Акционерлік қоғамның қаржылық ұйымдастыру ерекшеліктері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМНЫҢ ҚАРЖЫЛАРЫН
ҰЙЫМДАСТЫРУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Акционерлік қоғамның нарықта алатын орны мен
мәні ... ... ... ..
1.2. Қазақстан Республикасының акционерлік қоғамының заңды
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
1.3 Акционерлік қоғамның қаржылық ұйымдастыру ерекшеліктері ...
2. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНА ТАЛДАУ (МЫСАЛДА ШҚО ҮРЖАР
АУДАНДЫҚ ЖШС АТАМЕКЕН)
2.1 Кәсіпорынның техникалық-экономикалық
сипаттамасы ... ... ... ... ...
2.2 “Атамекен” жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің баланс
активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын
талдау ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын басқарудың өтімділігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМНЫҢ ҚАРЖЫЛАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДА КЕЗДЕСЕТІН
МӘСЕЛЕЛЕР МЕН ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Акционерлік қоғамның қаржыларын ұйымдастыруда кездесетін
мәселелер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
3.2 Акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанына сәйкес қаржылық
қатынастардың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
ҚР-да акционерлік қоғам экономикалық дамуда өте маңызды рөлді
атқаруда. Жалпы акционерлік қоғам - бұл текқана бағалы қағаз
шығарумен айналыспай-ақ , бұл мемлекеттің экономикасын дамытуға үлесін
қосады. Менің дипломдық жұмысымда акционерлік қоғамның теориялық негіздері
және заңдық аспектілері, мәселелермен оларды шешу жолдары, сонымен қатар
ЖШС Атамекеннің техникалық-экономикалық сипаттамасы және қаржылық
жағдайына талдауы баяндалады.
Атамекен жауапкершілігі шектеулі серіктестік формасында
коммерциялық ұйым болып құрылған. Оның құрылу мақсаты және жұмыс істеуі
жарғысында толығымен қарастырылған. Оның негізгі мақсаты – пайда табу. ЖШС
Атамекен сусын өнімдерін, нан өнімдерден, кондитер өнімдерден, кеспе
өнімдерден, пряник, печенье, балмұздақ, сүт өнімдерінен ай сайын 1200 тонна
өнімнің 200 атауын тасымалдаушы ірі өндіруші болып қалада және жақын
аудандарда өз тұтынушыларын тапты. Және де ресторан бизнесімен айналысады.
Кәсіпорын стратегиясы болып келесілер табылады: тұтынушыларға толық кешенді
қызмет көрсетуді ұсыну, ассортиментті кеңейту, тарату нарығын зерттеу, өнім
бәсекелестік қабілетін арттыру, жеке тапсырыстарды орындау, сауда
желілерінің жұмысын бақылау.
ЖШС Атамекен саясаты өндірілетін өнім және айналысқа түсетін
өнімдердің шығындарын төмендетуге негізделген. Бұл өз кезегінде нарықтың
максималды бөлігін жаулап алуға және баға бәсекелестігін қолдануға
мүмкіндік береді.
Кәсіпорнынның жұмыс істеу үшін екі негізгі механизм бар: -
технологиялық - өңдірістің көлемін және сапасын көбейту үшін және
ұйымдастырушылық - өңдірістің технологиялықәлеуетін тиімді іске асыру мен
алға қойылған мақсаттқа жету үшін. Осы мақсатпен басқарушы орган құрылады
да, ол өңдіріс алдында тұрған міндеттерге сәйкес басқару объектісіне ықпал
жасайды.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМНЫҢ ҚАРЖЫЛАРЫН
ҰЙЫМДАСТЫРУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Акционерлік қоғамның нарықта алатын орны мен мәні
Акционерлік қоғам деп өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражат
тарту мақсатында акциялар шығаратын заңды тұлғаны айтады. Ал акция – үлесті
немесе меншікті куәландыратын бағалы қағаз, яғни акция қоғам шығаратын және
олардың түрлері мен санаттарына қарай акционердің дивиденттер алуға,
қоғамды басқаруға қатысуға және қоғам таратылғаннан кейін оның қалған
мүліктерінің бір бөлігіне құқықтарын куәландырады. Акционерлік қоғам өз
міндеттемелері бойынша өзіне қызмет етеді. Экономикасы дамыған
елдерде олар корпорациялар деп те аталады Акционерлік қоғамдар- акционерлік
қоғам және халықтық акционерлік қоғам үлгісінде құрылады. Акционерлік
қоғамның фирмалық атауы болады, онда қоғамның атауы, сондай-ақ қоғамның
үлгісіне қарай, акционерлік қоғам немесе халықтық акционерлік қоғам
деген сөздер немесе тиісінше АҚ және ХАҚ аббревиатурасы болуға тиіс.
Акционерлік қоғам осындай фирмалық атауы мен мемлекеттік тіркеуден өтеді.
Акционерлік қоғамның мемлекеттік тіркеуге дейінгі құрылуына байланысты
қоғамның міндеттемелеріне ортақ жауапкершіліктер болады. АҚ-ды құруға
байланысты құрылтайшылардың міндеттемелері бойынша қоғам жауап береді, егер
де ол акционерлердің жалпы жиналысында келісіп бекітілсе.
АҚ-ның негізгі бір ғана құрылтай құжаты жарғы болып табылады.
АҚ-ң жарғысының қысқаша мазмұны келесідей:
●орналасқан жері және толық немесе қысқаша фирманың атауы;
●қоғамның үлгісі;
●қоғаммен қалыптастыратын акциялардың категориялары,саны,номиналды
құны және артықшылықты акциялардың түрлері белгіленеді;
●әрбір акцяларды иеленушілердің оның категориялары мен түрлері;
●жарғылық капиталының мөлшері;(ХҚ)
●қоғам органдарының шешім қабылдау тәртібі,өкілеттіктері және
құрылымы;
●бөлімшелер және өкілдіктер туралы мағлумат;
●тағы басқа ережелер.
Жарғылық капиталдың мөлшерін кеңейту мақсатындағы қосымша
шығарылатын акцияларды номиналды құн есебінен тіркеледі.Жарғыға
толықтырулар мен өзгертулер енгізу немесе қабылдау акционерлер және жалпы
санының ¾-нен анықталады.
Жабық акционерлік қоғамдардың акциялары өзінің құрылтайшылары мен
алдын ала айқындалған адамдар тобының арасында орналастырылады.Жабық
акционерлік қоғам акционерлерінің саны жүзден аспауға тиіс және ол өзі
шығаратын акцияларды жабық әдіспен ғана орналастыруға құқылы.
Жабық қоғам акциоенрлерінің осы акционерлік қоғамның басқа
акционерлері сататын акцияларды сатып алуға артықшылықты құқығы бар.Жабық
қоғамның өз акцияларын сатқысы келетін акционері оларды қоғамның басқа
акционерлеріне,ал олар бас тартқан жағдайда- қоғамның өзіне сатып алуға
ұсынуға міндетті.Сатылатын акцияларды сатып алудың артықшылықты құқығы
акциялар сатуға ұсынылған кезден бастап 30 күн бойы акционерлерде
сақталады.
Егер акционерлердің ешқайсысы аталған уақытта осы құқықты
пайдаланбаса,ол қоғамға өтеді және онда 30 күн бойы сақталады.
Акционерлік қоғам және оның акционерлері акцияларды сатып алудан бас
тартса немесе белгіленген мерзімдер ішінде жауап алмаған жағдайда акционер
акцияларды акционерлік қоғамға және оның қатысушыларына ұсынған бағадан
төмен емес құны бойынша үшінші тұлғаларға сатуға құқылы.Сатуға ұсынылған
акциялардың бағасын төмендету туралы шешім қабылдаған ретте акционер оларды
басқа акционерлерге немесе акционерлік қоғамға сатып алуға қайта ұсынуға
міндетті.
Акционерлері өздеріне тиесілі акцияларды басқа акционерлердің
келісімінсіз иеліктен айыруға құқылы қоғам акционерлік қоғам деп
аталады.Ашық акционерлік қоғамның акциялары үш түрлі,яғни жабық,жеке және
ашық орналастырады.Ашық қоғам акционерлеріннің саны шектелмейді.
Қазіргі уақытта ҚР-ң акционерлік қоғамдар туралы заңында бағалы
қағаздар нарығында акциялар бағаланатын,активтерінің мөлшері кемінде айлық
есепті көрсеткіштің 200000 еселенген мөлшерін құрайтын және
акциоенерлерінің саны 500-ден кем болмайтын ашық қоғам халықтық қоғам болып
табылады делінген. Халықтық қоғам мәртебесін алу тәртібі бағалы қағаздар
нарығы туралы заңдармен белгіленген.
Ашық акционерлік қоғам төмендегі жағдайларға байланысты ашық
халықтық қоғам мәртебесін жоғалтады. Егер:
1. Халықтық қоғам мәртебесін алған акционерлік қоғам акционерлерінің
саны алты айдың ішінде бес жүзден кеміп кетсе;
2. Оның активтерінің мөлшері айлық есепті көрсеткіштің 200000
еселенген мөлшерінен кеміп кетсе;
3. Қоғам акцияларының бағалы қағаздар нарығындағы бағалануы
тоқтатылса, яғни осы жағдайлардың біреуі пайда болған кезден бастап 6 ай
өткеннен кейін уәкілетті органға хабарлай отырып, халықтық қоғам
мәртебесін жоғалтқаны туралы мәлімдеуі тиіс.
Акционерлік қоғам акционерлерінің саны жүзден аспаса,акционерлердің
жалпы жиналысының шешімі бойынша ашық қоғам жабық қоғам болып қайта құрылуы
керек.
Қоғамды құру туралы шешім қабылдаған жеке және заңды тұлғалар
қоғамның құрылтайшылары болып есептеледі. АҚ-ң құрылтайшысы немесе құрушысы
жалғыз тұлға болуы мүмкін. Қоғамның құрылтайшылары оны құруға байланысты ол
мемлекеттік тіркеуден өткенге дейін туындаған мәліметтер бойынша бірлесіп
жауап береді. Ал оны жалғыз тұлға құрған жағдайда қоғам құру туралы шешімді
осы тұлға жеке - дара қабылдайды.
Қоғамдарды құрушылар құрылтайшы пайдасы түрінде орасан көп табысты
иемденеді. Құрылтайшы пайдасы дегеніміз қоғамды құрушылардың акцияларды
сатудан алған сомасы мен қоғамды құруға жұмсаған капиталының сомасы
арасындағы айырма түрінде алынатын табыс.
Құрылтай шарты мен жарғы қоғамның құрылтай құжаттары болып табылады.
Жалғыз тұлға құрған қоғамның құрылтай құжаты оның жарғысы болып табылады.
Қоғамның құрылтай шартында қоғамды құру туралы шешім,қоғамның
үлгісі(ашық,жабық), оның толық және қысқартылған атауы көрсетіледі.
АҚ – заңды тұлға.Оның органдары: акционерлердің жалпы жиналысы,
иректорлар кеңесі, алқалы орган немесе басқарма,т ексеру комиссиясы болып
табылады. Акционерлік қоғам акционерлерінің жылдық жалпы жиналысы оның ең
жоғары басқару органы. Ол қаржы жылы аяқталғаннан кейін бес ай ішінде
өткізілуге тиіс. Акционерлердің жылдық жиналыстан басқа жалпы жиналыстары
кезектен тыс болып саналады. Жабық қоғамның жарғысында қоғамды, директорлар
кеңесін құрамай-ақ басқару мүмкіндігі көзделуі мүмкін. Бұл жағдайда,
қоғамды басқару міндеті акционерлердің жалпы жиналысының айырықша
құзыретіне беріледі.
Акционерлердің жалпы жиналысының айырықша құзыретіне жататын кейбір
мәселелерді айтатын болсақ, олар: қоғамның жарғысына өзгерістер мен
толықтырулар енгізу; қоғамның үлгісін өзгерту мен оны ерікті түрде қайта
құру және тарату; қоғамның басқару огандарын сайлау; қоғамның жарғылық
капиталының мөлшерін өзгерту; оның жылдық қаржылық есебін және жыл
қортындысы бойынша дивиденттер мөлшерін бекіту; қоғамның таза пайдасын бөлу
тәртібі, оның облигацияларын және туынды бағалы қағаздарын шығару шарттары
мен тәртібі сияқты көптеген басқа мәселелер.
Акционерлердің саны жүзден асатын қоғамда акционерлердің жалпы
жиналысында құрамы үш адамнан кем болмауға тиіс есеп комиссиясы
бекітіледі.
Қоғамның басқару билігі қолында акциялардың бақылау бумасы бар ірі
акционерлерде болады. Акциялардың бақылау бумасы деген акционерлік қоғамда
үстемдік беретін акциялардың саны.
Қоғамның басқару органы – директорлар кеңесі.Оның міндетіне қоғам
қызметінің басым бағыттарын айқындау, акционерлердің жылдық және керек
жағдайларда кезектен тыс жалпы жиналыстарын шақыру туралы шешім қабылдау,
олардың күн тәртібін бекіту, қоғам шығарған акцияларды,облигациялар мен
өзге де бағалы қағаздарды сатып алу туралы шешім қабылдау, таза
табысты,резервтік капитал мен қоғамның өзге қорларының қаражатын пайдалану
тәртібін айқындау және сол сияқты көптеген қоғамның жылдық жиналыстары
аралығында шешілетін мәселелер жатады.
Ағымдағы қызметке басшылық жасауды,яғни акционерлердің жалпы
жиналысының және директорлар кеңесінің шешімдерін қоғамның атқарушы органы
жүзеге асырады.
Тексеру комиссиясынан басқа жалпы жиналыстың бекітуі мен
акционерлік қоғамды аудитор бақылауы мүмкін. Тексеру комиссиясы
және аудитор акционерлік қоғамның шаруашылық қызметін және
қорытындысын жасайды.
Жалпы қоғам (акционерлік қоғамның ұйымдық – құқықтық
нысанында құрылған коммерциялық емес ұйымнан басқасы) облигациялар
және бағалы қағаздардың өзге де түрлерін шығаруға құқылы.
Сонымен қатар акционерлік бірнеше ерекшеліктерін атап
айтып кеткен жөн.
- Белгілі компания иелерінің қолдағы акцияларға бөлінген
капиталдары болады.
- Кез-келген акционерлік компания – бұл тәуелсіз заңды тұлға.
- Акционерлік қоғам өндірістік және коммерциялық қызмет үшін
құрылады.
1.2. Қазақстан Республикасының акционерлік қоғамының заңды
аспектілері
Жалпы Қазақстан Республикасының акционерлік қоғамдар туралы
заңдары келесідей үш ірі түрін қарастырып кеткен жөн.
1.Қазақстан Республикасының акционелік қоғам туралы заңдары
Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді және Азаматтық
кодекстен, осы Заң мен Қазақстан Республикасының өзге де
нормативті құқықтық актілерінен тұрады.
2.Осы Заңның ережелері Қазақстан Республикасының заң
актілерінде көзделген ерекшеліктер ескеріле отырып қолданылады.
3. Егер Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шартта
осы Заңдағыдан өзгеше ережелер белгіленсе, халықаралық
шарттың ережелері қолданылады.
Жалпы акционрлік қоғамның заңдық аспектісі 11 тараудан
және 91 баптардан тұрады. Олардың негізгілеріне тоқтала кеткен
жөн.
Мысалы: Бірінші тараудың төртінші бабында: Өз капиталының
мөлшері тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет
туралы Қазақстан Республикасының заңында белгіленген айлық есептік
көрсеткіштің кемінде 1000,000 еселенген мөлшеріндей болатын және
акционерлердің саны бес жүз және одан да көп қоғам халықаралық
акционерлік қоғам деп танылады. Бұнда халықтық акционерлік қоғам
туралы көрсетіліп белгіленген.
Екінші тараудың алтыншы бабына сәйкес, қоғам өз
құрылтайшылары жиналысының шешімі бойынша құрылады. Қоғамды бір
құрылтайшы құрған жағдайда қоғамды құру туралы шешімді ондай
тұлға жеке дара қабылдайды.
Қоғам осы Заңда және Қазақстан Республикасының өзге
де заң актілеріне белгіленген тәртіппен бар заңды тұлғаны қайта
ұйымдастыру арқылы құрылуы мүмкін. Мұнда құрылтай жиналысы, яғни
жалғыз құрылтайшы туралы.
Үшінші тараудың оныншы баптарына сәйкес, қоғамның
жарғылық капиталының ең төменгі мөлшері тиісті қаржы жылына арналған
республикалық бюджет туралы Қазақстан Республикасының заңында белгіленген
айлық есептік көрсеткіштің 50000 еселенген мөлшерінде болады.
Осы баптың бірінші бөлігінде қоғамның жарғылық капиталының ең
төменгі мөлшері бойынша белгіленген талаптар өз қызметін инвестициялық
жекешелендіру қоры ретінде жүзеге асыратын қоғамға қолданылмайды. Мұнда
қоғамның жарғылық капиталының ең төменгі мөлшері көрсетілген.
Төртінші тараудың он сегізінші бабына сәикес, яғни қоғамның
акцияларын орналастыру, мұнда қоғам өз акцияларын олардың шығаруын
мемлекеттік тіркеуден кейін орналастыруға құқылы.
Акцияларды орналастыру аукциондар, жазылым арқылы жүзеге
асырылады.
Халықтық акционерлік қоғамның өз акцияларын жазылым арқылы
орналастыруға құқығы жоқ.
Бесінші тараудың отыз тоғызыншы бабына сәйкес, яғни акционерлердің
жалпы жиналысына қатысуға құқығы бар акционерлердің тізімі. Мұнда
акционерлердің жалпы жиналысына қатысуға құқығы бар акционерлердің тізімін
қоғам акциаларын ұстаушылардың тізіліміндегі деректер негізінде қоғамның
тіркеушісі жасайды. Аталған тізімді жасау күні жалпы жиналысты өткізу
туралы шешім қабылданған күннен ерте белгіленбеуі керек .
Акционерлердің тізіміне енгізілуге тиісті мәліметтерді
уәкілетті орган белгілейді.
Алтыншы тараудың алпыс бесінші бабына сәйкес яғни қоғамның
лауазымды адамының аффилиирленген тұлғасы . Мұнда қоғамның лауазымды
адамы болып табылатын жеке адамның жақсы туысы (ата- анасы, ерлі –
зайыптылар, аға – інісі, апа – сіңілісі, ұлы, қызы,) сондай – ақ жекжаты
болып келетін жеке адам.
Жетінші тараудың жетпісінші бабына сәйкес, яғни қоғамның ірі
мәміле жасасуы туралы. Мұнда шешімді деректорлар кеңесі қабылдайды.
Қоғамның ірі мәміле жасасу туралы шешімін бекітуді акционерлердің
жалпы жиналысы жүзеге асырылыды.
Акционерлердің жалпы жиналысына ірі мәмілені жасасу туралы
шешімді бекітуге қажетті ақпаратты ( құжаттардың қосымшаларымен бірге )
атқарушы орган табыс етеді .
Сондай –ақ акционерлік қоғамның көптеген заңдық
аспектілерінің жағдаяттары бар. Бұл заңдық аспектілерді қортындылай
келе осы заң акционерлік қоғамның құқықтық жағдайын, құрылуы,
қызмет, қайта ұйымдастырылу және таратылу тәртібін: акционерлердің
құқықтары мен міндеттерін, сондай – ақ олардың құқықтарымен
мүдделерін қорғау жөніндегі шараларды : акционерлік қоғам
органдарының құзіретін, құрылу және жұмыс істеу тәртібін: оның
лауазымды адамдарының өкілеттігін, сайлау тәртібін және
жауапкершілігін белгілейді.
1.3 Акционерлік қоғамның қаржылық ұйымдастыру ерекшеліктері.
Қазіргі нарықтық экономикада шаруашылық субъектілер арасынан
акционерлік қоғамдар маңызды орынға ие.Акционерлік қоғамдар өздерін
шаруашылық субъектілердің өзіндік және ерекше түрі ретінде
көрсетеді.Фкционерлік қоғамдар қосымша құн жасайды,ірі капитал қорын
жинақтайды,қарыздың жоғары деңгейін болдырмауға тырысады,үлкен табысқа ие
және жетекші қаржылық технологияларды қолданады.
Ірі акционерлік қоғамдар экономиканың корпаративті секторын
құрайды.Олар нарықтық жағдайда бизнесті ұйымдаструдың әр түрлі және қазіргі
заманғы талаптарға сай технологияларды қолданады.
Сонымен қатар,ірі акциоенрлік қоғамдардың қаржыларының жинтығы
түріндегі корпоративті қаржылар – компания мен экономиканың басқа да
қатысушылары арасындағы қаржылық нысанындағы әр түрлі ішкі және сыртқы
қарым- қатынастарын білдіреді.Олар компанияның табыстарын құру,бөлу және
пайдалану процесінде пайда болады.Акционерлік қоғам қаржылары ақша
қатынастарының ауқымдылығымен және әртүрлігімен ерекшеленеді.
Басқа бизнес ұйымдармен салыстырғанда акционерлік қоғамның айырықша
белгілері – олар меншік иелеріне тәуелсіз қызмет етеді,сонымен
қатар,жаупкершілігі шектеулі серіктестікпен немесе жеке кәсіпкерлікпен
салыстырғанда маңызды артықшылықтары бар. Акционерлік қоғам меншік иелеріне
жауапкершілігі шектеулі емес өз атынан ақшалай нысанда капитал тарту
құқығына ие.Акционерлік қоғам меншігінің бір бөлігіне құқығы акционерлік
капиталдағы үлесімен расталады,мұндағы әр акция иеленушіге акцияның жалпы
мөлшерніе сәйкес мүлік бөлігі тиесілі.
Келесі бір артықшылығы – акцияларды өзге тұлғаларға беруге
болады.Сонымен қатар,акция иегері өз акция пакетін басқа инвесторларға
сатып,акционерлік қоғамнан шыққанымен АҚ өз қызметін тоқтатпайды.
Сонымен,бизнесті ұйымдастру нысаны ретінде АҚ-ң негізгі артықшылықтары
болып келесілер табылады:меншік құқығын иелену және жаңа акция пакеттерін
эмиссиялау көмегімен салыстырмалы түрде аз уақытта қосымша ақша ресурстарын
алу.Бұл екі артықшылық индустриалды дамыған елдерді корпаративтік
қаржыландыруда маңызды рөл атқаратын қаржы нарығында іске асырылады.
Мамандардың бағалауы бойынша,бүгінгі таңда 150 мемлекеттегі 180 мың
бөлімшелерін қоса алғанда акционерлік қоғам құрылым белгілеріне ие 40 мыңға
жуық салааралық бірлестіктер бар.Олар дамыған мемлекетердің саудасы мен
өнеркәсіптік өнімдердің 50 %, ноу-хау,технологияжаңа техникаға барлық
лицензиялар мен патенттердің 80 % жуығы бақылауда.
АҚ қаржыларын ұйымдастыру қағидаларына келесілер жатады:
● шаруашылық қызметті өзін-өзі реттеуі;
● өзін-өзі қаржыландру және өзін-өзі өтеу;
● айналым қорларын қалыптастыратын көздердің меншікті және тартылған
болып бөлінуі;
● ақшалай ресурстардың болуы.
Шаруашылық қызметті өзін-өзі реттеу қағидасының мәні – акционерлік
қоғамдарға өндірістік және ғылыми техникалық дамуы туралы шешімдерді
қабылдауға және оны іске асыруға қолда бар материалдық,еңбек және қаржылық
ресурстар тұрғысынан дербестік беру.АҚ тікелей өз қызметін жоспарлайды және
өндірілетін өнімге деген сұранысына байланысты даму перспективасын
анықтайды.
Жедел және ағымдағы жоспарлардың негізін өнімді тұтынушылар мен
материалдық шикізаттарды жеткізушілермен жасалған келісім-шарттар құрайды.
Қосымша – қаржы ресурстарды тарту үшін акционерлік қоғамдар бағалы
қағаздарды (облигация,акция) шығарады және қор биржалардың қызметіне
қатысады.
Өзін-өзі өтеу қағидасы – акционерлік қоғамның дамуына жұмсалған
қаражаттар пайда және басқа меншікті қаржылық ресурстар есебінен өтелуі
тиіс.Бұл қаражаттар акционерлік қоғамның меншікті капиталының минималды
нормативтік экономикалық тиімділігін қамтамасыз етуге қажет.Қаржыландру жай
және ұдайы өндірістегі меншікті көздерінің және бюджет есебінен жүргізіледі
және бюджет жүйесіне салық төленеді.
Өзін-өзі қаржыландру қағидасы келісім- шарттағы
міндеттемелерді,несиелік-есеп айырысу жне салықты төлеу ережелердің
орындалуы үшін АҚ-ң материалдық жауапкершілігін күшейтуге мақсатталған.
Айналым капиталының қорлану көздерінің меншікті және тартылған болып
бөлінуі экономиканың арнайы салаларында өндірісті ұйымдастру және
технологиялық ерекшеліктер мен анықталады.
Маусымдық сипаттағы өндіріс салаларында айналым қорларының тартылған
көздерінің үлесі басым,ал ауыр өнеркәсіп,көлік,коммуникация салаларында
меншікті айналым қорлары басым.
Қаржы резервтерін құру қағидасы нарықтық конъюктура жағдайында АҚ-ң
серіктестіктері алдындағы өз міндеттемелерін өтемеу жауапкершіліктерін
реттейтін тұрақты қызметін қамтамасыз ету үшін қажет.
АҚ-ғы қаржы резервтері таза пайдадан заңды негізде құрылады,ал басқа
ШЖС-де олардың жинақталуы құрылтайшылық құжаттарда белгіленеді.
Іс жүзінде бұл қағидалардың іске асырылуы қаржы саясатын жасау және
ШЖС-ң қаржысын басқару жүйесін ұйымдастру арқылы жүргізіледі.Ол үшін
төмендегідей жағдайларды ескерген жөн:
● қызмет саласы (коммерциялық және коммерциялық емес)
● қызмет түрі (бағыты) – экспорт,импорт;
● салалық ерекшелігі (өнеркәсіп,құрылыс,көлік,байланыс,а уыл
шаруашылығы);
● кәсіпкерлік қызметтің ұйымдық-құқықтық нысандары.
Бұл қағидаларды орындау акционерлік қоғамның табыстылығын және қаржылық
тұрақтылығын іс- жүзінде арттырады.
Акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанына сәйкес қаржылық
қатынастардың ерекшеліктері.
АҚ – ң ұйымдық-құқықтық нысаны,олардың қаржылық ерекщеліктерін
көрсетеді.АҚ-ң қаржысын заманға сай ұйымдық-құқықтық нысанының жалпы және
негізгі ерекшеліктерін айқын көрсету өте қажетті.Іс жүзінде АҚ қаржылық
ерекшеліктерді ескермесе,онда ол жеке меншікті
иеленушілердің,әкімшіліктердің,жұмы сшылардың арасында келіспеушілікке алып
келуі мүмкін.АҚ-ң ұйымдық-құқықтық нысаны өзінің жарғылық капиталында
көрсетіледі,ал ол өз кезегінде заңнама талаптарына сәйкес келуі керек.
Акционерлік қоғам қаржысының ұйымдастырылуы келесідей негізде
жүргізіледі:
Біріншіден – акционерлік қоғамдарды заңды тұлға деп тану
белгілері:
1) мүліктің жекешеленуі,бухгалтерлік баланстың болуы;
2) осы мүлкімен,міндеттемелері бойынша жауапкершілік;
3) Банкте есеп шотының болуы;
4) өз атынан қатынасқа түсуі;
Екіншіден – акционерлік қоғам қаржысының ұйымдастырылу қағидасы:
1) дербестік;
2) өзін - өзі қаржыландыру;
3) қаржылық қызметінің нәтижесіне қызығушылық;
4) қаржылық қызметінің нәтижесіне жауапкершілік;
5) қаржылық қызметті бақылау.
Үшіншіден - акционерлік қоғамның қаржылық ресурстарының
қалыптасу көздері:
1) амортизациялық төлем;
2) басқада заңды қаражат көздері (заңды тұлғаның және жеке тұлғаның ерікті
ақысыз жарна төлемі)
3) шығарылған облигациялардан алынатын қаражат;
4) Акционерлік қоғамдардың жабық және ашық түріне акцияларды шығару арқылы
және үйлестру арқылы жұмылдыратын қаражаттар;
5) Серіктестікке қатысушылардың қосымша пай жарнасын төлеу;
6) Қаржылық қызметтерден және шаруашылық іс-әрекеттердің барлық түрлерінен
пайда;
Акционерлік қоғам заңды және жеке тұлға акционерлерін
біріктіреді.Акционерлік қоғамдардың акционерлердің құқықтарын қорғау АҚ-ның
қаржылық қызметінің негізгі жағдайы болып табылады.АҚ-ның мүліктері тапқан
табыстардан құралады,оны ашық түрде сатып немесе жабық түрінде тіркелу
арқылы және басқа да құралу көздерінен көруге болады.
2. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНА ТАЛДАУ (МЫСАЛДА ШҚО ҮРЖАР
АУДАНДЫҚ ЖШС АТАМЕКЕН)
2.1 Кәсіпорынның техникалық-экономикалық сипаттамасы
ЖШС Атамекен 1994 жылы тасымалдаушы-өндіруші кәсіпорын негізінде
құрылған. Қазіргі таңда ЖШС ХТ Спутник сусын өнімдері нан, макарон,
кондитер, пряник, печенье, балмұздақ, сүт өнімдерін таратудан ірі
кәсіпорындар қатарында.
Қазіргі таңда кәсіпорында жұмыс істейтін жұмысшылар саны 280 адам,
соның ішінде негізгі өндіріс жұмысшылары 110 адамды құрайды.
Кәсіпорын құрамыны келесідей тарату бөлімдері кіреді:
1. Тоқаш- нан
2. Сусын, напиток
3. Макарон өнімдері
4. Печенье және пряник
5. Торт
6. Кондитерлік
7. Балмұздақ
8. Сут өнімдері
9. Ет және шұжық өнімдер
ЖШС Атамекен кәсіпорын шет елден және отандық жоғары сапалы
технологиялық құралдармен жабдықталған. Кәсіпорын құрылған күннен бастап
онда өнімнің сапасын бақылап отыратын ішкі фирмалық жүйе (лаборатория)
жұмыс істейді.
Кәсіпорын стратегиясы:
• тұтынушыларға өнімдерді жеткізу, толық қызмет көрсету,
ассортиментті кеңейту;
• тұтынушы нарығын зерттеу, өнім бәсекелестігін жоғарылату, жеке
тапсырыстарды орындау;
• сауда жүйесінің жұмысын бақылау.
Фирма саясаты тауар айналымын және өндіріс шығындарын азайту,
бұл нарықтың көп бөлігін жаулап алуға көмектеседі.
Осы стратегияны жүзеге асыратын, барлық бөлімшелердің қызметін
байланыстыратын маркетинг бөлімі жұмыс істейді. Бұл бөлім фирманың жарнама
саясатымен айналысады және кәсіпорынның жұмысында жаңа бағыттарды анықтау
үшін нарықты зерттейді.
Кәсіпорын жоспары өнімді өткізу жоспарымен тығыз байланысты.
Шикізат пен құралдарды жеткізушілер ЖШС Мұнайтрейринг, ЖШС
Ардагер, ЖШС Әділет, АМЗ – Семей, сонымен қатар Новосібірдегі Союз
продукт және тағы басқа ресейлік фирмалар.
Комбинат нан, макарон және кондитер өнімдерін қаламыздағы сауда
нүктелеріне жеткізуді жеңілдету үшін маманданған машиналар саябағы бар.
Шығарылған өнімді тарату фирманың сауда нүктелері арқылы жүзеге асырылады.
Кәсіпорын өнімінің және оның негізгі тұтынушыларының
сипаттамасы: Бүгінгі таңда ЖШС Атамекен нарыққа 850 әртүрлі
өнім түрін таратады. Тауар Алматы, Астана, Караганды қалаларынан
жеткізіледі. Кәсіпорынның барлық өнімдері экологиялық таза шикізаттан
дайындалады. Технологиялық процесстің үздіксіздігі және нан өнімдері мен
сүт өнімдерінің сақталу мерзімдерінің шектеулілігі аяқталмаған өнім
резервтерін қалыптастыруға мүмкіндік бермейді. Өнім сауда жүйелерінің
тәуліктік тапсырыстары бойынша таратылады.
Дайын өнім сапасын бақылауды стандартқа және республикалық
техникалық жағдайларға сай тәуліктік технологтар жүзеге асырады.
Жоғары сапалы өнімнің қажетті мөлшерін және ассортиментін қамтамасыз
ету үшін дайын өнімнің тағайындалған нормасын және өндірістің
технологиялық тәртібін қатаң сақтауға бағытталған өнімнің технологиялық
жоспары құрылады.
Өнімнің әрбір түрі үшін бекітілген технологиялық нұсқаулар
негізінде өндірістік рецептура, дайындау тәртібі және технологиялық
мөлшері анықталады. Технологиялық нұсқаны таңдау кезінде өнімнің жоғары
сапасы және тауарлық түрі шешуші мәнге ие болады.
ЖШС Атамекен тұтынушылары болып Үржар ауданының 112
кәсіпкерлері, дүкендері, дүңгіршектері және басқа да әріптестері, сонымен
қатар қала тұрғындары табылады. Кәсіпорын оларға өзінің өнімін жеткізеді
және бірлесіп жұмыс атқарады.Оның ішінде: Аян сауда үйі, Артур, Роза,
Восход, Диафлор, Әйгерім, Нива, Жібек Жолы, Семей сауда
дүкендері, Арлан фирмасы, ЖШС Арбис, Экспресс, Байжан, Наятиль-
Нафис, ТПФ Арна, Семей–Коонтрог, ФК Ромат, Балапан-Транс,
Бунашам.
Кез - келген өндірістік кәсіпорында өндірістік шаруашылық
қызметті ұйымдастыру үшін басқарушылық құрылымның болатыны сөзсіз.
Ендігі кезекте ЖШС Атамекен ұйымдастырушылық құрылымы: ол
жоғары маманданған арнайы білімі бар мамандармен қамтылған. Негізгі цех
жұмысшыларының үлкен өндірістік тәжірибесі және арнайы білімі бар.
Негізінен кәсіпорынды президент басқарады. Одан кейін орындаушы
директор. Орындаушы директорға қарасты төрт вице – президент бар. Олар:
- өндіріске жауапты;
- техникалық сұрақтарға жауап беруші;
- коммерциялық сұрақтарға жауапты;
- экономикалық және қаржылық сұрақтарға жауаптылар.
Бірінші президент орынбасарының қарамағында зауыттар, элеватор,
өндірістік техникалық лаборатория, тасымалдау цехы және шикізат дайындау
бөлімі кіреді. Ал екінші, техникалық сұрақтарға жауапты президент
орынбасарының бақылауында: өндірістік техникалық бөлім, басты механик,
құрылыс бөлімі (құрылыс цехы), басты энергетик (жылу цехы, энергоцех).
Ендігі президент орынбасары ол- коммерциялық сұрақтарға жауап беруші. Оған
мыналар қарасты: маркетинг бөлімі, дайын өнімдер қоймасы, сауда бөлімі, ас
бөлме.
Экономика және қаржы сұрақтарына жауап беруші президент
орынбасарына қарасты келесілер: экономика және қаржы бөлімі, бухгалтерия,
шикізат дайындау бөлімі, тасымалдау цехы.
Орындаушы директорға келесілер қарасты: бухгалтерия, заң
бөлімі, қамтамасыз ету бөлімі, жалпы бөлім, қауіпсіздік бөлім басқарушысы,
еңбек жағдайындағы қауіпсіздік, экология, күзету қызметі, өрт қауіпсіздігін
қорғау бөлімдері.
Ал мамандар бөлімі тікелей президентке жауап береді.
Осындай ұйымдастырушылық нәтижесінде кәсіпорын нарықтық
экономика жағдайында өз потенциалын сақтап қана қоймай, күннен – күнге
арттыруда. Бұл туралы екінші бөлімде технико – экономикалық көрсеткіштер
арқылы дәлелдеме айтылады.
Кәсіпорынның дамуының бірден – бір себебі, осы кәсіпорындағы
қызметкерлердің біліктілігінің нәтижесі. Яғни, сол қызмеркерлер барлық
ұйымдастыру істерінің иелері. Ол кесте 1-де көрсетілген.
Кесте 1- ЖШС Атамекен негізгі бөлімінің құрамы
Басқару аппараты 12 адам 2,5%
Технико- өндірістік қызметі 23 адам 4,8%
Есеп және қаржылық қызмет 14 адам
Коммерциялық қызмет
Заң қызметі 3 адам 10,2%
Негізгі өндіріс 271 адам 0,6%
Көмекші өндіріс 110 адам 56,2%
Барлығы 482 адам 22,8%
Әрбір бөлімнің қызметкерлері және жұмысшылары өзара тығыз
байланысты. Кәсіпорынның әрбір қызметкері, маманы, жұмысшысы техникалық
қауіпсіздік ережесін білуге міндетті.
Аталған кәсіпорында сызықтық және функционалды басқару құрылымы
қолданылады. Бірінші жағдайда басшылар арасындағы өзара ақпарат алмасу
болса, ал функционалды өзара бөлімшелер арасында тең дәрежеде қолданылады.
Кәсіпорынның басқару құрылымы ұйымдастырудың міндеті мен мақсатын нақты
айқындауы керек. Басқару органдары мен жұмысшылар бөлімінде еңбекті тиімді
бөлу қарастырылады. Басқару құрылымын қалыптастыруда маңызды фактор болып
технологиялық ақпараттың даму деңгейі табылады.
Кәсіпорынның экономикалық жоспарлау жұмысын іске асырады. Ұйымның
өндірістік, қаржылық және коммерциялық қызметтерінің орта мерзімді және
ұзақ мерзімді кешенді жоспарларды құруды басқарады.
Ұйым қызметінің барлық түрлерін экономикалық талдау жүргізіп,
материалдық, қаржылық және еңбектік ресурстарды тиімді пайдалану, еңбек
өнімділігін, шығарылатын өнімнің бәсекелестік қабілетін жоғарлату,
өндірістің рентабельділігін арттыру, пайданы көбейту, өндірістік емес
шығындарды азайту шараларын жүзеге асырады.
Негізгі техникалық- экономикалық көрсеткіштерін сипаттау үшін
кәсіпорынның ақырғы үш жылдық нәтижесін қарастырамын.
ЖШС Атамекен шаруашылық қызмет нәтижелері өндіріс көлемінің өсуімен,
өнімді таратумен және шығарылатын өнім номенклатурасымен, сонымен қатар
негізгі қызметтен пайданың өсуімен сипатталады. Ол сурет 1-де көрсетілген.
Сурет 2. ЖШС Атамекен еңбек бойынша негізгі көрсеткіші
Бұл жұмысшыға еңбек ақы шығын есебі өсу тенденциясын иеленіп, орта жалақы
деңгейі 25,5 мың теңгеден 28000 теңгеге дейін өсті. Өнімді тарату және
өндіру көлемі 2004 жылы жоспар бойынша дайын өнімді тарату 102,6 %
орындалды. Жоспар бойынша 304 810 мың теңге болса, нақты таратылған 312
655 мың теңге. Аталған кезеңге сәйкес өнімді тарату көлемі 2 есеге өсті.
Өсу қарқыны 98 % құрайды. “Шаруашылық қызметтің негізгі техникалық –
экономикалық көрсеткіші” 2004-2006 жылы тауарлы өнім 164425 мың теңге,
2004 жылы 323050 мың теңгеге көбейді. Ал өсу қарқыны 198%. 2005 жылы
тауарлы өнім көлемі 300011 теңге, 2003 жылмен салыстырғанда өсті. Ал 2004
жылмен салыстырғанда 141386 мың теңгеге көбейді. Өсу қарқыны 2003 жылы –
282,5 %, 2004 жылы – 143,8%. 2003-2005 жылдарға қарағанда тауарлы өнімді
тарату 142553 мың теңге сомасына өсті. 2003 жылы 2005 жылға дейін тауарлы
өнімді тарату 157907 мың теңге. Ал 2003 жылы – 455208 мың теңге, 2005 жылы
– 297301 мың теңге немесе 188,3%, ал өсу қарқыны 288,3%. Өнімді тарату және
өнімді өндіру арасында өсу қарқынының айырмашылығы дайын таратылмаған өнім
қалдықтарының өзгерісімен түсіндіріледі.
Дайын өнімді тарату көлемі 2005 жылғы ЖШС “Аскар” ұжымымен дайын өнімді
тарату жоспары 99,9% - пен орындалды. Жоспар бойынша 100,137 мың теңге
өнім таратылды. Сәйкес кезеңге қарағанда өнімді тарату көлемі 1,7 есе
көбейді. Өнімді таратудың өсу қарқыны 68,4 % құрайды.
2005 жылы жоспар бойынша дайы өнімді тарату 102,6% орындалды. Жоспар
бойынша 304 810 мың теңге болса, нақты таратылған 312 655 мың теңге.
Аталған кезеңге сәйкес өнімді тарату көлемі 2 есеге өсті. Өсу қарқыны 98 %
өсті. Дайын өнімді тарату динамикасы 2002 жылы басқаларға қарағанда
желтоқсан айында 139 195 мың теңге деңгейде таратылды. Дайын өнімді
таратудың ең төменгі деңгейін тарату қаңтар айында 17 714 мың теңге. Тауар
өнімінің көлемі. 2004 жылы жоспар бойынша 112 724 мың теңге болса, 108 225
мың теңге сомасында өнім таратылды. Ол 96 % құрады.
Соның ішінде:
Сусын өнімдері – 90,2 %
Кеспе өнімдері – 64,7 %
Пряник және печенье - 105 %
Балмұздақ – 73,4 %
Кондитер өнімдері – 136 %
Тауарлы өнімдер – 111%
Ұн өнімдері - 100 %
- Талдау нәтижелері көрсеткендей балмұздақ және кеспе
өнімдері бойынша тауарлы өнім көлемі орындалмаған.
Бұл қала
нарығында оларды таратудың төмен деңгейімен болды.
Айналымға түспеген: дайын өнім қалдығынан 1192,7 мың теңге ,
соның ішінде 263,6 мың теңге. Дебиторлық қарыз 7595 мың теңге. Соның ішінде
пайда 388,5 мың теңге. 2004 жылы пайда 45038 мың теңге. Соның ішінде дайын
өнімді таратудан 43 548 мың теңге. Соның ішінде басқа қызметтен 149 мың
теңге. Өткен жылмен салыстырғанда 31281 мың теңгеге өсті. Оның ішінде: 1
теңгеге өскен өнімнің 1 теңгеге шығынның төмендеу есебімен.
Тарату көлемінің ұлаюы есебінен 120027,2 мың теңге. 2004 жылғы
өндірістік қызметтің рентабельділік деңгейі 28%.
Өткен жылмен салыстырғанда өндірістік қызметтің рентабельділік деңгейі
9,4 өсті. Еңбек өнімділігін 2005 жылы 2003 жылмен салыстырғанда 12, 5%, ал
2004 жылмен салыстырғанда 58,8%. Персонал және жалақы.
Кәсіпорында істейтін жұмысшылар санының өндірістік, жалпы өндірістік -
өнеркәсіптік персонал 2004 жылы 84,1% төмендеді. Бірақ та 2005 жылы барлық
жұмысшылар жалпы сандық үлесі 86,7% төмендеді. Ол жаңа цехты енгізумен
байланысты болды. 2005 жылы 1 жұмысшыға еңбек өнімділігі 102,3 мың теңге.
2004 жылы – 50,7 мың теңге немесе 5,8% өсті. Өсу қарқыны сәйкесінше 112,5
немесе 105,8% құрады. Негізгі себептер болып жұмысшылар уақытының
жоғалтулары, жаңа технологияны енгізу болады.
Жағымсыз жақтары жалақының өсу қарқыны еңбек өнімділігінің жоғары
қарқынынан асады. Ол еңбек ресурстарының тиімді қорлануды төмендету еңбек
ақы қорының көп шығындары жұмысшылар күшін қолдану жұмысшылар уақытын
қолданумен тығыз байланысты.
Еңбекақы шығындарының есебі бойынша бір жұмысшыға тұрақты
сипатта болады. Толығымен еңбек ақыны талдау шығындарының мерзімдік
тербелісіне байланысты жекелей қарастырылады. Өзгеріс келесідей болуы
мүмкін:
• өнім көлемінің өсуінен алынған өнімнен;
• алынған және таратылмаған пайда есебінен;
• өнім бірлігінің шығынының төмендеуінен;
• дайын өнімнің сомасының көптігінен.
Негізгі техникалық – экономикалық көрсеткіштердің байқалғандай
тауарлы өнім 164425 мың теңгеге көбейді. Барлық кезеңде тауарлы өнімді
таратудың өсуі 300011 мың теңгеге жетті. 2003 жылы бұл көрсеткіш 297301 мың
теңгені құрады немесе 188,3% тең болды.
Дайын өнімнің өсу қарқынының айырмашылығы дайын таратылмаған
өнімнің қалдықтарының есебінен болды.
Сонымен қатар негізгі қорлардың орташа жыл қоры 2003 жылы
300,189,3 мың теңгеге немесе 170,9 % көбейді.
Қарастырылған кезеңде өндірілетін өнімнің ассортименті бойынша
жоспар 92,1% орындалды. (орындалмағаны 7,9 %). 2003 жылы 99,4 % орындалды.
Кеспе және балмұздақ бойынша жоспар орындалмады.
2.2 “Азимут” жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің баланс
активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау
Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының дннамикасын талдау -
кәсіпорынның барлық мүліктерінің және оның жекелеген түрлерінің абсолютті
және салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілеуге мүмкіндік береді.
Қаржылық есептің маңызды элементі болып саналатын активтерді, талдау
барысында, осы активтердің нақты қолда бары, құрамы, құрылымы және оларда
болған өзгерістер зерттеледі.
Активтердің жалпы құрылымын және оның жеке топтарын талдау, олардың
рационалды таратылуын талқылауға мүмкіндік береді.
Активтердің өсуі (артуы) кәсіпорынның болашақтағы дамуын керсететін
болғандыктан, ол осы кәсіпорын жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.
Алайда, кәсіпорын мұлік құнының өсу себептерін талдағанда, жоғары
деңгейі баланстық есептің номиналды көрсеткіштерінің нақгы көрсеткіштерден
айтарлықтай ауытқуына әкеліп соқтыратын инфляция әсерін ескеру қажет.
Отандық тәжірибеде инфляцияны есепке алу тек негізгі қуралдардың баланстық
құнын құру барысында жұргізіледі.
Отандық есептік-аналитикалық тәжірибеде өндірістік қорлар, дайын өнім
және тауарларды қайта бағалау жүргізілмейді.
Сондықтан да олардың құнының өсуі, инфляциялық фактор әсерінен
болатыны күмәнсіз.
Баланс мәліметтері бойынша активтердің құрамы мен олардың таратылуына
талдау жасау үшін келесі аналитикалық кесте құрылады.
Атамекен ЖШС-нің баланс мәліметтері бойынша активтердің құрамын
талдайық.
Кесте 2.2 - 2005 – 2006 жылдағы Атамекен жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктің баланс активтерінің құрылымын талдау (мың теңге)
Көрсеткіштер 2005 жылы 2006 жылы Жыл бойындағы өзгеріс
СомасыҮлес Сомасы Үлес сомасыҮлесі
салмағМың.тңгсалмағыМың салмағыҚұрылым
мың.тңы, % , % .тнг % ың
г өзгеруі
1. Активтер құны, 13 405100 13 371 100 -34 -0,25 -
барлығы соның ішінде:
Ұзақ мерзімді 6 154 45,91 5 119 38,28 -1 035-16,82 -7,63
активтер:
А) негізгі құралдар; 6 154 45,91 5 119 38,28 -1 035-16,82 -7,63
ә) қаржылық салымдар
1.2. Ағымдағы 7 251 54,1 8253 61,72 +1 00213,82 +7,62
активтер:
Тауарлы-материалдық 5 063 37,77 5 890 44,1 +827 +16,33 +6,33
қорлар
Дебиторлық борыш 1 714 12,79 2 214 16,56 +500 29,17 +3,77
Ақша қаражаттары және 474 3,5 148 1,11 -326 -68,78 -2,39
қысқа мерзімді
қаржылық инвестициялар
Атамекенжауапкершілігі шектеулі серіктестінің баланс активтерін
талдай келе біз мынаны көреміз, 2006 жылға оның баланс активтері 2005 жылғы
көрсеткіштері қарағанда 0,25 процентке, яғни 34 мың теңге өсті. Ол оның
ұзак мерзімді активтерінің 16,82 % азайғанын байланысты, яғни 1,035 мың
теңге келеді.
Сонымен бірге баланс активтерінің талдаунан Атамекен жауапкершілігі
шектеулі серіктестінің активтер құрылымының үлес салмағының көбін ағымдағы
активтер алады, мысалы 2005 жыл ол 54,10 % құраса, 2006 жылы 61,72 % болды,
яғни ол 13,82 немесе 1,002 мың теңге өсті.
Ағымдағы активтердің өсуі босалқы қорлар мен дебиторлық берешектің
есеп беру кезеңінде едәуір өскеніне байланысты болады.
Алайда активтерді талдай отырып, олардың қалай таратылғанын және
есепті жылы неге көбірек көңіл бөлінгенін, сондай-ақ кәсіпорынның
өндірістік потенциалы мен оның негізгі құралдарының жағдайын және кәсіпорын
мүлкі-нің мобильділігін (іске тартылу деңгейін) анықтау қажет. Ол үшін, ең
алдымен кәсіпорынның өндірістік потенциалының көлемін анықтау қажет, ол
туралы арнайы оқулықтарда түрлі көзқарастар кездеседі. "Шаруашылық
тәжірибесінін мәліметтері негізінде, өндірістік мақсаттағы мүлік
коэффициентінің келесі шегі, яғни Кп 0,5 қалыпты болып есептеледі" - деп
жазады А.Д. Шеремет пен Р.С. Сайфулин. Көрсеткіштердін мәні ең төменгі
(қатерлі) мәннен аз болған жагдайда, кәсіпорынның есенті кезеңдегі
қызметінің қаржылық нәтижелері активтсрді меншікті қаражат есебінен
толықтыруға мүмкіндік бермейтін болса, өндірістік мақсаттағы мүлікті
арттыру үшін ұзақ мерзімді карыз қаражаттарын тартқан жөн.
Осы керсеткіштен кейін баланс валютасындағы ағымдағы активтер үлесін
анықтау маңызды: ағымдағы активтер құнының кәсіпорынның барлық мүлкінің
құныңа қатынасымен анықталатын кәсіпорын активтерінің іске тартылу
(мобильді) коэффициентінің өсуі. Ол қарызды өтеуге арналған қаражат үлесін
сипаттайды. Коэффициент мағынасы артқан сайын кәсіпорынның үздіксіз
жұмысты қамту және кредиторлармен есеп айырысу мумкіндігі де арта түседі.
Қаржы тұрғысынан алғанда оның өсуі актив құрылымындағы жағымды өзгеріс
болып табылады - яғни мүлік әлдеқайда мобильді (іске тартылған) болады, бұл
оның айналымдылығының жылдамдығын және оны пайдалану тиімділігінің
өскендігін көрсетеді.
Кәсіпорын активтерін таратудың тиімділігін сипаттайтын келесі
көрсеткіш - мобильді және иммобильді қаражаттар қатынасының коэффициенті.
Ол ағымдағы активтер құнын ұзақ мерзімді активтер құнына бөлу
арқылы анықталады.
Бұл қатынастың қолайлы және қауіпті көлемі, кәсіпорынның салалық
ерекшіліктеріне байланысты. Өндірістік кәсіпорындарда берілген көрсеткіштің
деңгейі 0,5-тен төмен болмауы тиіс.
Кәсіпорың ең төменгі қаржылық тұрақтылықка, кәсіпорын міндеттеме-лері
кепілдендірілген түрде ағымдағы активтермен өтелген жағдайда қол жеткізеді
және келесі шартгың орындалуы осы тұрақтылықтың белгісі болып табылады:
ағымдағы және ұзак мерзімді активтер қатынасының коэффициенті қарыз
капиталы мен меншікті капитал қатынасының коэффициентінен артық болуы
керек.
Әрі қарай кәсіпорынның мүліктік жай-күйінде, қандай сапалық
өзгсрістср болғанын зерттеу қажет. Бұл кәсіпорынның материалды-техникалық
базасын құрайтын және нсгізгі қорлары больш саналатын, оның өндірісгік
потенциалының маңызды элементінің жағдайын зсрттеу қажет.
Кәсіпорын муліктерінің жалпы құнындағы негізгі құралдардың нақты
құнының (қалдық) үлес салмағының өзгсруі, ерекше назар аударады. Өйткені
бұл көрсеткіш кәсіпорынның кәсіпкерлік қызметінің көлемін анықтаудағы басты
бағыт болып табылады. Кәсіпорын мүліктерінің жалпы жиынындағы негізгі
құралдардың нақты құнының коэффициентінін мөлшері баланс активтерінің
барлык сомасының 50 пайызынан кем болмауы тиіс.
Әрі қарай, келесі аналитикалық кестені кұрастыра отырып, ағымдағы
активтердің құрамы мен құрылымын талдау кажет.
Кесте-2.3 – Атамекенжауапкершілігі шектеулі серіктестінің ағымдағы
активтерінің құрамы мен құрылымы (мың тенге)
Көрсеткіштері 2005 жылы 2006 жылы Өсуі
кемуі
(+), (-)
%
Мың % Мың %
теңге теңге
1. Ағымдағы активтер, соның 7 251 100 8 253 100 +13,82
ішінде:
1.1. Тауарлы – материалдық қорлар 5 063 69,83 5 890 71,37 +16,33
1.2. Дебиторлық борыш 1 714 23,64 2 214 26,83 +29,17
1.3. Ақша қаражаттары және қысқа 474 6,54 148 1,79 -68,78
мерзімді қаржылық инвестициялар
Кестедегі мәліметтер бойынша Атамекенжауапкершілігі шектеулі
серіктестіктігінде айналым капиталы едәуір өскенін көруге болады. Айналым
капиталының кейбір элементтерін зерттей келе мынандай қорытындағы келуге
болады:
Кәсіпорының тауар – материалдық қоры есеп беру жылында 2005 жылга
қарағанда 6,33 % өсті де, жыл аяғында 5 890 мың теңгені құрады.
2006 жылы 2005 жылға қарағанда кәсіпорынын ақшалай қаражаты 68,8 % - ға
кеміді.
Ағымдағы активтердің құрамында дебиторлық берешектің үлес салмағы
үлкен. 2006 жылы оның үлесі 16,6 % жетті. 2006 жылы 2005 жылға қарағанда
дебиторлық берешек 29 % көбейіп кәсіпорыннын көрсеткіштерін төмендетіп
жіберді. Сондықтан оңы кеміту үшін шаралар қолдану керек екенін ескертеді.
Соған байланысты қаржы менеджеріне оны азайту мақсатында шаралар кешенің
өткізуді қажет етеді.
Өтімді емес, өтімділігі төмен тауарлы-материалдық құндылықтардың бар
болуы, дебиторлық борыштың әсіресе, оның кумәнді бөлігінің үлкен мөлшерде
болуы айналым қаражаттарының айналымдылығының бәсендеуіне әкеліп соқтырады
және кәсіпорыннын қаржылық жағдайына кері әсерін тигізеді.
Осылайша, мүліктің және ағымдағы активтердің мобильділігінің өскеніне
қарамастан, кәсіпорын басшылығы оның құрамындағы өзгерістердің негізділігін
және оның себептерін бағалауы қажет, сондай-ак кәсіпорынның ағымдагы
активтерінің жалпы сомасында маңызды көрсеткіштердің бірі болып саналатын
және оның қаржылық тұрақтылығын сипатгайтын дебиторлық бо-рышты талдауға
басты назар аударуы қажет.
Айта кеткен жөн, кәсіпорынның қаржы жағдайына дебиторлық борыштың
нақты бар болуы емес, оның көлемі, козғалысы және түрі, яғни бұл борыштың
пайда болу себебі әсер етеді. Дебиторлық борыштың пайда болуы кредиторлык
борыш сияқгы ақшаны аудару арқылы есеп айырысу жүйесі кезеңіндегі
шаруашылық қызметтегі объективті процесс болып табылады. Дебиторлық борыш
барлық уақытта есептеулер тәртібінің бузылуы нәтижесінде туындап, барлық
уақытта да қаржылык жағдайды нашарлатады деуге болмайды. Сондыктан да,
оны меншекті қаражатты толығымен айналымнан шығару деп есептеуге болмайды,
өйткені оның бір бөлігі банктік несиелендірудің нысаны болып табылады да
кәсіпорынның төлем қабілетгілігіне ешбір ықпал етпейді.
Кәсіпорынның дебиторлық борышы қалыпты және өтелмеген болып екіге
бөлінеді. Өтелмеген дебиторлық борышқа, төлеу мерзімі өтіп кеткен есеп
айырысу құжаттары бойынша тиеліп жіберілген тауарлар үшін қарыздар жатады.
Өтелмеген дебиторлық борыш айналым қаражаттарының заңсыз бұрмалануын және
қаржы тартібінің бұзылуын көрсетеді. Осыған байланысты талдаушы оның
құрылымын зерттеу негізінде өтелмеген дебиторлық борышты анықтауы тиіс.
Дебиторлық борыштың кұрамы және кұрылымымен толық танысып шыққаннан
кейін оны нақты құны бойынша бағалау керек. Себебі дебиторлық борыштың
барлығы бірден өндіріліп алмауы мүмкін. Оның қайтарымдылығы өткен
тәжірибенің, сондай-ақ ағымдағы жағдайлардың негізінде анықталады.
Бухгалтерлік тәуекелдің мәні, сол өткен кезең тәжірибесі болашақтағы зиянға
сай келмеуі мүмкін немесе ағымдағы жағдайлар толығымен ескерілмей қалуы
мүмкін. Нәтижесінде зияндар елеулі дәрежеде болады. Талдаушы дебиторлық
борыштың қайтарылу ықтималдылығын анықтаудың және оны дайындаудың дұрыстығы
мен нақтылығын білуі керек.
Қарыздардың қайтарылмау пайызы бірңеше жылдардың орташа мәліметтері
бойынша есептеледі. Алайда оны зерттеліп отырған кезеңдерге ұғынбай
таратуға болмайды. Нақты жағдайларды ескеру қажет, мысалы, қайтарылмайтын
пайызының байқалған өсу бағытын. Сондықтан, келесілерді зерттеу қажет:
- бір немесе бірнеше негізгі қарыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМНЫҢ ҚАРЖЫЛАРЫН
ҰЙЫМДАСТЫРУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Акционерлік қоғамның нарықта алатын орны мен
мәні ... ... ... ..
1.2. Қазақстан Республикасының акционерлік қоғамының заңды
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
1.3 Акционерлік қоғамның қаржылық ұйымдастыру ерекшеліктері ...
2. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНА ТАЛДАУ (МЫСАЛДА ШҚО ҮРЖАР
АУДАНДЫҚ ЖШС АТАМЕКЕН)
2.1 Кәсіпорынның техникалық-экономикалық
сипаттамасы ... ... ... ... ...
2.2 “Атамекен” жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің баланс
активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын
талдау ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын басқарудың өтімділігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМНЫҢ ҚАРЖЫЛАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДА КЕЗДЕСЕТІН
МӘСЕЛЕЛЕР МЕН ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Акционерлік қоғамның қаржыларын ұйымдастыруда кездесетін
мәселелер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
3.2 Акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанына сәйкес қаржылық
қатынастардың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
ҚР-да акционерлік қоғам экономикалық дамуда өте маңызды рөлді
атқаруда. Жалпы акционерлік қоғам - бұл текқана бағалы қағаз
шығарумен айналыспай-ақ , бұл мемлекеттің экономикасын дамытуға үлесін
қосады. Менің дипломдық жұмысымда акционерлік қоғамның теориялық негіздері
және заңдық аспектілері, мәселелермен оларды шешу жолдары, сонымен қатар
ЖШС Атамекеннің техникалық-экономикалық сипаттамасы және қаржылық
жағдайына талдауы баяндалады.
Атамекен жауапкершілігі шектеулі серіктестік формасында
коммерциялық ұйым болып құрылған. Оның құрылу мақсаты және жұмыс істеуі
жарғысында толығымен қарастырылған. Оның негізгі мақсаты – пайда табу. ЖШС
Атамекен сусын өнімдерін, нан өнімдерден, кондитер өнімдерден, кеспе
өнімдерден, пряник, печенье, балмұздақ, сүт өнімдерінен ай сайын 1200 тонна
өнімнің 200 атауын тасымалдаушы ірі өндіруші болып қалада және жақын
аудандарда өз тұтынушыларын тапты. Және де ресторан бизнесімен айналысады.
Кәсіпорын стратегиясы болып келесілер табылады: тұтынушыларға толық кешенді
қызмет көрсетуді ұсыну, ассортиментті кеңейту, тарату нарығын зерттеу, өнім
бәсекелестік қабілетін арттыру, жеке тапсырыстарды орындау, сауда
желілерінің жұмысын бақылау.
ЖШС Атамекен саясаты өндірілетін өнім және айналысқа түсетін
өнімдердің шығындарын төмендетуге негізделген. Бұл өз кезегінде нарықтың
максималды бөлігін жаулап алуға және баға бәсекелестігін қолдануға
мүмкіндік береді.
Кәсіпорнынның жұмыс істеу үшін екі негізгі механизм бар: -
технологиялық - өңдірістің көлемін және сапасын көбейту үшін және
ұйымдастырушылық - өңдірістің технологиялықәлеуетін тиімді іске асыру мен
алға қойылған мақсаттқа жету үшін. Осы мақсатпен басқарушы орган құрылады
да, ол өңдіріс алдында тұрған міндеттерге сәйкес басқару объектісіне ықпал
жасайды.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМНЫҢ ҚАРЖЫЛАРЫН
ҰЙЫМДАСТЫРУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Акционерлік қоғамның нарықта алатын орны мен мәні
Акционерлік қоғам деп өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражат
тарту мақсатында акциялар шығаратын заңды тұлғаны айтады. Ал акция – үлесті
немесе меншікті куәландыратын бағалы қағаз, яғни акция қоғам шығаратын және
олардың түрлері мен санаттарына қарай акционердің дивиденттер алуға,
қоғамды басқаруға қатысуға және қоғам таратылғаннан кейін оның қалған
мүліктерінің бір бөлігіне құқықтарын куәландырады. Акционерлік қоғам өз
міндеттемелері бойынша өзіне қызмет етеді. Экономикасы дамыған
елдерде олар корпорациялар деп те аталады Акционерлік қоғамдар- акционерлік
қоғам және халықтық акционерлік қоғам үлгісінде құрылады. Акционерлік
қоғамның фирмалық атауы болады, онда қоғамның атауы, сондай-ақ қоғамның
үлгісіне қарай, акционерлік қоғам немесе халықтық акционерлік қоғам
деген сөздер немесе тиісінше АҚ және ХАҚ аббревиатурасы болуға тиіс.
Акционерлік қоғам осындай фирмалық атауы мен мемлекеттік тіркеуден өтеді.
Акционерлік қоғамның мемлекеттік тіркеуге дейінгі құрылуына байланысты
қоғамның міндеттемелеріне ортақ жауапкершіліктер болады. АҚ-ды құруға
байланысты құрылтайшылардың міндеттемелері бойынша қоғам жауап береді, егер
де ол акционерлердің жалпы жиналысында келісіп бекітілсе.
АҚ-ның негізгі бір ғана құрылтай құжаты жарғы болып табылады.
АҚ-ң жарғысының қысқаша мазмұны келесідей:
●орналасқан жері және толық немесе қысқаша фирманың атауы;
●қоғамның үлгісі;
●қоғаммен қалыптастыратын акциялардың категориялары,саны,номиналды
құны және артықшылықты акциялардың түрлері белгіленеді;
●әрбір акцяларды иеленушілердің оның категориялары мен түрлері;
●жарғылық капиталының мөлшері;(ХҚ)
●қоғам органдарының шешім қабылдау тәртібі,өкілеттіктері және
құрылымы;
●бөлімшелер және өкілдіктер туралы мағлумат;
●тағы басқа ережелер.
Жарғылық капиталдың мөлшерін кеңейту мақсатындағы қосымша
шығарылатын акцияларды номиналды құн есебінен тіркеледі.Жарғыға
толықтырулар мен өзгертулер енгізу немесе қабылдау акционерлер және жалпы
санының ¾-нен анықталады.
Жабық акционерлік қоғамдардың акциялары өзінің құрылтайшылары мен
алдын ала айқындалған адамдар тобының арасында орналастырылады.Жабық
акционерлік қоғам акционерлерінің саны жүзден аспауға тиіс және ол өзі
шығаратын акцияларды жабық әдіспен ғана орналастыруға құқылы.
Жабық қоғам акциоенрлерінің осы акционерлік қоғамның басқа
акционерлері сататын акцияларды сатып алуға артықшылықты құқығы бар.Жабық
қоғамның өз акцияларын сатқысы келетін акционері оларды қоғамның басқа
акционерлеріне,ал олар бас тартқан жағдайда- қоғамның өзіне сатып алуға
ұсынуға міндетті.Сатылатын акцияларды сатып алудың артықшылықты құқығы
акциялар сатуға ұсынылған кезден бастап 30 күн бойы акционерлерде
сақталады.
Егер акционерлердің ешқайсысы аталған уақытта осы құқықты
пайдаланбаса,ол қоғамға өтеді және онда 30 күн бойы сақталады.
Акционерлік қоғам және оның акционерлері акцияларды сатып алудан бас
тартса немесе белгіленген мерзімдер ішінде жауап алмаған жағдайда акционер
акцияларды акционерлік қоғамға және оның қатысушыларына ұсынған бағадан
төмен емес құны бойынша үшінші тұлғаларға сатуға құқылы.Сатуға ұсынылған
акциялардың бағасын төмендету туралы шешім қабылдаған ретте акционер оларды
басқа акционерлерге немесе акционерлік қоғамға сатып алуға қайта ұсынуға
міндетті.
Акционерлері өздеріне тиесілі акцияларды басқа акционерлердің
келісімінсіз иеліктен айыруға құқылы қоғам акционерлік қоғам деп
аталады.Ашық акционерлік қоғамның акциялары үш түрлі,яғни жабық,жеке және
ашық орналастырады.Ашық қоғам акционерлеріннің саны шектелмейді.
Қазіргі уақытта ҚР-ң акционерлік қоғамдар туралы заңында бағалы
қағаздар нарығында акциялар бағаланатын,активтерінің мөлшері кемінде айлық
есепті көрсеткіштің 200000 еселенген мөлшерін құрайтын және
акциоенерлерінің саны 500-ден кем болмайтын ашық қоғам халықтық қоғам болып
табылады делінген. Халықтық қоғам мәртебесін алу тәртібі бағалы қағаздар
нарығы туралы заңдармен белгіленген.
Ашық акционерлік қоғам төмендегі жағдайларға байланысты ашық
халықтық қоғам мәртебесін жоғалтады. Егер:
1. Халықтық қоғам мәртебесін алған акционерлік қоғам акционерлерінің
саны алты айдың ішінде бес жүзден кеміп кетсе;
2. Оның активтерінің мөлшері айлық есепті көрсеткіштің 200000
еселенген мөлшерінен кеміп кетсе;
3. Қоғам акцияларының бағалы қағаздар нарығындағы бағалануы
тоқтатылса, яғни осы жағдайлардың біреуі пайда болған кезден бастап 6 ай
өткеннен кейін уәкілетті органға хабарлай отырып, халықтық қоғам
мәртебесін жоғалтқаны туралы мәлімдеуі тиіс.
Акционерлік қоғам акционерлерінің саны жүзден аспаса,акционерлердің
жалпы жиналысының шешімі бойынша ашық қоғам жабық қоғам болып қайта құрылуы
керек.
Қоғамды құру туралы шешім қабылдаған жеке және заңды тұлғалар
қоғамның құрылтайшылары болып есептеледі. АҚ-ң құрылтайшысы немесе құрушысы
жалғыз тұлға болуы мүмкін. Қоғамның құрылтайшылары оны құруға байланысты ол
мемлекеттік тіркеуден өткенге дейін туындаған мәліметтер бойынша бірлесіп
жауап береді. Ал оны жалғыз тұлға құрған жағдайда қоғам құру туралы шешімді
осы тұлға жеке - дара қабылдайды.
Қоғамдарды құрушылар құрылтайшы пайдасы түрінде орасан көп табысты
иемденеді. Құрылтайшы пайдасы дегеніміз қоғамды құрушылардың акцияларды
сатудан алған сомасы мен қоғамды құруға жұмсаған капиталының сомасы
арасындағы айырма түрінде алынатын табыс.
Құрылтай шарты мен жарғы қоғамның құрылтай құжаттары болып табылады.
Жалғыз тұлға құрған қоғамның құрылтай құжаты оның жарғысы болып табылады.
Қоғамның құрылтай шартында қоғамды құру туралы шешім,қоғамның
үлгісі(ашық,жабық), оның толық және қысқартылған атауы көрсетіледі.
АҚ – заңды тұлға.Оның органдары: акционерлердің жалпы жиналысы,
иректорлар кеңесі, алқалы орган немесе басқарма,т ексеру комиссиясы болып
табылады. Акционерлік қоғам акционерлерінің жылдық жалпы жиналысы оның ең
жоғары басқару органы. Ол қаржы жылы аяқталғаннан кейін бес ай ішінде
өткізілуге тиіс. Акционерлердің жылдық жиналыстан басқа жалпы жиналыстары
кезектен тыс болып саналады. Жабық қоғамның жарғысында қоғамды, директорлар
кеңесін құрамай-ақ басқару мүмкіндігі көзделуі мүмкін. Бұл жағдайда,
қоғамды басқару міндеті акционерлердің жалпы жиналысының айырықша
құзыретіне беріледі.
Акционерлердің жалпы жиналысының айырықша құзыретіне жататын кейбір
мәселелерді айтатын болсақ, олар: қоғамның жарғысына өзгерістер мен
толықтырулар енгізу; қоғамның үлгісін өзгерту мен оны ерікті түрде қайта
құру және тарату; қоғамның басқару огандарын сайлау; қоғамның жарғылық
капиталының мөлшерін өзгерту; оның жылдық қаржылық есебін және жыл
қортындысы бойынша дивиденттер мөлшерін бекіту; қоғамның таза пайдасын бөлу
тәртібі, оның облигацияларын және туынды бағалы қағаздарын шығару шарттары
мен тәртібі сияқты көптеген басқа мәселелер.
Акционерлердің саны жүзден асатын қоғамда акционерлердің жалпы
жиналысында құрамы үш адамнан кем болмауға тиіс есеп комиссиясы
бекітіледі.
Қоғамның басқару билігі қолында акциялардың бақылау бумасы бар ірі
акционерлерде болады. Акциялардың бақылау бумасы деген акционерлік қоғамда
үстемдік беретін акциялардың саны.
Қоғамның басқару органы – директорлар кеңесі.Оның міндетіне қоғам
қызметінің басым бағыттарын айқындау, акционерлердің жылдық және керек
жағдайларда кезектен тыс жалпы жиналыстарын шақыру туралы шешім қабылдау,
олардың күн тәртібін бекіту, қоғам шығарған акцияларды,облигациялар мен
өзге де бағалы қағаздарды сатып алу туралы шешім қабылдау, таза
табысты,резервтік капитал мен қоғамның өзге қорларының қаражатын пайдалану
тәртібін айқындау және сол сияқты көптеген қоғамның жылдық жиналыстары
аралығында шешілетін мәселелер жатады.
Ағымдағы қызметке басшылық жасауды,яғни акционерлердің жалпы
жиналысының және директорлар кеңесінің шешімдерін қоғамның атқарушы органы
жүзеге асырады.
Тексеру комиссиясынан басқа жалпы жиналыстың бекітуі мен
акционерлік қоғамды аудитор бақылауы мүмкін. Тексеру комиссиясы
және аудитор акционерлік қоғамның шаруашылық қызметін және
қорытындысын жасайды.
Жалпы қоғам (акционерлік қоғамның ұйымдық – құқықтық
нысанында құрылған коммерциялық емес ұйымнан басқасы) облигациялар
және бағалы қағаздардың өзге де түрлерін шығаруға құқылы.
Сонымен қатар акционерлік бірнеше ерекшеліктерін атап
айтып кеткен жөн.
- Белгілі компания иелерінің қолдағы акцияларға бөлінген
капиталдары болады.
- Кез-келген акционерлік компания – бұл тәуелсіз заңды тұлға.
- Акционерлік қоғам өндірістік және коммерциялық қызмет үшін
құрылады.
1.2. Қазақстан Республикасының акционерлік қоғамының заңды
аспектілері
Жалпы Қазақстан Республикасының акционерлік қоғамдар туралы
заңдары келесідей үш ірі түрін қарастырып кеткен жөн.
1.Қазақстан Республикасының акционелік қоғам туралы заңдары
Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді және Азаматтық
кодекстен, осы Заң мен Қазақстан Республикасының өзге де
нормативті құқықтық актілерінен тұрады.
2.Осы Заңның ережелері Қазақстан Республикасының заң
актілерінде көзделген ерекшеліктер ескеріле отырып қолданылады.
3. Егер Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шартта
осы Заңдағыдан өзгеше ережелер белгіленсе, халықаралық
шарттың ережелері қолданылады.
Жалпы акционрлік қоғамның заңдық аспектісі 11 тараудан
және 91 баптардан тұрады. Олардың негізгілеріне тоқтала кеткен
жөн.
Мысалы: Бірінші тараудың төртінші бабында: Өз капиталының
мөлшері тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет
туралы Қазақстан Республикасының заңында белгіленген айлық есептік
көрсеткіштің кемінде 1000,000 еселенген мөлшеріндей болатын және
акционерлердің саны бес жүз және одан да көп қоғам халықаралық
акционерлік қоғам деп танылады. Бұнда халықтық акционерлік қоғам
туралы көрсетіліп белгіленген.
Екінші тараудың алтыншы бабына сәйкес, қоғам өз
құрылтайшылары жиналысының шешімі бойынша құрылады. Қоғамды бір
құрылтайшы құрған жағдайда қоғамды құру туралы шешімді ондай
тұлға жеке дара қабылдайды.
Қоғам осы Заңда және Қазақстан Республикасының өзге
де заң актілеріне белгіленген тәртіппен бар заңды тұлғаны қайта
ұйымдастыру арқылы құрылуы мүмкін. Мұнда құрылтай жиналысы, яғни
жалғыз құрылтайшы туралы.
Үшінші тараудың оныншы баптарына сәйкес, қоғамның
жарғылық капиталының ең төменгі мөлшері тиісті қаржы жылына арналған
республикалық бюджет туралы Қазақстан Республикасының заңында белгіленген
айлық есептік көрсеткіштің 50000 еселенген мөлшерінде болады.
Осы баптың бірінші бөлігінде қоғамның жарғылық капиталының ең
төменгі мөлшері бойынша белгіленген талаптар өз қызметін инвестициялық
жекешелендіру қоры ретінде жүзеге асыратын қоғамға қолданылмайды. Мұнда
қоғамның жарғылық капиталының ең төменгі мөлшері көрсетілген.
Төртінші тараудың он сегізінші бабына сәикес, яғни қоғамның
акцияларын орналастыру, мұнда қоғам өз акцияларын олардың шығаруын
мемлекеттік тіркеуден кейін орналастыруға құқылы.
Акцияларды орналастыру аукциондар, жазылым арқылы жүзеге
асырылады.
Халықтық акционерлік қоғамның өз акцияларын жазылым арқылы
орналастыруға құқығы жоқ.
Бесінші тараудың отыз тоғызыншы бабына сәйкес, яғни акционерлердің
жалпы жиналысына қатысуға құқығы бар акционерлердің тізімі. Мұнда
акционерлердің жалпы жиналысына қатысуға құқығы бар акционерлердің тізімін
қоғам акциаларын ұстаушылардың тізіліміндегі деректер негізінде қоғамның
тіркеушісі жасайды. Аталған тізімді жасау күні жалпы жиналысты өткізу
туралы шешім қабылданған күннен ерте белгіленбеуі керек .
Акционерлердің тізіміне енгізілуге тиісті мәліметтерді
уәкілетті орган белгілейді.
Алтыншы тараудың алпыс бесінші бабына сәйкес яғни қоғамның
лауазымды адамының аффилиирленген тұлғасы . Мұнда қоғамның лауазымды
адамы болып табылатын жеке адамның жақсы туысы (ата- анасы, ерлі –
зайыптылар, аға – інісі, апа – сіңілісі, ұлы, қызы,) сондай – ақ жекжаты
болып келетін жеке адам.
Жетінші тараудың жетпісінші бабына сәйкес, яғни қоғамның ірі
мәміле жасасуы туралы. Мұнда шешімді деректорлар кеңесі қабылдайды.
Қоғамның ірі мәміле жасасу туралы шешімін бекітуді акционерлердің
жалпы жиналысы жүзеге асырылыды.
Акционерлердің жалпы жиналысына ірі мәмілені жасасу туралы
шешімді бекітуге қажетті ақпаратты ( құжаттардың қосымшаларымен бірге )
атқарушы орган табыс етеді .
Сондай –ақ акционерлік қоғамның көптеген заңдық
аспектілерінің жағдаяттары бар. Бұл заңдық аспектілерді қортындылай
келе осы заң акционерлік қоғамның құқықтық жағдайын, құрылуы,
қызмет, қайта ұйымдастырылу және таратылу тәртібін: акционерлердің
құқықтары мен міндеттерін, сондай – ақ олардың құқықтарымен
мүдделерін қорғау жөніндегі шараларды : акционерлік қоғам
органдарының құзіретін, құрылу және жұмыс істеу тәртібін: оның
лауазымды адамдарының өкілеттігін, сайлау тәртібін және
жауапкершілігін белгілейді.
1.3 Акционерлік қоғамның қаржылық ұйымдастыру ерекшеліктері.
Қазіргі нарықтық экономикада шаруашылық субъектілер арасынан
акционерлік қоғамдар маңызды орынға ие.Акционерлік қоғамдар өздерін
шаруашылық субъектілердің өзіндік және ерекше түрі ретінде
көрсетеді.Фкционерлік қоғамдар қосымша құн жасайды,ірі капитал қорын
жинақтайды,қарыздың жоғары деңгейін болдырмауға тырысады,үлкен табысқа ие
және жетекші қаржылық технологияларды қолданады.
Ірі акционерлік қоғамдар экономиканың корпаративті секторын
құрайды.Олар нарықтық жағдайда бизнесті ұйымдаструдың әр түрлі және қазіргі
заманғы талаптарға сай технологияларды қолданады.
Сонымен қатар,ірі акциоенрлік қоғамдардың қаржыларының жинтығы
түріндегі корпоративті қаржылар – компания мен экономиканың басқа да
қатысушылары арасындағы қаржылық нысанындағы әр түрлі ішкі және сыртқы
қарым- қатынастарын білдіреді.Олар компанияның табыстарын құру,бөлу және
пайдалану процесінде пайда болады.Акционерлік қоғам қаржылары ақша
қатынастарының ауқымдылығымен және әртүрлігімен ерекшеленеді.
Басқа бизнес ұйымдармен салыстырғанда акционерлік қоғамның айырықша
белгілері – олар меншік иелеріне тәуелсіз қызмет етеді,сонымен
қатар,жаупкершілігі шектеулі серіктестікпен немесе жеке кәсіпкерлікпен
салыстырғанда маңызды артықшылықтары бар. Акционерлік қоғам меншік иелеріне
жауапкершілігі шектеулі емес өз атынан ақшалай нысанда капитал тарту
құқығына ие.Акционерлік қоғам меншігінің бір бөлігіне құқығы акционерлік
капиталдағы үлесімен расталады,мұндағы әр акция иеленушіге акцияның жалпы
мөлшерніе сәйкес мүлік бөлігі тиесілі.
Келесі бір артықшылығы – акцияларды өзге тұлғаларға беруге
болады.Сонымен қатар,акция иегері өз акция пакетін басқа инвесторларға
сатып,акционерлік қоғамнан шыққанымен АҚ өз қызметін тоқтатпайды.
Сонымен,бизнесті ұйымдастру нысаны ретінде АҚ-ң негізгі артықшылықтары
болып келесілер табылады:меншік құқығын иелену және жаңа акция пакеттерін
эмиссиялау көмегімен салыстырмалы түрде аз уақытта қосымша ақша ресурстарын
алу.Бұл екі артықшылық индустриалды дамыған елдерді корпаративтік
қаржыландыруда маңызды рөл атқаратын қаржы нарығында іске асырылады.
Мамандардың бағалауы бойынша,бүгінгі таңда 150 мемлекеттегі 180 мың
бөлімшелерін қоса алғанда акционерлік қоғам құрылым белгілеріне ие 40 мыңға
жуық салааралық бірлестіктер бар.Олар дамыған мемлекетердің саудасы мен
өнеркәсіптік өнімдердің 50 %, ноу-хау,технологияжаңа техникаға барлық
лицензиялар мен патенттердің 80 % жуығы бақылауда.
АҚ қаржыларын ұйымдастыру қағидаларына келесілер жатады:
● шаруашылық қызметті өзін-өзі реттеуі;
● өзін-өзі қаржыландру және өзін-өзі өтеу;
● айналым қорларын қалыптастыратын көздердің меншікті және тартылған
болып бөлінуі;
● ақшалай ресурстардың болуы.
Шаруашылық қызметті өзін-өзі реттеу қағидасының мәні – акционерлік
қоғамдарға өндірістік және ғылыми техникалық дамуы туралы шешімдерді
қабылдауға және оны іске асыруға қолда бар материалдық,еңбек және қаржылық
ресурстар тұрғысынан дербестік беру.АҚ тікелей өз қызметін жоспарлайды және
өндірілетін өнімге деген сұранысына байланысты даму перспективасын
анықтайды.
Жедел және ағымдағы жоспарлардың негізін өнімді тұтынушылар мен
материалдық шикізаттарды жеткізушілермен жасалған келісім-шарттар құрайды.
Қосымша – қаржы ресурстарды тарту үшін акционерлік қоғамдар бағалы
қағаздарды (облигация,акция) шығарады және қор биржалардың қызметіне
қатысады.
Өзін-өзі өтеу қағидасы – акционерлік қоғамның дамуына жұмсалған
қаражаттар пайда және басқа меншікті қаржылық ресурстар есебінен өтелуі
тиіс.Бұл қаражаттар акционерлік қоғамның меншікті капиталының минималды
нормативтік экономикалық тиімділігін қамтамасыз етуге қажет.Қаржыландру жай
және ұдайы өндірістегі меншікті көздерінің және бюджет есебінен жүргізіледі
және бюджет жүйесіне салық төленеді.
Өзін-өзі қаржыландру қағидасы келісім- шарттағы
міндеттемелерді,несиелік-есеп айырысу жне салықты төлеу ережелердің
орындалуы үшін АҚ-ң материалдық жауапкершілігін күшейтуге мақсатталған.
Айналым капиталының қорлану көздерінің меншікті және тартылған болып
бөлінуі экономиканың арнайы салаларында өндірісті ұйымдастру және
технологиялық ерекшеліктер мен анықталады.
Маусымдық сипаттағы өндіріс салаларында айналым қорларының тартылған
көздерінің үлесі басым,ал ауыр өнеркәсіп,көлік,коммуникация салаларында
меншікті айналым қорлары басым.
Қаржы резервтерін құру қағидасы нарықтық конъюктура жағдайында АҚ-ң
серіктестіктері алдындағы өз міндеттемелерін өтемеу жауапкершіліктерін
реттейтін тұрақты қызметін қамтамасыз ету үшін қажет.
АҚ-ғы қаржы резервтері таза пайдадан заңды негізде құрылады,ал басқа
ШЖС-де олардың жинақталуы құрылтайшылық құжаттарда белгіленеді.
Іс жүзінде бұл қағидалардың іске асырылуы қаржы саясатын жасау және
ШЖС-ң қаржысын басқару жүйесін ұйымдастру арқылы жүргізіледі.Ол үшін
төмендегідей жағдайларды ескерген жөн:
● қызмет саласы (коммерциялық және коммерциялық емес)
● қызмет түрі (бағыты) – экспорт,импорт;
● салалық ерекшелігі (өнеркәсіп,құрылыс,көлік,байланыс,а уыл
шаруашылығы);
● кәсіпкерлік қызметтің ұйымдық-құқықтық нысандары.
Бұл қағидаларды орындау акционерлік қоғамның табыстылығын және қаржылық
тұрақтылығын іс- жүзінде арттырады.
Акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанына сәйкес қаржылық
қатынастардың ерекшеліктері.
АҚ – ң ұйымдық-құқықтық нысаны,олардың қаржылық ерекщеліктерін
көрсетеді.АҚ-ң қаржысын заманға сай ұйымдық-құқықтық нысанының жалпы және
негізгі ерекшеліктерін айқын көрсету өте қажетті.Іс жүзінде АҚ қаржылық
ерекшеліктерді ескермесе,онда ол жеке меншікті
иеленушілердің,әкімшіліктердің,жұмы сшылардың арасында келіспеушілікке алып
келуі мүмкін.АҚ-ң ұйымдық-құқықтық нысаны өзінің жарғылық капиталында
көрсетіледі,ал ол өз кезегінде заңнама талаптарына сәйкес келуі керек.
Акционерлік қоғам қаржысының ұйымдастырылуы келесідей негізде
жүргізіледі:
Біріншіден – акционерлік қоғамдарды заңды тұлға деп тану
белгілері:
1) мүліктің жекешеленуі,бухгалтерлік баланстың болуы;
2) осы мүлкімен,міндеттемелері бойынша жауапкершілік;
3) Банкте есеп шотының болуы;
4) өз атынан қатынасқа түсуі;
Екіншіден – акционерлік қоғам қаржысының ұйымдастырылу қағидасы:
1) дербестік;
2) өзін - өзі қаржыландыру;
3) қаржылық қызметінің нәтижесіне қызығушылық;
4) қаржылық қызметінің нәтижесіне жауапкершілік;
5) қаржылық қызметті бақылау.
Үшіншіден - акционерлік қоғамның қаржылық ресурстарының
қалыптасу көздері:
1) амортизациялық төлем;
2) басқада заңды қаражат көздері (заңды тұлғаның және жеке тұлғаның ерікті
ақысыз жарна төлемі)
3) шығарылған облигациялардан алынатын қаражат;
4) Акционерлік қоғамдардың жабық және ашық түріне акцияларды шығару арқылы
және үйлестру арқылы жұмылдыратын қаражаттар;
5) Серіктестікке қатысушылардың қосымша пай жарнасын төлеу;
6) Қаржылық қызметтерден және шаруашылық іс-әрекеттердің барлық түрлерінен
пайда;
Акционерлік қоғам заңды және жеке тұлға акционерлерін
біріктіреді.Акционерлік қоғамдардың акционерлердің құқықтарын қорғау АҚ-ның
қаржылық қызметінің негізгі жағдайы болып табылады.АҚ-ның мүліктері тапқан
табыстардан құралады,оны ашық түрде сатып немесе жабық түрінде тіркелу
арқылы және басқа да құралу көздерінен көруге болады.
2. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНА ТАЛДАУ (МЫСАЛДА ШҚО ҮРЖАР
АУДАНДЫҚ ЖШС АТАМЕКЕН)
2.1 Кәсіпорынның техникалық-экономикалық сипаттамасы
ЖШС Атамекен 1994 жылы тасымалдаушы-өндіруші кәсіпорын негізінде
құрылған. Қазіргі таңда ЖШС ХТ Спутник сусын өнімдері нан, макарон,
кондитер, пряник, печенье, балмұздақ, сүт өнімдерін таратудан ірі
кәсіпорындар қатарында.
Қазіргі таңда кәсіпорында жұмыс істейтін жұмысшылар саны 280 адам,
соның ішінде негізгі өндіріс жұмысшылары 110 адамды құрайды.
Кәсіпорын құрамыны келесідей тарату бөлімдері кіреді:
1. Тоқаш- нан
2. Сусын, напиток
3. Макарон өнімдері
4. Печенье және пряник
5. Торт
6. Кондитерлік
7. Балмұздақ
8. Сут өнімдері
9. Ет және шұжық өнімдер
ЖШС Атамекен кәсіпорын шет елден және отандық жоғары сапалы
технологиялық құралдармен жабдықталған. Кәсіпорын құрылған күннен бастап
онда өнімнің сапасын бақылап отыратын ішкі фирмалық жүйе (лаборатория)
жұмыс істейді.
Кәсіпорын стратегиясы:
• тұтынушыларға өнімдерді жеткізу, толық қызмет көрсету,
ассортиментті кеңейту;
• тұтынушы нарығын зерттеу, өнім бәсекелестігін жоғарылату, жеке
тапсырыстарды орындау;
• сауда жүйесінің жұмысын бақылау.
Фирма саясаты тауар айналымын және өндіріс шығындарын азайту,
бұл нарықтың көп бөлігін жаулап алуға көмектеседі.
Осы стратегияны жүзеге асыратын, барлық бөлімшелердің қызметін
байланыстыратын маркетинг бөлімі жұмыс істейді. Бұл бөлім фирманың жарнама
саясатымен айналысады және кәсіпорынның жұмысында жаңа бағыттарды анықтау
үшін нарықты зерттейді.
Кәсіпорын жоспары өнімді өткізу жоспарымен тығыз байланысты.
Шикізат пен құралдарды жеткізушілер ЖШС Мұнайтрейринг, ЖШС
Ардагер, ЖШС Әділет, АМЗ – Семей, сонымен қатар Новосібірдегі Союз
продукт және тағы басқа ресейлік фирмалар.
Комбинат нан, макарон және кондитер өнімдерін қаламыздағы сауда
нүктелеріне жеткізуді жеңілдету үшін маманданған машиналар саябағы бар.
Шығарылған өнімді тарату фирманың сауда нүктелері арқылы жүзеге асырылады.
Кәсіпорын өнімінің және оның негізгі тұтынушыларының
сипаттамасы: Бүгінгі таңда ЖШС Атамекен нарыққа 850 әртүрлі
өнім түрін таратады. Тауар Алматы, Астана, Караганды қалаларынан
жеткізіледі. Кәсіпорынның барлық өнімдері экологиялық таза шикізаттан
дайындалады. Технологиялық процесстің үздіксіздігі және нан өнімдері мен
сүт өнімдерінің сақталу мерзімдерінің шектеулілігі аяқталмаған өнім
резервтерін қалыптастыруға мүмкіндік бермейді. Өнім сауда жүйелерінің
тәуліктік тапсырыстары бойынша таратылады.
Дайын өнім сапасын бақылауды стандартқа және республикалық
техникалық жағдайларға сай тәуліктік технологтар жүзеге асырады.
Жоғары сапалы өнімнің қажетті мөлшерін және ассортиментін қамтамасыз
ету үшін дайын өнімнің тағайындалған нормасын және өндірістің
технологиялық тәртібін қатаң сақтауға бағытталған өнімнің технологиялық
жоспары құрылады.
Өнімнің әрбір түрі үшін бекітілген технологиялық нұсқаулар
негізінде өндірістік рецептура, дайындау тәртібі және технологиялық
мөлшері анықталады. Технологиялық нұсқаны таңдау кезінде өнімнің жоғары
сапасы және тауарлық түрі шешуші мәнге ие болады.
ЖШС Атамекен тұтынушылары болып Үржар ауданының 112
кәсіпкерлері, дүкендері, дүңгіршектері және басқа да әріптестері, сонымен
қатар қала тұрғындары табылады. Кәсіпорын оларға өзінің өнімін жеткізеді
және бірлесіп жұмыс атқарады.Оның ішінде: Аян сауда үйі, Артур, Роза,
Восход, Диафлор, Әйгерім, Нива, Жібек Жолы, Семей сауда
дүкендері, Арлан фирмасы, ЖШС Арбис, Экспресс, Байжан, Наятиль-
Нафис, ТПФ Арна, Семей–Коонтрог, ФК Ромат, Балапан-Транс,
Бунашам.
Кез - келген өндірістік кәсіпорында өндірістік шаруашылық
қызметті ұйымдастыру үшін басқарушылық құрылымның болатыны сөзсіз.
Ендігі кезекте ЖШС Атамекен ұйымдастырушылық құрылымы: ол
жоғары маманданған арнайы білімі бар мамандармен қамтылған. Негізгі цех
жұмысшыларының үлкен өндірістік тәжірибесі және арнайы білімі бар.
Негізінен кәсіпорынды президент басқарады. Одан кейін орындаушы
директор. Орындаушы директорға қарасты төрт вице – президент бар. Олар:
- өндіріске жауапты;
- техникалық сұрақтарға жауап беруші;
- коммерциялық сұрақтарға жауапты;
- экономикалық және қаржылық сұрақтарға жауаптылар.
Бірінші президент орынбасарының қарамағында зауыттар, элеватор,
өндірістік техникалық лаборатория, тасымалдау цехы және шикізат дайындау
бөлімі кіреді. Ал екінші, техникалық сұрақтарға жауапты президент
орынбасарының бақылауында: өндірістік техникалық бөлім, басты механик,
құрылыс бөлімі (құрылыс цехы), басты энергетик (жылу цехы, энергоцех).
Ендігі президент орынбасары ол- коммерциялық сұрақтарға жауап беруші. Оған
мыналар қарасты: маркетинг бөлімі, дайын өнімдер қоймасы, сауда бөлімі, ас
бөлме.
Экономика және қаржы сұрақтарына жауап беруші президент
орынбасарына қарасты келесілер: экономика және қаржы бөлімі, бухгалтерия,
шикізат дайындау бөлімі, тасымалдау цехы.
Орындаушы директорға келесілер қарасты: бухгалтерия, заң
бөлімі, қамтамасыз ету бөлімі, жалпы бөлім, қауіпсіздік бөлім басқарушысы,
еңбек жағдайындағы қауіпсіздік, экология, күзету қызметі, өрт қауіпсіздігін
қорғау бөлімдері.
Ал мамандар бөлімі тікелей президентке жауап береді.
Осындай ұйымдастырушылық нәтижесінде кәсіпорын нарықтық
экономика жағдайында өз потенциалын сақтап қана қоймай, күннен – күнге
арттыруда. Бұл туралы екінші бөлімде технико – экономикалық көрсеткіштер
арқылы дәлелдеме айтылады.
Кәсіпорынның дамуының бірден – бір себебі, осы кәсіпорындағы
қызметкерлердің біліктілігінің нәтижесі. Яғни, сол қызмеркерлер барлық
ұйымдастыру істерінің иелері. Ол кесте 1-де көрсетілген.
Кесте 1- ЖШС Атамекен негізгі бөлімінің құрамы
Басқару аппараты 12 адам 2,5%
Технико- өндірістік қызметі 23 адам 4,8%
Есеп және қаржылық қызмет 14 адам
Коммерциялық қызмет
Заң қызметі 3 адам 10,2%
Негізгі өндіріс 271 адам 0,6%
Көмекші өндіріс 110 адам 56,2%
Барлығы 482 адам 22,8%
Әрбір бөлімнің қызметкерлері және жұмысшылары өзара тығыз
байланысты. Кәсіпорынның әрбір қызметкері, маманы, жұмысшысы техникалық
қауіпсіздік ережесін білуге міндетті.
Аталған кәсіпорында сызықтық және функционалды басқару құрылымы
қолданылады. Бірінші жағдайда басшылар арасындағы өзара ақпарат алмасу
болса, ал функционалды өзара бөлімшелер арасында тең дәрежеде қолданылады.
Кәсіпорынның басқару құрылымы ұйымдастырудың міндеті мен мақсатын нақты
айқындауы керек. Басқару органдары мен жұмысшылар бөлімінде еңбекті тиімді
бөлу қарастырылады. Басқару құрылымын қалыптастыруда маңызды фактор болып
технологиялық ақпараттың даму деңгейі табылады.
Кәсіпорынның экономикалық жоспарлау жұмысын іске асырады. Ұйымның
өндірістік, қаржылық және коммерциялық қызметтерінің орта мерзімді және
ұзақ мерзімді кешенді жоспарларды құруды басқарады.
Ұйым қызметінің барлық түрлерін экономикалық талдау жүргізіп,
материалдық, қаржылық және еңбектік ресурстарды тиімді пайдалану, еңбек
өнімділігін, шығарылатын өнімнің бәсекелестік қабілетін жоғарлату,
өндірістің рентабельділігін арттыру, пайданы көбейту, өндірістік емес
шығындарды азайту шараларын жүзеге асырады.
Негізгі техникалық- экономикалық көрсеткіштерін сипаттау үшін
кәсіпорынның ақырғы үш жылдық нәтижесін қарастырамын.
ЖШС Атамекен шаруашылық қызмет нәтижелері өндіріс көлемінің өсуімен,
өнімді таратумен және шығарылатын өнім номенклатурасымен, сонымен қатар
негізгі қызметтен пайданың өсуімен сипатталады. Ол сурет 1-де көрсетілген.
Сурет 2. ЖШС Атамекен еңбек бойынша негізгі көрсеткіші
Бұл жұмысшыға еңбек ақы шығын есебі өсу тенденциясын иеленіп, орта жалақы
деңгейі 25,5 мың теңгеден 28000 теңгеге дейін өсті. Өнімді тарату және
өндіру көлемі 2004 жылы жоспар бойынша дайын өнімді тарату 102,6 %
орындалды. Жоспар бойынша 304 810 мың теңге болса, нақты таратылған 312
655 мың теңге. Аталған кезеңге сәйкес өнімді тарату көлемі 2 есеге өсті.
Өсу қарқыны 98 % құрайды. “Шаруашылық қызметтің негізгі техникалық –
экономикалық көрсеткіші” 2004-2006 жылы тауарлы өнім 164425 мың теңге,
2004 жылы 323050 мың теңгеге көбейді. Ал өсу қарқыны 198%. 2005 жылы
тауарлы өнім көлемі 300011 теңге, 2003 жылмен салыстырғанда өсті. Ал 2004
жылмен салыстырғанда 141386 мың теңгеге көбейді. Өсу қарқыны 2003 жылы –
282,5 %, 2004 жылы – 143,8%. 2003-2005 жылдарға қарағанда тауарлы өнімді
тарату 142553 мың теңге сомасына өсті. 2003 жылы 2005 жылға дейін тауарлы
өнімді тарату 157907 мың теңге. Ал 2003 жылы – 455208 мың теңге, 2005 жылы
– 297301 мың теңге немесе 188,3%, ал өсу қарқыны 288,3%. Өнімді тарату және
өнімді өндіру арасында өсу қарқынының айырмашылығы дайын таратылмаған өнім
қалдықтарының өзгерісімен түсіндіріледі.
Дайын өнімді тарату көлемі 2005 жылғы ЖШС “Аскар” ұжымымен дайын өнімді
тарату жоспары 99,9% - пен орындалды. Жоспар бойынша 100,137 мың теңге
өнім таратылды. Сәйкес кезеңге қарағанда өнімді тарату көлемі 1,7 есе
көбейді. Өнімді таратудың өсу қарқыны 68,4 % құрайды.
2005 жылы жоспар бойынша дайы өнімді тарату 102,6% орындалды. Жоспар
бойынша 304 810 мың теңге болса, нақты таратылған 312 655 мың теңге.
Аталған кезеңге сәйкес өнімді тарату көлемі 2 есеге өсті. Өсу қарқыны 98 %
өсті. Дайын өнімді тарату динамикасы 2002 жылы басқаларға қарағанда
желтоқсан айында 139 195 мың теңге деңгейде таратылды. Дайын өнімді
таратудың ең төменгі деңгейін тарату қаңтар айында 17 714 мың теңге. Тауар
өнімінің көлемі. 2004 жылы жоспар бойынша 112 724 мың теңге болса, 108 225
мың теңге сомасында өнім таратылды. Ол 96 % құрады.
Соның ішінде:
Сусын өнімдері – 90,2 %
Кеспе өнімдері – 64,7 %
Пряник және печенье - 105 %
Балмұздақ – 73,4 %
Кондитер өнімдері – 136 %
Тауарлы өнімдер – 111%
Ұн өнімдері - 100 %
- Талдау нәтижелері көрсеткендей балмұздақ және кеспе
өнімдері бойынша тауарлы өнім көлемі орындалмаған.
Бұл қала
нарығында оларды таратудың төмен деңгейімен болды.
Айналымға түспеген: дайын өнім қалдығынан 1192,7 мың теңге ,
соның ішінде 263,6 мың теңге. Дебиторлық қарыз 7595 мың теңге. Соның ішінде
пайда 388,5 мың теңге. 2004 жылы пайда 45038 мың теңге. Соның ішінде дайын
өнімді таратудан 43 548 мың теңге. Соның ішінде басқа қызметтен 149 мың
теңге. Өткен жылмен салыстырғанда 31281 мың теңгеге өсті. Оның ішінде: 1
теңгеге өскен өнімнің 1 теңгеге шығынның төмендеу есебімен.
Тарату көлемінің ұлаюы есебінен 120027,2 мың теңге. 2004 жылғы
өндірістік қызметтің рентабельділік деңгейі 28%.
Өткен жылмен салыстырғанда өндірістік қызметтің рентабельділік деңгейі
9,4 өсті. Еңбек өнімділігін 2005 жылы 2003 жылмен салыстырғанда 12, 5%, ал
2004 жылмен салыстырғанда 58,8%. Персонал және жалақы.
Кәсіпорында істейтін жұмысшылар санының өндірістік, жалпы өндірістік -
өнеркәсіптік персонал 2004 жылы 84,1% төмендеді. Бірақ та 2005 жылы барлық
жұмысшылар жалпы сандық үлесі 86,7% төмендеді. Ол жаңа цехты енгізумен
байланысты болды. 2005 жылы 1 жұмысшыға еңбек өнімділігі 102,3 мың теңге.
2004 жылы – 50,7 мың теңге немесе 5,8% өсті. Өсу қарқыны сәйкесінше 112,5
немесе 105,8% құрады. Негізгі себептер болып жұмысшылар уақытының
жоғалтулары, жаңа технологияны енгізу болады.
Жағымсыз жақтары жалақының өсу қарқыны еңбек өнімділігінің жоғары
қарқынынан асады. Ол еңбек ресурстарының тиімді қорлануды төмендету еңбек
ақы қорының көп шығындары жұмысшылар күшін қолдану жұмысшылар уақытын
қолданумен тығыз байланысты.
Еңбекақы шығындарының есебі бойынша бір жұмысшыға тұрақты
сипатта болады. Толығымен еңбек ақыны талдау шығындарының мерзімдік
тербелісіне байланысты жекелей қарастырылады. Өзгеріс келесідей болуы
мүмкін:
• өнім көлемінің өсуінен алынған өнімнен;
• алынған және таратылмаған пайда есебінен;
• өнім бірлігінің шығынының төмендеуінен;
• дайын өнімнің сомасының көптігінен.
Негізгі техникалық – экономикалық көрсеткіштердің байқалғандай
тауарлы өнім 164425 мың теңгеге көбейді. Барлық кезеңде тауарлы өнімді
таратудың өсуі 300011 мың теңгеге жетті. 2003 жылы бұл көрсеткіш 297301 мың
теңгені құрады немесе 188,3% тең болды.
Дайын өнімнің өсу қарқынының айырмашылығы дайын таратылмаған
өнімнің қалдықтарының есебінен болды.
Сонымен қатар негізгі қорлардың орташа жыл қоры 2003 жылы
300,189,3 мың теңгеге немесе 170,9 % көбейді.
Қарастырылған кезеңде өндірілетін өнімнің ассортименті бойынша
жоспар 92,1% орындалды. (орындалмағаны 7,9 %). 2003 жылы 99,4 % орындалды.
Кеспе және балмұздақ бойынша жоспар орындалмады.
2.2 “Азимут” жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің баланс
активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау
Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының дннамикасын талдау -
кәсіпорынның барлық мүліктерінің және оның жекелеген түрлерінің абсолютті
және салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілеуге мүмкіндік береді.
Қаржылық есептің маңызды элементі болып саналатын активтерді, талдау
барысында, осы активтердің нақты қолда бары, құрамы, құрылымы және оларда
болған өзгерістер зерттеледі.
Активтердің жалпы құрылымын және оның жеке топтарын талдау, олардың
рационалды таратылуын талқылауға мүмкіндік береді.
Активтердің өсуі (артуы) кәсіпорынның болашақтағы дамуын керсететін
болғандыктан, ол осы кәсіпорын жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.
Алайда, кәсіпорын мұлік құнының өсу себептерін талдағанда, жоғары
деңгейі баланстық есептің номиналды көрсеткіштерінің нақгы көрсеткіштерден
айтарлықтай ауытқуына әкеліп соқтыратын инфляция әсерін ескеру қажет.
Отандық тәжірибеде инфляцияны есепке алу тек негізгі қуралдардың баланстық
құнын құру барысында жұргізіледі.
Отандық есептік-аналитикалық тәжірибеде өндірістік қорлар, дайын өнім
және тауарларды қайта бағалау жүргізілмейді.
Сондықтан да олардың құнының өсуі, инфляциялық фактор әсерінен
болатыны күмәнсіз.
Баланс мәліметтері бойынша активтердің құрамы мен олардың таратылуына
талдау жасау үшін келесі аналитикалық кесте құрылады.
Атамекен ЖШС-нің баланс мәліметтері бойынша активтердің құрамын
талдайық.
Кесте 2.2 - 2005 – 2006 жылдағы Атамекен жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктің баланс активтерінің құрылымын талдау (мың теңге)
Көрсеткіштер 2005 жылы 2006 жылы Жыл бойындағы өзгеріс
СомасыҮлес Сомасы Үлес сомасыҮлесі
салмағМың.тңгсалмағыМың салмағыҚұрылым
мың.тңы, % , % .тнг % ың
г өзгеруі
1. Активтер құны, 13 405100 13 371 100 -34 -0,25 -
барлығы соның ішінде:
Ұзақ мерзімді 6 154 45,91 5 119 38,28 -1 035-16,82 -7,63
активтер:
А) негізгі құралдар; 6 154 45,91 5 119 38,28 -1 035-16,82 -7,63
ә) қаржылық салымдар
1.2. Ағымдағы 7 251 54,1 8253 61,72 +1 00213,82 +7,62
активтер:
Тауарлы-материалдық 5 063 37,77 5 890 44,1 +827 +16,33 +6,33
қорлар
Дебиторлық борыш 1 714 12,79 2 214 16,56 +500 29,17 +3,77
Ақша қаражаттары және 474 3,5 148 1,11 -326 -68,78 -2,39
қысқа мерзімді
қаржылық инвестициялар
Атамекенжауапкершілігі шектеулі серіктестінің баланс активтерін
талдай келе біз мынаны көреміз, 2006 жылға оның баланс активтері 2005 жылғы
көрсеткіштері қарағанда 0,25 процентке, яғни 34 мың теңге өсті. Ол оның
ұзак мерзімді активтерінің 16,82 % азайғанын байланысты, яғни 1,035 мың
теңге келеді.
Сонымен бірге баланс активтерінің талдаунан Атамекен жауапкершілігі
шектеулі серіктестінің активтер құрылымының үлес салмағының көбін ағымдағы
активтер алады, мысалы 2005 жыл ол 54,10 % құраса, 2006 жылы 61,72 % болды,
яғни ол 13,82 немесе 1,002 мың теңге өсті.
Ағымдағы активтердің өсуі босалқы қорлар мен дебиторлық берешектің
есеп беру кезеңінде едәуір өскеніне байланысты болады.
Алайда активтерді талдай отырып, олардың қалай таратылғанын және
есепті жылы неге көбірек көңіл бөлінгенін, сондай-ақ кәсіпорынның
өндірістік потенциалы мен оның негізгі құралдарының жағдайын және кәсіпорын
мүлкі-нің мобильділігін (іске тартылу деңгейін) анықтау қажет. Ол үшін, ең
алдымен кәсіпорынның өндірістік потенциалының көлемін анықтау қажет, ол
туралы арнайы оқулықтарда түрлі көзқарастар кездеседі. "Шаруашылық
тәжірибесінін мәліметтері негізінде, өндірістік мақсаттағы мүлік
коэффициентінің келесі шегі, яғни Кп 0,5 қалыпты болып есептеледі" - деп
жазады А.Д. Шеремет пен Р.С. Сайфулин. Көрсеткіштердін мәні ең төменгі
(қатерлі) мәннен аз болған жагдайда, кәсіпорынның есенті кезеңдегі
қызметінің қаржылық нәтижелері активтсрді меншікті қаражат есебінен
толықтыруға мүмкіндік бермейтін болса, өндірістік мақсаттағы мүлікті
арттыру үшін ұзақ мерзімді карыз қаражаттарын тартқан жөн.
Осы керсеткіштен кейін баланс валютасындағы ағымдағы активтер үлесін
анықтау маңызды: ағымдағы активтер құнының кәсіпорынның барлық мүлкінің
құныңа қатынасымен анықталатын кәсіпорын активтерінің іске тартылу
(мобильді) коэффициентінің өсуі. Ол қарызды өтеуге арналған қаражат үлесін
сипаттайды. Коэффициент мағынасы артқан сайын кәсіпорынның үздіксіз
жұмысты қамту және кредиторлармен есеп айырысу мумкіндігі де арта түседі.
Қаржы тұрғысынан алғанда оның өсуі актив құрылымындағы жағымды өзгеріс
болып табылады - яғни мүлік әлдеқайда мобильді (іске тартылған) болады, бұл
оның айналымдылығының жылдамдығын және оны пайдалану тиімділігінің
өскендігін көрсетеді.
Кәсіпорын активтерін таратудың тиімділігін сипаттайтын келесі
көрсеткіш - мобильді және иммобильді қаражаттар қатынасының коэффициенті.
Ол ағымдағы активтер құнын ұзақ мерзімді активтер құнына бөлу
арқылы анықталады.
Бұл қатынастың қолайлы және қауіпті көлемі, кәсіпорынның салалық
ерекшіліктеріне байланысты. Өндірістік кәсіпорындарда берілген көрсеткіштің
деңгейі 0,5-тен төмен болмауы тиіс.
Кәсіпорың ең төменгі қаржылық тұрақтылықка, кәсіпорын міндеттеме-лері
кепілдендірілген түрде ағымдағы активтермен өтелген жағдайда қол жеткізеді
және келесі шартгың орындалуы осы тұрақтылықтың белгісі болып табылады:
ағымдағы және ұзак мерзімді активтер қатынасының коэффициенті қарыз
капиталы мен меншікті капитал қатынасының коэффициентінен артық болуы
керек.
Әрі қарай кәсіпорынның мүліктік жай-күйінде, қандай сапалық
өзгсрістср болғанын зерттеу қажет. Бұл кәсіпорынның материалды-техникалық
базасын құрайтын және нсгізгі қорлары больш саналатын, оның өндірісгік
потенциалының маңызды элементінің жағдайын зсрттеу қажет.
Кәсіпорын муліктерінің жалпы құнындағы негізгі құралдардың нақты
құнының (қалдық) үлес салмағының өзгсруі, ерекше назар аударады. Өйткені
бұл көрсеткіш кәсіпорынның кәсіпкерлік қызметінің көлемін анықтаудағы басты
бағыт болып табылады. Кәсіпорын мүліктерінің жалпы жиынындағы негізгі
құралдардың нақты құнының коэффициентінін мөлшері баланс активтерінің
барлык сомасының 50 пайызынан кем болмауы тиіс.
Әрі қарай, келесі аналитикалық кестені кұрастыра отырып, ағымдағы
активтердің құрамы мен құрылымын талдау кажет.
Кесте-2.3 – Атамекенжауапкершілігі шектеулі серіктестінің ағымдағы
активтерінің құрамы мен құрылымы (мың тенге)
Көрсеткіштері 2005 жылы 2006 жылы Өсуі
кемуі
(+), (-)
%
Мың % Мың %
теңге теңге
1. Ағымдағы активтер, соның 7 251 100 8 253 100 +13,82
ішінде:
1.1. Тауарлы – материалдық қорлар 5 063 69,83 5 890 71,37 +16,33
1.2. Дебиторлық борыш 1 714 23,64 2 214 26,83 +29,17
1.3. Ақша қаражаттары және қысқа 474 6,54 148 1,79 -68,78
мерзімді қаржылық инвестициялар
Кестедегі мәліметтер бойынша Атамекенжауапкершілігі шектеулі
серіктестіктігінде айналым капиталы едәуір өскенін көруге болады. Айналым
капиталының кейбір элементтерін зерттей келе мынандай қорытындағы келуге
болады:
Кәсіпорының тауар – материалдық қоры есеп беру жылында 2005 жылга
қарағанда 6,33 % өсті де, жыл аяғында 5 890 мың теңгені құрады.
2006 жылы 2005 жылға қарағанда кәсіпорынын ақшалай қаражаты 68,8 % - ға
кеміді.
Ағымдағы активтердің құрамында дебиторлық берешектің үлес салмағы
үлкен. 2006 жылы оның үлесі 16,6 % жетті. 2006 жылы 2005 жылға қарағанда
дебиторлық берешек 29 % көбейіп кәсіпорыннын көрсеткіштерін төмендетіп
жіберді. Сондықтан оңы кеміту үшін шаралар қолдану керек екенін ескертеді.
Соған байланысты қаржы менеджеріне оны азайту мақсатында шаралар кешенің
өткізуді қажет етеді.
Өтімді емес, өтімділігі төмен тауарлы-материалдық құндылықтардың бар
болуы, дебиторлық борыштың әсіресе, оның кумәнді бөлігінің үлкен мөлшерде
болуы айналым қаражаттарының айналымдылығының бәсендеуіне әкеліп соқтырады
және кәсіпорыннын қаржылық жағдайына кері әсерін тигізеді.
Осылайша, мүліктің және ағымдағы активтердің мобильділігінің өскеніне
қарамастан, кәсіпорын басшылығы оның құрамындағы өзгерістердің негізділігін
және оның себептерін бағалауы қажет, сондай-ак кәсіпорынның ағымдагы
активтерінің жалпы сомасында маңызды көрсеткіштердің бірі болып саналатын
және оның қаржылық тұрақтылығын сипатгайтын дебиторлық бо-рышты талдауға
басты назар аударуы қажет.
Айта кеткен жөн, кәсіпорынның қаржы жағдайына дебиторлық борыштың
нақты бар болуы емес, оның көлемі, козғалысы және түрі, яғни бұл борыштың
пайда болу себебі әсер етеді. Дебиторлық борыштың пайда болуы кредиторлык
борыш сияқгы ақшаны аудару арқылы есеп айырысу жүйесі кезеңіндегі
шаруашылық қызметтегі объективті процесс болып табылады. Дебиторлық борыш
барлық уақытта есептеулер тәртібінің бузылуы нәтижесінде туындап, барлық
уақытта да қаржылык жағдайды нашарлатады деуге болмайды. Сондыктан да,
оны меншекті қаражатты толығымен айналымнан шығару деп есептеуге болмайды,
өйткені оның бір бөлігі банктік несиелендірудің нысаны болып табылады да
кәсіпорынның төлем қабілетгілігіне ешбір ықпал етпейді.
Кәсіпорынның дебиторлық борышы қалыпты және өтелмеген болып екіге
бөлінеді. Өтелмеген дебиторлық борышқа, төлеу мерзімі өтіп кеткен есеп
айырысу құжаттары бойынша тиеліп жіберілген тауарлар үшін қарыздар жатады.
Өтелмеген дебиторлық борыш айналым қаражаттарының заңсыз бұрмалануын және
қаржы тартібінің бұзылуын көрсетеді. Осыған байланысты талдаушы оның
құрылымын зерттеу негізінде өтелмеген дебиторлық борышты анықтауы тиіс.
Дебиторлық борыштың кұрамы және кұрылымымен толық танысып шыққаннан
кейін оны нақты құны бойынша бағалау керек. Себебі дебиторлық борыштың
барлығы бірден өндіріліп алмауы мүмкін. Оның қайтарымдылығы өткен
тәжірибенің, сондай-ақ ағымдағы жағдайлардың негізінде анықталады.
Бухгалтерлік тәуекелдің мәні, сол өткен кезең тәжірибесі болашақтағы зиянға
сай келмеуі мүмкін немесе ағымдағы жағдайлар толығымен ескерілмей қалуы
мүмкін. Нәтижесінде зияндар елеулі дәрежеде болады. Талдаушы дебиторлық
борыштың қайтарылу ықтималдылығын анықтаудың және оны дайындаудың дұрыстығы
мен нақтылығын білуі керек.
Қарыздардың қайтарылмау пайызы бірңеше жылдардың орташа мәліметтері
бойынша есептеледі. Алайда оны зерттеліп отырған кезеңдерге ұғынбай
таратуға болмайды. Нақты жағдайларды ескеру қажет, мысалы, қайтарылмайтын
пайызының байқалған өсу бағытын. Сондықтан, келесілерді зерттеу қажет:
- бір немесе бірнеше негізгі қарыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz