Совет энциклопедиялық сөздікте банкроттық
(итальян сөзі Banco - банк және gotto - құлдырау) – дәрменсіз, кәсіпорынның
немесе азаматтық қаржысыз болуы, осыған орай өз міндеттемелерін төлеуге
дәрменсіз болуы.
Банкроттық туралы Заңда 1 тараудың 1-бабында 2) банкрот дәрменсіздігі
сот белгіленген борышкер; 3) банкроттық борышкердің сот шешіммен танылған
оны таратуға негіз болатын дәрменсіздігі - деп белгіленген.
Дәрменсіздік (банкроттық) орыс ғалымдарының көзқарастары бойынша
-борышкердің төлемқабілетсіздігінің сотпен анықталуы немесе баланс
құрылымының қанағаттанарлықсыз болуы.
Ал қазақстандық ғалымдар өз анықтамасын ұсынды: банкроттық
шаруашылық субъектісінің экономикалық дәрменсіздігі, оның
карыз
міндеттемелері бойынша төлемқабілетсіздігі, шаруашылық соттың шешімімен
жариялануы.
Жалпы банкроттық өзінің мәні бойынша - нарықтық экономиканың қалыпты
құбылысы, бәсекелік күрестің табиғи процесі. Банкроттық бәсекелік күрес
нәтижесі ретінде өндірістің дамуын, іскерлікті ынталандырады.
Банкроттық-кәсіпорынның ұдайы өндіріс капиталының шаруашылық механизмінің
балансының бұзылуынан, яғни оның қаржылық және инвестициялық саясатының
тиімсіз болуынан туындайды. Сондықтан шаруашылық кызметтің негізгі
көрсеткіштерінің өсу деңгейінің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін және
қаржылық банкроттығы жағдайынан шығу үшін кәсіпорынның жағдайын жаксартуға
бағытталған бағдарлама жасау керек.
Дегенмен көптеген ғалымдар банкроттықты құқықтық қатынастарды сипаттайтын
категория ретінде қарастырады. Құқықтық тұрғысынан банкроттық - ол сот
шешімімен немесе борышкердің жариялауы бойынша борышкердің қаржы
міндеттемелері бойынша кредиторлардың талабын толык қанағаттандыруға
дәрменсіздігі. Банкроттық – кәсіпорынның жойылуына негіз болатын оның
төлемқабілетсіздігінің құқықтық танылуы болып табылады. Құқықтық бағыттың
негізгі соттың дәрменсіз деп тануы.
Сонымен 6ipre қазақстандық зерттеушілер төлемкабілетсіз және дәрменсіз
түсініктеріне нақты жауап берген: төлемқабілетсіз - деп борышкердің өтеу
мерзімі қаржы міндеттемелері мен басқа да қарсы сипатындағы талаптарын
орындай алмауы, ал дәрменсіз - деп кәсіпорынды банкрот деп тану мақсатында
тауарлар (жұмыс, қызмет) төлемі бойынша кредиторлар талабын қанағаттандыра
алмауы.
Жалпы әp6ip кәсіпорын үшін кәсіпорынның бәсекеқабілеттілігін арттыру
мақсатында жүзеге асырылып жатқан шаралардың маңыздылығы банкроттыққа қарсы
басқарудың рөлін атқарады. Осыған сәйкес кәсіпорындар өндірген өнімдердің
бағасын төмендету, өткізу көлемін көбейту, әpi нарықтағы тауарлардың
сапалық көрсеткішштер жағынан ерекшеленетін өнім түрлерін өндіру арқылы
нарықтағы жағдайын нығайтуға ұмтылады.
Экономика-құқықтық тұрғыда банкроттықты қарастыруда оны таза
экономикалық, немесе таза құқықтық деп бөлуге болмайды.
Банкроттықты экономикалық тұрғысынан қарастырғанда негізінен шаруашылық
cубъектісінің дәрменсіз болуынын себептерін зерттеуге бағытталады. Сонымен
6ipгe, банкроттық макро-, микроэконмикалық түрде қарастырылады, яғни
бірінші бағыт бойынша нарық теориясының қорытындыларына негізделсе, eкiншi
- фирмалар теориясына негізделеді.
Басқаша айтқанда, экономикалық бағыт кәсіпорынның банкроттығын
экономикалық механизмдерін, яғни оны қаржы банкроттығы ретінде қарастырады,
ал құқықтық бағыт-кәсіпорынның төлемқабілетсіз, яғни банкроттық жағдайға
дұшар болғанын мойындағаннан кейінгі кәсіпорындардың жоюлуы.
Ұйымдастырушылық құқықтық механизмі, банкроттықтың күрделі табиғатынан
туындайды, яғни ол макроэкономикалық.
микроэкономикалық және қогамдық аспектіге ие: экономика тұрғысынан
банкроттық және ликвидациялық процесс ретіндегі банкроттық.
Сонымен, банкроттық деп кредиторлар мен борышкерлер арасындағы
сонғылардың төлeмкaбiлeтciздiгi мен міндеттемелері бойынша уакытылы қарызын
төлей алмауы бойынша қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория болып
табылады.
Кез келген басқару қызметі өз деңгейінде тәуекел сипатына ие болады.
Қазақстандағы нарықтық қатынастардың қалыптасуы басқару шешімдерің қабылдау
күрдешілікті мен олардың нәтижесін болжау күрделілігімен сипатталады.
Коммерциялық ұйымдар пайданы максимализациялауға ұмтылуда заңдылыққа
сүйенеді: пайда көп болған сайын, тәуекел де көп болады. Мұндай жағдай үш
мүмкін болатын экономикалық нәтижесінен сипатталады: Tepic (жеңілу,
жоғалту, банкроттық, зиян), нөлдік, оң (жеңіс, пайда, табыс).
Кәсіпкерлік және тәуекел екі ажырамас түсінік. Банкроттық жағдайында
кәсіпорынның банкроттыққа ұшырау ықтималдылығы жоғары болады.
Кәсіпкерлік процестін қозғаушы күші (тәуекелге бару тілегі) Макконел Қ.Р.
мен Брю бойынша жеке қызығушылық: әp6ip экономикалық бірлік өзіне тиімді
icкe ұмтылады. Сондықтан кәсіпкерлер мақсаты кәсіпорынның пайдасын
максимализациялау немесе жоғалтуларды максимализациялау болып саналады.
Осыған байланысты кәсіпкер пайда табу үмітіне қарай баруға мәжбүр.
Kәciпкepлiктiң соңғы нәтижесі-өндірген өнім мен қызмет болып табылады.
Жалпы кәсіпорынның табысты дамуын қарастыруға болады,ол 4 сатыдан тұрады :
1) Жаңа идеяларды іздеу мен бағалау.
Барынша көп табыс келтіру-кәсіпкерліктің ен қозғаушы факторы. Кәсіпкерлер
өзіне тиімді өзгерістер,яғни жұмыстарына жаңалықтарды енгізеді, мақсаты-
пайда табу. Нарыққа жаңа тауар ұсынған алғашқы фирма оларды белгілі 6ip
уақытқа дейін баламалы құннан жоғары бағамен сатады. Miнe осы қабілет
әдеттегіден ерекше шешім қабылдау қабілетін және icкe шығармашылыкпен қарау
іскерлік әлемінде жоғары бағаланады.
2) Бизнес-жоспарды құру.
Бизнес-жоспарды құру -күрделі мәселелердің 6ipi, ягни өзіне нарық
сегменттерін қосатын, оның көлемін және негізгі сипаттамаларын, маркетинг
жоспарын, өндірістік және қаржылық жоспарларды қамтамасыз ету болып
табылады.
3) Қажетті ресурстарды табу.
Бұл ен бастысы қандай ресурстар қажеттігін нақты бағалау; бастапқы
деңгейден қаталама деңгейді ажырата білу; ресурстар жетіспеушілігімен
байланысты тepic зардаптарды бағалау жұмыстары жүзеге асырылады.
4) Құрылған кәсіпорынды басқару.
Әp6ip кәсіпорынды баскару мәселесі - нақтыланған өнім стилінің
басқарушысынан тұрады, ұйымдық құрылым құруды ұйымдастыру, табыстың
шешушi тетіктерін және де әлсіз жақтарын табу арқылы шешім қабылдаудан
тұрады.
Ал жалпы жаңа кәсіпорын құру пpoцeci 3 нeгiзгi кезеңнен тұрады:
1-ші кезеңді дайындық кезеңі деп аталады, мұнда кәсіпкердің кызмет
түрін және көлемін анықтау және ұйымдастырушылық-құқықтық
формасын таңдайды;
2-ші кезең, яғни құрылтайшылық кезеңде құрылтайшы құжаттарды дайындау
процестері мен мемлекеттік тіркелу және кәсіпорынның атрибуттарын енгізу
мәселелері шешшеді,
З-ші ұйымдастырушылық кезеңінде жаңа шағыш кәсіпорынның ұйымдастырушылық
құрылымын құру мәселесі қарастырылады, яғни негізгі өндірістік құрылымын,
басқару құрылымы, персоналдық құрылым және өндірістік инфрақұрылым.
Оған нұскалармен салыстырғанда табыс ала алмау немесе зиян шегудің
ықтималдығы, шаруашылық тәуекелдің негізінде мүмкін болатын және шығындар
мен нәтежиелердің ара-қатынасы жатады.
Сонымен қатар, кәсіпкерлікті тиімді ұйымдастырудың мәнді сипаттамалары да
бар және олар келсідей:
1) Мақсатты анықтау.Ол пайдалылықтың негізін eнгiзyдe маңызды болады.
Кезінде Барух Спиноза әлемді билейтін мудде деп атап көрсеткен екен. Ал
Аристотельде мудде туралы: игілік барлық жерде екі шартты сақтауды талап
eтеді. Біріншісі-қандай қызмет болмасын ең соңғы муддені дұрыс табу.
Eкіншісі-сол түпкі муддені icкe асыру үшін керектi құралдарды табу.
2) Мақсатқа жету жолдары. Мақсатқа жету жолында кәсіпкер жету құралдарын,
әдістерін анықтауы қажет. Бұл тұрғыда пайда алу мен басқару сапасының өзара
үйлесуінің қамтылуы қажет.
3) Мадақтау мен жазалау жүйесінің болуы. Мұнда жұмысты ұйымдастыруда
шығармашылык ықылас көрсеткені үшін марапаттау туралы айтылады. Жазалау-
ықыластың жоқтығы үшін мәселеің қою жөнінде болады. Кәсіпкер алдына жаңа
мәселелерді іздеп кояды және оларды шешудің жолдарын іздейді. Бұл жағдайда
ғылыми тәсіл қолданылады.
4) Басқару стилі. Мұнда кәсіпкерге төнетін қауіп-қатер де, адамдарды
жұмысқа жұмылдыру, оларды марапаттау және тағы басқа факторлар да
жатады.
5) Ұйымдастырушылық құрылым. Бұл жерде оның икемділігі туралы сөз болады,
яғни оның негізгi объектісі-өндіріс болып табылады. Құрылым өндіріске
қарағанда екінші болып, рынок жағдайына байланысты бағытталуы тиіс.
6) Кәсіпкерлік кәсәпорындардың айырмашылығы, яғни сонымен қатар, сандық
сипаттары бары: жұмыскерлер саны, капиталдың, жылдық айналымы,
кәсіпорындардың шамалары.
7) Кәсіпкерлікті сипаттайтын негізгі қасиеттерi - ол қызмет еркіндігі.
субъектілердің тәуелсіздігі, сонымен қатар, кәсіпкерлік қызмет өрісінде
тәуелсіздік.
Қандай басқару тәсілін таңдау қажеттілігі. Еркіндік өндіріс бағдарламасын
қарастыруда көрінеді,мысалы бағдарлама, өндіріс жоспары.
Тәуекелдікке қатынасы. Жасағыштық тәуекел және тәуекелдік түрлерінің
жиынтығының тепе-теңдігі болып саналады.
Енді кәсіпкерге тән сипаттарды аныктайтын болсақ ол келесідей болады:
1) қызмет өрісін кәсіпшілік біліммен басқару;
2) өндірістік-маркетингтік қызметті басқару үшін басқарушы 6ілімi мен
тәжірибесі болу;
3) өзінің мүмкіндіктерін дұрыс бағалай білу және рыноктағы жағдайды
ескеру, қаржы құралдарын тарта білу,
4) экономикалық ойлау қабілеттілігі, құзыретті болу,
іскерлік мәдениетті, тәжірибелі болу,
5) өндірісті ұйымдастыруды білу, қойған мақсатқа жету үшін тәуекелге
бару,
6) талдай білу және рыноктың мүмкіндіктерін пайдалану,
жаңашыл ойлар болуы.
Сонымен қатар кәсіпкерлік бірнеше белгілер мен кызметіне байланысты
жіктелінеді.
біріншіден, көлeмi бойынша:-шағын, орта, ipi;
екіншіден, меншік түріне қарай: -жеке, мемлекеттік және аралас;
үшіншіден, аумағы бойынша: -жергілікті, аймақтық,
республикалық, халықаралық;
төртіншіден, салалық бағыты бойынша: -өнеркәсіптік, аграрлық, құрылыс.
көлiктiк, саудалық, инфрақұрылымдық;
бесіншіден, атқаратын қызметтеріне байланысты:
-өндірістік, коммерциялық, қаржылық, кеңестік;
алтыншыдан, ұйымдастырушылық-құқықтық формасы бойынша:
индивидуалды кәсіпкерлік, өндipicтiк кооперациялар;
толық серіктестіктер; - сенім серіктестіктері
жауапкершілігі шектеулі cepiктестіктер;
6ipiккен кәсіпорындар формалары;
акционерлік қоғамдар.
Ал жалпы экономикасы дамыған елдерде кәсіпкерлікті ұйымдастырудың үш
негізгі нысанан кездестіруге болады: жеке шаруашылық,
серіктестік, корпорациялар.
1) Жеке шаруашылык дегеніміз әрбір меншік иeci жеке өзi ғана шешім
қабылдап, шаруашылықтың барлық iciнe жеке жауапкершілікті алатын.
өндірістіi ұйымдастыру болып табылады. Мысалы, 80-жылдар ортасында
АҚШ-та 7 миллионға таяу жекеше шаруашылыктар болған.
Артықшылығы: барлық icтің журуіне меншік иeci - қожайынның толық
бақылауы.
Кемшілігі: капитал мөлшерінің аздығы, шығын, зиян және тағы басқалары
үшін жеке жауапкершілік.
2) Серіктестік дегеніміз-екі немесе бipнешe кәсіпкерлер кәсіпорын үшін
6ipre шешім қабылдап, 6ipre жауап беретін өндірісті ұйымдастыру түpi болып
саналады. Мысалы, АҚШ-та 80-жылдардың ортасында 1 миллионнан астам
серіктестік түрінде кәсіпкерлік болған.
Артықшылығы: капитал мөлшері жоғары, барлык серіктестіктер бірдей иелік
етеді және шығын үшін де, зиян үшін де бірдей жауап береді.
Бұл кәсіпкерлік түpi көбінесе сауда, делдалдық қызметтерде, қызмет көрсету
салаларында көбірек тараған, немесе көпшілік жағдайда ол өндіріске
байланыссыз болады.
3)Корпорациялар акционерлік меншік негізінде ұйымдастырылады.
Айырмашылығы: кәсіпкер жеке меншік пен жеке меншік иесінен бөлінген, оның
қаржылық қызметі шектелген.
Артықшылығы: акцияларды сату арқылы едәуір капиталды icкe қатыстыру
мүмкіншілігі корпорацияның иелері ешқандай материалды жауапкершілікке
тартылмайды
Кемшіліктері акция иелерінің барлығы бірдей корпорацияны басқару ісіне
қатыса алмайды,салық жалпы табысқа салынуымен қатар әp6ip акция иелерінің
дивидендіне де салынады.
1.2 Кәсіпорын банкроттығы мен төлемқабілетсіздігінің пайда болу
cебeптeрі
Банкроттық кәсіпорынның ұдайы өндіріс капиталының шаруашылық механизмінің
балансының бұзылуынан, яғни оның қаржылық және инвестициялык саясатының
тиімсіз болуынан туындайды.
Жалпы абсолютті төлемқабілетті кәсіпорын деп міндеттемелері жок және
капиталының құрамы толык өзіндік капитал болып табылатын төлемкабілетті
кәсіпорындар жатады. Кәсіпорынның төлемкабілетсіздігі міндеттемелердің
мөлшеріне тура пропорционалды және пайда көлеміне кepi пропорционалды
болады.Сондықтан кәсіпорынның төлемқабілетсіздігінің негізгі себептеріне,
1-ден, пайда көлемінің төмендеуіне әсер ететін факторлар, 2-ден,
міндеттемелердің өсуіне әсер ететін факторлар жатады.
Пайданың өсу деңгейінің бәсеңдеуі немесе оның абсолютты азаюы орын алады,
егер:
-тауарбастылық жағдайда, яғни өнімнің сапасы қанағаттанарлықсыз, бағасы
жоғары және оған қажеттілік деңгейі төмен болса, рынокта ол өніміне деген
сұраныс азаяды;
-жіберілген өнімге төлемнің қайтарылмауының (невозврат) өcyi, яғни
кәсіпорын сенімсіз сатып алушылармен байланыста болып немесе сатып
алушыларды epiксіз таңдағанда орын алады;
-тыйым салу, квота, кедендік кедергілер, т.б. шектеулер орнату арқылы
рынокты шектеу;
Ал мiндeттeмeлepдiң озып өcyi келесі жағдайларда орын алады:
-кәсіпорынның тиімсіз ұзақмерзімді қаржылық салымдарды жүзеге асыруы;
кәсіпорынның өндіріс көлемі мен табысының өсуіне әкелмейтін, жұмыс
істемейтін қорлармен жүктеуі; кәсіпорын құралдары пайдаға қатысы жоқ есеп
айырысулармен жүзеге асырылуы; -кәсіпорынның зиян шегуі;
Жоғарыдағы аталған төлемқабілетсіздіктің жалпы себептерінің жиыны
мемлекет өндірісі мен нарыққа тәуелсіз өз міндеттемелері бойынша уақытылы
есептесу кыиндыктарына душар болған барлық кәсіпорындарға тән.
Сонымен 6ipгe, ақшалай ағымдарды жоспарлау мен басқарудың болмауынан
жағдай қиындайды.
Жалпы төлемкабілетсіздіктің ерекше себептеріне 1-ден, нарық тапсырысынан
артта қалушылық, яғни ұсынылатын ассортимент, сапа, баға, т.б. туралы
айтуға болады; 2-ден, кәсіпорынның қанағаттанарлықсыз қаржылық басқарылуы,
яғни оның міндеттемеге жүктелуі. Бұл жағдай да қаржылық басқару дертіне
ұшырайды.
Сонымен қатар, банкроттықтың пайда болуының объективті және субъектвті
ce6eптеpi бар.
1. Шаруашылық жүргізу жағдайын жасаудың объективті ceбептеpi:
-экономиканы реформалаудың нормативті және заң
шығаратын
базаларының, қаржылық, ақша, несие, салық жүйелерінің жетілмегендігі;
-инфляцияның аса жоғары деңгейі;
-фирманың, құнды қағаздарының нарықтың құнының төмендеуі;
- бәсекелестің жоғары денгейі және соның нәтижесінде пайда болған
сәйкес келмейтін өндіріс шығындары төмендемей, өнім бағасының төмендеуі
және сәйкесінше өндіріс шығынының төменемеуі;
2. Шаруашылық жүргізуше тікелей қатысты субъективті себептер:
-банкротттықты уақытында болжап және келешекте сақтану;
-жарнама, өтімділік жүйесінің болмауы сұранысты толық зерттемегендіктен
сату көлемінің төмендеуі;
-өндipic көлемінің төмендеуі;
-ұқсас 6ipaқ сапасы жоғары өнімдерінің бағасына кейбір түрлердің
бағаларынын, жақындауы;
-ақталмаған жоғары шығындар;
-өнімнің төменгі рентабельдігі;
-өндіріс циклының өте көлемді болуы;
-үлкен карыздар мен өзара төлей алмаулар;
-ескі басқарма басшыларының нарықты кұруға бейімделе алмауы, сұранысы
жоғары өнімдерді шығаруда іскерлік танытпауы, инвестициялық, бағалық,
қаржылық саясаттың тиімділік таңдай алмауы;
Кәсіпорындардың жаппай банкроттыққа ұшырауы жағымсыз әлеуметтік
қиындыктарға соқтыруы мүмкін, сондықтан нарықтық экономикасы дамыған
елдерде, оларды толық күйреуден қорғау мен алдын алудың белгілі механизмі
қалыптасқан. Осы механизмнің негізгі элементтері мыналар: -банкроттықты
құқықтық реттеу;
-кәсіпорынның банкроттығы жайында актілерді жүзеге асыруға шешім
қабылдау процестерінің нормативтік-әдістемелік, экономикалық, ұйымдық
қамтамасыз етілеуі;
-келешегі бар (перспективалы) тауар өндipyшiлepдi қолдау мақсатында төлем
қабілеті жоқ, кәсіпорындарға мемлекеттік қаржылық көмек шаралары;
-банкроттық процедураға қатысушыларға экономикалық көмек көрсету;
-кең ауқымды қоғам үшін банкрот жайында ақпараттар жариялылығын
қамтамасыз ету;
Реселік зерттеулер жоғарыдағы аталған факторлар жиынынан, яғни кәсіпорын
дамуына кедергі келтіретін факторларды екі топқа бөлeдi: сандық және
сапалық.
1) Сандық, тәжірибеде сандық индикатор қолданылады, ол
банкроттықты болжауға мүмкіндік беретін - z-есебін оның
негізінде қаржылык көрсеткіштердің қатынасы өлшенген салмада
болады:
"Z есебі'" = айналым капиталыактивтер * 1,2 + бөлінбеген
пайдаактивтер *1,4 + өндірістік пайдаактивтер * 3,3 + акцияның нарықтық
құныактивтер * 0,6 + сату көлеміактивтер * 1; (1)
Банкроттықтың ықтималдығы:
"Z ece6i" = 1,80 немесе аз жағдайда - өте жохары;
"Z ece6i" = 1,81-2,7 жағдайында жоғары;
"Z ece6i" = 2,8 - 2,9 - мүмкін,
"Z ece6i" = 3,0 және одан жоғары болса - ыктималдығы аз. Z1,81 -
банкроттықтың жоғарғы ықтималдық аймағы;
Z3,0 - банкроттықтың төмен ықтималдық аймағы;
2) Банкроттықты болжайтын сапалық факторларға:
-қаржы eceбінің нашарлығы және шығындарды қадағалау қабілетсіздігі;
-өнеркәсіптің құлдырауы;
-компания басшылығының тәжірибемсіздігі;
-ұзартылған міндеттемелерді өтей алмауы;
-кәсіпорынды қосымша қаржыландыруға қабілетсіздігі
-коммерциялық тәукелдің жоғары деңгейі;
-нарықтық өзгерістерге жылдам беімделуге қабілетсіздігі;
-коммерциялық тәуекелдің жоғары деңгейі;
-нарықтық өзгерістерге жылдам беімделуге қабілетсіздігі;
-жеткіліксіз сападағы бухгалтерлік және қаржы eceбi жуйесі
-тұтынушылардың талап-тілектерінің өзгеруіне сэйкес
өндірісті беімдеуге қабілетсіздігі;
Кәсіпорынның банкроттық ықтималдығын болжау үшін нарықтық экономикасы
дамыған шет елдерде жай және айрықша акциялардың нарықтық құны, қаржылық
шаруашылық кызметтің нәтижелері туралы есеп және кәсіпорын балансының
негізінде есептелетін Э. Альтманның көп факторлы моделі кеңінен
қолданылады.
Бұл модель 1968 жылы болжаудың бас факторлы моделі ретінде пайда болған.
Осы модельді жасау барысында Э. Альтман 66 өнеркәсіп орындарын зерттеген,
оның жартысы банкроттыққа ұшырап, жартысы табысты болған. Ол мүмкін
болатын банкроттықты болжау үшін ұжымды болып келетін 22 талдау
коэффициентін зерттеген.
Банкрот болған америка фирмаларының қаржылык жағдайын, гүлденіп өсіп
келе жатқан кәсіпорындар көрсеткіштерімен салыстыра отырып, олардың
банкроттық ықтималыдығына байланысты дәрежесін және
салмақтың коэффициентісін аньқтап, бас негізгі көрсеткішті шығарған. Э.
Альтманның жалпы түрдегі моделi (несие қабілеттілік индексі) мынадай:
Z = 1,2 + К1 + 1,4К2 + 3,ЗКЗ + 0,6К4 + 1,0К5 (2)
Мұндағы; K1 = меншікті айналым қаражаттарактивтер;
К2= бөлінбеген табысактивтер;
К3 = пайыз бен салық төлеуге дейінгі табысактивтер;
К4= акцияның нарықтық құныактивтер;
К5 = өткізуден түскен табысактивтер;
Z индексінің шекті мәні статистикальқ сұрыптау мәліметтері бойынша Э.
Альтманның есептеуінше 2,675 болды. Осы өлшеммен нақты кәсіподақ үшін
есептелген несие қабілеттілік индексінің мәні салыстырылады.
Бұл кәсіпорындар арасында шек қоюға және болашақта (2-3 жыл) біреулерінің
банкроттыққа ұшырап (z 2,675 болғанда) және (z2,675 болғанда)
басқалардың қаржылық жағдайы тұрақтануы жөнінде пікір айтуға мүмкіндік
береді.
Сонымен қатар 1977 жылы Э. Альтман 7 факторлы моделін ұсынды, ол
модельдің дәлдігі 70% дейін болды және банкроттықты бос жылға жоспарлауға
мумкіндік береді. Бұл жеті факторлы модель келесі көрсеткіштерді қамтиды.
-активтердің рентабельділігі;
-пайданың динамикасы;
-несие бойынша пайызды өтеу коэффициенті;
-ағымдағы өтімділік коэффициенті;
-автономия кoэффициeнтi;
-жиынтық активтер;
Бұл модельдің құндылығы өте дәлдігінде, 6ipaқ қолданылуына ақпараттық
жeтicпeyшiлiгi қиындык туғызады (талдау есебінің мәліметтері қажет, ал ол
сыртқы пайдаланушыларда жоқ).
Сонымен 6ipre банкроттыққа сыртқы және iшкi факторлар әсер етеді
Сыртқы факторларға халықаралық, ұлттық, рыногтық, ал iшкi факторларға
фирманың бәсекелестік ортасы, қызмет принципі, ресурстар мен оларды
пайдалану, маркетингтік стратегиялар мен саясаты және қаржы менеджмент
жатады. Сыртқы факторлар:
1 .Халықаралык факторлар.
1.1.Жалпы экономикалық: -экономикалық даму циклдылығы;
-дүниежузілік қаржы жүйесінің жағдайы-транұлттык банктердің
қаржы саясаты;
1.2.Халықаралық саясаттың тұрақтылығы-халықаралық келісім-шарт
жасасу; -еркін экономикалық аймақтар құру;-тарифтік келісімдер;
-халықаралық маркетингі.
1.3.Халықаралық бәсеке:-б1рлескен кәсіпорындар құру;-лицензиялық сауда;
-фирмалық бәсекенің нарықтығы үлесін арттыру;
2.Ұлттык факторлар.
2.1.Саяси:-қаржы жүйесінің жағдайын-меншікке деген қатынас;-мемлекеттік
жер саясатының принциптері-мемлекеттің кәсіпкерлікке қарым-қатынасы;-
салық саясаты;-монополизмді шектеу;-бәсекені қолдау;-тұтынушылар мен
кәсіпкерлерді құқын қорғау шаралары;
2.2.Экономико-демографиялық факторлар :-халықтың табысының деңгейі-
сатып алушылардың қабілеттілік деңгейі-несие алу мүмкiндiгi;-кәciпкepлiк
бeлceндiлiгi;
З.Рыноктың факторлар.
3.1.Психологиялық;:-тұтынушылардың таңдауы, талғамы, әдеттері
мен дәстүрлері, тұтынушы нормасы;
3.2.Ғылыми-технологиялық;:-технолог иялық жаңалықтар;-өнімнің бәсекелік
қабілеттілігі; (дегенмен банкроттықтың ең күшті сыртқы факторы
технологиялық өзгерулер-ipi ғылыми-технологиялық қозғалыстар болып
саналады). Iшкi факторлар:
1.Фирманың бәсекелік ортасы: - саланың қызметінің мақсаты; -дәстурлер,
репутация және имидж;-персоналдың біліктілік құрамы; -нарықтағы үлeci және
циклдық, кезеңдері.
2. Қызметтің принциптері - меншік формасы; - басқарудың ұйымдастырушылық,
формасы; - инновациялық қызмет; - өндірісті басқару жүйесін ұйымдастыру; -
өндірістің диверсификациясы.
З.Ресурстар мен оларды пайдалану:-өндірістің әдістері мен құрылымың
жeтiлдipy;-өндipicтiк циклдың ұзақтылығы-өндірістік қорлардың денгейі;-
қаражаттар айналымы.
4.Маркетингтік стратегиялар мен саясаты-нарықты сегменттеу;-тауар
саясаты;-баға саясаты;-өткізу, сату саясаты-стратегиялық мақсаттар мен
сатуды болжау.
5қаржы менеджменті :-баланстың құрылымы-төлемқабілеттілік;
өтімділік; -капиталдың құны.
Сонымен қатар кeлeci сызбада ұйымдағы банкроттыктың субьективті және
обьективті ceбeптepi көрсетілген.
Сызба-1
Сызба-1 Ұйымдағы дағдарыстың субьективхті және обьективті ceбeптepi. Жалпы
төлемқабілетсіздіктің ерекше себептеріне 1-ден, нарық тапсырысынан артта
қалушылық, яғни ұсынылатын ассортимент, сапа, баға, г.б. туралы айтуға
болады; 2-ден, кәсіпорынның қанағаттанарлықсыз қаржылық басқарылуы, яғни
оның міндеттемеге жүктелуі. Бұл жағдайда қаржылық басқару дертіне ұшырайды
5,9б.
Кәсіпорынның дәрменсіз, төлемқабілетсіз қызмет атқаруы келесі факторларға
байланысты:
Акция қаражаттарының қозғалысының жалпы міндеттемелерге қатынасын
көрсететін көрсеткіштің айтарлықтай шамасы;
Төмен рентабельдік
Тұрақсыз табыс
Акционерлік қоғамдық акциясының бағасы бірден төмендеуі;
Дивиденд төлемдерінің азаюы;
6. Тұрақты шығындардың жалпы шығындарға қатынасының жоғарғы
көрсеткіші;
Акцияның нарықтық құны мен оның, баланстық құны арасындағы айырмашылықтың
орны алуы;
Айналымнан тыс активтердің қажетті денгейін қолдауда қабілетсіздік таныту
9. Қарыз міндеттемелерінің жоғарғы мөлшері;
Ал сапалық факторларына:
1.Қаржы eceбi жүйесінің нашарлығы және шығындарды бақылауға қабілетсіздігі;
2. Басшылық тәжірибесіздігі
3. Міндеттемелерін уақытылы өтей алмау;
4. Заңсыз ic-әрекеттердің орын алуы;
5. Кәсіпорынды басқаруда бөліксіздік таныту;
6. Қосымша қаржылану көздерін алуға кәсіпорынның қабілетсіздігі;
7. Басшылықтың сыртқы ортадағы өзгерістерге тез бейімделе алмауы;
8. Бухгалтерлік және қаржы есебінің жеткіліксіз сапалы жүйесі;
9. Қарыз кeлiciм-шapттapын жиі қарау;
10. Жалға беру мен жалға алу келісім-шарттарын жиі құрастыру;
Америка Құрама Штатында кәсіпкерлікті тұрақты түрде мемлекеттік
қолдауға ие. Әр түрлі мемлекеттік реттеулер мен қолдау шаралары құқықтық
базаға негізделген. Солардың 6ipi "шағын бизнес туралы зан". Америка Құрама
Штатының конгресіндеде шағын бизнес проблемаларымен екі комитет айналысады.
Федералдық деңгейде шағын бизнес әкімшілігі қызмет атқарады. Әкімшіліктің
басты функциясы-шағын бизнесті жан-жақты қолдау. Әрбip штатта әкімшіліктің
аймақтық бөлiмдepi жұмыс істейді. Аймақтық бөлімшелер шағын бизнес
субъектілеріне нарық туралы ақпарат береді оның мәселелерін шешуге
көмектеседі.
Сонымен қатар, Америка Құрама Штатының, кәсіпкерлік
саясатының негізгі бағыттарының бipi - ол қаржы түсімдерін реттеу болып
табылады. Ол екі бағытта жүзеге асырылады:
1)бюджеттен мақсатты бағытталған субсидиялар;
2)қаржыландыру үшін жеке капиталдарды тарту;
Бұл бағытты icкe асыруда АҚШ-та Шағын Бизнестің Әкімшілігі құрылған және ол
шағын кәсіпкерлікке қаржылық, кеңестік, материалдық көмектеседі,
кәсіпкерлерді оқыту мен дайындауды жүзеге асырады. Шағын Бизнес Әкімшілігі
шеңберінде келесі бағдарламалар жүзеге асырылады:
1) халықаралык саудада көмек;
2) ғылыми-техникалық зерттеулер;
3) әйел-кәсіпкерлерге көмектер;
4) ардагер-кәсіпкерлерге көмек көрсету жұмыстары;
5) ұлттық кәсіпкерлікті дамыту және т.б.
1.3. Кәсіпорынның қаржылық және экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз
етудің мүмкідігі және объективті қажеттілігі
Кәсіпорынның қойылған мақсатқа жетуі оның өндірістік жүйесінің барлық
элементтері жұмыс icтеген кезде, өзара реттеліп балансталған жағдайда ғана
мүмкін болады. Нарықты жағдайда кәсіпорын өзінің ішкі және сыртқы ортасымен
спецификалық ерекшеліктермен байланысқан, күрделі, ашық өндірістік-
экономикалық жүйесін сипаттайды. Кәсіпорының ішкі ортасы
өндірістің келесідей төрт элементінің үнемді және жұмысқа қабілетті
сәйкестігін қамтамасыз ететін жағдайлық факторлармен ұйымдастырушы
құрылымды сипаттайды: таза еңбек, еңбек құралдары, еңбек заттары және
олардың жағдайын сипаттайтын аппарат.
Кәсіпорынның сыртқы ортасы - бұл кәсіпорынның нәтижеллілігіне әсер
ететін кәсіпорынға қатысты айнымалылар.
Сыртқы орта факторлардың өзара байланыстылығымен, күрделлілігімен,
қимылымен, белгісіздігімен, сонымен қатар ішкi ортаға тікелей және жанама
іс-әрекетімен сипатталады. Сыртқы құрылымның сипатты ерекшелігі болып оның
тұрақсыздығы табылады, өйткені оның кез-келген өзгерісі кәсіпорынның ішкі
ортасына әсер ететін, жағдайының өзгеруін талап етеді. Сыртқы орта
жағдайының өзгеріci кәсіпорынның ішкi ортасына әсер етеді.
Кәсіпорын қызметінде дағдарысқа қарсы басқару бағдарламаларын
ic-әрекетке уақытында енгізе алу мүмкіндігі үшін дағдарыстық басқару
симптомдарын көре алу маңызды. Бepiлгeн симптомдар кәсіпорынның қызмет eтyi
мен дамуын сипаттайтын көрсеткіштер тенденцияларының өзгерісінде байқалады.
Дағдарыстық басқару симптомы болып көрсеткіштердің сәйкессіздігі немесе бip
экономикалық параметрлердің екіншісіне сай болмауы мүмкін. Мысалы, жалақы
өсімінің қарқыны еңбек өнімділігінің өсу қарқынынан асады. Және де
симптомдар барлық кезде дағдарыстық белгілердің сыртқы көрінісінің астында
жатқан дағдарыс факторлары мен себептерін көрсете бермейтінін бiлy қажет.
Дағдарыс факторлары болуы мүмкін: өнім сапасының төмендігі,
технологиялық тәртіптің бұзылуы, кредиторлық борыштың үлкен көлемдері.
Дағдарыс ceбenтepi болуы мүмкін: республикадағы жалпы экономикалық жағдай,
біліктілікті орындаушылардың болмауы, ынталандыру жүйелерінің
жетіспеушілігі; ал дағдарыс себептеріне тepic тенденциялардың алғашқы
белгілерінің пайда болуын және осы тенденциялардың тұрақтылығын жатқызуға
болады.
Кәсіпрын дамуында әртүрлі өзінің фазаларымен байланысатын немесе
таралатын көптеген циклдар бар. Дағдарыс мүмкіндігі және оның болу
ықтималдылығының артуы кәсіпорын дамуының өтпелі кезеңінде, даму циклдары
сатысы арасында кезеңдерде болады. Бұл сатыларды кәсіпорынның біріншіден
екіншіге өтудің аралық процестер ретінде қарастыруға болады.
Дағдарыс жағдайлары кәсіпорынның өмірлік циклының барлық сатыларында
пайда болады. Бірақта дағдарысқа қарсы басқару өмірлік циклдың белгілі бip
сатысында, өндірістің күрт төмендеуі жағдайында ғана басталады.2-суретте
кәсіпорынөмірлік циклы дамуының банкроттықтың дағдарыс жағдайлары пайда
болу себептерімен өзара байланысы көрсетілген.
2 сурет- Кәсіпорынның өмipлiк циклы және дағдарысқа қарсы саясат
Қазipгi кезде дағдарысқа қарсы басқарудың тек қана мазмұны жағынан
ғана емес, сонымен қатар мақсаттары мен міндеттеріне де қатысты бipeгей
түсінік қалыптасқан жоқ. Біреулер дағдарысқа қарсы басқаруды банкроттық
жағдайында кәсіпорынды жоюмен байланысты таза қаржылық процеске жатқызады.
Басқалары дағдарысқа қарсы басқару деп кәсіпорын менеджерлерінің қызметін
түсінеді. Үшіншілеpi дағдарысқа қарсы басқаруды персонал мобилизациясы
бойынша жүргізілетін шараларды, арнайы қаржылық процедураларды қосатын
кешенді, көп жоспарлы процесс ретінде қарастырады.
Ең толық болып біздің ойымызша дағдарысқа қарсы басқару дағдарысты
алдын-ала болжаудан оны жою әдістеріне дейінгі шаралар кешені түрінде
қарастырылатын жүйелі көзқарас табылады.
Дағдарысқа қарсы басқару тек қана кәсіпорынды дағдарыстың жағдайдан
шығаруға ғана емес, сонымен қатар дағдарысты көре білуге, оның симптомдарын
талдауға, дағдарыстың тepic салдарын төмендету бойынша шараларды жасағанға
және оның факторларын ары қарай даму үшін пайдалануға бағытталаған.
Дағдарысқа қарсы басқару макроэкономикалық категория болып табылады
және кәсіпорын деңгейінде оны жою немесе сауықтыру кезінде қалыптасатын
өндірістік қатынастарды сипаттайды. Банкроттықты ескерту процестеріне
мыналар жатады:
сотқа дейінгі санация;
бақылау;
сыртқы басқару.
Жою процедураларына мыналар жатады:
* еркінен тыс борышкер – кәсіпорынды сот шешімі бойынша жою;
кредиторлардың бакылауымен тұрақсыз кәсіпорынды еркімен жабу. Ескерту
және жою процедураларының жиынтығы кең мағынада
банкроттықты сипаттайды. Бұл процедуралардың жиынтығын кең
түрде
дағдарысқа қарсы продедуралар түрінде қарастыруға болады. Сәйкесінше,
банкроттық процедуралары дағдарысқа қарсы процедуралардың құрамдас бөлігі
болып табылады.
Дағдарысты кәсіпорынның қалауы бойынша тікелей қayiп ретінде қарастыра
отырып, дағдарысытың пайда болуымен байланысты екі аспектіні ескеру қажет:
сыртқы және ішкi. Сыртқы аспект кәсіпорынның кредиторлар алдында өз
міндеттерін орындаумен байланысты қажет айналым қаражаттарының көлемін
жүзеге асыру мүмкіндігімен байланысты. Ішкі аспект шаруашылық қызметті
жүргізу үшін қажет айналыс қаражаттарының көлемін қамтамасыз ете алу
қабілетімен байланысты. Айналым қаражаттарының қажет шамасын ұстану
кәсіпорынның қаржылық және эквивалентті ресурстар есебінен жүзеге
асырылады.
Дағдарыс жағдайында тұрған кәсіпорынның болашағы жоқ екенін ескеру
қажет. Егер үш айдан соң кәсіпорын банкроттық туралы арбитражды процесс
бойынша жауапшы болып шықса, онда кез келген жоспарлары абстрактілі сипатқа
ие болады. Егер кәсіпорын дағдарысты жеңе алса, онда оның болашағы болады,
және ол дағдарысқа дейінгі жағдайдан өзгеше болады, бұрынғыдан сақтану
үшін бас тарту керек болады. Осылайша, кәсіпорын дағдарысы қоршаған орта
пapaмeтpлepiнe оның қаржылық-шаруашылық параметрлеріне сәйкессіздігінен
болады, ол өз кезегінде дұрыс емес стратегиямен, және нарық талаптарына
әлсіз бейімделуімен түciндipiлeдi.
Бұл проблемаларды шешу немесе олардың пайда болу мүмкiндiгiн жою болып
жасап шығарылған стратегия негізінде жүргізілген кәсіпорынның қайта құрылуы
табылады.
Толық көлемде қайта құрылуды жақындап келе жатқан дағдарыстың бірінші
белгілері кезінде жүргізу қажет: өйткені жақындап келе жатқан банкроттық
зонасында уақытта, оны жоюға деген қаражаттар да болмайды. Сондықтан,
дағдарыс жағдайынан шығуға ұмтылған кәсіпорынның алдына екі міндет тұр:
* дағдарыс салдарын жою, төлем қабілеттілігін қалпына келтіру және қаржылық-
экономикалық жағдайды тұрақтандыру;
* дағдарыс себептерін жою, кәсіпорын стратегиясын жасап шығару және
болашақта дағдарыс көріністерінің қайталанбауын болдырмау мақсатында оны
кәсіпорынды қайта құру негізінде жүзеге асыру.
Дағдарысқа қарсы басқару құралы болып кәсіпорынның төлем
қабілеттілігін қайта қалпына келтіруге бағытталған шаралар кешені кіретін
тұрақтандыру бағдарламасы табылады. Бұл жерде дағдарысқа қарсы басқарудың
принципиалды ерекшеліктері бар екендігін ескеру қажет. Бұл ерекшеліктер
шeшiмдepдi қабылдау критерийлердің ауысымында. Әдеттегі басқаруда мұндай
критерийді қысқа мерзімде табысты максимизациялауға және ұзак мерзімді
перспективада дамудың стратегиялық мақсаттарына жетуіне жеткізуге болады.
Дағдарыстың жағдайға кәсіпорынның өтуі кезінде ұзақ мерзімді аспект өз
өзектілігін жояды, өйткені кәсіпорынның болашағы жоқ, ал қысқа мерзімді
аспектте критерий болып ақша қаражаттарының максимизациясы немесе үнемі
табылады. Дағдарысқа қарсы басқару кәсіпорынның төлем қабілеттілігін қайта
қалпына келтіру мүмкін болатын кез келген жоғалтуларға жол
береді.
Дагдарыстың басталуы ақшалай қаражаттар шығындалуын олардың түсімінен жабу
резервтері болмауы жағдайында артуын білдіреді. Бұл тұрақтандыру
бағдарламасының мәні ақшалай қаражаттарының оларды шығындалуы мен түсімі
арасындағы үзілісті жабуда. Дағдарыс орын жабу ақшалай қаражаттар түсімі
артуы есебінен, сонымен қатар айналым қаражаттарына ағымдағы қажеттілік
азаюы есебінен жүзеге асырылады.
Ағымдағы шаруашылық қажеттілік азайту бойынша шаралардың мәні тиімсіз
шығындарды тез және радикалды, максималды төмендетуде. Ең алдымен,
кәсіпорынға рентабельді емес өндірісті тоқтату қажет. Егер өндіріс зиянды
болса және оны сату мүмкін емес болса, оны ары қарай зиян болмау үшін
тоқтату қажет. Тек тоқтатылуы бүкіл кәсіпорынның тоқтатылуына әкелетін
өндірістерді тоқтатуға болмайды. Тәжірибеде ағымдағы қаржылық қажеттіліктің
азаюы қарыз міндеттемелерін қайта құрудың қандай да бip формалары арқылы
жүзеге асырылады. Ең қолайлы шара болып дисконтпен қарыз міндеттемелерін
сатып алу табылады. Борышкер-кәсіпорынның дағдарыстық жағдайы оның
қарыздарын құнсыздайды, сондықтан оларды біршама дисконтпен сатып алу
мүмкіндігі пайда болады. Тұрақтандыру бағдарламасы рамкасында берілген
шешім тәртібі сатып алуды жүргізу мүмкін болатын жағдайларға сәйкес
анықталады.
Ағымдағы қаржылық қажеттіліктің азаюын жарғылық капиталға қарыздар
конвертациясы есебінен де жүpгiзyгe болады. Конвертация жарғылық капиталды
көбейту жолымен, сонымен қатар кәсіпорынды иемденушілерге өз бөлігін беру
жолымен де жүзеге асырылады.
Қарыздарды қайта құрудың әдістерінің бipi болып тіркелген бағамен
кәсіпорын өнімдерін жабдықтауға форвардты келісім-шарттар болуы мүмкін.
Егер бopышкepдiң берілген өнімде қызығушылығы болса, оған оның алдындағы
кәсіпорын қарызын аванс ретінде ұзак мерзімді жабдыктаулар ретінде
есептеуге болады. Мұнда келісім-шарт бағасы өнімнің болжанған өзіндік
құнынан төмен болмау керек.
Дағдарыстан кәсіпорынды жалпы шығару бойынша шаралар болып екі топқа
бipiктірyre болады: тактикалық және стратегиялық.
Кәсіпорынды дағдарыстан шығару тактикалық шаралар ағымдарды зияндарды
анықтауда, ішкi резервтерді анықтауда, мамандарды тартуда, несиелерді алуда
және т.б. тұрады. Мұнда олар қорғанушы, сонымен қатар шабуылды болуы
мүмкін. Қорғанушы шараларға келесілерді жатқызуға болады: шығындарды
азайту, бөлімшелерді жабу, персоналды қысқарту, өндipic және өткізуді
қысқарту. Шабуылдыларға дағдарысқа қарсы маркетинг, ішкi резервтерді
пайдалану, басқаруды жетілдіру, өндіріс модернизациясы жатады.
Дағдарысқа қарсы басқарудың әртүрл1 стратегиялары бар. Ең маңыздылары
болып келесілер табылады:
-дағдарысты ескерту, оның пайда болуына дайындық;
-дағдарысты жеңу проблемаларын жақсы шешу үшін оның пісіп-жетілуін күту;
-дағдарыстық көріністерге қарсы ic-әрекет, оның процестерінің жай болуы;
-резервтерді, қосымша ресурстарды пайдалану жолымен жағдайды
тұрақтандыру;
-есептелген тәуекел;
-дағдарыстан б1ітіндеп шығару;
-дағдарыс салдарын жою жағдайларын құру және көре білу;
Кәсіпорынды дағдарыстан шығару бойынша стратегиялық
шараларға
мыналарды жатқызады:
-кәсіпорын жағдайын талдау және бағалау;
-кәсіпорынның өндірістік потенциалын зерттеу;
-өндірістік бағдарламаларды жасап шығару;
-инновациялық саясат;
-кәсіпорынды қаржылық сауықтырудың жалпы концепциясын жасап
шығару.
Кәсіпорынның дағдарыстан шығуы процесінде өндірістің қайта құрылуын
кәсіпорынды жүзеге асыруды жатқызуға болады.
ІІ-ТАРАУ. АЛТЫН ЖІП АҚ-НЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ МЕН
БАНКРОТТЫҚ МҮМКІНДІГІНЕ АНАЛИЗ
2.1 Кәсіпорынның технико-экономикалық мінездемесі
Алтын жіп АҚ трикотажды өндіріске орта нөмірлі мақта қағазды тоқыманы
өндіретін маманданған кәсіпорын болып табылады.
Кәсіпорын 1942 жылы Мәскеу аймағындағы Реутовский және
Краснополянский тоқыма мақта фабрикаларының құрал-жабдыктарының негізінде
құрылды. Алғашында кәсіпорын шет елдік Говард-Булло мен Платт
фирмалардың 1895-1905 жылдары шыққан, қуаттылығы 12 мың тоқыма құрайтын,
тоқыманың шығарылымы 222 тоннадан аспайтын, құрал жабдықтарымен
жабдықталған еді.
Алтын жіп АҚ, - дағы жұмыстар үнемі жаңа құрал-жабдыктардың,
механизацияның және өнімнің автаматизациясы арқылы жүргізіледі.
Технико-экономикалық көрсеткіштердің динамикалық өзгepicтepi 1-
кестеде көрсетілген.
1- кесте. Алтын жіп АҚ, 2006-2007 жылдарға арналған
технико-экономикалық көрсеткіштері
№ Көрсеткіштер өлшем 2006 ж 2007 ж Ауытқу
бірлігі
1 Өткізілгенген өнімнен мың. тг 18022,6 25564,5 141,8
түсетін табыс
2 Өткізілген мың. тг 20685,5 23449,6 113,4
өнімнің өзіндік құны
3 Жалпы табыс мың. тг (-2662,9) 2114,8 77 1.5
4 Кезең шығындары мыц. тг 12197,3 11368,9
5 Таза табыс мың. тг (-10036,2) (-5687,0)
6 Heгізгі мың. тг 50141,7 37045,4 73,9
құралдардың орташа
жылдық құны
7 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 5
I-ТАРАУ. КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ БАНКРОТТЫҒЫ МЕН ТӨЛЕМ
ҚАБІЛЕТСІЗДІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 7
1. Кәсіпорын банкроттығының экономикалық табиғаты мен мәні 7
2. Кәсіпорын банкроттығы мен төлемкабілетсіздігінің пайда болу
себептері 11
3. Кәсіпорынның қаржылық және экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етудің
мүмкіндігі және объективті қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ..
П-ТАРАУ. АЛТЫН ЖІП АК,-НЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ КЫЗМЕТІ МЕН
БАНКРОТТЫҚ МҮМКІНДІГІНЕ АНАЛИЗ 21
1. Кәсіпорынның технико-экономикалық мінездемесі 21
2. Алтын жіп АК – ның банкроттыққа ұшырау каупі және қаржылық
жағдайын талдау 24
Ш-ТАРАУ.КӘСІПОРЫНДЫ ҚАРЖЫЛАЙ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
САУЫҚТЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ 39
1. Банкроттың алдын алу 39
2. Банкроттыққа қарсы стратегиялық жоспарлау 43
ҚОРЫТЫНДЫ 49
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 51
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы кәсіпорындарында соңғы жылдары еліміздің
экономикалық нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты түбегейлі өзгepicтep
орын алуда. Нарықтык экономикаға өту біздің қаржы саясаты үшін кәспорынның
банкроттығы ұғымының пайда болуына әкелді. Тұрақсыз экономикалық даму,
жоғарғы инфляция, салық, саясатының тұрақсыздығы, саяси тұрақсыздық,
кәсіпорын менеджерлері біліктілігінің жeткiлiкciздiгi жағдайында
банкроттықтың мәні артады. Банкроттық банкроттық жағдай және оны жою үшін
қаржылық баскарудың арнайы әдістері кажет.
Kaзipгi уакытта кез келген кәсіпорынның шаруашылық субъектісі ретінде
құқық жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік және
қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік ашты. Атап
айтқанда, ішкі және сыртқы рынокта билікті серіктерін таңдауға қол жетті,
өйткені болашақтағы бірлескен ic-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған
байланысты болды. Дегенмен, шаруашылық субъектілер мен кәсіпорындардың
көпшілігі төлемқабілетсіз және дәрменсіз болуы экономиканың дамуының
ұзакмерзімді перспективасы жолында күрделі кедергі болды.
Жалпы әp6ip кәсіпорын үшін кәсіпорынның бәсекеқабілеттілігін арттыру
мақсатында жүзеге асырылып жаткан шаралардың маңыздылығы банкроттыққа қарсы
басқарудың, рөлін атқарады. Осыған сәйкес кәсіпорындар өндірген өнімдердің
бағасын төмендету, өткізу көлемін көбейту, әрі нарықтағы тауарлардың
сапалық көрсеткіштер жағынан ерекшеленетін өнім турлерін өндіру арқылы
нарықтағы жағдайын ныхайтуға ұмтылады.
Жоғары деңгейдегі бәсеке жағдайында әрбір кәсіпорын мақсаты
төлемқабілетті және қаржылай тұрақты болу. Дегенмен, кейбір кәсіпорындар
сот шешімі бойынша төлемкабілетсіз деп танылып, банкротқа ұшырайды.
Банкроттык-кәсіпорынның ұдайы өндіpiс капиталының шаруашылық механизмінің
балансының бұзылуынан, яғни оның, қаржылық және инвестициялық саясатының
тиімсіз болуынан туындайды. Сондықтан шаруашылық кызметтің негізгі
көрсеткіштерінің өсу деңгейінің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін және
қаржылық банкроттығы жағдайынан шығу үшін кәсіпорынның жағдайын жаксартуға
бағытталған бағдарлама жасау керек.
Банкроттық - нарыктық экономика жағдайында объективті экономикалык
құбылыс болғандықтан Қазақстанда ол оны сауықтырудың құралына айналмады.
Сондықтан бұл жұмыстың максаты кәсіпорындардың банкротқа
ұшырауы, төлемқабілетсіз болу ce6eптepi, оның салдары және оның алдын алу
бағыттарын аныктау, банкроттыққа қарсы басқарудың ролі мен маңызын зерттеу
болып табылады.
Қойылған мақсатқа сәйкес және мәселенің зерттелу маңыздылығына қарай
міндеттері:
-банкроттық; ұғымының әлеуметтік-эконмикалық, экономикалық-құқықтың
мазмұнын ашу;
-кәсіпорындағы банкроттықтық жағдайлардың пайда болу себептері мен
белгілерін анықтау;
-кәсіпорын дәрменсіздігінің даму кезеңдерін сипаттау;
-банкроттыққа қарсы баскарудың ксіпорында дамуын жeтiлдipy;
Зерттеу объектісі ретінде банкроттыққа ұшыраған кәсіпорындарды атауға
болады.
Зерттеу пәні банкроттықтьң алдын алу шаралары бойынша теориялық және
практикалық мәселелер жиынтығы және Қазақстан кәсіпорындарда оны шешудің
жаңа бағыттарын талап ететін мәселелер.
Зерттеу жұмысының әдістемесі мен әдістеріне негізінен отандык және
шетелдік ғалымдардың осы мәселе бойынша еңбектері мен ғылыми мақалалары,
сонымен 6ipre ғылыми семинарлар мен конференциялар материалдары, баспа
жариялымдары, т.б. жатады.
Зерттеу әдістемесі жүйeлiлiк, салыстырмалық, болжау, талдау, т.б.
әдістерге непзделген.
Жұмыстың зерттелу барысындағы ақпараттык негізгі Қазақстанның
заңшығарушылык актілері мен нормативтік құжаттары, банкроттық кәсіпорынның
қаржы-экономикалық жағдайын сауықтыру сұрақтары бойынша мәліметтер, сонымен
қатар әcipece орыс ғалымдарыньң кәсіпорынның қаржы жағдайын талдау мен
банкроттыққа жол бермеу шаралары бойынша ғылыми еңбектері мен оқу
құралдары.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы. Зерттеу барысында жаңа қорытынды деп
танылған ұсыныстар көрініс тапты, атап айтсақ:
-отандық және шетелдік ғалымдардың көзқарастарын талдау мен жүйелеу
негізінде банкроттық ұғымының нарықтық экономиканын объективті
экономикалық феномені ретінде мәні анықталды;
-кәсіпорынның банкроттық алдындағы жағдайының пайда болуын
негіздейтін факторлары мен белгілері сипатталды;
-кәсіпорындағы банкроттыққа дейінгі кезеңнің тұрақтылығын сақтау мен
банкроттыққа қарсы баскаруды жетілдіру бойынша ұсыныстардың жүзеге асуы;
Сонымен 6ipre жұмыстың жазылу барысында зерттеу тақырыбы бойынша негізгі
көрсеткіштер кестелер, сызбалар, суреттер мен графиктермен сипатталған,
сонымен қатар соңғы деректерге сәйкес статистикалық мәліметтермен
толықтырылған.
1-ТАРАУ. КӘСІПОРЫННЫҢ БАНКРОТТЫҒЫ МЕН ТӨЛЕМ
ҚАБІЛЕТСІЗДІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорын банкроттығының экономикалық табиғаты мен мәні
Нарық жағдайында кәсіпорыннын өміршендігінің кепілі оның қаржы-
экономикалық тұрақтылығы болып табылады. Бipaқ 6іpқaтap отандық
кәсіпорындардың қаржылық, нәтижесі мен экономикалық дамуы ойдағыдай
қолданыс таба алмай, дәрменсіз немесе банкроттық жағдайға душар болуда.
Банкроттық нарық шаруашылығының 6ip категориясы ретінде соттың шешімі мен
немесе кредитордьң келісімі бойынша соттан тыс ресми турде жарияланады 1997
жылғы 21 каңтардағы №67-1 Қазақстан Республикасыньң Банкроттық туралы
(Банкроттық туралы зандар Қазақстан Республикасының Конституциясына
негізделеді және осы Заң мен Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік
кқұқықтық актілерінен тұрады).
Заңына сәйкес, ол қарызын төлей алмайтын, ақшалай міндеттемелер талабын
қанағаттандыра алмау, сонымен қатар өзіне тиісті мүлік есебінен бюджет пен
бюджеттен тыс қорларға міндетті төлемдерді қамтамасыз ете алмау жатады.
Басқаша айтқанда, шаруашылық субъектісінің қарызды төлей алмауы, ағымдағы
операциялық қызметті қаржыландыра алмауы, қарыздардың, міндеттемелерінің
өсуіне байланысты жедел міндеттемелерді өтеу қабілетсіздігі немесе
борышкердің балансының қанағаттанарлықсыз құрылымына байланысты ұғымдар
кіреді.
Баланстың қанағаттанарлықсыз құрылымы борышкердің мүлкі мен
міндеттемелерінің өтімділік деңгейінің жетіспеуіне байланысты кредитордың
алдында мулік есебінен міндеттемелерін дәл уақытысында төленбеуі
жағдайында орын алады. Мұндай жағдайда мүліктің жалпы құны борышкер
міндеттемелерінің жалпы сомасына тең немесе одан асып Keтyi мумкін.
Банкроттық ұғымы экономикалық және құқықтық қатынастардың өзара тығыз
байланысқан кең саласын қамтиды. Құқықтық тұрғыдан, банкроттық
–кәсіпорынның жойылуына (ликвидация) негіз болатын төлемкабілетсіздігінің
құқықтық танылуы болып саналады. Совет энциклопедиялық сөздікте банкроттық
(итальян сөзі Banco - банк және gotto - құлдырау) – дәрменсіз, кәсіпорынның
немесе азаматтық қаржысыз болуы, осыған орай өз міндеттемелерін төлеуге
дәрменсіз болуы.
Банкроттық туралы Заңда 1 тараудың 1-бабында 2) банкрот дәрменсіздігі
сот белгіленген борышкер; 3) банкроттық борышкердің сот шешіммен танылған
оны таратуға негіз болатын дәрменсіздігі - деп белгіленген.
Дәрменсіздік (банкроттық) орыс ғалымдарының көзқарастары бойынша
-борышкердің төлемқабілетсіздігінің сотпен анықталуы немесе баланс
құрылымының қанағаттанарлықсыз болуы.
Ал қазақстандық ғалымдар өз анықтамасын ұсынды: банкроттық
шаруашылық субъектісінің экономикалық дәрменсіздігі, оның
карыз
міндеттемелері бойынша төлемқабілетсіздігі, шаруашылық соттың шешімімен
жариялануы.
Жалпы банкроттық өзінің мәні бойынша - нарықтық экономиканың қалыпты
құбылысы, бәсекелік күрестің табиғи процесі. Банкроттық бәсекелік күрес
нәтижесі ретінде өндірістің дамуын, іскерлікті ынталандырады.
Банкроттық-кәсіпорынның ұдайы өндіріс капиталының шаруашылық механизмінің
балансының бұзылуынан, яғни оның қаржылық және инвестициялық саясатының
тиімсіз болуынан туындайды. Сондықтан шаруашылық кызметтің негізгі
көрсеткіштерінің өсу деңгейінің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін және
қаржылық банкроттығы жағдайынан шығу үшін кәсіпорынның жағдайын жаксартуға
бағытталған бағдарлама жасау керек.
Дегенмен көптеген ғалымдар банкроттықты құқықтық қатынастарды сипаттайтын
категория ретінде қарастырады. Құқықтық тұрғысынан банкроттық - ол сот
шешімімен немесе борышкердің жариялауы бойынша борышкердің қаржы
міндеттемелері бойынша кредиторлардың талабын толык қанағаттандыруға
дәрменсіздігі. Банкроттық – кәсіпорынның жойылуына негіз болатын оның
төлемқабілетсіздігінің құқықтық танылуы болып табылады. Құқықтық бағыттың
негізгі соттың дәрменсіз деп тануы.
Сонымен 6ipre қазақстандық зерттеушілер төлемкабілетсіз және дәрменсіз
түсініктеріне нақты жауап берген: төлемқабілетсіз - деп борышкердің өтеу
мерзімі қаржы міндеттемелері мен басқа да қарсы сипатындағы талаптарын
орындай алмауы, ал дәрменсіз - деп кәсіпорынды банкрот деп тану мақсатында
тауарлар (жұмыс, қызмет) төлемі бойынша кредиторлар талабын қанағаттандыра
алмауы.
Жалпы әp6ip кәсіпорын үшін кәсіпорынның бәсекеқабілеттілігін арттыру
мақсатында жүзеге асырылып жатқан шаралардың маңыздылығы банкроттыққа қарсы
басқарудың рөлін атқарады. Осыған сәйкес кәсіпорындар өндірген өнімдердің
бағасын төмендету, өткізу көлемін көбейту, әpi нарықтағы тауарлардың
сапалық көрсеткішштер жағынан ерекшеленетін өнім түрлерін өндіру арқылы
нарықтағы жағдайын нығайтуға ұмтылады.
Экономика-құқықтық тұрғыда банкроттықты қарастыруда оны таза
экономикалық, немесе таза құқықтық деп бөлуге болмайды.
Банкроттықты экономикалық тұрғысынан қарастырғанда негізінен шаруашылық
cубъектісінің дәрменсіз болуынын себептерін зерттеуге бағытталады. Сонымен
6ipгe, банкроттық макро-, микроэконмикалық түрде қарастырылады, яғни
бірінші бағыт бойынша нарық теориясының қорытындыларына негізделсе, eкiншi
- фирмалар теориясына негізделеді.
Басқаша айтқанда, экономикалық бағыт кәсіпорынның банкроттығын
экономикалық механизмдерін, яғни оны қаржы банкроттығы ретінде қарастырады,
ал құқықтық бағыт-кәсіпорынның төлемқабілетсіз, яғни банкроттық жағдайға
дұшар болғанын мойындағаннан кейінгі кәсіпорындардың жоюлуы.
Ұйымдастырушылық құқықтық механизмі, банкроттықтың күрделі табиғатынан
туындайды, яғни ол макроэкономикалық.
микроэкономикалық және қогамдық аспектіге ие: экономика тұрғысынан
банкроттық және ликвидациялық процесс ретіндегі банкроттық.
Сонымен, банкроттық деп кредиторлар мен борышкерлер арасындағы
сонғылардың төлeмкaбiлeтciздiгi мен міндеттемелері бойынша уакытылы қарызын
төлей алмауы бойынша қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория болып
табылады.
Кез келген басқару қызметі өз деңгейінде тәуекел сипатына ие болады.
Қазақстандағы нарықтық қатынастардың қалыптасуы басқару шешімдерің қабылдау
күрдешілікті мен олардың нәтижесін болжау күрделілігімен сипатталады.
Коммерциялық ұйымдар пайданы максимализациялауға ұмтылуда заңдылыққа
сүйенеді: пайда көп болған сайын, тәуекел де көп болады. Мұндай жағдай үш
мүмкін болатын экономикалық нәтижесінен сипатталады: Tepic (жеңілу,
жоғалту, банкроттық, зиян), нөлдік, оң (жеңіс, пайда, табыс).
Кәсіпкерлік және тәуекел екі ажырамас түсінік. Банкроттық жағдайында
кәсіпорынның банкроттыққа ұшырау ықтималдылығы жоғары болады.
Кәсіпкерлік процестін қозғаушы күші (тәуекелге бару тілегі) Макконел Қ.Р.
мен Брю бойынша жеке қызығушылық: әp6ip экономикалық бірлік өзіне тиімді
icкe ұмтылады. Сондықтан кәсіпкерлер мақсаты кәсіпорынның пайдасын
максимализациялау немесе жоғалтуларды максимализациялау болып саналады.
Осыған байланысты кәсіпкер пайда табу үмітіне қарай баруға мәжбүр.
Kәciпкepлiктiң соңғы нәтижесі-өндірген өнім мен қызмет болып табылады.
Жалпы кәсіпорынның табысты дамуын қарастыруға болады,ол 4 сатыдан тұрады :
1) Жаңа идеяларды іздеу мен бағалау.
Барынша көп табыс келтіру-кәсіпкерліктің ен қозғаушы факторы. Кәсіпкерлер
өзіне тиімді өзгерістер,яғни жұмыстарына жаңалықтарды енгізеді, мақсаты-
пайда табу. Нарыққа жаңа тауар ұсынған алғашқы фирма оларды белгілі 6ip
уақытқа дейін баламалы құннан жоғары бағамен сатады. Miнe осы қабілет
әдеттегіден ерекше шешім қабылдау қабілетін және icкe шығармашылыкпен қарау
іскерлік әлемінде жоғары бағаланады.
2) Бизнес-жоспарды құру.
Бизнес-жоспарды құру -күрделі мәселелердің 6ipi, ягни өзіне нарық
сегменттерін қосатын, оның көлемін және негізгі сипаттамаларын, маркетинг
жоспарын, өндірістік және қаржылық жоспарларды қамтамасыз ету болып
табылады.
3) Қажетті ресурстарды табу.
Бұл ен бастысы қандай ресурстар қажеттігін нақты бағалау; бастапқы
деңгейден қаталама деңгейді ажырата білу; ресурстар жетіспеушілігімен
байланысты тepic зардаптарды бағалау жұмыстары жүзеге асырылады.
4) Құрылған кәсіпорынды басқару.
Әp6ip кәсіпорынды баскару мәселесі - нақтыланған өнім стилінің
басқарушысынан тұрады, ұйымдық құрылым құруды ұйымдастыру, табыстың
шешушi тетіктерін және де әлсіз жақтарын табу арқылы шешім қабылдаудан
тұрады.
Ал жалпы жаңа кәсіпорын құру пpoцeci 3 нeгiзгi кезеңнен тұрады:
1-ші кезеңді дайындық кезеңі деп аталады, мұнда кәсіпкердің кызмет
түрін және көлемін анықтау және ұйымдастырушылық-құқықтық
формасын таңдайды;
2-ші кезең, яғни құрылтайшылық кезеңде құрылтайшы құжаттарды дайындау
процестері мен мемлекеттік тіркелу және кәсіпорынның атрибуттарын енгізу
мәселелері шешшеді,
З-ші ұйымдастырушылық кезеңінде жаңа шағыш кәсіпорынның ұйымдастырушылық
құрылымын құру мәселесі қарастырылады, яғни негізгі өндірістік құрылымын,
басқару құрылымы, персоналдық құрылым және өндірістік инфрақұрылым.
Оған нұскалармен салыстырғанда табыс ала алмау немесе зиян шегудің
ықтималдығы, шаруашылық тәуекелдің негізінде мүмкін болатын және шығындар
мен нәтежиелердің ара-қатынасы жатады.
Сонымен қатар, кәсіпкерлікті тиімді ұйымдастырудың мәнді сипаттамалары да
бар және олар келсідей:
1) Мақсатты анықтау.Ол пайдалылықтың негізін eнгiзyдe маңызды болады.
Кезінде Барух Спиноза әлемді билейтін мудде деп атап көрсеткен екен. Ал
Аристотельде мудде туралы: игілік барлық жерде екі шартты сақтауды талап
eтеді. Біріншісі-қандай қызмет болмасын ең соңғы муддені дұрыс табу.
Eкіншісі-сол түпкі муддені icкe асыру үшін керектi құралдарды табу.
2) Мақсатқа жету жолдары. Мақсатқа жету жолында кәсіпкер жету құралдарын,
әдістерін анықтауы қажет. Бұл тұрғыда пайда алу мен басқару сапасының өзара
үйлесуінің қамтылуы қажет.
3) Мадақтау мен жазалау жүйесінің болуы. Мұнда жұмысты ұйымдастыруда
шығармашылык ықылас көрсеткені үшін марапаттау туралы айтылады. Жазалау-
ықыластың жоқтығы үшін мәселеің қою жөнінде болады. Кәсіпкер алдына жаңа
мәселелерді іздеп кояды және оларды шешудің жолдарын іздейді. Бұл жағдайда
ғылыми тәсіл қолданылады.
4) Басқару стилі. Мұнда кәсіпкерге төнетін қауіп-қатер де, адамдарды
жұмысқа жұмылдыру, оларды марапаттау және тағы басқа факторлар да
жатады.
5) Ұйымдастырушылық құрылым. Бұл жерде оның икемділігі туралы сөз болады,
яғни оның негізгi объектісі-өндіріс болып табылады. Құрылым өндіріске
қарағанда екінші болып, рынок жағдайына байланысты бағытталуы тиіс.
6) Кәсіпкерлік кәсәпорындардың айырмашылығы, яғни сонымен қатар, сандық
сипаттары бары: жұмыскерлер саны, капиталдың, жылдық айналымы,
кәсіпорындардың шамалары.
7) Кәсіпкерлікті сипаттайтын негізгі қасиеттерi - ол қызмет еркіндігі.
субъектілердің тәуелсіздігі, сонымен қатар, кәсіпкерлік қызмет өрісінде
тәуелсіздік.
Қандай басқару тәсілін таңдау қажеттілігі. Еркіндік өндіріс бағдарламасын
қарастыруда көрінеді,мысалы бағдарлама, өндіріс жоспары.
Тәуекелдікке қатынасы. Жасағыштық тәуекел және тәуекелдік түрлерінің
жиынтығының тепе-теңдігі болып саналады.
Енді кәсіпкерге тән сипаттарды аныктайтын болсақ ол келесідей болады:
1) қызмет өрісін кәсіпшілік біліммен басқару;
2) өндірістік-маркетингтік қызметті басқару үшін басқарушы 6ілімi мен
тәжірибесі болу;
3) өзінің мүмкіндіктерін дұрыс бағалай білу және рыноктағы жағдайды
ескеру, қаржы құралдарын тарта білу,
4) экономикалық ойлау қабілеттілігі, құзыретті болу,
іскерлік мәдениетті, тәжірибелі болу,
5) өндірісті ұйымдастыруды білу, қойған мақсатқа жету үшін тәуекелге
бару,
6) талдай білу және рыноктың мүмкіндіктерін пайдалану,
жаңашыл ойлар болуы.
Сонымен қатар кәсіпкерлік бірнеше белгілер мен кызметіне байланысты
жіктелінеді.
біріншіден, көлeмi бойынша:-шағын, орта, ipi;
екіншіден, меншік түріне қарай: -жеке, мемлекеттік және аралас;
үшіншіден, аумағы бойынша: -жергілікті, аймақтық,
республикалық, халықаралық;
төртіншіден, салалық бағыты бойынша: -өнеркәсіптік, аграрлық, құрылыс.
көлiктiк, саудалық, инфрақұрылымдық;
бесіншіден, атқаратын қызметтеріне байланысты:
-өндірістік, коммерциялық, қаржылық, кеңестік;
алтыншыдан, ұйымдастырушылық-құқықтық формасы бойынша:
индивидуалды кәсіпкерлік, өндipicтiк кооперациялар;
толық серіктестіктер; - сенім серіктестіктері
жауапкершілігі шектеулі cepiктестіктер;
6ipiккен кәсіпорындар формалары;
акционерлік қоғамдар.
Ал жалпы экономикасы дамыған елдерде кәсіпкерлікті ұйымдастырудың үш
негізгі нысанан кездестіруге болады: жеке шаруашылық,
серіктестік, корпорациялар.
1) Жеке шаруашылык дегеніміз әрбір меншік иeci жеке өзi ғана шешім
қабылдап, шаруашылықтың барлық iciнe жеке жауапкершілікті алатын.
өндірістіi ұйымдастыру болып табылады. Мысалы, 80-жылдар ортасында
АҚШ-та 7 миллионға таяу жекеше шаруашылыктар болған.
Артықшылығы: барлық icтің журуіне меншік иeci - қожайынның толық
бақылауы.
Кемшілігі: капитал мөлшерінің аздығы, шығын, зиян және тағы басқалары
үшін жеке жауапкершілік.
2) Серіктестік дегеніміз-екі немесе бipнешe кәсіпкерлер кәсіпорын үшін
6ipre шешім қабылдап, 6ipre жауап беретін өндірісті ұйымдастыру түpi болып
саналады. Мысалы, АҚШ-та 80-жылдардың ортасында 1 миллионнан астам
серіктестік түрінде кәсіпкерлік болған.
Артықшылығы: капитал мөлшері жоғары, барлык серіктестіктер бірдей иелік
етеді және шығын үшін де, зиян үшін де бірдей жауап береді.
Бұл кәсіпкерлік түpi көбінесе сауда, делдалдық қызметтерде, қызмет көрсету
салаларында көбірек тараған, немесе көпшілік жағдайда ол өндіріске
байланыссыз болады.
3)Корпорациялар акционерлік меншік негізінде ұйымдастырылады.
Айырмашылығы: кәсіпкер жеке меншік пен жеке меншік иесінен бөлінген, оның
қаржылық қызметі шектелген.
Артықшылығы: акцияларды сату арқылы едәуір капиталды icкe қатыстыру
мүмкіншілігі корпорацияның иелері ешқандай материалды жауапкершілікке
тартылмайды
Кемшіліктері акция иелерінің барлығы бірдей корпорацияны басқару ісіне
қатыса алмайды,салық жалпы табысқа салынуымен қатар әp6ip акция иелерінің
дивидендіне де салынады.
1.2 Кәсіпорын банкроттығы мен төлемқабілетсіздігінің пайда болу
cебeптeрі
Банкроттық кәсіпорынның ұдайы өндіріс капиталының шаруашылық механизмінің
балансының бұзылуынан, яғни оның қаржылық және инвестициялык саясатының
тиімсіз болуынан туындайды.
Жалпы абсолютті төлемқабілетті кәсіпорын деп міндеттемелері жок және
капиталының құрамы толык өзіндік капитал болып табылатын төлемкабілетті
кәсіпорындар жатады. Кәсіпорынның төлемкабілетсіздігі міндеттемелердің
мөлшеріне тура пропорционалды және пайда көлеміне кepi пропорционалды
болады.Сондықтан кәсіпорынның төлемқабілетсіздігінің негізгі себептеріне,
1-ден, пайда көлемінің төмендеуіне әсер ететін факторлар, 2-ден,
міндеттемелердің өсуіне әсер ететін факторлар жатады.
Пайданың өсу деңгейінің бәсеңдеуі немесе оның абсолютты азаюы орын алады,
егер:
-тауарбастылық жағдайда, яғни өнімнің сапасы қанағаттанарлықсыз, бағасы
жоғары және оған қажеттілік деңгейі төмен болса, рынокта ол өніміне деген
сұраныс азаяды;
-жіберілген өнімге төлемнің қайтарылмауының (невозврат) өcyi, яғни
кәсіпорын сенімсіз сатып алушылармен байланыста болып немесе сатып
алушыларды epiксіз таңдағанда орын алады;
-тыйым салу, квота, кедендік кедергілер, т.б. шектеулер орнату арқылы
рынокты шектеу;
Ал мiндeттeмeлepдiң озып өcyi келесі жағдайларда орын алады:
-кәсіпорынның тиімсіз ұзақмерзімді қаржылық салымдарды жүзеге асыруы;
кәсіпорынның өндіріс көлемі мен табысының өсуіне әкелмейтін, жұмыс
істемейтін қорлармен жүктеуі; кәсіпорын құралдары пайдаға қатысы жоқ есеп
айырысулармен жүзеге асырылуы; -кәсіпорынның зиян шегуі;
Жоғарыдағы аталған төлемқабілетсіздіктің жалпы себептерінің жиыны
мемлекет өндірісі мен нарыққа тәуелсіз өз міндеттемелері бойынша уақытылы
есептесу кыиндыктарына душар болған барлық кәсіпорындарға тән.
Сонымен 6ipгe, ақшалай ағымдарды жоспарлау мен басқарудың болмауынан
жағдай қиындайды.
Жалпы төлемкабілетсіздіктің ерекше себептеріне 1-ден, нарық тапсырысынан
артта қалушылық, яғни ұсынылатын ассортимент, сапа, баға, т.б. туралы
айтуға болады; 2-ден, кәсіпорынның қанағаттанарлықсыз қаржылық басқарылуы,
яғни оның міндеттемеге жүктелуі. Бұл жағдай да қаржылық басқару дертіне
ұшырайды.
Сонымен қатар, банкроттықтың пайда болуының объективті және субъектвті
ce6eптеpi бар.
1. Шаруашылық жүргізу жағдайын жасаудың объективті ceбептеpi:
-экономиканы реформалаудың нормативті және заң
шығаратын
базаларының, қаржылық, ақша, несие, салық жүйелерінің жетілмегендігі;
-инфляцияның аса жоғары деңгейі;
-фирманың, құнды қағаздарының нарықтың құнының төмендеуі;
- бәсекелестің жоғары денгейі және соның нәтижесінде пайда болған
сәйкес келмейтін өндіріс шығындары төмендемей, өнім бағасының төмендеуі
және сәйкесінше өндіріс шығынының төменемеуі;
2. Шаруашылық жүргізуше тікелей қатысты субъективті себептер:
-банкротттықты уақытында болжап және келешекте сақтану;
-жарнама, өтімділік жүйесінің болмауы сұранысты толық зерттемегендіктен
сату көлемінің төмендеуі;
-өндipic көлемінің төмендеуі;
-ұқсас 6ipaқ сапасы жоғары өнімдерінің бағасына кейбір түрлердің
бағаларынын, жақындауы;
-ақталмаған жоғары шығындар;
-өнімнің төменгі рентабельдігі;
-өндіріс циклының өте көлемді болуы;
-үлкен карыздар мен өзара төлей алмаулар;
-ескі басқарма басшыларының нарықты кұруға бейімделе алмауы, сұранысы
жоғары өнімдерді шығаруда іскерлік танытпауы, инвестициялық, бағалық,
қаржылық саясаттың тиімділік таңдай алмауы;
Кәсіпорындардың жаппай банкроттыққа ұшырауы жағымсыз әлеуметтік
қиындыктарға соқтыруы мүмкін, сондықтан нарықтық экономикасы дамыған
елдерде, оларды толық күйреуден қорғау мен алдын алудың белгілі механизмі
қалыптасқан. Осы механизмнің негізгі элементтері мыналар: -банкроттықты
құқықтық реттеу;
-кәсіпорынның банкроттығы жайында актілерді жүзеге асыруға шешім
қабылдау процестерінің нормативтік-әдістемелік, экономикалық, ұйымдық
қамтамасыз етілеуі;
-келешегі бар (перспективалы) тауар өндipyшiлepдi қолдау мақсатында төлем
қабілеті жоқ, кәсіпорындарға мемлекеттік қаржылық көмек шаралары;
-банкроттық процедураға қатысушыларға экономикалық көмек көрсету;
-кең ауқымды қоғам үшін банкрот жайында ақпараттар жариялылығын
қамтамасыз ету;
Реселік зерттеулер жоғарыдағы аталған факторлар жиынынан, яғни кәсіпорын
дамуына кедергі келтіретін факторларды екі топқа бөлeдi: сандық және
сапалық.
1) Сандық, тәжірибеде сандық индикатор қолданылады, ол
банкроттықты болжауға мүмкіндік беретін - z-есебін оның
негізінде қаржылык көрсеткіштердің қатынасы өлшенген салмада
болады:
"Z есебі'" = айналым капиталыактивтер * 1,2 + бөлінбеген
пайдаактивтер *1,4 + өндірістік пайдаактивтер * 3,3 + акцияның нарықтық
құныактивтер * 0,6 + сату көлеміактивтер * 1; (1)
Банкроттықтың ықтималдығы:
"Z ece6i" = 1,80 немесе аз жағдайда - өте жохары;
"Z ece6i" = 1,81-2,7 жағдайында жоғары;
"Z ece6i" = 2,8 - 2,9 - мүмкін,
"Z ece6i" = 3,0 және одан жоғары болса - ыктималдығы аз. Z1,81 -
банкроттықтың жоғарғы ықтималдық аймағы;
Z3,0 - банкроттықтың төмен ықтималдық аймағы;
2) Банкроттықты болжайтын сапалық факторларға:
-қаржы eceбінің нашарлығы және шығындарды қадағалау қабілетсіздігі;
-өнеркәсіптің құлдырауы;
-компания басшылығының тәжірибемсіздігі;
-ұзартылған міндеттемелерді өтей алмауы;
-кәсіпорынды қосымша қаржыландыруға қабілетсіздігі
-коммерциялық тәукелдің жоғары деңгейі;
-нарықтық өзгерістерге жылдам беімделуге қабілетсіздігі;
-коммерциялық тәуекелдің жоғары деңгейі;
-нарықтық өзгерістерге жылдам беімделуге қабілетсіздігі;
-жеткіліксіз сападағы бухгалтерлік және қаржы eceбi жуйесі
-тұтынушылардың талап-тілектерінің өзгеруіне сэйкес
өндірісті беімдеуге қабілетсіздігі;
Кәсіпорынның банкроттық ықтималдығын болжау үшін нарықтық экономикасы
дамыған шет елдерде жай және айрықша акциялардың нарықтық құны, қаржылық
шаруашылық кызметтің нәтижелері туралы есеп және кәсіпорын балансының
негізінде есептелетін Э. Альтманның көп факторлы моделі кеңінен
қолданылады.
Бұл модель 1968 жылы болжаудың бас факторлы моделі ретінде пайда болған.
Осы модельді жасау барысында Э. Альтман 66 өнеркәсіп орындарын зерттеген,
оның жартысы банкроттыққа ұшырап, жартысы табысты болған. Ол мүмкін
болатын банкроттықты болжау үшін ұжымды болып келетін 22 талдау
коэффициентін зерттеген.
Банкрот болған америка фирмаларының қаржылык жағдайын, гүлденіп өсіп
келе жатқан кәсіпорындар көрсеткіштерімен салыстыра отырып, олардың
банкроттық ықтималыдығына байланысты дәрежесін және
салмақтың коэффициентісін аньқтап, бас негізгі көрсеткішті шығарған. Э.
Альтманның жалпы түрдегі моделi (несие қабілеттілік индексі) мынадай:
Z = 1,2 + К1 + 1,4К2 + 3,ЗКЗ + 0,6К4 + 1,0К5 (2)
Мұндағы; K1 = меншікті айналым қаражаттарактивтер;
К2= бөлінбеген табысактивтер;
К3 = пайыз бен салық төлеуге дейінгі табысактивтер;
К4= акцияның нарықтық құныактивтер;
К5 = өткізуден түскен табысактивтер;
Z индексінің шекті мәні статистикальқ сұрыптау мәліметтері бойынша Э.
Альтманның есептеуінше 2,675 болды. Осы өлшеммен нақты кәсіподақ үшін
есептелген несие қабілеттілік индексінің мәні салыстырылады.
Бұл кәсіпорындар арасында шек қоюға және болашақта (2-3 жыл) біреулерінің
банкроттыққа ұшырап (z 2,675 болғанда) және (z2,675 болғанда)
басқалардың қаржылық жағдайы тұрақтануы жөнінде пікір айтуға мүмкіндік
береді.
Сонымен қатар 1977 жылы Э. Альтман 7 факторлы моделін ұсынды, ол
модельдің дәлдігі 70% дейін болды және банкроттықты бос жылға жоспарлауға
мумкіндік береді. Бұл жеті факторлы модель келесі көрсеткіштерді қамтиды.
-активтердің рентабельділігі;
-пайданың динамикасы;
-несие бойынша пайызды өтеу коэффициенті;
-ағымдағы өтімділік коэффициенті;
-автономия кoэффициeнтi;
-жиынтық активтер;
Бұл модельдің құндылығы өте дәлдігінде, 6ipaқ қолданылуына ақпараттық
жeтicпeyшiлiгi қиындык туғызады (талдау есебінің мәліметтері қажет, ал ол
сыртқы пайдаланушыларда жоқ).
Сонымен 6ipre банкроттыққа сыртқы және iшкi факторлар әсер етеді
Сыртқы факторларға халықаралық, ұлттық, рыногтық, ал iшкi факторларға
фирманың бәсекелестік ортасы, қызмет принципі, ресурстар мен оларды
пайдалану, маркетингтік стратегиялар мен саясаты және қаржы менеджмент
жатады. Сыртқы факторлар:
1 .Халықаралык факторлар.
1.1.Жалпы экономикалық: -экономикалық даму циклдылығы;
-дүниежузілік қаржы жүйесінің жағдайы-транұлттык банктердің
қаржы саясаты;
1.2.Халықаралық саясаттың тұрақтылығы-халықаралық келісім-шарт
жасасу; -еркін экономикалық аймақтар құру;-тарифтік келісімдер;
-халықаралық маркетингі.
1.3.Халықаралық бәсеке:-б1рлескен кәсіпорындар құру;-лицензиялық сауда;
-фирмалық бәсекенің нарықтығы үлесін арттыру;
2.Ұлттык факторлар.
2.1.Саяси:-қаржы жүйесінің жағдайын-меншікке деген қатынас;-мемлекеттік
жер саясатының принциптері-мемлекеттің кәсіпкерлікке қарым-қатынасы;-
салық саясаты;-монополизмді шектеу;-бәсекені қолдау;-тұтынушылар мен
кәсіпкерлерді құқын қорғау шаралары;
2.2.Экономико-демографиялық факторлар :-халықтың табысының деңгейі-
сатып алушылардың қабілеттілік деңгейі-несие алу мүмкiндiгi;-кәciпкepлiк
бeлceндiлiгi;
З.Рыноктың факторлар.
3.1.Психологиялық;:-тұтынушылардың таңдауы, талғамы, әдеттері
мен дәстүрлері, тұтынушы нормасы;
3.2.Ғылыми-технологиялық;:-технолог иялық жаңалықтар;-өнімнің бәсекелік
қабілеттілігі; (дегенмен банкроттықтың ең күшті сыртқы факторы
технологиялық өзгерулер-ipi ғылыми-технологиялық қозғалыстар болып
саналады). Iшкi факторлар:
1.Фирманың бәсекелік ортасы: - саланың қызметінің мақсаты; -дәстурлер,
репутация және имидж;-персоналдың біліктілік құрамы; -нарықтағы үлeci және
циклдық, кезеңдері.
2. Қызметтің принциптері - меншік формасы; - басқарудың ұйымдастырушылық,
формасы; - инновациялық қызмет; - өндірісті басқару жүйесін ұйымдастыру; -
өндірістің диверсификациясы.
З.Ресурстар мен оларды пайдалану:-өндірістің әдістері мен құрылымың
жeтiлдipy;-өндipicтiк циклдың ұзақтылығы-өндірістік қорлардың денгейі;-
қаражаттар айналымы.
4.Маркетингтік стратегиялар мен саясаты-нарықты сегменттеу;-тауар
саясаты;-баға саясаты;-өткізу, сату саясаты-стратегиялық мақсаттар мен
сатуды болжау.
5қаржы менеджменті :-баланстың құрылымы-төлемқабілеттілік;
өтімділік; -капиталдың құны.
Сонымен қатар кeлeci сызбада ұйымдағы банкроттыктың субьективті және
обьективті ceбeптepi көрсетілген.
Сызба-1
Сызба-1 Ұйымдағы дағдарыстың субьективхті және обьективті ceбeптepi. Жалпы
төлемқабілетсіздіктің ерекше себептеріне 1-ден, нарық тапсырысынан артта
қалушылық, яғни ұсынылатын ассортимент, сапа, баға, г.б. туралы айтуға
болады; 2-ден, кәсіпорынның қанағаттанарлықсыз қаржылық басқарылуы, яғни
оның міндеттемеге жүктелуі. Бұл жағдайда қаржылық басқару дертіне ұшырайды
5,9б.
Кәсіпорынның дәрменсіз, төлемқабілетсіз қызмет атқаруы келесі факторларға
байланысты:
Акция қаражаттарының қозғалысының жалпы міндеттемелерге қатынасын
көрсететін көрсеткіштің айтарлықтай шамасы;
Төмен рентабельдік
Тұрақсыз табыс
Акционерлік қоғамдық акциясының бағасы бірден төмендеуі;
Дивиденд төлемдерінің азаюы;
6. Тұрақты шығындардың жалпы шығындарға қатынасының жоғарғы
көрсеткіші;
Акцияның нарықтық құны мен оның, баланстық құны арасындағы айырмашылықтың
орны алуы;
Айналымнан тыс активтердің қажетті денгейін қолдауда қабілетсіздік таныту
9. Қарыз міндеттемелерінің жоғарғы мөлшері;
Ал сапалық факторларына:
1.Қаржы eceбi жүйесінің нашарлығы және шығындарды бақылауға қабілетсіздігі;
2. Басшылық тәжірибесіздігі
3. Міндеттемелерін уақытылы өтей алмау;
4. Заңсыз ic-әрекеттердің орын алуы;
5. Кәсіпорынды басқаруда бөліксіздік таныту;
6. Қосымша қаржылану көздерін алуға кәсіпорынның қабілетсіздігі;
7. Басшылықтың сыртқы ортадағы өзгерістерге тез бейімделе алмауы;
8. Бухгалтерлік және қаржы есебінің жеткіліксіз сапалы жүйесі;
9. Қарыз кeлiciм-шapттapын жиі қарау;
10. Жалға беру мен жалға алу келісім-шарттарын жиі құрастыру;
Америка Құрама Штатында кәсіпкерлікті тұрақты түрде мемлекеттік
қолдауға ие. Әр түрлі мемлекеттік реттеулер мен қолдау шаралары құқықтық
базаға негізделген. Солардың 6ipi "шағын бизнес туралы зан". Америка Құрама
Штатының конгресіндеде шағын бизнес проблемаларымен екі комитет айналысады.
Федералдық деңгейде шағын бизнес әкімшілігі қызмет атқарады. Әкімшіліктің
басты функциясы-шағын бизнесті жан-жақты қолдау. Әрбip штатта әкімшіліктің
аймақтық бөлiмдepi жұмыс істейді. Аймақтық бөлімшелер шағын бизнес
субъектілеріне нарық туралы ақпарат береді оның мәселелерін шешуге
көмектеседі.
Сонымен қатар, Америка Құрама Штатының, кәсіпкерлік
саясатының негізгі бағыттарының бipi - ол қаржы түсімдерін реттеу болып
табылады. Ол екі бағытта жүзеге асырылады:
1)бюджеттен мақсатты бағытталған субсидиялар;
2)қаржыландыру үшін жеке капиталдарды тарту;
Бұл бағытты icкe асыруда АҚШ-та Шағын Бизнестің Әкімшілігі құрылған және ол
шағын кәсіпкерлікке қаржылық, кеңестік, материалдық көмектеседі,
кәсіпкерлерді оқыту мен дайындауды жүзеге асырады. Шағын Бизнес Әкімшілігі
шеңберінде келесі бағдарламалар жүзеге асырылады:
1) халықаралык саудада көмек;
2) ғылыми-техникалық зерттеулер;
3) әйел-кәсіпкерлерге көмектер;
4) ардагер-кәсіпкерлерге көмек көрсету жұмыстары;
5) ұлттық кәсіпкерлікті дамыту және т.б.
1.3. Кәсіпорынның қаржылық және экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз
етудің мүмкідігі және объективті қажеттілігі
Кәсіпорынның қойылған мақсатқа жетуі оның өндірістік жүйесінің барлық
элементтері жұмыс icтеген кезде, өзара реттеліп балансталған жағдайда ғана
мүмкін болады. Нарықты жағдайда кәсіпорын өзінің ішкі және сыртқы ортасымен
спецификалық ерекшеліктермен байланысқан, күрделі, ашық өндірістік-
экономикалық жүйесін сипаттайды. Кәсіпорының ішкі ортасы
өндірістің келесідей төрт элементінің үнемді және жұмысқа қабілетті
сәйкестігін қамтамасыз ететін жағдайлық факторлармен ұйымдастырушы
құрылымды сипаттайды: таза еңбек, еңбек құралдары, еңбек заттары және
олардың жағдайын сипаттайтын аппарат.
Кәсіпорынның сыртқы ортасы - бұл кәсіпорынның нәтижеллілігіне әсер
ететін кәсіпорынға қатысты айнымалылар.
Сыртқы орта факторлардың өзара байланыстылығымен, күрделлілігімен,
қимылымен, белгісіздігімен, сонымен қатар ішкi ортаға тікелей және жанама
іс-әрекетімен сипатталады. Сыртқы құрылымның сипатты ерекшелігі болып оның
тұрақсыздығы табылады, өйткені оның кез-келген өзгерісі кәсіпорынның ішкі
ортасына әсер ететін, жағдайының өзгеруін талап етеді. Сыртқы орта
жағдайының өзгеріci кәсіпорынның ішкi ортасына әсер етеді.
Кәсіпорын қызметінде дағдарысқа қарсы басқару бағдарламаларын
ic-әрекетке уақытында енгізе алу мүмкіндігі үшін дағдарыстық басқару
симптомдарын көре алу маңызды. Бepiлгeн симптомдар кәсіпорынның қызмет eтyi
мен дамуын сипаттайтын көрсеткіштер тенденцияларының өзгерісінде байқалады.
Дағдарыстық басқару симптомы болып көрсеткіштердің сәйкессіздігі немесе бip
экономикалық параметрлердің екіншісіне сай болмауы мүмкін. Мысалы, жалақы
өсімінің қарқыны еңбек өнімділігінің өсу қарқынынан асады. Және де
симптомдар барлық кезде дағдарыстық белгілердің сыртқы көрінісінің астында
жатқан дағдарыс факторлары мен себептерін көрсете бермейтінін бiлy қажет.
Дағдарыс факторлары болуы мүмкін: өнім сапасының төмендігі,
технологиялық тәртіптің бұзылуы, кредиторлық борыштың үлкен көлемдері.
Дағдарыс ceбenтepi болуы мүмкін: республикадағы жалпы экономикалық жағдай,
біліктілікті орындаушылардың болмауы, ынталандыру жүйелерінің
жетіспеушілігі; ал дағдарыс себептеріне тepic тенденциялардың алғашқы
белгілерінің пайда болуын және осы тенденциялардың тұрақтылығын жатқызуға
болады.
Кәсіпрын дамуында әртүрлі өзінің фазаларымен байланысатын немесе
таралатын көптеген циклдар бар. Дағдарыс мүмкіндігі және оның болу
ықтималдылығының артуы кәсіпорын дамуының өтпелі кезеңінде, даму циклдары
сатысы арасында кезеңдерде болады. Бұл сатыларды кәсіпорынның біріншіден
екіншіге өтудің аралық процестер ретінде қарастыруға болады.
Дағдарыс жағдайлары кәсіпорынның өмірлік циклының барлық сатыларында
пайда болады. Бірақта дағдарысқа қарсы басқару өмірлік циклдың белгілі бip
сатысында, өндірістің күрт төмендеуі жағдайында ғана басталады.2-суретте
кәсіпорынөмірлік циклы дамуының банкроттықтың дағдарыс жағдайлары пайда
болу себептерімен өзара байланысы көрсетілген.
2 сурет- Кәсіпорынның өмipлiк циклы және дағдарысқа қарсы саясат
Қазipгi кезде дағдарысқа қарсы басқарудың тек қана мазмұны жағынан
ғана емес, сонымен қатар мақсаттары мен міндеттеріне де қатысты бipeгей
түсінік қалыптасқан жоқ. Біреулер дағдарысқа қарсы басқаруды банкроттық
жағдайында кәсіпорынды жоюмен байланысты таза қаржылық процеске жатқызады.
Басқалары дағдарысқа қарсы басқару деп кәсіпорын менеджерлерінің қызметін
түсінеді. Үшіншілеpi дағдарысқа қарсы басқаруды персонал мобилизациясы
бойынша жүргізілетін шараларды, арнайы қаржылық процедураларды қосатын
кешенді, көп жоспарлы процесс ретінде қарастырады.
Ең толық болып біздің ойымызша дағдарысқа қарсы басқару дағдарысты
алдын-ала болжаудан оны жою әдістеріне дейінгі шаралар кешені түрінде
қарастырылатын жүйелі көзқарас табылады.
Дағдарысқа қарсы басқару тек қана кәсіпорынды дағдарыстың жағдайдан
шығаруға ғана емес, сонымен қатар дағдарысты көре білуге, оның симптомдарын
талдауға, дағдарыстың тepic салдарын төмендету бойынша шараларды жасағанға
және оның факторларын ары қарай даму үшін пайдалануға бағытталаған.
Дағдарысқа қарсы басқару макроэкономикалық категория болып табылады
және кәсіпорын деңгейінде оны жою немесе сауықтыру кезінде қалыптасатын
өндірістік қатынастарды сипаттайды. Банкроттықты ескерту процестеріне
мыналар жатады:
сотқа дейінгі санация;
бақылау;
сыртқы басқару.
Жою процедураларына мыналар жатады:
* еркінен тыс борышкер – кәсіпорынды сот шешімі бойынша жою;
кредиторлардың бакылауымен тұрақсыз кәсіпорынды еркімен жабу. Ескерту
және жою процедураларының жиынтығы кең мағынада
банкроттықты сипаттайды. Бұл процедуралардың жиынтығын кең
түрде
дағдарысқа қарсы продедуралар түрінде қарастыруға болады. Сәйкесінше,
банкроттық процедуралары дағдарысқа қарсы процедуралардың құрамдас бөлігі
болып табылады.
Дағдарысты кәсіпорынның қалауы бойынша тікелей қayiп ретінде қарастыра
отырып, дағдарысытың пайда болуымен байланысты екі аспектіні ескеру қажет:
сыртқы және ішкi. Сыртқы аспект кәсіпорынның кредиторлар алдында өз
міндеттерін орындаумен байланысты қажет айналым қаражаттарының көлемін
жүзеге асыру мүмкіндігімен байланысты. Ішкі аспект шаруашылық қызметті
жүргізу үшін қажет айналыс қаражаттарының көлемін қамтамасыз ете алу
қабілетімен байланысты. Айналым қаражаттарының қажет шамасын ұстану
кәсіпорынның қаржылық және эквивалентті ресурстар есебінен жүзеге
асырылады.
Дағдарыс жағдайында тұрған кәсіпорынның болашағы жоқ екенін ескеру
қажет. Егер үш айдан соң кәсіпорын банкроттық туралы арбитражды процесс
бойынша жауапшы болып шықса, онда кез келген жоспарлары абстрактілі сипатқа
ие болады. Егер кәсіпорын дағдарысты жеңе алса, онда оның болашағы болады,
және ол дағдарысқа дейінгі жағдайдан өзгеше болады, бұрынғыдан сақтану
үшін бас тарту керек болады. Осылайша, кәсіпорын дағдарысы қоршаған орта
пapaмeтpлepiнe оның қаржылық-шаруашылық параметрлеріне сәйкессіздігінен
болады, ол өз кезегінде дұрыс емес стратегиямен, және нарық талаптарына
әлсіз бейімделуімен түciндipiлeдi.
Бұл проблемаларды шешу немесе олардың пайда болу мүмкiндiгiн жою болып
жасап шығарылған стратегия негізінде жүргізілген кәсіпорынның қайта құрылуы
табылады.
Толық көлемде қайта құрылуды жақындап келе жатқан дағдарыстың бірінші
белгілері кезінде жүргізу қажет: өйткені жақындап келе жатқан банкроттық
зонасында уақытта, оны жоюға деген қаражаттар да болмайды. Сондықтан,
дағдарыс жағдайынан шығуға ұмтылған кәсіпорынның алдына екі міндет тұр:
* дағдарыс салдарын жою, төлем қабілеттілігін қалпына келтіру және қаржылық-
экономикалық жағдайды тұрақтандыру;
* дағдарыс себептерін жою, кәсіпорын стратегиясын жасап шығару және
болашақта дағдарыс көріністерінің қайталанбауын болдырмау мақсатында оны
кәсіпорынды қайта құру негізінде жүзеге асыру.
Дағдарысқа қарсы басқару құралы болып кәсіпорынның төлем
қабілеттілігін қайта қалпына келтіруге бағытталған шаралар кешені кіретін
тұрақтандыру бағдарламасы табылады. Бұл жерде дағдарысқа қарсы басқарудың
принципиалды ерекшеліктері бар екендігін ескеру қажет. Бұл ерекшеліктер
шeшiмдepдi қабылдау критерийлердің ауысымында. Әдеттегі басқаруда мұндай
критерийді қысқа мерзімде табысты максимизациялауға және ұзак мерзімді
перспективада дамудың стратегиялық мақсаттарына жетуіне жеткізуге болады.
Дағдарыстың жағдайға кәсіпорынның өтуі кезінде ұзақ мерзімді аспект өз
өзектілігін жояды, өйткені кәсіпорынның болашағы жоқ, ал қысқа мерзімді
аспектте критерий болып ақша қаражаттарының максимизациясы немесе үнемі
табылады. Дағдарысқа қарсы басқару кәсіпорынның төлем қабілеттілігін қайта
қалпына келтіру мүмкін болатын кез келген жоғалтуларға жол
береді.
Дагдарыстың басталуы ақшалай қаражаттар шығындалуын олардың түсімінен жабу
резервтері болмауы жағдайында артуын білдіреді. Бұл тұрақтандыру
бағдарламасының мәні ақшалай қаражаттарының оларды шығындалуы мен түсімі
арасындағы үзілісті жабуда. Дағдарыс орын жабу ақшалай қаражаттар түсімі
артуы есебінен, сонымен қатар айналым қаражаттарына ағымдағы қажеттілік
азаюы есебінен жүзеге асырылады.
Ағымдағы шаруашылық қажеттілік азайту бойынша шаралардың мәні тиімсіз
шығындарды тез және радикалды, максималды төмендетуде. Ең алдымен,
кәсіпорынға рентабельді емес өндірісті тоқтату қажет. Егер өндіріс зиянды
болса және оны сату мүмкін емес болса, оны ары қарай зиян болмау үшін
тоқтату қажет. Тек тоқтатылуы бүкіл кәсіпорынның тоқтатылуына әкелетін
өндірістерді тоқтатуға болмайды. Тәжірибеде ағымдағы қаржылық қажеттіліктің
азаюы қарыз міндеттемелерін қайта құрудың қандай да бip формалары арқылы
жүзеге асырылады. Ең қолайлы шара болып дисконтпен қарыз міндеттемелерін
сатып алу табылады. Борышкер-кәсіпорынның дағдарыстық жағдайы оның
қарыздарын құнсыздайды, сондықтан оларды біршама дисконтпен сатып алу
мүмкіндігі пайда болады. Тұрақтандыру бағдарламасы рамкасында берілген
шешім тәртібі сатып алуды жүргізу мүмкін болатын жағдайларға сәйкес
анықталады.
Ағымдағы қаржылық қажеттіліктің азаюын жарғылық капиталға қарыздар
конвертациясы есебінен де жүpгiзyгe болады. Конвертация жарғылық капиталды
көбейту жолымен, сонымен қатар кәсіпорынды иемденушілерге өз бөлігін беру
жолымен де жүзеге асырылады.
Қарыздарды қайта құрудың әдістерінің бipi болып тіркелген бағамен
кәсіпорын өнімдерін жабдықтауға форвардты келісім-шарттар болуы мүмкін.
Егер бopышкepдiң берілген өнімде қызығушылығы болса, оған оның алдындағы
кәсіпорын қарызын аванс ретінде ұзак мерзімді жабдыктаулар ретінде
есептеуге болады. Мұнда келісім-шарт бағасы өнімнің болжанған өзіндік
құнынан төмен болмау керек.
Дағдарыстан кәсіпорынды жалпы шығару бойынша шаралар болып екі топқа
бipiктірyre болады: тактикалық және стратегиялық.
Кәсіпорынды дағдарыстан шығару тактикалық шаралар ағымдарды зияндарды
анықтауда, ішкi резервтерді анықтауда, мамандарды тартуда, несиелерді алуда
және т.б. тұрады. Мұнда олар қорғанушы, сонымен қатар шабуылды болуы
мүмкін. Қорғанушы шараларға келесілерді жатқызуға болады: шығындарды
азайту, бөлімшелерді жабу, персоналды қысқарту, өндipic және өткізуді
қысқарту. Шабуылдыларға дағдарысқа қарсы маркетинг, ішкi резервтерді
пайдалану, басқаруды жетілдіру, өндіріс модернизациясы жатады.
Дағдарысқа қарсы басқарудың әртүрл1 стратегиялары бар. Ең маңыздылары
болып келесілер табылады:
-дағдарысты ескерту, оның пайда болуына дайындық;
-дағдарысты жеңу проблемаларын жақсы шешу үшін оның пісіп-жетілуін күту;
-дағдарыстық көріністерге қарсы ic-әрекет, оның процестерінің жай болуы;
-резервтерді, қосымша ресурстарды пайдалану жолымен жағдайды
тұрақтандыру;
-есептелген тәуекел;
-дағдарыстан б1ітіндеп шығару;
-дағдарыс салдарын жою жағдайларын құру және көре білу;
Кәсіпорынды дағдарыстан шығару бойынша стратегиялық
шараларға
мыналарды жатқызады:
-кәсіпорын жағдайын талдау және бағалау;
-кәсіпорынның өндірістік потенциалын зерттеу;
-өндірістік бағдарламаларды жасап шығару;
-инновациялық саясат;
-кәсіпорынды қаржылық сауықтырудың жалпы концепциясын жасап
шығару.
Кәсіпорынның дағдарыстан шығуы процесінде өндірістің қайта құрылуын
кәсіпорынды жүзеге асыруды жатқызуға болады.
ІІ-ТАРАУ. АЛТЫН ЖІП АҚ-НЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ МЕН
БАНКРОТТЫҚ МҮМКІНДІГІНЕ АНАЛИЗ
2.1 Кәсіпорынның технико-экономикалық мінездемесі
Алтын жіп АҚ трикотажды өндіріске орта нөмірлі мақта қағазды тоқыманы
өндіретін маманданған кәсіпорын болып табылады.
Кәсіпорын 1942 жылы Мәскеу аймағындағы Реутовский және
Краснополянский тоқыма мақта фабрикаларының құрал-жабдыктарының негізінде
құрылды. Алғашында кәсіпорын шет елдік Говард-Булло мен Платт
фирмалардың 1895-1905 жылдары шыққан, қуаттылығы 12 мың тоқыма құрайтын,
тоқыманың шығарылымы 222 тоннадан аспайтын, құрал жабдықтарымен
жабдықталған еді.
Алтын жіп АҚ, - дағы жұмыстар үнемі жаңа құрал-жабдыктардың,
механизацияның және өнімнің автаматизациясы арқылы жүргізіледі.
Технико-экономикалық көрсеткіштердің динамикалық өзгepicтepi 1-
кестеде көрсетілген.
1- кесте. Алтын жіп АҚ, 2006-2007 жылдарға арналған
технико-экономикалық көрсеткіштері
№ Көрсеткіштер өлшем 2006 ж 2007 ж Ауытқу
бірлігі
1 Өткізілгенген өнімнен мың. тг 18022,6 25564,5 141,8
түсетін табыс
2 Өткізілген мың. тг 20685,5 23449,6 113,4
өнімнің өзіндік құны
3 Жалпы табыс мың. тг (-2662,9) 2114,8 77 1.5
4 Кезең шығындары мыц. тг 12197,3 11368,9
5 Таза табыс мың. тг (-10036,2) (-5687,0)
6 Heгізгі мың. тг 50141,7 37045,4 73,9
құралдардың орташа
жылдық құны
7 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz