Айналым қаражаттарының тиімділігін талдау
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 5
1 Кәсіпорын қызметінің тиімділігі мен қаржылық тұрақтылығын бағалау 8
1.1 Кәсіпорын қызметінің тиімділігі мен қаржылық 8
тұрақтылығының мазмұны
1.2 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау 10
2 Өзенмұнайгаз өндірістік филиялының қызметі мен қаржылық жағдайын 17
талдау
2.1 Кәсіпорынның шаруашылық қызметінің сипаттамасы 17
2.2 Айналым қаражаттарының тиімділігін талдау 21
2.3 Кәсіпорынның рентабельділігі мен іскерлік белсенділігінің 27
көрсеткіштерін талдау
3 Кәсіпорынның қаржылық аудиті 37
3.1 Аудитттелетін кәсіпорынның тиімділігін бағалаудың критерийлері 37
3.2 Кәсіпорынның қаржылық аудитін жүргізу технологиясы 39
3.3 Кәсіпорын қызметінің тиімділігін жақсарту және қаржылық жағдайын 49
тұрақтандыру жолдары
Қорытынды 59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 62
Қосымшалар 64
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасында нарықтық экономика кең құлаш жаюда. Оған
қоса, шаруашылық процесінің реттеуші механизмінің негізі болып табылатын
бәсекелестік те дами түсуде. Қазіргі экономикалық жағдайда әрбір шаруашылық
субъектісінің қызметі, оның қызмет ету нәтижелеріне қызығушылық танытатын
нарықтық қатынастарға қатысушылардың кең шеңберінің назарын аударып отыр.
Ал оны, нарықтық қатынастарға қатысушылар мекемелердің шаруашылық қызметіне
талдау жасай отырып және қаржылық талдау көмегімен бағалайды.
Талдау (“analisis” грек сөзінен) – зерттеліп отырған субъектіні,
оларды зерттеу және түрлі факторлар ықпалынан өзгеру тенденцияларын
айқындау мақсатымен, бөлшекті түрде мүшелендіру, берілген объектіге тән
субъектіні элементтерге, бөліктерге бөлу.
Нарықтық экономикада алға қойылған міндеттер қатарын шешуге
мүмкіндігін беретін өздігінен бағыт бұрыннан қалыптасқан, ол бізге
“Нарықтық талдау” деп белгілі. Кәсіпорындардың қаржылық есеп беретін
қолданушылардың бәрі өз мүдделерін оптимизациялау бойынша шешім қабылдау
үшін, қаржылық есеп берулерді меншік капиталының табыстылығын жоғарылату
үшін, фирма жағдайының тұрақтылығын қамсыздандыру үшін талдайды.
Бухгалтерлік есептің жаңа шоттар жоспарын жүргізу, халықаралық
стандарт талаптарына көп мөлшерде сай келетін бухгалтерлік есеп беру
фомасын келтіру қаржылық талдаудың жаңа әдістемелерін, нарықтық экономика
шарттарына сәйкестендірілуінің қажеттілігін туғызады. Мұндай әдістемелер
серіктесті таңусыз кезінде, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық дәрежесін
анықтауда, іскерлік белсенділікті бағалау және кәсіпкерлік қызмет
тиімділігіне керек.
Негізгі (ал жағдайлар қатарында жалғыз да болып) серіктестің қаржылық
қызметі туралы, ақпарат көзі болып бухгалтерлік есеп табылады, ол баршаға
мәлім болуы керек. Кәсіпорын есеп беруі нарықтық экономикада қаржылық есеп
берілгендерін жалпылауда негізделеді және кәсіпорынды қоғаммен және
серіктестермен байланыстыратын – кәсіпорын қызметі туралы ақпаратты
пайдаланушылар – ақпараттың буыны болып табылыды.
Талдау субъектісіне кәсіпорын қызметіне қызығушылық білдіретін
ақпаратты қолданушылар жатады. Қолданушылардың бірінші тобына кәсіпорын
құралдарының меншік иелері, банктер мен басқа да несие мекемелері, жеткізіп
берушілер, клиенттер (сатып алушылар), салық органдары, кәсіпорын персоналы
және басқарма.
Қолданушылардың екінші тобына- анализ субъектілері, яғни
қолданушылардың бірінші тобының мүдделерін келісім шарт бойынша қорғауға
міндеттілер. Оларға аудиторлық фирмалар, кеңес берушілер, биржалар,
заңгерлер, баспасөз, ассоциациялар, профсоюздар жатады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау үшін негізгі ақпарат көзі
кәсіпорынның бухгалтерлік балансы болып табылады. Оның арналуы үлкенділігі
соншалықты, кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауды жиі баланс талдауы деп
атайды. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауда қосымша ақпарат көздеріне
мыналар жатады:
• Қаржылық- шаруашылық қызмет нәтижелері туралы есеп беру;
• Ақша құралдарының ағымдары туралы есеп беру.
• Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның бұрынғы жағдайына қатысты оның
болашақтағы өмір сүру қабілеттілігін болжамдау мақсатында дұрыс
қорытындылар алу үшін ақпаратттарды жүйелі түрде қарастыру және
бағалау. Мұндай талдау маңызды сипаттамаларды - өндірістік және
қаржылық, яғни фирманың сәттілік және банкроттық ықтималдығын
анықтаушы сипаттамаларды нақты бекітуге мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасы Заңнамасының 5 тарау 20 бабына сәйкес 1-
қаңтар 2008 жылдан бастап Қаржылық Есеп Берудің Ұлттық Стандарты (ҚЕБҰС)
енгізілді. Қаржылық Есеп Берудің Ұлттық Стандарты (ҚЕБҰС) екі бөлімнен
тұрады (ҚЕБҰС №1 және ҚЕБҰС №2).
Қаржылық Есеп Берудің №1 Ұлттық Стандарты (ҚЕБҰС №1 ) - Қазақстан
Республика заңына сәйкес, бухгалтерлік есеп пен қаржылық есепті шағын
кәсіпорындарға жүргізу тәртібін ұйымдастыру үшін енгізілген.
Қаржылық Есеп Берудің №2 Ұлттық Стандарты (ҚЕБҰС №2) - Жеке
кәсіпкерлік туралы Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 31 қаңтардағы №
124 Заңына сәйкес айқындалатын ірі кәсіпкерлік субъектілеріне, жария мүдде
ұйымына, мемлекеттік реттеуді Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі жүзеге
асыратын Қазақстан Республикасының секьюритизация туралы заңнамасына сәйкес
құрылған қаржы ұйымдарына және арнайы қаржы компанияларына бухгалтерлік
есепті жүзеге асырады және қаржылық есептілікті жасайды.
Барлық сарапшылар мақұл көрсе де, олардың да қателесуі бек мүмкін -
деп Б.Рассел айтқандай, ірбір жүргізілген іс бақылануы, тексерілуді қажет
етеді.
Аудит - ведомоствадан тәуелсіз, қаржылық бақылау, мемлекеттік
қаржылық бақылауды ауыстыра алмайтын тәсіл болып табылады. Аудиттің
мемлекеттік бақылаудан айырмашылығы ол бухгалтерлік ақпаратты пайдаланып,
талдаумен айналысатын мамандарға кеңесші, консультант, көмекші ретінде
болады.
Аудит мақсаты – заңдар мен аудиторлық қызметті басқаратын нормативтік
жүйелер және клиент пен аудитордың келісім шарт міндеттемелері арқылы нақты
мәселені шешу. Аудит мақсатына мыналар жатады: бухглтерлік есеп жағдайын
бағалау, бухгалтерлік (қаржылық) есептілігінің шынайылығын тексеру, құнды
қағаздар эмиссиясын нақтылау, Қаржы-шаруашылық қызметіне талдау жүргізу,
клиеттің қаржылық жағдайын тұрақтандыруға ұсыныстар дайындау, шығындарды
оптималдау, бухгалтерлік есеп, салық салу шаруашылық құқық бойынша кеңес
беру.
Дипломдық жұмысты орындау үшін менімен “Кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығы мен тиімділігіннің талдауы және аудиті” тақырыбы таңдалды.
Таңдалған тақырыптың маңыздылығы мен таңдауға негіздеме болғаны - ол
банктердің өз активтерінің айтарлықтай бөлігін коммерциялық клиенттерге
қарыз ретінде инвестициялауы.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - кәсіпорынның қаржылық тиімділігін арттыру
және жағдайды тұрақтандыру бойынша әрекеттер жасау құралы болып саналатын,
кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау және аудитінің тәжірибелік әдістерін
алу. Көздеген мақсатқа жету үшін, берілген дипломдық жұмыста қаржылық
талдауы мен аудитін жүргізудегі маңызды кездер мен бағыттар теориялық
сияқты, тәжірибе жүзінде де қарастырылған.
Жұмысты орындау процессі экономикалық процессте маңызын түсіну,
олардың өзара байланысы мен өзара тәуекелділігі, экономикалық жағдайларды
бағалау мен қойылған мақсатқа жету үшін шешімді таңдау қажеттілігін
білдіреді.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсарту бойынша негізгі бағыттар
теориялық қорытындылар мен тәжірибелік есептер арқылы бекітіліп,
дәлелденген.
Осылайша, бүгінгі күнде қаржылық талдау кәсіпорынның дұрыс қызмет ету
және оның әрі қарайғы әрекеттерін жоспарлауының құралының бірі болып
табылады. Сондықтан дипломдық жұмыс тақырыбы экономиканың қазіргі кездегі
даму кезеңінде актуалды болып саналады.
Дипломдық жұмыстағы зерттеу объектісі болып “ӨзенМұнайГаз” өндірістік
филиялы табылады. Сондықтан “ӨзенМұнайГаз” ашық акционерлік қоғамы
кәсіпорындарындағы қаржылық талдау және аудитін жүргізу қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаттарына жету үшін бізге келесідей міндеттерді шешу
керек.
1 Кәсіпорын қызметінің тиімділігі мен қаржылық тұрақтылығын бағалау
1.1 Кәсіпорын қызметінің тиімділігі мен қаржылық тұрақтылығының мазмұны
Кәсіпорын қызметі тиімділігі және нәтижелілігі - өндірістік
процестерден, жобалардан басқа да операциялардан алынған нәтиженің оған
жұмсалған шығысқа қатынасымен анықталатын салыстырмалы тиімділік.
Рентабельділік немесе тиімділік неміс тілінен алынған пайдалы немесе
кірісті деген ұғымды білдіреді. Бұл – кәсіпорын жұмысы тиімділігінің
көрсеткіші. Ол пайданың негізгі өндірістік қорлар мен мөлшерленетін айналым
қаржысының орташа жылдық құнына қатысы арқылы айқындалады.
Рентабельділік көрсеткіштері:
1. Өнім рентабельділігі - өткізілген барлық өнімдермен және олардың
жекелеген түрлерімен есептеледі.
Бірінші жағдайда, бұл өнімдерді шығарудан және оларды сату
шығындарынан кейінгі пайда қатынасы. Барлық сатылған өнім рентабельділігі:
өнімдерді сатудан түскен түсімдеріне қарай, тауар өнімдерінен түскен пайда
қатынасы ретінде; өнімдерді өткізуден түскен түсімдеріне қарай, баланстық
пайда қатынастары бойынша; өнімдерді өткізуден түскен түсімдеріне қарай,
таза пайда қатынастары бойынша есептелінеді. Барлық өткізілген өнім
рентабельділік көрсеткіштері кәсіпорынның ағымдағы шығындарының тиімділігі
және өткізілген өнімдердің табыстылығы.
Екінші жағдайда рентабельділік өнімнің жекелеген түрлері бойынша
анықталады. Бұл мәлімет бойынша, өнім түрлерінің өзіндік құны тұтынушыларға
өткізілетін өнімдердің бағасына байланысты болады.
2. Өндірістік қор рентабельділігі негізгі өндірістік қордың (баланстық
пайданың) және материалдық айналым қаржысының орташа жылдық құнына қарай
қатынасы ретінде есептелінеді. Бұл көрсеткіш пен таза пайданы есептеуге
болады.
3. Кәсіпорындағы салымдар рентабельділігі – оның өнімділігінің қатысты
мүлік құны бойынша есептелінеді. Есеп айырысуда баланс және таза пайда
көрсеткіштерін қолданады. Мүліктің құны бухгалтерлік баланс бойынша
анықталады.
Жалпы экономикалық тиімділік деп – экономикалық қызметтің,
экономикалық бағдарламалар мен шаралардың нәтижелілігі. Бұл ресурстардың
белгілі бір құнын өндірістің ең жоғарғы көлеміне (деңгейіне) жетуіне
пайдалана отырып, алынған экономикалық эффекттің (нәтиже) осы нәтижені
алуға себепші болған факторлар мен ресурстарға қатынасымен бейнеленеді.
Экономикалық тиімділік - әдетте іс-әрекеттің ақшалай табысының, оны
орындауға жұмсалған ақша қаражатының айырмасы мен есептелінетін
экономикалық іс-әрекеттің тиімді нәтижесі.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы
қосымша жұмылдырушы (мобилизацияланушы) қаражаттар үлкен әсерін тигізеді.
Кәсіпорын ақша қаражаттарын қаншалықты көп тартатын болса, оның қаржылық
мүмкіндіктері де соншалықты жоғары болады, алайда, сонымен бірге қаржылық
тәуекелділік те өседі – яғни кәсіпорын өз кредиторларымен уақытында
есептесе ала ма, жоқ па? – деген қауіп туады.
Және де бұл жерде кәсіпорынның төлеу қабілеттілігінің қаржылық
кепілінің бір түрі ретінде резервтерге үлкен рөл береді.
Жоғарыда аталғандарды қорыта келе, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына
әсер ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге болады:
▪ кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
▪ шығарылатын өнімнің (жұмыс, қызмет) құрылымы және оның жалпы төлем
қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
▪ төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
▪ шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы
динамикасы;
▪ қорлар мен резервтерді,олардың құрамы мен құрылымын қоса алғандағы
мүлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;
▪ кәсіпорындарды басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының
әсері, қоғамда үстемдік етуші техника мен технология, төлеу қабілеті бар
сұраныс және тұтынушылар табысының деңгейі, Қазақстан Республикасы
үкіметінің салық және несие саясаты, кәсіпорынның қызметін бақылау
жөніндегі заң актілері, сыртқы экономикалық байланыс және тағы басқалар
жатады.
Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз
контрагенттерімен (салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып
алушылар, акционерлер және тағы басқалар) өзара қарым – қатынасы үлкен әсер
етеді.
Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік қатынаста болу – жақсы
қаржылық жағдайдың бірден – бір шарты болып табылады. Әрине, акционерлер өз
жинақ қорларын тұрақты тиімділікке ие және дивиденттерді ұқыпты төлейтін
қаржылық тұрақты кәсіпорындарға салады. Инвестициялық тартымдылығы болуы
үшін, тек бүгінгі күні ғана емес, болашақта да кәсіпорынның қаржылық
жағдайы көршісіне қарағанда жақсы болуы тиіс.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезеңі болып табылады. Және ол 3 сатыны қамтиды: жабдықтау,
өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы коммерциялық, өндірісітік және
қаржылық қызметті құрайды.
Кәсіпорынның қаржылық қызметі – бұл оның осы қызмет нәтижесінде
меншікті және тартылған капиталдың көлемі мен құрамына өзгеріс әкелетін
қызметі болып табылады. Ол қаржы ресурстарының жүйелі түрде түсуі мен
тиімді пайдаланылуына, есеп және несие тәртібін сақтауға, меншікті және
қарыз қаражаттарының арасындағы арақатынастың рационалдылығына, сондай – ақ
кәсіпорынның тиімді қызмет ету мақсатында қаржылық тұрақтылыққа қол
жеткізуге бағыттауы тиіс.
Кәсіпорын қызметінің қаржылық, өндірістік және коммерциялық жақтары
арасында тығыз байланыспен өзара тәуелділік бар. Осылайша қаржылық
қызметінің жетістігі, көбінесе оның өндірістік – сату көрсеткіштерімен
анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын төлемдері және ақша қаражаттарын алуы
оның өнімді сатуына, алдын ала қарастырылған сұрыпталымды ұстап тұруына,
өнім сапасының қажетті деңгейге сәйкестігіне және оны бір қалыпты өндіруге
және төлеуге байланысты болады.
Шығындар көлемі өндіріс процесінің тиімділік деңгейімен анықталады.
Олардың тиімділігі қаншалықты көп болса, кәсірорын өнімді өткізу көлемін
сақтай отырып ресурстарды, соның ішінде қаржылық ресурстарды соншалықты аз
жұмсайды. Және керісінше, шикізат пен материалдар шығындарының нормасының
өсуі, еңбек өнімділігі деңгейінің төмендеуі, басқа да ресурстардың
мөлшерден тыс жұмсалуы және өндірістік емесшығындар қосымша қаржы
қаражаттарының қажеттілігіне себепші болады.
Еңбек және материалдық ресурстар шығыны ең алдымен өнімнің өзіндік
құнында, содан соң табыста талдап қорытылады. Соңғы айтылған көрсеткіштің
көлемі кәсіпорынның өзіндік қаражаттарының көлемін өзгерте отырып, оның
жалпы қаржылық жағдайында елеулі көрініс табады.
Кәсіпорынның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз кезеңіндегі
қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады, оның
төлеу қабілеттілігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің үздіксіздігін
және кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
1.2 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестіктер
және де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік
қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жөніндегі сұрақтарды қарастырмас
бұрын, қаржылық жай-күй дегеніміз не, соны анықтап алған жөн. Соңғы
жылдары шығарылған арнайы әдебиеттерде бұл ұғым әр түрлі түсіндіріледі.
Профессор А.Д.Шеремет Кәсіпорынның қаржы жағдайы қаржыны тарату, пайдалану
және оны қалыптастыру көздерімен сипатталады деп жазған. Профессор
Н.А.Русак бұл ұғымды былайша анықтайды: Кәсіпорынның қаржылық жағдайы
қаржы ресурстарын жасау, тарату және пайдаланумен сипатталады. Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік, коммерциялық және басқа
да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуімен
және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және пайдаланумен, сондай-ақ басқа
шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-қатынаста болу, төлеу
қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен сипатталады.
Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының
жақсылығын көрсетеді. В.М. Радионова мен М.А.Федотова кәсіпорынның
қаржылық жағдайы - қаржы ресурстарының қалыптасуымен, таратылуы және
пайдалануымен көрсетіледі деп жазады. Профессор И.Т.Балабанов Шаруашылық
субъектісінің қаржылық жағдайы-бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің
сипаттамасын (яғни төлем қабілеттілігі, несие қабілеттілігі) қаржы
ресурстары мен капиталды пайдалану, мемлекет алдында және басқа да
шаруашылық субъектілерінің алдында өз міндеттемелерін орындау. Шаруашылық
субъектісінің қаржылық жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді:
табыстылық пен рентабельділік; қаржылық тұрақтылық; несие қабілеттілігі;
капиталды пайдалану; валюталық өзін-өзі өтеу-деп жазады. С.А. Стуков осы
ұғым бойынша өзінің қөзқарасын келесі сөздермен баяндайды: Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы - бұл бірқатар көрсеткіштермен сипатталатын оның саулығы
мен өмір сүру қабілеттілігін кешенді түрде бағалау. 1, 8 бет
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін
жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсысында бұл ұғымды дәлірек
анықтауға мүмкіндік беретін ұтымды тұжырымдар бар. Бірқатар түрлі
әдістермен есептелетін біріңғай көрсеткіштерге қарағанда (мысалы, еңбек
өнімділігі, қор қайтарымдылығы, өзіндік құн, жалпы табыс, тиімділік)
қаржылық жағдай түрлі көрсеткіштерді есептеу нәтижесінде және олардың жалпы
бағалауға тигізетін әсерін зерттеу негізінде анықталатыны анық.
Қорыта келе, кәсіпорынның қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті
жоқ кәсіпорынға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы
кәсіпорынның сенімді болуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын
куәландыруы тиіс. Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір
кезеңдегі қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз
жүргізуі мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтуі үшін қаржы
ресурстарымен қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Қаржылық тұрақты кәсіпорын дегеніміз - өз қаражаттары есебінен
активтерге жіберілген қаражаттарды жабатын, сондай-ақ өтелмеген дебиторлық
және кредиторлық қарыздарға жол бермейтін және де өз міндеттемелерін
уақтысында қайтаратын шаруашылық субъектілері қаржылық тұрақты болып
табылады. Бұл ұғымды А.Д.Шеремет пен Р.С.Сайфуллин өте ықшам түрде
анықтайды. Олардың ойынша Қаржылық тұрақтылық – бұл әрдайым төлем
қабілеттілігін кепілдендіретін кәсіпорынның белгілі бір шоттар жағдайы.
В.М. Родионова мен М.А.Федотова бұл ұғымды келесідей түсідіреді:
Кәсіпорында тұрақты қалыптасқан табыстың шығыннан артуының өзіне тән
айнасы-қаржылық тұрақтылық болып табылады.
Ол ақша қаражаттарын еркін пайдаланып, оларды тиімді қолдану арқылы
өндіру мен өнімді өткізу процесінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін, сондай-
ақ кәсіпорынды кеңейтуге және жаңартуға қажетті шығындарын қаржыландыратын
кәсіпорынның қаржы ресурстық жағдайын сипаттайды. Қаржылық тұрақтылық
кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі бөлігі болып табылады". Осы
еңбегінде бұл авторлар одан әрі мына анықтаманы келтіреді. "Кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылығы - бұл тәуекелділіктің мүмкін болатын деңгейінде төлем
қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін: сақтай отырып, табысты өсіру
негізінде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы кәсіпорьнның дамуын
көрсететін қаржы ресурсының жағдайы.
В.Г. Артеменко мен М.В. Беллендир бұл ұғымды былай түсіндіреді:
Қаржылық тұрақтылық - бұл табыстың шығыннан тұрақты дәрежеде артуы. Ол ақша
қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамасыз етеді және оларды тиімді
пайдалану арқылы өндіру және өнімді сату процесінің үздіксіз болуына жағдай
жасайды. Сондықтан да қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс-шаруашылық қызметі
процесінде қалыптасады және кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі
бөлігі болып табылады". Ал кәсіпорынның жалпы қаржылық тұрақтылығы, ол ең
алдымен әрдайым табыстың шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының
қозғалысын көрсетеді.
Нарық жағдайында ол ең бірінші өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден
түсетін табыстың тұрақтылығын талап етеді және оның мөлшері мемлекетпен,
жабдықтаушылармен, несие берушілермен, жұмысшылармен және тағы басқалармен
есеп айырысу үшін жеткілікті дәрежеде болуы тиіс. Сонымен қатар
кәсіпорынның одан әрі дамуы үшін барлық есеп айырысулар мен барлық
міндеттемелерді орындағаннан кейін, осы кәсіпорында_өндірісті дамытуға,
оның материалдық-техникалық базасын жаңартуға және де әлеуметтік климатты
жақсартуға және басқаларға мүмкіндік беретіндей дәрежеде табыс қалуы
қажет.2, 45бет
Айта кету керек, біз қаржылық тұрақтылық ұғымын қарастырғанда соңғы
айтылған авторлардың көзқарастарын бөлек қарастырдық, әйткенмен біз олардың
кейінгі шешімдерімен келісе алмаймыз. "Қаржылық тұрақтылықтың мәні - қаржы
ресурстарын тиімді қалыптастыру, тарату және пайдаланумен анықталады" – деп
жазады В.Т. Артеменко мен М.В. Беллендир.
Біздің ойымызша бұл ұғымды А.Д. Шеремет мен В.С. Сайфуллин дәлірек
және анығырақ түсіндіреді. Олар қаржылық тұрақтылықтың мәні - бұл қорлар
мен шығындардың қалыптасу көздерінен қамтамасыз етілуі - деп тұсіндіреді.
Э.А.Маркарьян мен Г.П.Герасименко да дәл осындай көзқараста. "Кәсіпорынның
өз міндеттемелері бойынша есептесу мүмкіндігі" немесе "Сауда, несие және
басқа да төлем сипатындағы операциялардың нәтижесінде пайда болатын
кәсіпорынның төлем міндеттемелерін уақтылы және толық орындау мұмкіндігін
көрсететін төлем кабілеттілігі, қаржылық тұрақтылықтың сыртқы көрінісі
болып табылады". Кәсіпорынның жұмысы нарық жағдайына өтумен бірге оның
қаржылық жағдайы және оны сауықтыру жолдарын іздеу жөніндегі сұрақтар да
шиелінісе түсті.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер
етеді, оларды В.М. Радионова және М.А. Федотова келесідей түрлерге
жіктейді:
пайда болу орнына байланысты — ішкі және сыртқы;
нәтижесінің маңыздылығына байланысты – негізгі және негізгі емес;
құрылысы бойынша - қарапайым және күрделі;
әрекет ету уақыты бойынша - тұрақты және уақытша.
Ішкі факторлар кәсіпорынның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты
болады, ал сыртқы факторлар кәсіпорын еркіне бағынышты емес. Кәсіпорынның
тұрақтылығы ең бірінші өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген
өнім мен көрсетілген қызметтің құрамы мен құрылымына тәуелді.
Сондай-ақ, тұрақты және айнымалы шығындар арасындағы қатынас маңызды
болып табылады. Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс технологиясымен
тығыз байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі -
активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай-ақ кәсіпорынның басқару
стратегиясы мен тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы
ресурсы, соның ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін
жайлы сезіне алады.
Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны
тарату құрылымы, әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте
маңызды болып табылады. Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс
технологиясымен тығыз байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды
факторларының бірі-активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай-ақ
кәсіпорынның басқару стратегиясын дұрыс таңдап алуы болып табылады.
Ағымдағы активтерді басқару өнері - кәсіпорын шотында оның ағымдағы
жедел қызметі үшін қажет болатын қаржының ең төменгі сомасын ұстаудан
тұрады. Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі - бұл қаржы
ресурстарының құрамы мен құрлымы, оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдалып алынуы.3, 23бет
Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның ішінде таза табысы қаншалықты көп
болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне алады. Сонымен бірге тек таза
табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны тарату құрылымы, әсіресе
өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығындығы қосымша
жұмылдырушы қаражаттар үлкен әсерін тигізеді. Кәсіпорын ақша қаражаттарын
қаншалықты көп тарататын болса, оның қаржылық мүмкіндіктері де соншалықты
жоғары болады, алайда, сонымен бірге қаржылық тәуекелділік те өседі, яғни
кәсіпорын өз кредиторларымен уақытында есептесе ала ма, жоқ па? - деген
қауіп туады және де бұл жерде кәсіпорынның төлеу қабілеттілігінің қаржылық
кепілінің бір түрі ретінде резервтерге үлкен рөл берілген.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығына әсер ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге болады:
- кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
- шығарылатын өнімнің (жұмыс, қызмет) құрылымы және оның жалпы төлем
қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
- төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
- шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы
динамикасы;
- қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен құрылымын қоса алғандағы
мүлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;
- кәсіпорындарды басқару тиімділігі.4, 78бет
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының
әсері, қоғамда үстемдік етуші техника мен технология, төлеу қабілеті бар
сұраныс және тұтынушылар табысының деңгейі, ҚР үкіметінің салық және несие
саясаты, кәсіпорынның қызметін бақылау жөніндегі заң актілері, сыртқы
экономикалық байланыс және тағы басқалар жатады.
Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз
контрагенттерімен өзара қарым-қатынасы үлкен әсер етеді. Сондықтан да
серіктестерімен реттелген іскерлік қатынаста болу – жақсы қаржылық
жағдайдың бірден-бір шарты болып табылады. Әрине, акционерлер өз жинақ
қорларын тұрақты тиімділікке ие және дивиденттерді ұқыпты төлейтін қаржылық
тұрақты кәсіпорындарға салады. Инвестициялық тартылымдылығы болуы үшін, тек
бүгінгі күні ғана емес, болашақта да кәсіпорынның қаржылық жағдайы
көршісіне қарағанда жақсы болуы тиіс.
Жабдықтаушылар мен тұтынушылар сенімді және төлем қабілеттілігі жоғары
кәсіпорындармен келісім шартқа үлкен ықыласпен отырады. Тіпті қаржы
органдары, әсіресе салық инспекциясы кәсіпорынның жағдайы тұрақты болғаннын
қалайды, себебі тек осындай кәсіпорын ғана салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді уақытылы және толық төлей алады.
Осылайша, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және
оның іскерлік қарым-қатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның өзінің
және оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағы
экономикалық қызығушылықтары қаншалықты дәрежеде кепілдендірілгенін
бағалайды. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының объективті дұрыс бағасын алудың
ең жақсы тәсілі, бұл - талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға, оның
шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға беруге мүмкіндік береді және
осындай жолмен басқарушылық шещімдерді өңдеумен кәсіпорынның өзінің
өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы қызметін
атқарады.5, 69бет
Кәсіпорын осы мерзімге дейінгі уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты
дұрыс басқарды деген сұраққа жауап береді: кәсіпорын осы мерзімге дейінгі
уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты дұрыс басқарады. Қаржы ресурстары
жағдайының нарық талаптарына сай болуы және де кәсіпорынның дамуына
байланысты қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды болып табылады,
себебі қаржылық тұрақтылықтың жетіспеушілігі кәсіпорынның төлеу қабілетінің
жоқтығына және оның дамуына қажетті қаражаттарының болмауына, ал көп болуы
- дамуға кедергі жасап, басы артық қорлармен және резервтермен кәсіпорын
шығындарын көбейтуіне әкеліп соқтыруы мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық
жағдайын талдаудың басты мақсаты келесідер болып табылады:
- қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру және оның есеп беру
мерзіміндегі өзгерісі;
- активтер мен оладрың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті,
оларды таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
- айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және ағымдағы
міндеттемелермен арақатынасын анықтау;
- қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;
- кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
- ағымдағы активтердің айналымдық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш
және қорлар есебі;
- баланстық өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және
төлеу қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін анықтау;
- кәсіпорын табыстылығын бағалау;
- кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ олардың
деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
- кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа
мерзімді болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.6, 24бет
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезеңі болып табылады және ол үш сатыны қамтиды: жабдықтау,
өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы комерциялық, өндірістік және
қаржылық қызметті құрайды.
Кәсіпорынның қаржылық қызметі - бұл оның осы қызмет нәтижесінде
меншікті және тартылған капиталдың көлемі мен құрамына өзгеріс әкелетін
қызметі болып табылады. Ол қаржы ресурстарының жүйелі түрде пайдалануына,
есеп және несие тәртібін сақтауға, меншікті және қарыз қаражаттарының
арасындағы арақатынастың рационалдығына, сондай-ақ кәсіпорынның тиімді
қызмет етуі мақсатында қаржылық тұрақтылыққа қол жеткізуге бағытталуы тиіс.
Кәсіпорын қызметінің қаржылық, өндірістік және коммерциялық жақтары
арасында тығыз байланыс пен өзара тәуелділік бар. Осылайша қаржылық
қызметінің жетістігі, көбінесе оның өндірістік-сату көрсеткіштерімен
анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын төлемдерді және ақша қаражаттарын алуы
оның өнімді сатуына, алдын ала қарастырылған сұрыпталымды ұстап тұруына,
өнім сапасының қажетті деңгейге сәйкестігіне және бір қалыпты өндіруге және
төлеуге байланысты болады.
Жоғары сапалы өнімді үздіксіз өндіру және өткізу кәсіпорынның қаржылық
ресурстарының қалыптасуына оң әсерін тигізеді. Өндіріс процесінде өнім
сапасының төмендеуі және оны сатудың қиындықтары кәсіпорын шотына ақша
қаражаттарының келіп түсуіне кедергі жасайды, нәтижесінде кәсіпорынның
төлеу қабілеті төмендейді. Кері байланыс та бар, ол ақша қаражаттарының
болмауы материалдық ресурстардың келіп түсуінің іркілісіне, демек өндіріс
процесінің тоқтауына әкеліп соқтыруы мүмкін.
Шығындар көлемі өндіріс процесінің тиімділік деңгейімен анықталады.
Олардың тиімділігі қаншалықты көп болса, кәсіпорын өнімді өткізу көлемін
сақтай отырып ресурстарды, соның ішінде қаржылық ресурстарды соншалықты аз
жұмсайды және керісінше, шикізат пен материалдар шығындарының нормасының
өсуі, еңбек өнімділігі деңгейінің төмендеуі, басқа да ресурстардың
мөлшерден тыс жұмсалуы және өндірістік емес шығындар қосымша қаржы
қаражаттарының қажеттілігіне себепші болады. Еңбек және материалдық
ресурстар шығыны ең алдымен өнімнің өзіндік құнында, содан соң табыста
талдап қорытылады. Соңғы айтылған көрсеткіштің көлемі кәсіпорынның өзіндік
қаражаттарының көлемін өзгерте отырып, оның жалпы қаржылық жағдайына елеулі
көрініс табады.7, 98бет
Кәсіпорынның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз кезеңдегі
қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады, оның
төлеу қабілеттілігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің үздіксіздігін
және кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Біздің ойымызша, қаржылық жағдайды талдауды қаржылық тұрақтылықтан
бастаған жөн және оған мыналар жатады:
- кәсіпорын активтерінің қалыптасуы көздерінің құрамдық және
құрылымдық динамикасын талдау;
- кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін талдау;
- баланс өтімділігін талдау;
- кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін талдау.
2 Өзенмұнайгаз өндірістік филиялының қызметі мен қаржылық жағдайын талдау
2.1 Кәсіпорынның шаруашылық қызметінің сипаттамасы
ӨзенМұнайГаз өндірістік филиялы 1965 жылдан бері Қазақстан
Республикасында ішкі мұнай мен табиғи газды өндірумен айналысады. Сонымен
қатар компания запастағы қорды сақтау және дамытуға арналған барлау
жұмыстарын жүзеге асырады.
ӨзенМұнайГаз ӨФ, Қазақстан Республикасындағы Ұлтық Мұнай газ
компаниясының еншілесі болып табылатын ҚазМұнайГаздың, өндірістік
филиалы. ӨзенМұнайГаз ӨФ 2004 жылдың наурыз айында ЕмбіМұнайГаз ӨФ
бірігіп орасан зор компания - ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру АҚ құрылды.
Ол Қазақстан Республикасындағы ішкі мұнай мен газды өндіруден үшінші
орында тұр. Компанияның 205,9 млн. тонна (2515,2 млн. баррел) активтерінің
запасы қоры бар. Қордың көлемін тәуелсіз зерттеушілер анықтаған.
Өндірістік бөлімшенін негізгі офисі Маңғыстау облысы, Жаңа Өзен
қаласында орналасқан. 2008 жылдың 31 желтоқсанындағы мәліметер бойынша
12500 адам қызмет етеді.
ӨзенМұнайГаз өндірістік филиялы Маңғыстау облысында 7 мұнай газ
кенорнының иегері және де 18 өндіріс филиалының орталық апараты қызметін
атқарады. Бұл аймақтағы кенрындардың жалпы көлемі 357,4 шаршы метр. Мұнда
кенорын геологиясы, барлау жұмыстарын тиімді жүзеге асыра алатын білімді
мамандар тобы қызмет етеді.
Өндірістік филиалдың негізгі күшті жақтары, оның мұнай және газ
өндіру бойынша Қазақстан Республикасының Ұлттық компаниясының арақатынасына
негізделген. Оның мұндай күшті жақтарына мыналар жатады:
- Үлкен мұнай қорының болуы;
- Шикі мұнай мен табиғи газ өндірудегі бай тәжірибесі;
- Экспорттық мұнай құбырларына жолының ашықтығы;
Бүгінде ӨзенМұнайГаз - көмірсутегін өндіру және тасымалдау, әуе
қатынасы, байланыс, теңіз - сауда флоты, мұнай химиясы және құрылыс сияқты
сан салалы жұмыстарды қатар жүргізіп келе жатқан келелі де кемел кәсіпорын.
Мемлекет осындай кәсіпорынға аталмыш саланың тағдырын сеніп тапсырып
отыр. Мұның өзі кәсіпорынның әрбір мүшесіне үлкен жауапкершілік жүктейді,
сонымен қатар алда тұрған мақсаттарды ұтымды шешу үшін жаңа мүмкіндіктер
іздестіруді талап етеді.
Сондықтан да өндірістік филиал өнім өндіруді, көмірсутегін өңдеуде
арттыру бағытында әлі де ішкі резервтерді барған сайын қарастыра түсуі
қажет. Бастапқыда кәсіпорынның құрылуына байланысты жұтшылық арасында
алыпқашпа әңгімелердің туындағанын да жасыруға болмайды.
Қоғамда болып жататын өзгерістерге әртүрлі көзқарастың айтылатыны да
белгілі құбылыс.
Ашық акционерлік қоғамның негізгі мақсаты өзінің шаруашылық қызметін
жүзеге асыру барысында мүмкіндігінше көп табыс алу.
Қоғам өз қызметін Қазақстан Республикасының заңнамасына, Қоғамның
Жарғысына, сондай-ақ компанияның жалпы ережелеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Қоғамның толық атауы: мемлекеттік тілде - ӨзенМұнайГаз ӨФ
Қоғамның орналасқан жері: Қазақстан Республикасы, Маңғыстау облысы,
Жаңа Өзен қаласы, Сатпаев көшесі, 3үй.
Мұнай – газ саласында біртұтас мемлекеттік саясатты жүзеге асыру
бүгінгі таңда өзекті мәселеге айналып отыр.
ӨзенМұнайГазды ұйымдастыру барысында құрылымы ұқсас норвегиялық
СТАТОЙЛ, Қытай Ұлттық мұнай компаниясы және Азербайжан мемлекеттік мұнай
компаниясының тәжірибелері есепке алынды.
Сондықтан да ашық акционерлік қоғам алғашқы күннен өзінің жағымды
инвестициялық имиджін қалыптастыруға ұмтылып келеді. Осындай саясат
ұстанудың нәтижесінде республиканың мұнай – газ секторында қолайлы
инвестициялық ахуалды қалыптастырып үлгерді.
Зерттеліп отырған кәсіпорында өндірілетін өнімдер келесі бағыттар
бойынша тасымалданады:
- Өзен - Атырау зауыттарының мұнай құбырлары арқылы Өзен – Атырау –
Самара бағыты бойынша;
- Ресейдің көлік жүйесі арқылы Қара теңіздің порттарына;
- Қазақстан – Ресей бағыты бойынша.
Жоғарыда атап кеткендей, мұнай, газ өндіру саласымен сонымен қатар
өндірілген өнімдерді ішкі нарыққа және экспортқа шығарумен айналысады.
Кәсіпорын қанша тонна мұнайды экспорттайтыны 1 – кестеде келтірілген.
Кесте 1- Кәсіпорын бойынша экспортқа және ішкі нарыққа шығарылатын
мұнай көлемінің динамикасы
Көрсеткіштер 2007 жыл 2008 жыл Ауытқу
( мын тонна)
Абсолюттік Пайыздық
Мұнай экспорты 3 245 3 369 124 103,8
Мұнайды ішкі нарыққа 1 367 1 276 - 91 93,3
шығару
Барлығы 4 612 4 645 - 34 99,3
Осы кесте бойынша 2007 жылы мұнай экспорты 3245 мын тоннаны құраса, ал
2008 жылы 3,8 пайызға өсіп, ол 3368 мын тонна мұнай экспорттады.
Сонымен қатар, 2007 жылы ішкі нарыққа мұнай шығару көлемі 1367 мын
тонна болды. Ал 2008 жылы оның көрсеткіші өткен жылмен салыстырғанда 6,7
пайызға қысқарған. Соның нәтижесінде 2008 жылы мұнайды экспорттау көлемі
2007 жылмен салыстырғанда 34 мын тоннаға қысқарған, яғни бұл мұнайды ішкі
нарыққа шығару 0,7 пайызға төмендегенін көрсетеді.
Кәсіпорын жылына қанша тонна мұнай өндіріп отырғандығын қарастырып
өтейік. Өндірістік филиалдың мұнай мен газ өндіру бойынша динамикасын
төмендегі суреттен көруге болады.
Сурет 2.1 ӨзенМұнайГаз өндірістік филиялының мұнай өндіру динами-касы
(тонна)
Суреттен ашық акционерлік қоғамның мұнай өндіру көлемі жылдан жылға
артып отырғанын көруге болады. Атап айтсақ, 2006 жылы 3,9 миллион тонна
өндіріп ол 30% құраса, 2007 жылы 4,5 миллион тоннаны құрап 34% құрады, ал
2008 жылы 4,7 миллион тонна мұнай өндірілген және ол 36% құраған.
Сурет 2.2 ӨзенМұнайГаз өндірістік филиялының газ өндіру динамикасы
Суреттен көріп отырғанымыздай, 2006 жылы 406,1 миллион метр куб
өндіріліп 31% құраса , 2007 жылы 440,6 миллион метр куб газ өндірілді және
ол 33% құрады, ал 2008 жылы 476,3 миллион метр куб өндіріліп 36% құраған.
Бұл мәліметтер бойынша қорытынды шығаратын болсақ, кәсіпорынның өндіріс
көлемі ұлғайып келеді деп айтуға болады.
Шаруашылық субъектілердің қаржылық жағдайының тұрақтылығы, көбінесе
капитал көздерінің құрылымының оптималдылығына және кәсіпорынның активтер
құрылымының оптималдылығына және де бірінші кезекте негізгі және айналым
капиталының арақатынасына байланысты болады.
Меншік капиталының қажеттілігі кәсіпорынның өзін-өзі қаржыландыру
талаптарымен ескерілген. Ол олардың дербестігінің және тәуелсіздігінің
негізі болып келеді. Меншік капиталының ерекшелігі болып ол ұзақ мерзімді
негізге инвестицияланады және неғұрлым үлкен тәуекелге шалдығуы болып
табылады.
Капиталдың жалпы сомасында оның бөлігі неғұрлым жоғары қарсы
капиталының бөлігі неғұрлым төмен, неғұрлым оның буфері жоғары, яғни ол
қарыз берушілерді шығындардан қорғайды және өз кезегінде оның жоғалту
тәуекелі төмен болып келеді.
Кесте 2 – Шаруашылық субъектінің қаржы – шаруашылық қызметінің негізгі
көрсеткіштері
Көрсеткіштер 2007 жыл 2008 жыл Ауытқуы
+, - %
1. Өнімді өткізуден 285,5 373,5 88,1 131,0
түскен табыс, млн. тг.
2. Өнімнің өзіндік 111,5 132,5 21,1 119,0
құны, млн. тг.
3. Жалпы табыс, 173,9 241,1 67,1 138,5
млн.тг.
4. Кезеңдік шығындар, 60,5 92,5 31,9 153,0
млн. тг.
5. Салық алынғанға 114,7 185,2 70,3 161,3
дейінгі табыс, млн.
тг.
6. Табыс салығы, 114,9 180,2 65,2 157,0
млн.тг.
7. Таза табыс, млн.тг.57,3 95,1 89,3 166,0
8. Жұмысшылардың 12500 12656 156 103,0
орташа саны, адам
9. Негізгі құралдардың177,8 222,4 44,5 125,0
орташа жылдық құны,
млн.тг.
10. Меншікті 406,6 415,4 86,9 102,1
капиталдың орташа құны
млн.тг.
Алдыңғы жылмен салыстырғанда есепті жылы ӨзенМұнайГаз ашық
акционерлік қоғамының жұмыс істеуі мен қызметті сатудан түскен табыс
бойынша өсудің жоғары деңгейіне жетіп отыр. өнімді өткізуден түскен табыс
алдыңғы жылмен салыстырғанда 2008 жылы 88,1 млн. теңгеге немесе 31 пайызға
өскен. 2008 жылы өнімнің өзіндік құны 2007 жылмен салыстырғанда 19 пайызға
өсті.
Жалпы табыс 2007 жылы 173,9 млн. теңгені құрап, 2008 жылы 241,1
теңгені құрап, алдыңғы жылмен салыстырғанда 67,1 млн. теңгеге немесе 38,5
пайызға көбейген. Бірақ табыс көлемі көбейгенмен де кезеңдік шығындар
мөлшері де 53 пайызға өскен.
2007 жылы компанияның таза табысы 573,1 млн теңгені құраса, ал 2008
жылы бұл таза табыс көлемі 89,3 млн теңгеге өсіп, яғни таза табыс 950,9
млн. теңгені құрап отыр. Ол 2007 жылмен салыстырғанда 66,0 пайызға өскен.
Таза табыстың өсуі компания үшін жағымды жағдай тудырады.
Өндірістік филиалдың орташа жұмысшылар саны 2007 – 2008 жылдар
аралығында өндірістің кеңеюіне байланысты 156 адамға өскен. Кәсіпорынның
негізгі құралдарының орташа жылдық құны есепті жылы өткен жылғы
көрсеткішпен салыстырғанда 44,5 млн. теңгеге немесе 25,0 пайызға ұлғайған.
Ал меншікті капиталы 86,9 млн теңгеге, яғни 2,1 пайызға өскен.
Сонымен қатар, оның еңбек өнімділігі 27,0 пайызға, қор қайтарымдылығы
5,0 пайызға өскен және қор сыйымдылығы 4,8 пайызға кемігенін көруге болады.
Кәсіпорынның рентабельділігі де таза табыстың өсуіне байланысты 25,0
пайызға өскен. Бұл кәсіпорын қызметінің тиімді екендігін көрсетеді.
2.2 Айналым қаражаттарының тиімділігін талдау
Әуелі кәсіпорын құрылғанда айналым қаражаттары жарғылық қордың бір
бөлігі ретінде қалыптасады. Олар тауарлық өнімдерді өндіруге байланысты
өндірістік босалқы қорларды сатып алу үшін жұмсалады. Дайын өнім қоймаға
түседі, содан соң тұтынушыларға жіберіледі. Оның төлеуге дейінгі мезетінде
өндіруші ақша қаражаты мұқтажынан жоқшылық көреді. Мұқтаждың бұл деңгейі
салынған қаражаттың көлеміне ғана емес, сонымен бірге алдағы есеп айырудың
мөлшеріне де байланысты, ол жыл ішінде түрлі себептермен тұрақсызданады.
Сондықтан да кәсіпорын айналым қаражатын қалыптастыруда басқа да қиындық
көздеріне ұшырайды – орнықты пассивтер, несиегерлік берешек, банк несиесі
және басқа да несиегерлер.
Өндірістік бағдарламаның өсу мүмкіндігіне байланысты айналым
қаражатына мұқтаждық артады, осыған орай, қаражатының өсуіне тиісті
қаржыландыруды қажет етеді. Бұл жағдайда оларды толықтыру көзі кәсіпорынның
таза пайдасы болып саналады.9, 235бет
Айналым қаражаты ретінде кәсіпорын орнықты пассивтерді пайдаланады.
Олар жеке көздеріне теңестіріледі, себебі, кәсіпорынның айналымындағы
түпкілікті болып, оның іс - әрекетін қаржыландыру үшін қолданады, бірақ
оған жатпайды.
Орнықты пассивтерге жататындар:
▪ жалақы жөнінде ең аз ауыспалы берешек және әлеуметтік сақтандыруға,
зейнетақы қорына, медицина сақтандыруына, жұмыспен қамтуға жәрдемдесу
қорына аударым жарнасы;
▪ ақы төлеудің мерзім ішіндегі келіп түспегендегі фактурасы жоқ
жеткізүшінің және акцептелген есеп айырысу құжаты бойынша жеткізушіге
берешегі;
▪ аванс және өнімге ішінара ақы бойынша тапсырыс берушілерге берешегі;
▪ салықтардың бірсыпыра түрлері бойынша бюджетке берешегі.
Айналым қаражаттарын қалыптастырудың басқа да көздеріне пайда есебінен
құрылған арнаулы қордың уақытша пайдаланбаған қалдығын жатқызуға болады.
Кәсіпорынның айналым қорларына мұқтажы жыл бойынша түпкілікті
сақталады. Ол түрлі факторларға байланысты тұрақсызданады:
▪ өндірістің маусымдылығы;
▪ тауар – материалдық құндылықтарды жеткізудің әркелкілігі;
▪ қоймалардағы сатылмаған дайын өнімдердің қорлануы және т.б.
Келесі аналетикалық кестені құрастыра отырып, ағымдағы активтердің
құрамы мен құрылымын талдау қажет.
Кесте 3 - ӨзенМұнайГаз ӨФ кәсіпорынының ағымдағы активтердің құрамы
мен құрылымы
млн.тенге
Көрсеткіштер 2007жыл 2008жыл Өсуі (+)
Кемуі (-)
Сомасы, Үлес Сомасы, Үлес
теңге салмағы, теңге салмағы
% ,
%
Ағымдағы активтер, 196,4 100 263,3 100 + 66,9
соның ішінде:
Тауарлық – материалдық 27,7 14,1 27,9 10,6 + 0,2
қорлар
Дебиторлық борыш 37,7 19,2 45,8 17,4 + 8,1
Ақша қаражаттары 83,7 42,7 122,5 46,5 +38,7
Басқа да ағымдағы 47,2 24,0 67,1 25,5 + 40,5
активтер
Келтірілген мәліметтер кәсіпорын активтерінің жалпы алғанда жағымды
динамикасын көрсетеді. Оларды жеке элементтер тұрғысынан зерттеу келесідей
қорытындыларды жасауға мүмкіндік береді. Ең мобильді активтер – яғни ақша
қаражаттары 38,7 млн теңгеге немесе үлес салмағы 3,8 пунктке көбейген.
Ағымдағы активтердің ең мобильді бөлігінің, олардың құнына қатынасы арқылы
анықталатын айналым қаражаттарының мобильдік коэффициенттері (ағымдағы
активтердің) 2007 жылы 42,7 пайызды, 2008 жылы 46,5 пайызды құрайды.
Бұл коэффициент ағымдағы міндеттемелерді өтеуге бағытталған
қаражаттардың жалпы сомасындағы төлеуге дайын қаражаттардың үлесін
көрсетеді. Ең мобильді қаражаттар сомасының көбеюі және айналым
қаражаттарының мобильдік коэффициентінің жылдам өсуі кәсіпорынның төлеу
қабілетінің жақсарғанын көрсетеді деп айтуға болады. Алайда нарық
жағдайында айналым қаражатының мобильдігі әрдайым теріс бағаланбайтындығын
да ескерген жөн. Есеп айырысу шотындар қаражаттар қалдығының аздаған
соманың бар болуы немесе олардың болмауы әлі де болса кәсіпорынның төлем
қабілетсіздігін көрсетпейді.
Кәсіпорынның материалдық айналым қаражаттары 2007 жылы 27,7 млн
теңгені және ол 2008 жылы 27,9 млн теңгені құрайды. Олардың үлесі 3,5
пунктке азайғанмен, оның көлемі 2,8 млн теңгеге көбейіп отыр. Бұл жағдай,
материалды айналым қаражаттарының құрамында сұранысы жоқ немесе шектеулі
сұранысқа ие болатын және де сол себептен өтімділігі төмен болып табылатын
басы артық және қалып қойған материалдық құндылықтар, дайын өнімдер,
нормадан тыс шикізат қорлары, материалдар, аяқталмаған өндірістер жоқ па,
соны анықтау үшін олардың құрамы мен құрылымына тереңдетілген талдау
жүргізуді қажет етеді.
Есепті жылы дебиторлық борыш та едәуір өскен. Егер оның көлемі 2007
жылы 37,7 млн теңгені құраса, 2008 жылы ол 45,8 теңгені құрайды немесе 8,1
млн теңгеге өскен және бірақ ағымдағы активтер құрамындағы оның үлесі 1,8
пунктке азайды (19,2 – 17,4).
Дебиторлық борыш неге мұнша өскенін және бұл бапты не үшін
түсіндірукеректігін зерттеп, қарызды өтеудің болашағын бағалау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 5
1 Кәсіпорын қызметінің тиімділігі мен қаржылық тұрақтылығын бағалау 8
1.1 Кәсіпорын қызметінің тиімділігі мен қаржылық 8
тұрақтылығының мазмұны
1.2 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау 10
2 Өзенмұнайгаз өндірістік филиялының қызметі мен қаржылық жағдайын 17
талдау
2.1 Кәсіпорынның шаруашылық қызметінің сипаттамасы 17
2.2 Айналым қаражаттарының тиімділігін талдау 21
2.3 Кәсіпорынның рентабельділігі мен іскерлік белсенділігінің 27
көрсеткіштерін талдау
3 Кәсіпорынның қаржылық аудиті 37
3.1 Аудитттелетін кәсіпорынның тиімділігін бағалаудың критерийлері 37
3.2 Кәсіпорынның қаржылық аудитін жүргізу технологиясы 39
3.3 Кәсіпорын қызметінің тиімділігін жақсарту және қаржылық жағдайын 49
тұрақтандыру жолдары
Қорытынды 59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 62
Қосымшалар 64
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасында нарықтық экономика кең құлаш жаюда. Оған
қоса, шаруашылық процесінің реттеуші механизмінің негізі болып табылатын
бәсекелестік те дами түсуде. Қазіргі экономикалық жағдайда әрбір шаруашылық
субъектісінің қызметі, оның қызмет ету нәтижелеріне қызығушылық танытатын
нарықтық қатынастарға қатысушылардың кең шеңберінің назарын аударып отыр.
Ал оны, нарықтық қатынастарға қатысушылар мекемелердің шаруашылық қызметіне
талдау жасай отырып және қаржылық талдау көмегімен бағалайды.
Талдау (“analisis” грек сөзінен) – зерттеліп отырған субъектіні,
оларды зерттеу және түрлі факторлар ықпалынан өзгеру тенденцияларын
айқындау мақсатымен, бөлшекті түрде мүшелендіру, берілген объектіге тән
субъектіні элементтерге, бөліктерге бөлу.
Нарықтық экономикада алға қойылған міндеттер қатарын шешуге
мүмкіндігін беретін өздігінен бағыт бұрыннан қалыптасқан, ол бізге
“Нарықтық талдау” деп белгілі. Кәсіпорындардың қаржылық есеп беретін
қолданушылардың бәрі өз мүдделерін оптимизациялау бойынша шешім қабылдау
үшін, қаржылық есеп берулерді меншік капиталының табыстылығын жоғарылату
үшін, фирма жағдайының тұрақтылығын қамсыздандыру үшін талдайды.
Бухгалтерлік есептің жаңа шоттар жоспарын жүргізу, халықаралық
стандарт талаптарына көп мөлшерде сай келетін бухгалтерлік есеп беру
фомасын келтіру қаржылық талдаудың жаңа әдістемелерін, нарықтық экономика
шарттарына сәйкестендірілуінің қажеттілігін туғызады. Мұндай әдістемелер
серіктесті таңусыз кезінде, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық дәрежесін
анықтауда, іскерлік белсенділікті бағалау және кәсіпкерлік қызмет
тиімділігіне керек.
Негізгі (ал жағдайлар қатарында жалғыз да болып) серіктестің қаржылық
қызметі туралы, ақпарат көзі болып бухгалтерлік есеп табылады, ол баршаға
мәлім болуы керек. Кәсіпорын есеп беруі нарықтық экономикада қаржылық есеп
берілгендерін жалпылауда негізделеді және кәсіпорынды қоғаммен және
серіктестермен байланыстыратын – кәсіпорын қызметі туралы ақпаратты
пайдаланушылар – ақпараттың буыны болып табылыды.
Талдау субъектісіне кәсіпорын қызметіне қызығушылық білдіретін
ақпаратты қолданушылар жатады. Қолданушылардың бірінші тобына кәсіпорын
құралдарының меншік иелері, банктер мен басқа да несие мекемелері, жеткізіп
берушілер, клиенттер (сатып алушылар), салық органдары, кәсіпорын персоналы
және басқарма.
Қолданушылардың екінші тобына- анализ субъектілері, яғни
қолданушылардың бірінші тобының мүдделерін келісім шарт бойынша қорғауға
міндеттілер. Оларға аудиторлық фирмалар, кеңес берушілер, биржалар,
заңгерлер, баспасөз, ассоциациялар, профсоюздар жатады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау үшін негізгі ақпарат көзі
кәсіпорынның бухгалтерлік балансы болып табылады. Оның арналуы үлкенділігі
соншалықты, кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауды жиі баланс талдауы деп
атайды. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауда қосымша ақпарат көздеріне
мыналар жатады:
• Қаржылық- шаруашылық қызмет нәтижелері туралы есеп беру;
• Ақша құралдарының ағымдары туралы есеп беру.
• Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның бұрынғы жағдайына қатысты оның
болашақтағы өмір сүру қабілеттілігін болжамдау мақсатында дұрыс
қорытындылар алу үшін ақпаратттарды жүйелі түрде қарастыру және
бағалау. Мұндай талдау маңызды сипаттамаларды - өндірістік және
қаржылық, яғни фирманың сәттілік және банкроттық ықтималдығын
анықтаушы сипаттамаларды нақты бекітуге мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасы Заңнамасының 5 тарау 20 бабына сәйкес 1-
қаңтар 2008 жылдан бастап Қаржылық Есеп Берудің Ұлттық Стандарты (ҚЕБҰС)
енгізілді. Қаржылық Есеп Берудің Ұлттық Стандарты (ҚЕБҰС) екі бөлімнен
тұрады (ҚЕБҰС №1 және ҚЕБҰС №2).
Қаржылық Есеп Берудің №1 Ұлттық Стандарты (ҚЕБҰС №1 ) - Қазақстан
Республика заңына сәйкес, бухгалтерлік есеп пен қаржылық есепті шағын
кәсіпорындарға жүргізу тәртібін ұйымдастыру үшін енгізілген.
Қаржылық Есеп Берудің №2 Ұлттық Стандарты (ҚЕБҰС №2) - Жеке
кәсіпкерлік туралы Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 31 қаңтардағы №
124 Заңына сәйкес айқындалатын ірі кәсіпкерлік субъектілеріне, жария мүдде
ұйымына, мемлекеттік реттеуді Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі жүзеге
асыратын Қазақстан Республикасының секьюритизация туралы заңнамасына сәйкес
құрылған қаржы ұйымдарына және арнайы қаржы компанияларына бухгалтерлік
есепті жүзеге асырады және қаржылық есептілікті жасайды.
Барлық сарапшылар мақұл көрсе де, олардың да қателесуі бек мүмкін -
деп Б.Рассел айтқандай, ірбір жүргізілген іс бақылануы, тексерілуді қажет
етеді.
Аудит - ведомоствадан тәуелсіз, қаржылық бақылау, мемлекеттік
қаржылық бақылауды ауыстыра алмайтын тәсіл болып табылады. Аудиттің
мемлекеттік бақылаудан айырмашылығы ол бухгалтерлік ақпаратты пайдаланып,
талдаумен айналысатын мамандарға кеңесші, консультант, көмекші ретінде
болады.
Аудит мақсаты – заңдар мен аудиторлық қызметті басқаратын нормативтік
жүйелер және клиент пен аудитордың келісім шарт міндеттемелері арқылы нақты
мәселені шешу. Аудит мақсатына мыналар жатады: бухглтерлік есеп жағдайын
бағалау, бухгалтерлік (қаржылық) есептілігінің шынайылығын тексеру, құнды
қағаздар эмиссиясын нақтылау, Қаржы-шаруашылық қызметіне талдау жүргізу,
клиеттің қаржылық жағдайын тұрақтандыруға ұсыныстар дайындау, шығындарды
оптималдау, бухгалтерлік есеп, салық салу шаруашылық құқық бойынша кеңес
беру.
Дипломдық жұмысты орындау үшін менімен “Кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығы мен тиімділігіннің талдауы және аудиті” тақырыбы таңдалды.
Таңдалған тақырыптың маңыздылығы мен таңдауға негіздеме болғаны - ол
банктердің өз активтерінің айтарлықтай бөлігін коммерциялық клиенттерге
қарыз ретінде инвестициялауы.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - кәсіпорынның қаржылық тиімділігін арттыру
және жағдайды тұрақтандыру бойынша әрекеттер жасау құралы болып саналатын,
кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау және аудитінің тәжірибелік әдістерін
алу. Көздеген мақсатқа жету үшін, берілген дипломдық жұмыста қаржылық
талдауы мен аудитін жүргізудегі маңызды кездер мен бағыттар теориялық
сияқты, тәжірибе жүзінде де қарастырылған.
Жұмысты орындау процессі экономикалық процессте маңызын түсіну,
олардың өзара байланысы мен өзара тәуекелділігі, экономикалық жағдайларды
бағалау мен қойылған мақсатқа жету үшін шешімді таңдау қажеттілігін
білдіреді.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсарту бойынша негізгі бағыттар
теориялық қорытындылар мен тәжірибелік есептер арқылы бекітіліп,
дәлелденген.
Осылайша, бүгінгі күнде қаржылық талдау кәсіпорынның дұрыс қызмет ету
және оның әрі қарайғы әрекеттерін жоспарлауының құралының бірі болып
табылады. Сондықтан дипломдық жұмыс тақырыбы экономиканың қазіргі кездегі
даму кезеңінде актуалды болып саналады.
Дипломдық жұмыстағы зерттеу объектісі болып “ӨзенМұнайГаз” өндірістік
филиялы табылады. Сондықтан “ӨзенМұнайГаз” ашық акционерлік қоғамы
кәсіпорындарындағы қаржылық талдау және аудитін жүргізу қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаттарына жету үшін бізге келесідей міндеттерді шешу
керек.
1 Кәсіпорын қызметінің тиімділігі мен қаржылық тұрақтылығын бағалау
1.1 Кәсіпорын қызметінің тиімділігі мен қаржылық тұрақтылығының мазмұны
Кәсіпорын қызметі тиімділігі және нәтижелілігі - өндірістік
процестерден, жобалардан басқа да операциялардан алынған нәтиженің оған
жұмсалған шығысқа қатынасымен анықталатын салыстырмалы тиімділік.
Рентабельділік немесе тиімділік неміс тілінен алынған пайдалы немесе
кірісті деген ұғымды білдіреді. Бұл – кәсіпорын жұмысы тиімділігінің
көрсеткіші. Ол пайданың негізгі өндірістік қорлар мен мөлшерленетін айналым
қаржысының орташа жылдық құнына қатысы арқылы айқындалады.
Рентабельділік көрсеткіштері:
1. Өнім рентабельділігі - өткізілген барлық өнімдермен және олардың
жекелеген түрлерімен есептеледі.
Бірінші жағдайда, бұл өнімдерді шығарудан және оларды сату
шығындарынан кейінгі пайда қатынасы. Барлық сатылған өнім рентабельділігі:
өнімдерді сатудан түскен түсімдеріне қарай, тауар өнімдерінен түскен пайда
қатынасы ретінде; өнімдерді өткізуден түскен түсімдеріне қарай, баланстық
пайда қатынастары бойынша; өнімдерді өткізуден түскен түсімдеріне қарай,
таза пайда қатынастары бойынша есептелінеді. Барлық өткізілген өнім
рентабельділік көрсеткіштері кәсіпорынның ағымдағы шығындарының тиімділігі
және өткізілген өнімдердің табыстылығы.
Екінші жағдайда рентабельділік өнімнің жекелеген түрлері бойынша
анықталады. Бұл мәлімет бойынша, өнім түрлерінің өзіндік құны тұтынушыларға
өткізілетін өнімдердің бағасына байланысты болады.
2. Өндірістік қор рентабельділігі негізгі өндірістік қордың (баланстық
пайданың) және материалдық айналым қаржысының орташа жылдық құнына қарай
қатынасы ретінде есептелінеді. Бұл көрсеткіш пен таза пайданы есептеуге
болады.
3. Кәсіпорындағы салымдар рентабельділігі – оның өнімділігінің қатысты
мүлік құны бойынша есептелінеді. Есеп айырысуда баланс және таза пайда
көрсеткіштерін қолданады. Мүліктің құны бухгалтерлік баланс бойынша
анықталады.
Жалпы экономикалық тиімділік деп – экономикалық қызметтің,
экономикалық бағдарламалар мен шаралардың нәтижелілігі. Бұл ресурстардың
белгілі бір құнын өндірістің ең жоғарғы көлеміне (деңгейіне) жетуіне
пайдалана отырып, алынған экономикалық эффекттің (нәтиже) осы нәтижені
алуға себепші болған факторлар мен ресурстарға қатынасымен бейнеленеді.
Экономикалық тиімділік - әдетте іс-әрекеттің ақшалай табысының, оны
орындауға жұмсалған ақша қаражатының айырмасы мен есептелінетін
экономикалық іс-әрекеттің тиімді нәтижесі.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы
қосымша жұмылдырушы (мобилизацияланушы) қаражаттар үлкен әсерін тигізеді.
Кәсіпорын ақша қаражаттарын қаншалықты көп тартатын болса, оның қаржылық
мүмкіндіктері де соншалықты жоғары болады, алайда, сонымен бірге қаржылық
тәуекелділік те өседі – яғни кәсіпорын өз кредиторларымен уақытында
есептесе ала ма, жоқ па? – деген қауіп туады.
Және де бұл жерде кәсіпорынның төлеу қабілеттілігінің қаржылық
кепілінің бір түрі ретінде резервтерге үлкен рөл береді.
Жоғарыда аталғандарды қорыта келе, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына
әсер ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге болады:
▪ кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
▪ шығарылатын өнімнің (жұмыс, қызмет) құрылымы және оның жалпы төлем
қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
▪ төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
▪ шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы
динамикасы;
▪ қорлар мен резервтерді,олардың құрамы мен құрылымын қоса алғандағы
мүлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;
▪ кәсіпорындарды басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының
әсері, қоғамда үстемдік етуші техника мен технология, төлеу қабілеті бар
сұраныс және тұтынушылар табысының деңгейі, Қазақстан Республикасы
үкіметінің салық және несие саясаты, кәсіпорынның қызметін бақылау
жөніндегі заң актілері, сыртқы экономикалық байланыс және тағы басқалар
жатады.
Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз
контрагенттерімен (салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып
алушылар, акционерлер және тағы басқалар) өзара қарым – қатынасы үлкен әсер
етеді.
Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік қатынаста болу – жақсы
қаржылық жағдайдың бірден – бір шарты болып табылады. Әрине, акционерлер өз
жинақ қорларын тұрақты тиімділікке ие және дивиденттерді ұқыпты төлейтін
қаржылық тұрақты кәсіпорындарға салады. Инвестициялық тартымдылығы болуы
үшін, тек бүгінгі күні ғана емес, болашақта да кәсіпорынның қаржылық
жағдайы көршісіне қарағанда жақсы болуы тиіс.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезеңі болып табылады. Және ол 3 сатыны қамтиды: жабдықтау,
өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы коммерциялық, өндірісітік және
қаржылық қызметті құрайды.
Кәсіпорынның қаржылық қызметі – бұл оның осы қызмет нәтижесінде
меншікті және тартылған капиталдың көлемі мен құрамына өзгеріс әкелетін
қызметі болып табылады. Ол қаржы ресурстарының жүйелі түрде түсуі мен
тиімді пайдаланылуына, есеп және несие тәртібін сақтауға, меншікті және
қарыз қаражаттарының арасындағы арақатынастың рационалдылығына, сондай – ақ
кәсіпорынның тиімді қызмет ету мақсатында қаржылық тұрақтылыққа қол
жеткізуге бағыттауы тиіс.
Кәсіпорын қызметінің қаржылық, өндірістік және коммерциялық жақтары
арасында тығыз байланыспен өзара тәуелділік бар. Осылайша қаржылық
қызметінің жетістігі, көбінесе оның өндірістік – сату көрсеткіштерімен
анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын төлемдері және ақша қаражаттарын алуы
оның өнімді сатуына, алдын ала қарастырылған сұрыпталымды ұстап тұруына,
өнім сапасының қажетті деңгейге сәйкестігіне және оны бір қалыпты өндіруге
және төлеуге байланысты болады.
Шығындар көлемі өндіріс процесінің тиімділік деңгейімен анықталады.
Олардың тиімділігі қаншалықты көп болса, кәсірорын өнімді өткізу көлемін
сақтай отырып ресурстарды, соның ішінде қаржылық ресурстарды соншалықты аз
жұмсайды. Және керісінше, шикізат пен материалдар шығындарының нормасының
өсуі, еңбек өнімділігі деңгейінің төмендеуі, басқа да ресурстардың
мөлшерден тыс жұмсалуы және өндірістік емесшығындар қосымша қаржы
қаражаттарының қажеттілігіне себепші болады.
Еңбек және материалдық ресурстар шығыны ең алдымен өнімнің өзіндік
құнында, содан соң табыста талдап қорытылады. Соңғы айтылған көрсеткіштің
көлемі кәсіпорынның өзіндік қаражаттарының көлемін өзгерте отырып, оның
жалпы қаржылық жағдайында елеулі көрініс табады.
Кәсіпорынның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз кезеңіндегі
қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады, оның
төлеу қабілеттілігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің үздіксіздігін
және кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
1.2 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестіктер
және де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік
қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жөніндегі сұрақтарды қарастырмас
бұрын, қаржылық жай-күй дегеніміз не, соны анықтап алған жөн. Соңғы
жылдары шығарылған арнайы әдебиеттерде бұл ұғым әр түрлі түсіндіріледі.
Профессор А.Д.Шеремет Кәсіпорынның қаржы жағдайы қаржыны тарату, пайдалану
және оны қалыптастыру көздерімен сипатталады деп жазған. Профессор
Н.А.Русак бұл ұғымды былайша анықтайды: Кәсіпорынның қаржылық жағдайы
қаржы ресурстарын жасау, тарату және пайдаланумен сипатталады. Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік, коммерциялық және басқа
да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуімен
және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және пайдаланумен, сондай-ақ басқа
шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-қатынаста болу, төлеу
қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен сипатталады.
Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының
жақсылығын көрсетеді. В.М. Радионова мен М.А.Федотова кәсіпорынның
қаржылық жағдайы - қаржы ресурстарының қалыптасуымен, таратылуы және
пайдалануымен көрсетіледі деп жазады. Профессор И.Т.Балабанов Шаруашылық
субъектісінің қаржылық жағдайы-бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің
сипаттамасын (яғни төлем қабілеттілігі, несие қабілеттілігі) қаржы
ресурстары мен капиталды пайдалану, мемлекет алдында және басқа да
шаруашылық субъектілерінің алдында өз міндеттемелерін орындау. Шаруашылық
субъектісінің қаржылық жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді:
табыстылық пен рентабельділік; қаржылық тұрақтылық; несие қабілеттілігі;
капиталды пайдалану; валюталық өзін-өзі өтеу-деп жазады. С.А. Стуков осы
ұғым бойынша өзінің қөзқарасын келесі сөздермен баяндайды: Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы - бұл бірқатар көрсеткіштермен сипатталатын оның саулығы
мен өмір сүру қабілеттілігін кешенді түрде бағалау. 1, 8 бет
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін
жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсысында бұл ұғымды дәлірек
анықтауға мүмкіндік беретін ұтымды тұжырымдар бар. Бірқатар түрлі
әдістермен есептелетін біріңғай көрсеткіштерге қарағанда (мысалы, еңбек
өнімділігі, қор қайтарымдылығы, өзіндік құн, жалпы табыс, тиімділік)
қаржылық жағдай түрлі көрсеткіштерді есептеу нәтижесінде және олардың жалпы
бағалауға тигізетін әсерін зерттеу негізінде анықталатыны анық.
Қорыта келе, кәсіпорынның қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті
жоқ кәсіпорынға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы
кәсіпорынның сенімді болуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын
куәландыруы тиіс. Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір
кезеңдегі қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз
жүргізуі мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтуі үшін қаржы
ресурстарымен қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Қаржылық тұрақты кәсіпорын дегеніміз - өз қаражаттары есебінен
активтерге жіберілген қаражаттарды жабатын, сондай-ақ өтелмеген дебиторлық
және кредиторлық қарыздарға жол бермейтін және де өз міндеттемелерін
уақтысында қайтаратын шаруашылық субъектілері қаржылық тұрақты болып
табылады. Бұл ұғымды А.Д.Шеремет пен Р.С.Сайфуллин өте ықшам түрде
анықтайды. Олардың ойынша Қаржылық тұрақтылық – бұл әрдайым төлем
қабілеттілігін кепілдендіретін кәсіпорынның белгілі бір шоттар жағдайы.
В.М. Родионова мен М.А.Федотова бұл ұғымды келесідей түсідіреді:
Кәсіпорында тұрақты қалыптасқан табыстың шығыннан артуының өзіне тән
айнасы-қаржылық тұрақтылық болып табылады.
Ол ақша қаражаттарын еркін пайдаланып, оларды тиімді қолдану арқылы
өндіру мен өнімді өткізу процесінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін, сондай-
ақ кәсіпорынды кеңейтуге және жаңартуға қажетті шығындарын қаржыландыратын
кәсіпорынның қаржы ресурстық жағдайын сипаттайды. Қаржылық тұрақтылық
кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі бөлігі болып табылады". Осы
еңбегінде бұл авторлар одан әрі мына анықтаманы келтіреді. "Кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылығы - бұл тәуекелділіктің мүмкін болатын деңгейінде төлем
қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін: сақтай отырып, табысты өсіру
негізінде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы кәсіпорьнның дамуын
көрсететін қаржы ресурсының жағдайы.
В.Г. Артеменко мен М.В. Беллендир бұл ұғымды былай түсіндіреді:
Қаржылық тұрақтылық - бұл табыстың шығыннан тұрақты дәрежеде артуы. Ол ақша
қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамасыз етеді және оларды тиімді
пайдалану арқылы өндіру және өнімді сату процесінің үздіксіз болуына жағдай
жасайды. Сондықтан да қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс-шаруашылық қызметі
процесінде қалыптасады және кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі
бөлігі болып табылады". Ал кәсіпорынның жалпы қаржылық тұрақтылығы, ол ең
алдымен әрдайым табыстың шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының
қозғалысын көрсетеді.
Нарық жағдайында ол ең бірінші өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден
түсетін табыстың тұрақтылығын талап етеді және оның мөлшері мемлекетпен,
жабдықтаушылармен, несие берушілермен, жұмысшылармен және тағы басқалармен
есеп айырысу үшін жеткілікті дәрежеде болуы тиіс. Сонымен қатар
кәсіпорынның одан әрі дамуы үшін барлық есеп айырысулар мен барлық
міндеттемелерді орындағаннан кейін, осы кәсіпорында_өндірісті дамытуға,
оның материалдық-техникалық базасын жаңартуға және де әлеуметтік климатты
жақсартуға және басқаларға мүмкіндік беретіндей дәрежеде табыс қалуы
қажет.2, 45бет
Айта кету керек, біз қаржылық тұрақтылық ұғымын қарастырғанда соңғы
айтылған авторлардың көзқарастарын бөлек қарастырдық, әйткенмен біз олардың
кейінгі шешімдерімен келісе алмаймыз. "Қаржылық тұрақтылықтың мәні - қаржы
ресурстарын тиімді қалыптастыру, тарату және пайдаланумен анықталады" – деп
жазады В.Т. Артеменко мен М.В. Беллендир.
Біздің ойымызша бұл ұғымды А.Д. Шеремет мен В.С. Сайфуллин дәлірек
және анығырақ түсіндіреді. Олар қаржылық тұрақтылықтың мәні - бұл қорлар
мен шығындардың қалыптасу көздерінен қамтамасыз етілуі - деп тұсіндіреді.
Э.А.Маркарьян мен Г.П.Герасименко да дәл осындай көзқараста. "Кәсіпорынның
өз міндеттемелері бойынша есептесу мүмкіндігі" немесе "Сауда, несие және
басқа да төлем сипатындағы операциялардың нәтижесінде пайда болатын
кәсіпорынның төлем міндеттемелерін уақтылы және толық орындау мұмкіндігін
көрсететін төлем кабілеттілігі, қаржылық тұрақтылықтың сыртқы көрінісі
болып табылады". Кәсіпорынның жұмысы нарық жағдайына өтумен бірге оның
қаржылық жағдайы және оны сауықтыру жолдарын іздеу жөніндегі сұрақтар да
шиелінісе түсті.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер
етеді, оларды В.М. Радионова және М.А. Федотова келесідей түрлерге
жіктейді:
пайда болу орнына байланысты — ішкі және сыртқы;
нәтижесінің маңыздылығына байланысты – негізгі және негізгі емес;
құрылысы бойынша - қарапайым және күрделі;
әрекет ету уақыты бойынша - тұрақты және уақытша.
Ішкі факторлар кәсіпорынның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты
болады, ал сыртқы факторлар кәсіпорын еркіне бағынышты емес. Кәсіпорынның
тұрақтылығы ең бірінші өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген
өнім мен көрсетілген қызметтің құрамы мен құрылымына тәуелді.
Сондай-ақ, тұрақты және айнымалы шығындар арасындағы қатынас маңызды
болып табылады. Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс технологиясымен
тығыз байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі -
активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай-ақ кәсіпорынның басқару
стратегиясы мен тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы
ресурсы, соның ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін
жайлы сезіне алады.
Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны
тарату құрылымы, әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте
маңызды болып табылады. Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс
технологиясымен тығыз байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды
факторларының бірі-активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай-ақ
кәсіпорынның басқару стратегиясын дұрыс таңдап алуы болып табылады.
Ағымдағы активтерді басқару өнері - кәсіпорын шотында оның ағымдағы
жедел қызметі үшін қажет болатын қаржының ең төменгі сомасын ұстаудан
тұрады. Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі - бұл қаржы
ресурстарының құрамы мен құрлымы, оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдалып алынуы.3, 23бет
Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның ішінде таза табысы қаншалықты көп
болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне алады. Сонымен бірге тек таза
табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны тарату құрылымы, әсіресе
өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығындығы қосымша
жұмылдырушы қаражаттар үлкен әсерін тигізеді. Кәсіпорын ақша қаражаттарын
қаншалықты көп тарататын болса, оның қаржылық мүмкіндіктері де соншалықты
жоғары болады, алайда, сонымен бірге қаржылық тәуекелділік те өседі, яғни
кәсіпорын өз кредиторларымен уақытында есептесе ала ма, жоқ па? - деген
қауіп туады және де бұл жерде кәсіпорынның төлеу қабілеттілігінің қаржылық
кепілінің бір түрі ретінде резервтерге үлкен рөл берілген.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығына әсер ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге болады:
- кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
- шығарылатын өнімнің (жұмыс, қызмет) құрылымы және оның жалпы төлем
қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
- төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
- шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы
динамикасы;
- қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен құрылымын қоса алғандағы
мүлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;
- кәсіпорындарды басқару тиімділігі.4, 78бет
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының
әсері, қоғамда үстемдік етуші техника мен технология, төлеу қабілеті бар
сұраныс және тұтынушылар табысының деңгейі, ҚР үкіметінің салық және несие
саясаты, кәсіпорынның қызметін бақылау жөніндегі заң актілері, сыртқы
экономикалық байланыс және тағы басқалар жатады.
Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз
контрагенттерімен өзара қарым-қатынасы үлкен әсер етеді. Сондықтан да
серіктестерімен реттелген іскерлік қатынаста болу – жақсы қаржылық
жағдайдың бірден-бір шарты болып табылады. Әрине, акционерлер өз жинақ
қорларын тұрақты тиімділікке ие және дивиденттерді ұқыпты төлейтін қаржылық
тұрақты кәсіпорындарға салады. Инвестициялық тартылымдылығы болуы үшін, тек
бүгінгі күні ғана емес, болашақта да кәсіпорынның қаржылық жағдайы
көршісіне қарағанда жақсы болуы тиіс.
Жабдықтаушылар мен тұтынушылар сенімді және төлем қабілеттілігі жоғары
кәсіпорындармен келісім шартқа үлкен ықыласпен отырады. Тіпті қаржы
органдары, әсіресе салық инспекциясы кәсіпорынның жағдайы тұрақты болғаннын
қалайды, себебі тек осындай кәсіпорын ғана салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді уақытылы және толық төлей алады.
Осылайша, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және
оның іскерлік қарым-қатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның өзінің
және оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағы
экономикалық қызығушылықтары қаншалықты дәрежеде кепілдендірілгенін
бағалайды. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының объективті дұрыс бағасын алудың
ең жақсы тәсілі, бұл - талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға, оның
шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға беруге мүмкіндік береді және
осындай жолмен басқарушылық шещімдерді өңдеумен кәсіпорынның өзінің
өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы қызметін
атқарады.5, 69бет
Кәсіпорын осы мерзімге дейінгі уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты
дұрыс басқарды деген сұраққа жауап береді: кәсіпорын осы мерзімге дейінгі
уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты дұрыс басқарады. Қаржы ресурстары
жағдайының нарық талаптарына сай болуы және де кәсіпорынның дамуына
байланысты қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды болып табылады,
себебі қаржылық тұрақтылықтың жетіспеушілігі кәсіпорынның төлеу қабілетінің
жоқтығына және оның дамуына қажетті қаражаттарының болмауына, ал көп болуы
- дамуға кедергі жасап, басы артық қорлармен және резервтермен кәсіпорын
шығындарын көбейтуіне әкеліп соқтыруы мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық
жағдайын талдаудың басты мақсаты келесідер болып табылады:
- қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру және оның есеп беру
мерзіміндегі өзгерісі;
- активтер мен оладрың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті,
оларды таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
- айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және ағымдағы
міндеттемелермен арақатынасын анықтау;
- қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;
- кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
- ағымдағы активтердің айналымдық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш
және қорлар есебі;
- баланстық өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және
төлеу қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін анықтау;
- кәсіпорын табыстылығын бағалау;
- кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ олардың
деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
- кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа
мерзімді болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.6, 24бет
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезеңі болып табылады және ол үш сатыны қамтиды: жабдықтау,
өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы комерциялық, өндірістік және
қаржылық қызметті құрайды.
Кәсіпорынның қаржылық қызметі - бұл оның осы қызмет нәтижесінде
меншікті және тартылған капиталдың көлемі мен құрамына өзгеріс әкелетін
қызметі болып табылады. Ол қаржы ресурстарының жүйелі түрде пайдалануына,
есеп және несие тәртібін сақтауға, меншікті және қарыз қаражаттарының
арасындағы арақатынастың рационалдығына, сондай-ақ кәсіпорынның тиімді
қызмет етуі мақсатында қаржылық тұрақтылыққа қол жеткізуге бағытталуы тиіс.
Кәсіпорын қызметінің қаржылық, өндірістік және коммерциялық жақтары
арасында тығыз байланыс пен өзара тәуелділік бар. Осылайша қаржылық
қызметінің жетістігі, көбінесе оның өндірістік-сату көрсеткіштерімен
анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын төлемдерді және ақша қаражаттарын алуы
оның өнімді сатуына, алдын ала қарастырылған сұрыпталымды ұстап тұруына,
өнім сапасының қажетті деңгейге сәйкестігіне және бір қалыпты өндіруге және
төлеуге байланысты болады.
Жоғары сапалы өнімді үздіксіз өндіру және өткізу кәсіпорынның қаржылық
ресурстарының қалыптасуына оң әсерін тигізеді. Өндіріс процесінде өнім
сапасының төмендеуі және оны сатудың қиындықтары кәсіпорын шотына ақша
қаражаттарының келіп түсуіне кедергі жасайды, нәтижесінде кәсіпорынның
төлеу қабілеті төмендейді. Кері байланыс та бар, ол ақша қаражаттарының
болмауы материалдық ресурстардың келіп түсуінің іркілісіне, демек өндіріс
процесінің тоқтауына әкеліп соқтыруы мүмкін.
Шығындар көлемі өндіріс процесінің тиімділік деңгейімен анықталады.
Олардың тиімділігі қаншалықты көп болса, кәсіпорын өнімді өткізу көлемін
сақтай отырып ресурстарды, соның ішінде қаржылық ресурстарды соншалықты аз
жұмсайды және керісінше, шикізат пен материалдар шығындарының нормасының
өсуі, еңбек өнімділігі деңгейінің төмендеуі, басқа да ресурстардың
мөлшерден тыс жұмсалуы және өндірістік емес шығындар қосымша қаржы
қаражаттарының қажеттілігіне себепші болады. Еңбек және материалдық
ресурстар шығыны ең алдымен өнімнің өзіндік құнында, содан соң табыста
талдап қорытылады. Соңғы айтылған көрсеткіштің көлемі кәсіпорынның өзіндік
қаражаттарының көлемін өзгерте отырып, оның жалпы қаржылық жағдайына елеулі
көрініс табады.7, 98бет
Кәсіпорынның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз кезеңдегі
қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады, оның
төлеу қабілеттілігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің үздіксіздігін
және кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Біздің ойымызша, қаржылық жағдайды талдауды қаржылық тұрақтылықтан
бастаған жөн және оған мыналар жатады:
- кәсіпорын активтерінің қалыптасуы көздерінің құрамдық және
құрылымдық динамикасын талдау;
- кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін талдау;
- баланс өтімділігін талдау;
- кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін талдау.
2 Өзенмұнайгаз өндірістік филиялының қызметі мен қаржылық жағдайын талдау
2.1 Кәсіпорынның шаруашылық қызметінің сипаттамасы
ӨзенМұнайГаз өндірістік филиялы 1965 жылдан бері Қазақстан
Республикасында ішкі мұнай мен табиғи газды өндірумен айналысады. Сонымен
қатар компания запастағы қорды сақтау және дамытуға арналған барлау
жұмыстарын жүзеге асырады.
ӨзенМұнайГаз ӨФ, Қазақстан Республикасындағы Ұлтық Мұнай газ
компаниясының еншілесі болып табылатын ҚазМұнайГаздың, өндірістік
филиалы. ӨзенМұнайГаз ӨФ 2004 жылдың наурыз айында ЕмбіМұнайГаз ӨФ
бірігіп орасан зор компания - ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру АҚ құрылды.
Ол Қазақстан Республикасындағы ішкі мұнай мен газды өндіруден үшінші
орында тұр. Компанияның 205,9 млн. тонна (2515,2 млн. баррел) активтерінің
запасы қоры бар. Қордың көлемін тәуелсіз зерттеушілер анықтаған.
Өндірістік бөлімшенін негізгі офисі Маңғыстау облысы, Жаңа Өзен
қаласында орналасқан. 2008 жылдың 31 желтоқсанындағы мәліметер бойынша
12500 адам қызмет етеді.
ӨзенМұнайГаз өндірістік филиялы Маңғыстау облысында 7 мұнай газ
кенорнының иегері және де 18 өндіріс филиалының орталық апараты қызметін
атқарады. Бұл аймақтағы кенрындардың жалпы көлемі 357,4 шаршы метр. Мұнда
кенорын геологиясы, барлау жұмыстарын тиімді жүзеге асыра алатын білімді
мамандар тобы қызмет етеді.
Өндірістік филиалдың негізгі күшті жақтары, оның мұнай және газ
өндіру бойынша Қазақстан Республикасының Ұлттық компаниясының арақатынасына
негізделген. Оның мұндай күшті жақтарына мыналар жатады:
- Үлкен мұнай қорының болуы;
- Шикі мұнай мен табиғи газ өндірудегі бай тәжірибесі;
- Экспорттық мұнай құбырларына жолының ашықтығы;
Бүгінде ӨзенМұнайГаз - көмірсутегін өндіру және тасымалдау, әуе
қатынасы, байланыс, теңіз - сауда флоты, мұнай химиясы және құрылыс сияқты
сан салалы жұмыстарды қатар жүргізіп келе жатқан келелі де кемел кәсіпорын.
Мемлекет осындай кәсіпорынға аталмыш саланың тағдырын сеніп тапсырып
отыр. Мұның өзі кәсіпорынның әрбір мүшесіне үлкен жауапкершілік жүктейді,
сонымен қатар алда тұрған мақсаттарды ұтымды шешу үшін жаңа мүмкіндіктер
іздестіруді талап етеді.
Сондықтан да өндірістік филиал өнім өндіруді, көмірсутегін өңдеуде
арттыру бағытында әлі де ішкі резервтерді барған сайын қарастыра түсуі
қажет. Бастапқыда кәсіпорынның құрылуына байланысты жұтшылық арасында
алыпқашпа әңгімелердің туындағанын да жасыруға болмайды.
Қоғамда болып жататын өзгерістерге әртүрлі көзқарастың айтылатыны да
белгілі құбылыс.
Ашық акционерлік қоғамның негізгі мақсаты өзінің шаруашылық қызметін
жүзеге асыру барысында мүмкіндігінше көп табыс алу.
Қоғам өз қызметін Қазақстан Республикасының заңнамасына, Қоғамның
Жарғысына, сондай-ақ компанияның жалпы ережелеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Қоғамның толық атауы: мемлекеттік тілде - ӨзенМұнайГаз ӨФ
Қоғамның орналасқан жері: Қазақстан Республикасы, Маңғыстау облысы,
Жаңа Өзен қаласы, Сатпаев көшесі, 3үй.
Мұнай – газ саласында біртұтас мемлекеттік саясатты жүзеге асыру
бүгінгі таңда өзекті мәселеге айналып отыр.
ӨзенМұнайГазды ұйымдастыру барысында құрылымы ұқсас норвегиялық
СТАТОЙЛ, Қытай Ұлттық мұнай компаниясы және Азербайжан мемлекеттік мұнай
компаниясының тәжірибелері есепке алынды.
Сондықтан да ашық акционерлік қоғам алғашқы күннен өзінің жағымды
инвестициялық имиджін қалыптастыруға ұмтылып келеді. Осындай саясат
ұстанудың нәтижесінде республиканың мұнай – газ секторында қолайлы
инвестициялық ахуалды қалыптастырып үлгерді.
Зерттеліп отырған кәсіпорында өндірілетін өнімдер келесі бағыттар
бойынша тасымалданады:
- Өзен - Атырау зауыттарының мұнай құбырлары арқылы Өзен – Атырау –
Самара бағыты бойынша;
- Ресейдің көлік жүйесі арқылы Қара теңіздің порттарына;
- Қазақстан – Ресей бағыты бойынша.
Жоғарыда атап кеткендей, мұнай, газ өндіру саласымен сонымен қатар
өндірілген өнімдерді ішкі нарыққа және экспортқа шығарумен айналысады.
Кәсіпорын қанша тонна мұнайды экспорттайтыны 1 – кестеде келтірілген.
Кесте 1- Кәсіпорын бойынша экспортқа және ішкі нарыққа шығарылатын
мұнай көлемінің динамикасы
Көрсеткіштер 2007 жыл 2008 жыл Ауытқу
( мын тонна)
Абсолюттік Пайыздық
Мұнай экспорты 3 245 3 369 124 103,8
Мұнайды ішкі нарыққа 1 367 1 276 - 91 93,3
шығару
Барлығы 4 612 4 645 - 34 99,3
Осы кесте бойынша 2007 жылы мұнай экспорты 3245 мын тоннаны құраса, ал
2008 жылы 3,8 пайызға өсіп, ол 3368 мын тонна мұнай экспорттады.
Сонымен қатар, 2007 жылы ішкі нарыққа мұнай шығару көлемі 1367 мын
тонна болды. Ал 2008 жылы оның көрсеткіші өткен жылмен салыстырғанда 6,7
пайызға қысқарған. Соның нәтижесінде 2008 жылы мұнайды экспорттау көлемі
2007 жылмен салыстырғанда 34 мын тоннаға қысқарған, яғни бұл мұнайды ішкі
нарыққа шығару 0,7 пайызға төмендегенін көрсетеді.
Кәсіпорын жылына қанша тонна мұнай өндіріп отырғандығын қарастырып
өтейік. Өндірістік филиалдың мұнай мен газ өндіру бойынша динамикасын
төмендегі суреттен көруге болады.
Сурет 2.1 ӨзенМұнайГаз өндірістік филиялының мұнай өндіру динами-касы
(тонна)
Суреттен ашық акционерлік қоғамның мұнай өндіру көлемі жылдан жылға
артып отырғанын көруге болады. Атап айтсақ, 2006 жылы 3,9 миллион тонна
өндіріп ол 30% құраса, 2007 жылы 4,5 миллион тоннаны құрап 34% құрады, ал
2008 жылы 4,7 миллион тонна мұнай өндірілген және ол 36% құраған.
Сурет 2.2 ӨзенМұнайГаз өндірістік филиялының газ өндіру динамикасы
Суреттен көріп отырғанымыздай, 2006 жылы 406,1 миллион метр куб
өндіріліп 31% құраса , 2007 жылы 440,6 миллион метр куб газ өндірілді және
ол 33% құрады, ал 2008 жылы 476,3 миллион метр куб өндіріліп 36% құраған.
Бұл мәліметтер бойынша қорытынды шығаратын болсақ, кәсіпорынның өндіріс
көлемі ұлғайып келеді деп айтуға болады.
Шаруашылық субъектілердің қаржылық жағдайының тұрақтылығы, көбінесе
капитал көздерінің құрылымының оптималдылығына және кәсіпорынның активтер
құрылымының оптималдылығына және де бірінші кезекте негізгі және айналым
капиталының арақатынасына байланысты болады.
Меншік капиталының қажеттілігі кәсіпорынның өзін-өзі қаржыландыру
талаптарымен ескерілген. Ол олардың дербестігінің және тәуелсіздігінің
негізі болып келеді. Меншік капиталының ерекшелігі болып ол ұзақ мерзімді
негізге инвестицияланады және неғұрлым үлкен тәуекелге шалдығуы болып
табылады.
Капиталдың жалпы сомасында оның бөлігі неғұрлым жоғары қарсы
капиталының бөлігі неғұрлым төмен, неғұрлым оның буфері жоғары, яғни ол
қарыз берушілерді шығындардан қорғайды және өз кезегінде оның жоғалту
тәуекелі төмен болып келеді.
Кесте 2 – Шаруашылық субъектінің қаржы – шаруашылық қызметінің негізгі
көрсеткіштері
Көрсеткіштер 2007 жыл 2008 жыл Ауытқуы
+, - %
1. Өнімді өткізуден 285,5 373,5 88,1 131,0
түскен табыс, млн. тг.
2. Өнімнің өзіндік 111,5 132,5 21,1 119,0
құны, млн. тг.
3. Жалпы табыс, 173,9 241,1 67,1 138,5
млн.тг.
4. Кезеңдік шығындар, 60,5 92,5 31,9 153,0
млн. тг.
5. Салық алынғанға 114,7 185,2 70,3 161,3
дейінгі табыс, млн.
тг.
6. Табыс салығы, 114,9 180,2 65,2 157,0
млн.тг.
7. Таза табыс, млн.тг.57,3 95,1 89,3 166,0
8. Жұмысшылардың 12500 12656 156 103,0
орташа саны, адам
9. Негізгі құралдардың177,8 222,4 44,5 125,0
орташа жылдық құны,
млн.тг.
10. Меншікті 406,6 415,4 86,9 102,1
капиталдың орташа құны
млн.тг.
Алдыңғы жылмен салыстырғанда есепті жылы ӨзенМұнайГаз ашық
акционерлік қоғамының жұмыс істеуі мен қызметті сатудан түскен табыс
бойынша өсудің жоғары деңгейіне жетіп отыр. өнімді өткізуден түскен табыс
алдыңғы жылмен салыстырғанда 2008 жылы 88,1 млн. теңгеге немесе 31 пайызға
өскен. 2008 жылы өнімнің өзіндік құны 2007 жылмен салыстырғанда 19 пайызға
өсті.
Жалпы табыс 2007 жылы 173,9 млн. теңгені құрап, 2008 жылы 241,1
теңгені құрап, алдыңғы жылмен салыстырғанда 67,1 млн. теңгеге немесе 38,5
пайызға көбейген. Бірақ табыс көлемі көбейгенмен де кезеңдік шығындар
мөлшері де 53 пайызға өскен.
2007 жылы компанияның таза табысы 573,1 млн теңгені құраса, ал 2008
жылы бұл таза табыс көлемі 89,3 млн теңгеге өсіп, яғни таза табыс 950,9
млн. теңгені құрап отыр. Ол 2007 жылмен салыстырғанда 66,0 пайызға өскен.
Таза табыстың өсуі компания үшін жағымды жағдай тудырады.
Өндірістік филиалдың орташа жұмысшылар саны 2007 – 2008 жылдар
аралығында өндірістің кеңеюіне байланысты 156 адамға өскен. Кәсіпорынның
негізгі құралдарының орташа жылдық құны есепті жылы өткен жылғы
көрсеткішпен салыстырғанда 44,5 млн. теңгеге немесе 25,0 пайызға ұлғайған.
Ал меншікті капиталы 86,9 млн теңгеге, яғни 2,1 пайызға өскен.
Сонымен қатар, оның еңбек өнімділігі 27,0 пайызға, қор қайтарымдылығы
5,0 пайызға өскен және қор сыйымдылығы 4,8 пайызға кемігенін көруге болады.
Кәсіпорынның рентабельділігі де таза табыстың өсуіне байланысты 25,0
пайызға өскен. Бұл кәсіпорын қызметінің тиімді екендігін көрсетеді.
2.2 Айналым қаражаттарының тиімділігін талдау
Әуелі кәсіпорын құрылғанда айналым қаражаттары жарғылық қордың бір
бөлігі ретінде қалыптасады. Олар тауарлық өнімдерді өндіруге байланысты
өндірістік босалқы қорларды сатып алу үшін жұмсалады. Дайын өнім қоймаға
түседі, содан соң тұтынушыларға жіберіледі. Оның төлеуге дейінгі мезетінде
өндіруші ақша қаражаты мұқтажынан жоқшылық көреді. Мұқтаждың бұл деңгейі
салынған қаражаттың көлеміне ғана емес, сонымен бірге алдағы есеп айырудың
мөлшеріне де байланысты, ол жыл ішінде түрлі себептермен тұрақсызданады.
Сондықтан да кәсіпорын айналым қаражатын қалыптастыруда басқа да қиындық
көздеріне ұшырайды – орнықты пассивтер, несиегерлік берешек, банк несиесі
және басқа да несиегерлер.
Өндірістік бағдарламаның өсу мүмкіндігіне байланысты айналым
қаражатына мұқтаждық артады, осыған орай, қаражатының өсуіне тиісті
қаржыландыруды қажет етеді. Бұл жағдайда оларды толықтыру көзі кәсіпорынның
таза пайдасы болып саналады.9, 235бет
Айналым қаражаты ретінде кәсіпорын орнықты пассивтерді пайдаланады.
Олар жеке көздеріне теңестіріледі, себебі, кәсіпорынның айналымындағы
түпкілікті болып, оның іс - әрекетін қаржыландыру үшін қолданады, бірақ
оған жатпайды.
Орнықты пассивтерге жататындар:
▪ жалақы жөнінде ең аз ауыспалы берешек және әлеуметтік сақтандыруға,
зейнетақы қорына, медицина сақтандыруына, жұмыспен қамтуға жәрдемдесу
қорына аударым жарнасы;
▪ ақы төлеудің мерзім ішіндегі келіп түспегендегі фактурасы жоқ
жеткізүшінің және акцептелген есеп айырысу құжаты бойынша жеткізушіге
берешегі;
▪ аванс және өнімге ішінара ақы бойынша тапсырыс берушілерге берешегі;
▪ салықтардың бірсыпыра түрлері бойынша бюджетке берешегі.
Айналым қаражаттарын қалыптастырудың басқа да көздеріне пайда есебінен
құрылған арнаулы қордың уақытша пайдаланбаған қалдығын жатқызуға болады.
Кәсіпорынның айналым қорларына мұқтажы жыл бойынша түпкілікті
сақталады. Ол түрлі факторларға байланысты тұрақсызданады:
▪ өндірістің маусымдылығы;
▪ тауар – материалдық құндылықтарды жеткізудің әркелкілігі;
▪ қоймалардағы сатылмаған дайын өнімдердің қорлануы және т.б.
Келесі аналетикалық кестені құрастыра отырып, ағымдағы активтердің
құрамы мен құрылымын талдау қажет.
Кесте 3 - ӨзенМұнайГаз ӨФ кәсіпорынының ағымдағы активтердің құрамы
мен құрылымы
млн.тенге
Көрсеткіштер 2007жыл 2008жыл Өсуі (+)
Кемуі (-)
Сомасы, Үлес Сомасы, Үлес
теңге салмағы, теңге салмағы
% ,
%
Ағымдағы активтер, 196,4 100 263,3 100 + 66,9
соның ішінде:
Тауарлық – материалдық 27,7 14,1 27,9 10,6 + 0,2
қорлар
Дебиторлық борыш 37,7 19,2 45,8 17,4 + 8,1
Ақша қаражаттары 83,7 42,7 122,5 46,5 +38,7
Басқа да ағымдағы 47,2 24,0 67,1 25,5 + 40,5
активтер
Келтірілген мәліметтер кәсіпорын активтерінің жалпы алғанда жағымды
динамикасын көрсетеді. Оларды жеке элементтер тұрғысынан зерттеу келесідей
қорытындыларды жасауға мүмкіндік береді. Ең мобильді активтер – яғни ақша
қаражаттары 38,7 млн теңгеге немесе үлес салмағы 3,8 пунктке көбейген.
Ағымдағы активтердің ең мобильді бөлігінің, олардың құнына қатынасы арқылы
анықталатын айналым қаражаттарының мобильдік коэффициенттері (ағымдағы
активтердің) 2007 жылы 42,7 пайызды, 2008 жылы 46,5 пайызды құрайды.
Бұл коэффициент ағымдағы міндеттемелерді өтеуге бағытталған
қаражаттардың жалпы сомасындағы төлеуге дайын қаражаттардың үлесін
көрсетеді. Ең мобильді қаражаттар сомасының көбеюі және айналым
қаражаттарының мобильдік коэффициентінің жылдам өсуі кәсіпорынның төлеу
қабілетінің жақсарғанын көрсетеді деп айтуға болады. Алайда нарық
жағдайында айналым қаражатының мобильдігі әрдайым теріс бағаланбайтындығын
да ескерген жөн. Есеп айырысу шотындар қаражаттар қалдығының аздаған
соманың бар болуы немесе олардың болмауы әлі де болса кәсіпорынның төлем
қабілетсіздігін көрсетпейді.
Кәсіпорынның материалдық айналым қаражаттары 2007 жылы 27,7 млн
теңгені және ол 2008 жылы 27,9 млн теңгені құрайды. Олардың үлесі 3,5
пунктке азайғанмен, оның көлемі 2,8 млн теңгеге көбейіп отыр. Бұл жағдай,
материалды айналым қаражаттарының құрамында сұранысы жоқ немесе шектеулі
сұранысқа ие болатын және де сол себептен өтімділігі төмен болып табылатын
басы артық және қалып қойған материалдық құндылықтар, дайын өнімдер,
нормадан тыс шикізат қорлары, материалдар, аяқталмаған өндірістер жоқ па,
соны анықтау үшін олардың құрамы мен құрылымына тереңдетілген талдау
жүргізуді қажет етеді.
Есепті жылы дебиторлық борыш та едәуір өскен. Егер оның көлемі 2007
жылы 37,7 млн теңгені құраса, 2008 жылы ол 45,8 теңгені құрайды немесе 8,1
млн теңгеге өскен және бірақ ағымдағы активтер құрамындағы оның үлесі 1,8
пунктке азайды (19,2 – 17,4).
Дебиторлық борыш неге мұнша өскенін және бұл бапты не үшін
түсіндірукеректігін зерттеп, қарызды өтеудің болашағын бағалау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz