Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын бағалау
ЖОСПАР
Кіріспе
3
1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалаудың теориялық негіздері мен рөлі
1.1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалаудың объектісі, принципі,
мақсаты мен міндеттері
5
1.2 Кәсіпорынның инвестициялық қызметінің рөлі ерекшеліктері
18
1.3 Қазақстанда инвестициялық жобаларды бағалаудағы әлемдік тәжірибені
қолдану ерекшеліктері
29
2 UHY Сапа-Экспертиз мысалында Атамекен АҚ-ның қаржылық және
инвестициялық әлеуетін талдау мен бағалау
2.1 Атамекен АҚ-ның экономикалық қызметін талдау
34
2.2 Атамекен АҚ-ның қаржы экономикалық тұрғыдан талдау және
бағалау
40
2.3 Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын бағалау
49
3 Кәсіпорынның инвестициялық қызметін бағалауды жетілдіру жолдары
3.1 Кәсіпорынның инвестициялық қызметін бағалауды жетілдіру
жолдары
58
3.2 Кәсіпорынның қаржылық қызметін жетілдіру
61
Қорытынды
74
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
77
КІРІСПЕ
Кәсіпорын экономикалық көрсеткіштерінің жақсы жетістіктерге жету
мақсатында, тәжірибелік және ізденіс жүйесі меншікті басқару факторының
негізі ретінде бағалау қызметі қолданылады.
ҚР бағалау қызметі туралы заңына сәйкес мемлекеттік меншікті
жекелендіру кезінде, басқаруды сенімділікке беру немесе жалға беру, сату,
сатып алу, жарғылық қордың салымы ретінде ипотекалық несиенің жүргізілуі
кезінде қоғамдық бағалау үлкен роль атқарады. Сонымен қатар мүлік туралы
мәмле кезінде міндеттелген бағалау жүргізіледі. 1
Бағалау қызметі ғылыми негізде, оның кез келген тапсырманы орындау
үрдісін қадағалайтын, бірқатар кағидалар мен жылжымайтын мүлік кұнына әсер
ететін ортаның факторларын қарастырады.
Бүгінгі таңдағы түсінік бойынша ,бизнес-жұмыспен қамту және қызмет
көрсетуде өнім өндіріп, өткізуде табиғи игілікті өндіруші кәсіпорындар мен
ұйымдардың, сондай-ақ пысық адамдардың коммерциялық ісі болып табылады.
Басқаша айтсақ, бизнес пайда келтіру немесе қайсыбір материалдық пайда табу
мақсатындағы шаруашылық жүргізуші субъектінің кәсібі, жұмыстың нәтижесі
немесе іс-әрекеттің басқадай түрлері.
Нарықтық қатынастар кезінде кәсіпорындар өз-өзімен шаруашылық субъект
болып, мәселелерін өзі шешуге мүмкіншілігі бар. Бұл мәселелердің ішінде
сыртқы және ішкі нарықта өздеріне жақсы әріптестерді таңдау. Нарықтық
экономикада кәсіпорын өз (жұмыстарын) қызметтерін дұрыс және қатесіз
жүргізсе, оның қызметіның нәтижесінде тиімді болуы тиіс. Басқа сөзбен
айтқанда, шаруашылық субъектісінің қызметінің тиімділігі, басқарушылардың
объективтілігі оперативтілігімен, мәселелерді шешуінің дұрыстылығымен
көрсетіледі.
Нарықтық жағдайда кәсіпорынның өмір сүруі және нарықта тұрақтылығы
қаржы тұрақтылығына тәуелді. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның қаржы
қорларының жағдайын көрсетіп, ақша қаражаттарын маневрлендіріп және тиімді
қолданып өнім сату және өндіріс процесстің үзіліссіздігін
қамтамасыздандырады.
Тақырыптың өзектілігі нарықтық қатынастардың дамуына байланысты
еліміздің экономикасының қаржылық қатынастарының жан-жақты дамуын, қаржылық
тұрақтылықты қамтамасыз ету негізінде жалпы ұлттық экономикалық белсенді
қызметті қалыптастырудың бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына
қосылуға бет алған Қазақстан Республикасы үшін маңызы зор болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын тұрақтандыру саясаты қаржылары стратегиялық
және тактикалық мiндеттердi мақсатты түрде iске асыруға бағытталады.
Мысалы, рыноктағы корпорация тауарының өтiмдiлiгiн көбейту немесе сұранысты
өсiру активтер мен меншiк капиталдарының пайдалылығы мен рентабельдiлiгiн
арттыру, баланстық төлем қабiлетiн және өнiмдiлiгін сақтау, акционерлер
жағдайын жақсарту және инвестициялық климатты жақсарту болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – инвестициялық мақсаттағы кәсіпорындардың
қаржылық қызметін бағалау және талдау негіздеріне сүйене отырып,
инвестициялық сипаттағы тиімді шешімдер қабылдаулың бастапқы негіздерін
игеру болып табылады.
Осы мақсатқа жету барысында келесідей міндеттер қарастырылады:
- Инвестицияның жалпы сипаты мен кәсіпорынның инвестициялық қызметінің
негіздеріне тоқталу;
- Инвестициялық мақсаттағы кәсіпорындардың қаржылық қызметін талдау мен
бағалаудың теориялық негіздеріне тоқталу;
- Кәсіпорынның инвестициялық саясатының жүргізілу барысын талдау;
- Кәсіпорындардың қаржылық жағдайын талдау мен бағалаудың объектісі,
принциптері мен мақсаттарына тоқталу;
- Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалаудың шетелдік тәжірибелеріне
тоқталу және оларды отандық экономикаға енгізу мәселелерін қарастыру;
- Атамекен АҚ-ың инвестициялық инвестициялық қызметін жетілдіру мен
бағалау әдістерін қарастыру;
- Қазақстандық кәсіпорындардың инвестициялық саясатын жетілдіру мен
инвестициялық қызметті басқару мен бағалау туралы мағлұматтар беріп
кету болып табылады.
Дипломдық қызметтің зерттеу объектісі ретінде Атамекен АҚ алынды. Осы
қызметтің бірінші бөлімінде кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың мәні,
мақсаты, әдістері және басқару жүйесі қарастырылса, екінші бөлімде
Атамекен АҚ-ның қаржы - шаруашылық қызметі талданды.
Зерттеу пәні. Инвестициялық мақсаттардағы кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдау мен бағалаудың теориялық, практикалық және ғылыми негіде
зерттеудің жиынтығы.
Ғылыми жаңалығы. Инвестициялық мақсаттардағы кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдау мен бағалау бойынша жетілдіру ұсыныстары берілді.
Жұмыс үш тараудан тұрады. Бірінші тарауда кәсіпорындардың инвестициялық
қызметін басқарудың негіздері, инвестициялық саясатты қалыптастырудың және
жүзеге асырудың принциптері қарастырылады.
Екінші тарауда инвестициялар бойынша шешімдер қабылдаудың әдістері
қарастырылып, оларды нақты тәжірибе жүзінде қолдану жағдайлары
қарастырылады. Әлемдік тәжирибеде кеңінен қолданылатын инвестициялық
жобаларды талдау әдістері мысалдармен өрнектеле отырып қарастырылды және
Атамекен АҚ мысалында кәсіпорынның нақты инвестициялық жобасы талданды.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасының инвестициялық тартымдылығын
жетілдіру және кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауды жетілдіру жолдары
ұсынылған.
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН БАҒАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ МЕН РӨЛІ
1.1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалаудың объектісі, принципі,
мақсаты мен міндеттері
Кәсіпорынның қаржысы − бірыңғай қаржы жүйесінің құрамды бөлігі және
айырықша сферасы болып табылады, оның орталықтандырылмаған бөлігін құрайды,
материалдық және материалдық емес игіліктер жасалатын және елдің қаржы
ресурстарының негізгі бөлігі қалыптасатын қоғамдық өндірістің басты буынына
қызмет көрсетеді. Елдегі ақша қтынастарының аса маңызды сферасын, атап
айтқанда, жасалатын қоғамдық өнімді, ұлттық табысты және ұлттық байлықты −
халықтың қажеттіліктерін, өндірістік емес сфераның материалдық шығындарын
қамтамасыз етудің көздерін алғашқы бөлуді қамтитындықтан бұл буынның
қаржысы қаржылардың негізгі, бастапқы бөлігі болып табылады.
Кәсіпорынның қаржысы қаржы жүйесінің сферасы ретінде қоғам
экономикасының іргетасын қалыптастырады, өйткені мұнда материалдық және
материалдық емес игіліктер жасалады. Шаруашылық жүргізуші субъектілер
қаржысының сферасы шеңберінде материал, еңбек және қаржы ресурстарын
көпшілік бөлігі шоғырландырылады, бұл қоғамда ұлғаймалы ұдайы өндіріс
процесін қамтамасыз етеді.
Кәсіпорын қаржысының болуы, жалпы мемлекеттің қаржысы сияқты, тауар-
ақша қатынастарының өмір сүруімен және экономикалық заңдардың іс-әрекетімен
байланысты. 9, 265 б
Кәсіпорын қаржысы ақша нысанында ұлғаймалы ұдайы өндіріс процесінің
негізгі жақтарын білдіреді және экономикалық заңдардың талаптарына сәйкес
оны жүзеге асыруға септігін тигізеді. Ол ұлттық шаруашылықты одан әрі
дамытуға қажетті ақшалай табыстар мен қорланымдарды бөлу және пайдалану
үшін қолданылады. Даму ұлттық шаруашылықты басқару жүйесінің маңызды
экономикалық инструменті, экономиканы қайта құрудың қуатты құралы болып
табылатын шаруашылық жүргізуші субъектілердің берік әрі жақсы қалыптасқан
қаржыларсыз мүмкін емес. Өндірістік қатынастардың бір бөлігі ретінде олар
басқа өндірістік қатынастардың жиынтығында басқарудың төменгі буындары
шаруашылық қызметінің тиімділігне тікелей әсер етеді.
Кәсіпорын қаржысы өзіне қоғамдық − пайдалы қызметтің сан алуан
сфераларындағы өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс, көлік, жабдықтау-
өткізу (делдалдық), сауда, дайындау, геологиялық барлау, жобалау қызметін,
халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді, байланысты, тұрғын үй-коммуналдық
қызметтерін, түрлі қаржы, кредит, сақтық, ғылыми, білім, медицина, ақпарат,
меркетинг және басқа қызметті жүзеге асыратын кәсіпорындардың, фирмалардың,
қоғамдардың, крнцерндердің, ассоциациялардың, салалық министрліктер мен
басқа шаруашылық органдардың, шаруашылықаралық, салааралық, кооперативтік
ұйымдардың, мекемелердің қаржыларын кіріктіреді.
Ұлттық шаруашылықтың әрбір саласы қаржысының бұл саланың техникалық-
экономикалық ерекшеліктерінен туындайтын елеулі айырмашылықтары бар. Бірақ
сонымен бірге барлық салалардың қаржысының мәні мен оны ұйымдастырудың
негізгі қағидаттары бірдей, бұл шаруашылық жүргізудің орта қағидаттарына
және бірыңғай экономикалық заңдарға байланысты. Мұның бәрі олардың барлығын
қосалқы категорияға − жалпы қаржы категориясы сияқты оның функцияларын
орындайтын шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысына біріктірудің
мүмкіндігі мен қажеттігін алдын ала анықтайды. 10, 137-146 б
Нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың
маңызы өте зор. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жөніндегі сұрақтарды
қарастырмас бұрын, қаржылық жағдай дегеніміз не екенін анықтап көрейік.
Профессор А.Д. Шеремет Кәсіпорынның қаржы жағдайы қаржыны тарату,
пайдалану және оны қалыптастыру көздерімен сипатталады деп жазса,
профессор Н.А. Русактың айтуы бойынша: Кәсіпорыннның қаржылық жағдайы
қаржы ресурстарын жасау, тарату және пайдаланумен сипатталады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік,
коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарту және
пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілермен қаржылық қарым
қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен
сипатталады.
Кәсіпорынның уақытылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының
жақсылығын көрсетеді. Ал, профессор И.Т. Балабанов анықтамасы мынадай:
Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы – бұл оның қаржы бәсекелестік
қабілетінің сипаттамасын қаржы ресурстары мен капиталды пайдалану, мемлекет
алдында және басқа да шаруашылық субъектілердің алдында өз міндеттемелерін
орындау
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін
жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсысында бұл ұғымды дәлірек
анықтауға мүмкіндік беретін ұтымды тұжырымдар бар. Бұл ұғымды біріңғай
көрсеткіштерге қарағанда қаржылық жағдайды түрлі көрсеткіштерді есептеу
әдісін қолдану арқылы анықтаған жөн.
Қорыта келе, кәсіпорынның қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті
жоқ кәсіпорындарға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы
кәсіпорынның сенімді болуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын
куәландыруы тиіс.
Менің ойымша, сенімділік кәсіпорын жұмысының үздіксіздігін және оның
төлеу қабілеттілігін көрсетеді.
Жоғарыда берілген анықтамаларға сүйене отырып, біз бұл ұғымды былай
анықтауды ұсынамыз:
Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі
қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі
мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақытылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы – бұл тәуекелділіктің мүмкін болатын
деңгейінде төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін сақтай отырып,
табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы кәсіпорынның
дамуын көрсететін қаржы ресурсының жағдайы. 11, 167 б
Сондықтан да қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс шаруашылық қызметі
процесінде қалыптасады және кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі
бөлігі болып табылады. Ал, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы, ол ең алдымен
әрдайым табыстың шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының қозғалысын
көрсетеді.
Нарық жағдайында ол ең бірінші өнімді өткізуден түсетін табыстың
тұрақтылығын талап етеді және оның мөлшері мемлекетпен, жабдықтаушылармен,
несие берушілермен, жұмысшылармен және тағы басқалармен есеп айырысулар
үшін жеткілікті дәрежеде болуы керек. Сонымен қатар кәсіпорынның одан әрі
дамуы үшін барлық есеп айырысулар мен барлық міндеттемелерді орындағаннан
кейін, осы кәсіпорында өндірісті дамытуға, оның материалдық – техникалық
базасын жаңартуға және де әлеуметтік климатты жақсартуға және басқаларға
мүмкіндік беретіндей дәрежеде табыс болуы қажет.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер
етеді. Оларды келесідей түрде жіктеуге болады:
1) пайда болу орнына байланысты – ішкі және сыртқы;
2) нәтижесінің маңыздылығына байланысты – негізгі және негізгі
емес;
3) құрылысы бойынша – қарапайым және күрделі.
4) әрекет ету уақыты бойынша – тұрақты және уақытша .
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық
жағдайын талдаудың басты мақсаты келесілер болып табылады:
- қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі
өзгерісі;
- активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті,
оларды таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
- айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және ағымдағы
міндеттемелермен арақатынасын анықтау;
- қаржы – есептік және несие ережесін сақтау;
- кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
- ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық
борыш және қорлар есебі;
- баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және
төлеу қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалық көрсеткіштерін
анықтау;
- кәсіпорынның табыстылығын бағалау;
- кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай ақ олардың
деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
- кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа
мерзімді болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Талдаудың негізгі мақсаты - қаражаттың қызметтегі кемшіліктерді дер
мезгілінде анықтап, оларды жою, кәсіпорын қаражатының жағдайын және төлеу
қабілеттілігін жақсарту резервтерін табу. Бұл кезде келесі міндеттерді
орындау керек:
1) Өндірістік, саудалық және қаражаттық қызметтердің әр түрлі
көрсеткіштерінің арасындағы өзара себепті - салдарлы байланысты зерттеудің
негізінде қаржылық қорлардың кірісі бойынша жоспарды орындау мен оларды
кәсіпорын қаржылық жағдайын жақсарту үшін пайдалануды бағалау;
2) Шаруашылық қызметінің нақтылы жағдайлары мен меншікті және қарызға
алынған қорлардың бар болуынан, мүмкіндік қаражаттың нәтижелерді және
экономикалық рентабельділікті болжау. Қорларды пайдаланудың әртүрлі
варианттарында қаржылық жағдайдың моделдерін жасау.
3) Қаржылық қорларды тиімдірек қолдану және кәсіпорын қаржылық
жағдайын бекітуге бағытталған нақты шараларды қолдану. 12, 80 б
Қаржылық жағдайды талдау, кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдау 3
сатыны құрайды: жабдықтау, өндіріс және өткізу. Бұлардың жиынтығы
коммерциялық және өндірістік және қаржылық қызметті құрайды.
Менің ойымша, кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауды оның қаржылық
тұрақтылығынан бастаған жөн және оған мынадай көрсеткіштерді талдау жатады:
- кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын талдау;
- кәсіпорын активтерінің қалыптастыру көздерінің құрамдық және
құрылымдық динамикасын талдау;
- кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін талдау;
- баланс өтімділігін талдау;
- кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және іскерлік белсенділігін
талдау;
Нарықтық қатынастың қалыптасуы шаруашылық қызметін біртұтас кешенді
талдауды, ішкі (басқару) және сыртқы (қаржылық) талдау деп бөлуді қажет
етіп отыр. Талдаудың бұл түрлерінің әрқайсысының өзінің негізгі ақпараттық
көздері бар.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, есеп берудің екі түрі бар:
акционерлерді, қалың жұртшылықты, банктерді, сондай ақ сақтандыру ұйымдары
мен үкімет органдарын кәсіпорынның жұмыс жағдайы мен оның қаржылық жағдайы
және есепті кезеңдегі шаруашылық қызметінің нәтижесімен таныстыру үшін
қаржылық газеттер мен бюллетендерде, арнайы анықтамаларда басылып шығатын
қаржылық есеп беру.
Сонымен қатар көбіне, есепте субъектінің шаруашылық қызметін динамикада
бейнелеп көрсетуге, даму бағыты мен оның алдыңғы кезеңдегі жағдайын
болжауға мүмкіндік беретін бірқатар жылдардың мәліметтерін жариялайды.
Есеп берудің екінші түрі – басқару талдауы, бұл кәсіпорын шығаратын
өнімдердің жеке түрлерінің өзіндік құнының нормативтері туралы, сондай-ақ
сапасының төмендігіне немесе тауардың мөлшерден тыс шығарылып, өтпей
қалуына байланысты мәліметтерден тұратын қатаң құпияландырылған, басқа
тұлғалар үшін жабық есеп болып табылады.
Ішкі есеп берудің ішіндегі жауапкершілік орталықтары мен пайда болу
орындары бойынша шығындар сияқты жеке бөлімшелердің жұмыс нәтижелерін
сипаттайтын маңызды есеп түрлері болады.
Кәсіпорынның жеке бөлімшелеріндегі шаруашылық жүргізу деңгейін анықтау
шығындар мен нәтижелерді салыстыру, кім қалай жұмыс істейтінін көруге
мүмкіндік береді және еңбекке ақы төлеуде қандай да бір иесіздікті жояды.
Ішкі талдау басқару есебі, ал сыртқы талдау қаржылық есеп негізінде
жүргізіледі. 13, 241 б
Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі ережелерін
қалыптастырды. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп қарастыруға болады:
1. Көлденең талдау;
2. Тікелей талдау;
3. Трендтік талдау;
4. Салыстырмалы талдау;
5. Факторлық талдау;
6. Қаржылық коэффициенттерді талдау;
Көлденең (уақытша)талдау – есеп берудің әрбір позициясын өткен
кезеңмен салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы бухгалтерлік
есептің түрлі баптарындағы абсолюттік және салыстырмалы ауытқуларын
анықтауға мүмкіндік береді.
Тікелей (құрылымдық) талдау - әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге
тигізетін әсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің
құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немес оның өнімдері бойынша қорытынды
көрсеткіштердегі жеке баптардың үлес салмағын анықтауға мүмкіндік береді.
Мысалы, ұзақ және ағымдағы активтердің кәсіпорын мүлкінің жалпы құнындағы,
яғни баланс валютасындағы үлес салмағы және тағы басқалар.
Тікелей және көлденең тауарлар бірін-бірі толықтырып отырады. Сондықтан
да есептік бухгалтерлік үлгі құрылымы секілді оның жеке көрсеткіштерінің
динамикасын да сипаттайтын кестелерді жиі жасайды.
Трендтік талдау – барлық көрсеткіштер 100% деп алынатын базистік жыл
деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуларын
есептеуге негізделеді. Басқаша айтқанда, трендтік талдау әрбір есеп
позициясын бірқатар өткен кезеңдермен салыстыруды және трендті, яғни жеке
кезеңдердің дербес ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерінен тазартылған
көрсеткіш динамикасының негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді. Трендтің
көмегімен болашақтағы көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы қалыптасады, ал
одан кейін перспективті, болжамдық талдау жүргізіледі.
Салыстырмалы (кеңістіктік) талдау – бұл фирмалардың, еншілес
фирмалардың, бөлімшелердің және цехтардың жекелеген көрсеткіштері бойынша
есебінің құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау, сондай–ақ
берілген фирманың көрсеткіштерін орташа салалық және орташа жалпы
экономикалық мәліметтері бар бәсекелес фирмалардың көрсеткіштерімен
салыстырғандағы шаруашылық аралық талдау болып табылады. 14, 274 б
Факторлық талдау – бұл жекелеген факторлардың қорытынды көрсеткішке
тигізетін әсерін зерттеудің реттелмеген тәсілі көмегімен талдау.
Сонымен қатар факторлық талдау қорытынды көрсеткіштерді оның құрамдас
бөліктеріне жіктегенде – тура, ал оның жеке элементтерін жалпы қорытынды
көрсеткішке біріктіргенде ол – кері (синтез) болуы мүмкін.
Қаржылық талдаудың нарықтық экономика жағдайындағы көбірек таралған
талдаудың түрі - қаржылық коэффициенттерді талдау болып табылады.
Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу
кезінде шамалардың біреуін бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке
қатынасы ретінде көрсетеді. Қаржылық коэффициенттерді есептеу баланстың
жеке баптарының арасында болатын өзара байланыстарға негізделген.
Олар кәсіпорынның қаржылық жағдайын кезекті факторлық талдау үшін
алғашқы база болып табылады және де олар талдау нәтижесінде талдау
жүргізушіге жасырын құбылыстарды ашуға мүмкіндік беретін екі шаманың
арасындағы өзара математикалық қатынастарды көрсетеді.
Шешімдер қабылдау үшін сәйкес коэффициенттерді талдаудың пайдалылығы
оларды дұрыс түсіндіруге байланысты болады.
Бұл – қатынастарды талдаудың ең қиын аспектісі, себебі ол осы
қатынастардың қалыптасуының ішкі және сыртқы факторларын білуді талап
етеді, мысалы, саладағы жалпы экономикалық жағдайлар, кәсіпорын
басшылығының саясаты және басқалар.
Қатынастарды үлкен байыптылықпен талдау қажет, өйткені, тек бір ғана
фактор үлкен әсер етуі мүмкін. Негізінен қатынас деңгейі өткен кезеңдегі,
теориялық дәлелденген салалық қатынаспен салыстырылады.
Коэффициенттер (салыстырмалы көрсеткіштердің) талдауы дегеніміз - есеп
берудің жеке деректерінің арасындағы немесе әр түрлі есеп берудің деректері
арасындағы қатынастарды есептеу және көрсеткіштердің өзара байланыстарын
айқындау.
Баланстанудың негізгі қалаушыларының бірі - Н.А.Блатованың
топтастыруына сәйкес, қаржылық көрсеткіштердің салыстырмалы көрсеткіштері
бөлу және үйлестіру коэффициентіне бөлінеді. Бөлу коэффициенті қаржылық
жағдайдың абсолюттік көрсеткіші, қорытындының (абсолют көрсеткіштерінің
топтарын кіргізетін) қай бөлігін құрайтынын айқындау үшін пайдаланылады.
Бөлу коэффициенті және оның есеп беру жылындағы өзгерістері субъектінің
қаржылық жағдайымен алдын ала таныстыру жолында үлкен роль атқарады.
Үйлестіру коэффициенті қаржылық жағдайдың мәні бойынша әр түрлі абсолюттік
көрсеткіштерінің немесе олардың әр түрлі экономикалық маңызы бар
үйлесімдерінің арақатынастарын көрсету үшін пайдаланылады. Қаржылық
коэффициенттерді талдау - есеп беру жағына және бірнеше жылғы олардың
мәндерін базалық мөлшерлермен салыстыру және олардың динамикасын зерттеу.
Салыстыру базасы ретінде, теоретикалық негізделген немесе тәжірибелік сұрау
нәтижесінде алынған олардың оптималдық немесе престикалық мәндерін
сипаттайтын мөлшерлер бола алады. 15, 108 б
Жоғарыда көрсетілген әдістермен қатар, қаржылық талдауда
экономикалық, сондай–ақ экономикалық және математикалық статистиканың түрлі
тәсілдері қолданылады.
Кәсіпорындар ресурстарының нарықты құрылу үрдісі (материалдық және
материалдық емес), олардың нарықтык айналымға кіруі, Қазақстандағы
меншіктік қайта құрылымның жаңа кезеңімен тікелей байланысты. Бұл үрдістің
тежелуіне әлде де түрлі операциялар жасағанда ресурстарды құндылық
бағалаудың жоқгығы себеп болып отыр.
Кәсіпорынның мүліктік және мүліктік емес потенциал құндылығының
анықталуы, мемлекеттік немесе мемлекетгің катысуымен, нарыктық
инфрақұрылымның жүйесін құру қызметін бағалауға байланысты. Өндірістік
операцияларды басқару механизмдерге байланысты мынадай бөлімдерден тұрады:
Нарықтық бағалаудан кейін айналымға және жаңа бизнестің қалыптасуына
негіз бола алатын аталған кезеңдердің қойылымы, кәсіпорындарды қайта
құрумен, кәсіпкерліктің дамуымен, кәсіпорынның мүліктік және мүліктік емес
ресурстарының қайта құрылуымен байланысты.
Кәсіпорын ресурстарының инфрақұрылымы кәсіпкерлік қызметтің бірқатар
бағыттағы нарығын қалыптастырады. Ресурстардың айналымын қамтамасыз
ететінін бағалау. Демек, сатушы мен сатып алушының арасындағы мәміленің
болуы.
Нормативтік база шегіндегі бағалау технологиясының нарықтарында
кәсіпорын бизнесін бағалау 3 тәсіл бойынша жүргізіледі: нарықтык, табыстық
және шығындық.
Бизнес - бұл заңды, жеке түлғалардың нақты қызметі.
Мұнда заңды тұлға - кәсіпорын, азаматтық құқықтардың объектісі болып
табылады да, кәсіпкерлік қызмет үшін қолданылатын мүліктік кешен ретінде
қарастырылады.
Мүліктік кешен жер телімдері, ғимараттар мен кұрылыстарды, машина мен
құрал-жабдықтарды, шикізат пен өнімдерді, материалдық емес активтерді және
мүліктік міндетгемелерді қүрайды.
Бірінші концепция мүліктік кешеннің құрамдастарын бағалаумен
байланысты.
Кәсіпорын бизнесін бағалау мүліктік кешеннің құрамдастарын бағалауына
әкеледі: нарықтық, табыстық және шығындық тәсілдерді қолданып, негізгі
қаражаттардың мүліктік құқықтар құнының есебінсіз бағалауға болады.
Мұнда, бір-бірінен жекеше бағаланатын (орындық, компьютер, ғимарат,
станок, бассейн, жер телімі жэне т.б.), мүліктік кешеннің құрамдастарын
бағалау жөнінде айтылып отыр. Мүліктік кешеннің кұрамдастарын бөлек
бағалау, мүліктік кешен жиынтығы түрінде бола алатын қосымша құнды
анықтаумен байланысты және олардың кейінгі аккумуляциясын болжамайды.
Екінші концепция, кәсіпорын бизнесін бағалағандағы пайда болатын
қосымша құнның анықталуымен тікелей байланысты.
Кәсіпорын бизнесін жүйе ретінде қарастырсақ, құрамына тауар нарығының
секторын бакылауға рұқсат ететін, оның мүліктік кешені мен құқық жүйесі
немесе қоржыны кірсе, мүліктік кешеннің жиынтығында қосымша құнның пайда
болуы мүмкін. 10, 141 б
Құқық жүйесі немесе қоржыны, кәсіпорынға бизнес жүйе ретінде тауар
нарықтарында тиімді бәсекелесуге рұқсат етеді.
Құқықтар жүйесі немесе қоржыны өзіне мыналарды қосуы қажет:
- кәсіпкерлік қызметті іске асыратын, кәсіпорынға республикалық және
атқарушы жергілікті билік органдары беретін лицензиялардан,
сертификаттардан және тағы басқалардан пайда болатын нарықта жұмыс істеу
құқығы;
- кәсіпорынға табыс әкелетін жал құқығы, субжал, кепіл және т.б;
- бизнес бойынша әріптестердің келісім-шарт жүйелерінен пайда болатын
құқықтар (материалдар мен шикізатты жеткізу келісім-шарттары, тауарлық
өнімдерді сатып өткізу келісім-шарттары және т.б.);
- кәсіпорын акцияларының бақылау пакеттерінен пайда болатын кұқықтар;
- материалдық емес активтерді қалыптастыратын артыкшылығы бар кұқыктар.
Жоғарыда аталғандарды ескере отырып, кәсіпорынның бизнесін бағалаудың
объектілері мыналар болуы керек:
- кәсіпорынның мүліктік кешені;
- кәсіпорынға (фирмаға) нарықтың секторын бақылауға рұқсат ететін
құқықтар жүйесі немесе қоржыны;
- кәсіпорынның (фирманың) тауар нарықтарында бәсекелесуге қабілетілігі.
Сөйтіп, кәсіпорын (фирма) бизнесін бағалау екі концепцияны қолдану
арқылы жүзеге асырылады.
Бірінші концепция, сатып алу-сату мәміле кезіндегі кәсіпорын (фирма)
бизнесінің бағалауын болжайды. Бұл жағдайда бизнестің кұны екі құрамдас
бөліктерден қалыптасады: мүліктік кешеннің кұнынан және материалдық емес
активтердің құнын сипаттайтын кұнға қосымша бағалануынан.
Екінші концепция, бағалау кезінде тауар нарығындағы бағаланатын
сектордың бағалау сыйымдылығын болжайды.
Қазақстан Республикасы заңнамасының талдауы мен нарықта неғұрлым
салмақты болып табылатын табыс формуласында көрсеткендей, артықшылығы бар
құқықтардың көлемін бағалану, патенттік монополиялардың шекараларын
анықтауға мүмкіндік береді. Тауар нарығының үлкен секторлар
монополияларымен байланысын патенттік монополизмдердің мүмкіндіктерін құқық
иеленушілер қүкықтарымен байланыстырады, атап айтқанда: 1
- иелігіндегі интеллектуалдық меншік объектілерін өз талабына сай
қолдану;
- оларды пайдалануға, басқа тұлғаларға рұқсат етпеу;
- белгілі шарт негізінде, интеллектуалдық меншікті бағалауға жеке
объектілерін пайдалануға рұқсат ету.
Аталған ғылыми дәлелденген артықшылықтарды, құқық иеленуші өнім
нарығында жоғары технологиялық өнімдерінің көлемін ұлғайтуға мүмкіндігі бар
нарықтардың үлкен секторларын қатаң бақылау үшін қолданылады.
Айырықша құқықтарының ірі портфелі шоғырланған технологияларды
меңгерген жоғары технологиялық компаниялар мен корпорациялар ғылыми
дәлелденген өнім құқық иеленуші нарықтарын басқаруға, миллиардтаған
табыстар алуға белгілі мүмкіндіктер алады.
Айырықша құқықтар портфелінің көмегімен тауар нарығының ірі секторларын
басқару бойынша компаниялардың мүмкіндіктерін бағалау, олардың айырықша
құқықтар мен бизнесін бағалауына қосылады.
Бағалау мақсаты - кәсіпорынның нарықтық құнын есеп айырысуымен
негіздеу.
Кәсіпорындарды бағалау белгілі бір нақты міндеттің орындалуына
бағынады. Бағалаушы, жасалып жатқан бағалаудың міндетін білгеннен кейін
ғана керекті әдістемені дұрыс таңдай алады.
Кәсіпорынның құнын бағалау көбінесе келесі жағдайлардан туындайды:
1) кәсіпорынды сату;
2) кәсіпорын мүлігінің бөлігін сату (жер телімі, ғимараттар,
құрылыстар);
3) ұйымды қайта құру немесе кәсіпорынды тарату (қосылу, бөліну, сіңісу
және т.б.), және кәсіпорынның банкротқа ұшырағандағы төрелік сот және
меншік иелерінің шешімі бойынша жүргізіледі;
4) бағалы қағаздар нарықтарында кәсіпорын акцияларьн сатып алу және
сату (акционерлік меншіктегі кәсіпорындарды немесе оның бөлігін сатып алу);
5) жауапкершілігі шектеулі коғамда немесе серістестіктің жарғылық
қорының үлесін сатып алу және сату (үлес ақша бірлігімен бағаланады);
6) кәсіпорынды жалға беру. Құнды бағалау жал төлемін белгілеу үшін
маңызды;
7) кәсіпорынды жетілдіру максатында инвестициялық жобаның орындалуы
мен оның негізделуі кезінде кәсіпорын құнын білу қажет;
8) несие алу үшін кәсіпорын мүлігін кепілге беру;
9) кәсіпорын мүлігін сақтандыру;
10) мүлікке салық салу үшін, оның салық базасын анықтау;
11) негізгі қорларды кайта бағалау.
Сонымен, мүліктік кешен құнын бағалану негізділігі мен дәлелділігі
көбінесе бағалауды қолдану аумағының дұрыс анықталуына тәуелді, яғни сатып
алу және сату, несие алу, сақтандыру, салық салу, т.б.
Кез келген мүліктің құнын, бір-бірімен тығыз байланысты екі тәсілмен
анықтауға болады: біріншіден, осы мүлікті басқа бір мүліктің кейбір санына
(ақша эквиваленті мағынасында) алмастыруы. Екіншіден, мүлік иесі болашақта
алатын табыстардың ағымды құнын анықтауы.
Құн, шығындар және баға түсініктемелері бойынша айырмашылықтарды білу
қажет. Құн - алушының (инвестор) бағаланатын меншікті алуға жұмсайтын
төлемнің мөлшері. Шығындар - бағаланатын ұқсас меншік объектісін құру үшін
қажет болатын шығын мөлшері. Бұл шығындар сатып алушы төлеуге дайын сомадан
айырмашылығы болмауы мүмкін. Баға бірдей объектілер мен басқа сатып
алушылардың активтілігін және сатып алушылардың қажеттіліктерін қоса
алғанда, бұл шығындар бағалау күнімен салыстырғанда өз құнынан жоғары
немесе төмен болуы мүмкін. Тек қана жетілген нарық жағдайында, құн және
баға бір-бірімен тең болады. Мүлікке қатысты құн, өзімен нақты шарттардың
нәтижесі болатын бағаны усынады. Баға - өткен мәмілелердегі ұқсас
объектілерді сатып алуға қанша жұмсалғанын көрсететін факт. Бағалаушы
талдау жасағаннан кейін ғана, мүлік кұнының ағымдағы төленген немесе
алынған бағасы бола алатындығы туралы айта алады. 16, 169 б
Сөйтіп, бағалаудың тағайындалуына тәуелді мүлік әр түрлі құнға ие
болады.
Тәжірибеде бағалаушы келесідей негізгі құралдардың түрлерін қолданады:
Негізделген нарықтық құн - ашық және бәсеке нарығындағы мүлік түріне
берілетін баға. Экономикалық рационалды, мәмілеге ерікті баратын және қажет
ақпаратпен қамтамасыз етілген сатушы мен сатып алушы арасында еркін
бәсекені көрсетеді. Қаржыландырудың ерекше шарттарына сәйкес, сатып алу мен
сатудың жағдайлары, екі жақтың жеткіліксіз ақпараттануы, нарық деформациясы
және т.б. факторлардың әсерінен, тәжірибеде нақты мәмілелердің бағалары
нарықтық қүннан айырмашылығы болады. Нарыктық емес құн ретінде, мысалы,
нормативті есептелетін құн бола алады. Нормативті есептелетін құн -
нормативтер мен әдістер басқару органдарын бекіту негізінде есептелетін
мүліктік кешеннің құны. Қарастырылып отырған мүліктік кешеннің түрлері үшін
нормативтердің (ставкалардың, коэффициенттердің) бірлік шкалалары
қодданылады. Нормативті есептелетін құн ретінде, мысалы, кәсіпорын
мүлігінің салық салу құны болып табылады. Кәсіпорын мүлігіне салық салу
үшін салықтық база ретінде негізгі қаражаттардың, материалдық емес
активтердің, қорлар мен шығындардың орташа жылдық қалдық құны жатады. Салық
салу құнын есептеу үшін кәсіпорын мүлігінің бухгалтерлік есебінің баланстық
активіндегі қалдықтар алынады. Нормативті есептелетін құнның тағы бірі,
жерге салық салу үшін, жер телімінің құнын анықтау болып табылады.
Бағалау қызметі ғылымының негізінде, бағалау бойынша кез келген
тапсырманы орындау үрдісін қадағалайтын, бірқатар қағидалары бар.
Кәсіпорынның мүліктік кешен құнын бағалау кезіндегі қажет негізгі
экономикалық ортақ қағидаларын қарастырайық.
Кәсіпорынның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз кезеңіндегі
қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады, оның
төлеу қабілеттілігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің үздіксіздігін
және кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етеді. 17,
120 б
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы деген ұғым келешектегі төлем
қабілеттілікпен тығыз байланысты. Қаржылық тұрақтылықты бағалау талдаудың
сыртқы субъектілеріне (әсіресе инвесторларға) кәсіпорынның қаржылық
мүмкіндіктерін ұзақ мерзімге (бір жылдан аса) анықтауға мүмкіндік береді.
Нарықтық экономика жағдайында өндіріс процесін жүзеге асыру, оны ұлғайту,
кәсіпорынның әлеуметтік және басқа да мұқтажын өзін-өзі қаржыландыру, яғни
меншікті қаражаттар, ал олар жеткіліксіз болғанда - қарыз қаражаттары
есебінен жүргізілетіндіктен, сыртқы қарыз беру көздерінен қаржылық тәуелсіз
болудың мәні зор, алайда оларсыз да жұмыс жүргізу қиын, ал кейде тіпті
мүмкін емес. Сондықтан заемдық, меншікті және жалпы капиталдардың ара-
қатынастары әр түрлі қырынан зерттеледі. Ол үшін бірнеше жылдардағы К³1,
K³2, К³3 капитал құрылымының коэффициенттері есептеледі және талданады:
K³1 = Заемдық қаражаттар
Жалпы капитал
Осы жағдайдағы заемдық қаражаттар кәсіпорынның міндеттемелерін
білдіретін ағымды пассивтерді, ұзақ мерзімді пассивтерді, басқа да
пассивтерді білдіреді (яғни II және III баланс пассиві бөлімінің
қорытындысы).
Қаржылық тұақтылық дегеніміз сенімді кепілдігі бар төлем қабілеттілік,
нарық конъюктурасының кездейсоқтығы мен серіктестердің әрекеттеріне тәуелді
болмау. Сондықтан бағалаудың осы түрі, жақыннан қараған кезде, төлем
қабілеттілікке жатады. Көбінесе төлем қабілеттілікті өтімділікке ұқсатады
және керісіше. Сондықтан кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы деп, менің
ойымша, қаржылық тұрақтылықты біршама ұзақ мерзімге қамтамасыз ететін
қаржылық теңдестік нүктесін түсіну керек. Теңдестік нүктесі - бұл
нормативтік база емес, қауіпсіздік алаңы, бұл қаражаттарды қарызға алуға
тиым салуды және меншікті қаражаттарды жинауды емес, керісінше тек
теңдестіктің ұтымды деңгейін білдіреді. Яғни бір сөзбен айтқанда мүмкін
болатын шеткі деңгей (өзін-өзі өтеу нүктесі).
Кәсіпорынның қаржылық жағдайынының маңызды сипаттамаларының бірі -
ұзақ мерзімді болашақ позициясынан қызметінің тұрақтылығы. Шаруашылық
жүргізуші субъектінің қызметі жан-жақты сипатталуы мүмкін, бірақ ең жалпы
жағдайда оны ақша қаржаттарының кезектескен ағып келуі мен ағып кетуінің
жиынтығы ретінде қарастыруға болады. Ақша ағымының бір бөлігі кәсіпорын
қызметінің кысқа мерзімді болашағы сипаттамасына жатады, ал екінші бөлігі
осы қызметті ұзақ мерзімді аспектіде сипаттайды. Соңғысы ең алдымен
кәсіпорынның жалпы қаржылық құрылымына және кредиторлар мен инвесторлардан
тәуелділік дәрежесіне байланысты болады (Ковалев В.В.,2007).
Тауарлы-материалдық қорлардың қалыптасу көздерін сипаттау үшін үш
негізгі көрсеткішті анықтайды:
Меншікті айналым капиталы. Ол меншікті айналым қаражаттарын сипаттайды,
өткен кезеңмен салыстырғандағы оның ұлғаюы кәсіпорын қызметінің онан арғы
дамуын дәлелдейді. Бұл көрсеткіш келесі формуламен (5) анықталады 16, 275-
285 б:
Со.к.= Ск - Да , (1)
мұндағы Со.к. – меншікті айналым капиталы;
Ск – меншікті капитал;
Да – ұзақмерзімді активтер.
ТМҚ-ның меншікті және ұзақ мерзімді қарыздық қалыптасу көздері немесе
перманентті айналым капиталы. Ол алдыңғы көрсеткіштің ұзақмерзімді
міндеттемелер соммасына ұлғаюымен анықталады, оның формуласы (6) келесідей
анықталады 16, 275-285 б:
Сокд= Со.к. + До,
(2)
мұндағы, Сокд- перманентті айналым капиталы;
До – ұзақмерзіміді міндеттемелер.
ТМҚ негізгі қалыптасу көздеренінің жалпы мөлшері келесі
формуламен (7) анықталады:
ИО= Сокд + Кк, (3)
мұндағы, ИО- ТМҚ негізгі қалыптасу көздеренінің жалпы мөлшері;
Кк – қысқа мерзімді несиелер мен қарыздар.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын бейнелейтін негізгі көрсеткіштердің бірі
баланс валютасында меншікті қаражаттардың үлесін анықтайтын тәуелсіздік
коэффиценті болып табылады, ол формула (8) бойынша анықталады 18, 249-256
б:
, (4)
мұндағы, Кн- тәуелсіздік коэффиценті;
Ск – меншікті капитал, мың теңге;
∑К – капиталдың жалпы соммасы, мың теңге.
Қалыптасқан қауіпті жағдайды тәуелсіздік коффицентіне кері көрсеткіш болып
табылатын тәуелділік коэффиценті де көрсетеді. Ол келесі формула (9)
бойынша қарастырылады 18, 249-256 б:
немесе Кз = 1- Кн, (5)
мұндағы, Кз- тәуелділік коэффиценті;
Зк- қарыз капиталы.
Қаржылық тұрақтылықты сипаттайтын келесі көрсеткіш қаржыландыру коэффиценті
болып табылады, оның формуласы (10):
(6)
мұндағы, Кф – қаржыландыру коэффиценті.
Коэффицент кәсіпорынның қызметінің қай бөлігі меншікті қаражаттар арқылы,
және қай бөлігі қарыз қаражаттары арқылы қаржыландырылатынын көрсетеді.
Оның мәні Кф ≥ 1 болуы қажет.
Қарыз және меншікті қаражаттар арақатынас коэффиценті активтерге салынған
меншікті капиталдың 1 теңгесіне қанша қарыз капиталы тартылғанын
сипаттайды, ол келесі формуламен (11) есептеледі 18, 249-256 б:
(7)
Бұл көрсеткіштің қалыпты шегі Кзс ≤ 1.
Қаржылық тұрақтылықты сипаттайтын негізгі көрсеткіштердің бірі болып
маневірлілік коэффиценті табылады. Коэффицент еркін маневр жасауға
мүмкіндік беретін кәсіпорын меншікті капиталының қай бөлігі мобильді түрде
екенін көрсетеді. Бұл көрсеткіштің төменгі деңгейі кәсіпорын меншікті
капиталының маңызды бөлігі қысқа уақыт аралығында қолма-қол ақша-
қаражаттарына айналу мүмкіндігі жоқ, аз өтімді болып табылатын иммобильді
сипаттағы құндылықтарға шоғырланғанын білдіреді.
Кез-келген кәсіпорынның көптеген қаржыландыру көздері бар. Олардың
мөлшерін, құрамы мен құрылымын таңдай отырып, кәсіпорын белгілі
мүмкіндіктер алады да, өзіне кейбір міндеттемелерді жүктейді. Қаражаттарды
қатыстыру әдісін басқару мүмкіндігі нарықтық қатынас жүйелерінің келесі
ерекшеліктерімен анықталады.
Біріншіден, ресурстар (материалды, қаржылық, интеллектуалды,
ақпараттық және т.б.) жеке меншік иелері арасында тең бөлінбеген.
Екіншіден, белгілі көлемді және құрылымды ресурстарды қалай және
қайда пайдамен салуды білетін, бірақ ресурстары жоқ, немесе, керісінше,
уақытша бос ресурстарды иемденетін, бірақ оларды қолданудың нақты жолын
білмейтін көптеген жеке және заңды тұлғалар кездеседі.
Үшіншіден, ресурстарды қайта бөлуді реттеу жүйесінің екі жағы бар:
нормативті (бизнес жүргізудің әртүрлі аспектілері заң жүзінде реттеледі,
мысалы, кредиторлар талаптарын қанағаттандырудың кезектілігі) және
көтермелеу (ресурстарды уақытша пайдалануға беру кейбір сыйақы орнату
жолымен көтермеленеді: еңбекақы, жалдық төлем, пайыздар, дивидендтер және
т.б., көтермелеу мөлшері көптеген факторлармен белгіленеді, соның ішінде
ұсынылған ресурстарды жоғалту тәуекелі факторларымен).
Қаржылық ресурс қосымшасында нарықтың қалыптасқан ерекшеліктері
капиталды оның иелері қарыз алушыларға ұсынуында көрінеді. Бұл процедура
екі жаққа да пайдалы екен; кейде қарыз алушы позициясынан капиталды
негіздеген түрде қатыстыру меншікті қаражаттар көздерін қосымша
мобилизациялаумен салыстырғанда эконмикалық жағынан тиімдірек болуы мүмкін.
1.2 Кәсіпорынның инвестициялық қызметінің рөлі ерекшеліктері
Кез-келген кәсіпорынның қаржыны басқару жүйесіндегі маңызды салалардың
бірі инвестициялық қызмет болып табылады. Кәсіпорынның қаржылық ресурстары
ағымды шығындарды қаржыландыруға және инвестицияларға жұмсалады.
Инвестициялық қызметтің негізгі мақсаты, түптеп келгенде, кәсіпкерлік
табысқа немесе капитал өсіміне қол жеткізу болып табылады. Қазақстан
Республикасының заңнамасына сәйкес инвестиция дегеніміз – бұл табыс табу
мақсатында кәсіпкерлік қызмет объектілеріне салынатын ақша қаражаттары,
құнды қағаздар, мүліктер, мүліктік құқықтар, басқа да құқықтар болып
табылады.
Инвестициялар кәсіпорындардың тұрақты дамуын қамтамасыз етеді және
келесідей мәселелерді шешуге мүмкіндік береді:
қаржылық және материалдық ресурстарды жинақтау арқылы өздерінің кәсіпкерлік
қызметін кеңейту;
жаңа кәсіпорындарды сатып алу;
бизнестің жаңа түрлерін меңгеру нәтижесінде өз қызметін әртараптандыру.
Кәсіпорындар инвестициялық салымдарды әр түрлі нысандарда жүзеге асыра
алады, өйткені инвестициялау объектілері де алуан түрлі болып келеді.
Инвестициялау объектілері 1.1- суретте көрстетілген. 4, 129 б
Қаржылық (қоржындық) инвестициялар – бұл табыс алу мақсатында құнды
қағаздар нысанындағы қаржылық активтерді сатып алу. Бұл құнды қағаздар
қоржынын қалыптастыруға бағытталған ақша салымдары болып табылады.
Инвестициялар белгісі – инвестициялау мерзімі. Аталған белгі бойынша
инвестициялар қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді болып жіктеледі.
Қысқа мерзімді инвестициялар – бұл бір жылға дейінгі мерзімге салынған
ақша салымдары. Әдетте қаржылық инвестициялар қысқа мерзімді болып келеді.
Ұзақ мерзімді инвестицилар деп кәсіпорынға бір жылдан артық мерзімдер
ішінде қалыпты табыс көзін қамтамасыз ететін жобаларды жүзеге асыруға
салынған ақша қаражаттарын айтады. Ұзақ мерзімді инвестициялардың негізгі
түріне кәсіпорынның негізгі құралдарын, өндіріс барысын кеңейтуге жұмсалған
капитал салымдарын жатқызуға болады. 4, 42 б
Кәсіпорынның инвестиция барысына қатысу сипатына қарай тікелей және
тікелей емес инвестициялар болады. Тікелей инвестициялар жағдайында
инвестор-кәсіпорынның капитал салу объектілерін таңдауда тікелей қатысуын
түсінуге болады (өзге кәсіпорындардың жарғылық қорына, құнды қағаздардың
кейбір түрлеріне капитал салу). Тікелей емес инвестициялар барысында
инвестициялау объектілерін таңдау кезінде қаржылық дәнекершілер (брокерлік-
дилерлік компаниялар) немесе инвестициялық қорлар қатыса алады.
Инвестицияланатын қаражаттардың меншік белгісіне қарай жеке және
мемлекеттік инвестицияларды бөліп көрсетуге болады. Жеке инвестициялар
жеке тұлғалар мен мемлекеттік меншік нысанындағы емес кәсіпорындардың
капитал салымдарын сипаттайды. Мемлекеттік инвестициялар – бұл мемлекеттік
кәсіпорындардың, сондай-ақ мемлекеттік бюджеттің және мемлекеттік бюджеттен
тыс қорлардың капитал салымдары болып табылады.
Инвестицияларды дұрыс басқара білу кәсіпорынның экономикалық
тиімділігіне, қаржылық тұрақтылығына, оның өз бизнес саласындағы
өміршеңдігіне айтарлықтай әсер ететіні сөзсіз. Сондықтан да, инвестициялық
қызметті басқару кәсіпорындағы қаржы менеджментінің маңызды да жауапты
міндеттерінің бірі болып табылады.
Кәсіпорын деңгейінде инвестицияларды басқару капитал салымдарының ең
тиімді нұсқаларын жүзеге асыруға бағытталады. Осы орайда кәсіпорындардың
инвестицияларды басқару барысына толығырақ тоқтала кетелік (2-сурет). 5,
137 б
Кәсіпорын деңгейінде инвестицияларды басқарудың бірінші кезеңі – бұл
елдегі инвестициялық жағдайды (климатты) талдау. Ол келесідей
көрсеткіштерді ескереді:
жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ), ұлттық табыстың және өнеркәсіптік тауарлардың
өндіріс көлемінің динамикасы;
ұлттық табысты бөлудің динамикасы;
мемлекеттің инвестициялық қызметті заңды түрде реттеуі, бақылауы және
ынталандыруы;
инвестициялық нарықтардың, бірінші кезекте несие нарығы мен құнды қағаздар
нарығының, даму деңгейі.
Келесі кезең – кәсіпорынның экономикалық даму стратегиясын ескере
отырып, оның инвестициялық қызметінің нақты бағыттарын анықтау. Бұл кезеңде
кәсіпорын инвестициялық қызметінің салалық бағытын, сонымен қатар өз
қызметінің жекелеген кезеңдеріндегі инвестициялаудың негізгі нысандарын
анықтайды. Бұл үшін экономиканың жекелеген салаларының инвестициялық
тартымдылығы, яғни олардың конъюнктурасы, осы салалардың өнімдеріне деген
сұраныстың динамикасы мен болашағы зерттеледі.
Экономика салаларының инвестициялық тартымдылығын зерттеу барысында
жүргізілген талдау жұмыстары келесідей маңызды сұрақтарға жауап табуға
мүмкіндік береді:
осы саланың елдегі және әлемдегі дамуының тарихи негіздері;
бәсекелестік шарттары – салаға кіру кезіндегі бөгеттердің болуы, саладағы
бәсеклестердің өзара қатынастары, солардың өнімі тәріздес тауарлардың пайда
болу мүмкіндігі;
өндірушілердің өндірістік қабілеті мен сатып алушылардың төлем
қабілеттілігі;
осы салаға байланысты қолданыстағы заңнаманың негіздері.
Аталған мәліметтер бойынша осы саладағы кәсіпорындарға инвестициялар
салудың тиімділігі мен болашағы туралы қорытындылар қалыптасады.
Келесі кезең, яғни инвестициялар салудың нақты объектілерін таңдау,
инвестициялық нарықтағы ұсынысты талдаудан басталады. Содан кейін
кәсіпорынның инвестициялық қызметінің негізгі бағыттарына және экономикалық
стратегиясына сәйкес келетін жекелеген инвестициялық жобалар таңдап
алынады. Барлық таңдап алынған инвестициялық объектілер олардың
экономикалық тиімділігі жағынан талдауға алынады. Осы талдаудың қорытындысы
бойынша инвестициялық жобалар экономикалық тиімділігі (табыстылығы) бойынша
сараланып, солардың ішінен неғұрлым үлкен табыс алып келетін жобалар таңдап
алынады.
Инвестицияларды басқарудың тағы да бір өте маңызды кезеңі –
инвестициялық ресурстардың қажетті көлемін анықтау және оларды қаржыландыру
көздерін іздестіру болып табылады. Бұл кезеңде кәсіпорынның жоспарлы
бағыттары бойынша инвестициялық қызметті жүзеге асыруға қажетті қаржылық
ресурстардың жалпы көлемі анықталады. Инвестициялық ресурстарға деген
мұқтаждықтарға сүйене отырып, оларды қаржыландыру көздері анықталады.
Кәсіпорынның меншікті қаражаттары жетіспейтін жағдайда шеттен қаражаттар
тарту туралы шешім қабылданады.
Жоғарыда аталған шаралардың барлығын жүзеге асырған соң кәсіпорынның
инвестициялық қоржыны қалыптасады. Инвестициялық қоржын кәсіпорынның барлық
инвестициялық жобаларының жиынтығы болып табылады.
Инвестицияларды басқарудың қорытынды кезеңі – инвестициялық
тәуекелдерді басқару болып табылады. Бұл кезеңде алдымен кәсіпорын барлық
инвестициялық объектілер бойынша кездесуі мүмкін тәуекелдерді анықтап алып,
содан кейін осы тәуекелдерді мүмкіндігінше азайтуға байланысты шаралар
қолданылады.
Инвестициялық сипаттағы басқарушылық шешімдерді қабылдаудың негізінде
болжамдалған инвестициялардың көлемі мен болашақ ақша кірістерінің көлемін
бағалау және салыстыру жатады. Салыстыруға жататын көрсеткіштер уақыттың әр
түрлі мезетіне жататындықтан, мұндағы өзекті мәселе оларды салыстыру болып
табылады. Оларды салыстыру барысында көптеген объективті және субъективті
факторларға көңіл аударылады: елдегі инфляция деңгейіне, инвестицияланатын
қаражаттардың көлемі мен олардан келетін ақша ағындарына, инвестициялық
жобаларды талдаушы маманның біліктілігіне және т.с.с.
Инвестицияларды нақты (капитал құрушы) – жаңа кәсiпорын құруға, iс-
әрекеттегi кәсiпорынды қайта құруға немесе техникалық жарақтандыруға
бағытталған салымдар және қаржылық (портфельдi) – мемлекеттiң, әртүрлi
кәсiпорындардың, инвестициялық қорлардың бағалы қағаздары мен акцияларын
сатып алуға жұмсалған салымдар деп бөлуге болады. Бiрiншi жағдайда қаржы
салымдарын жасайтын салымдар деп бөлуге болады. Бiрiншi жағдайда қаржы
салымдарын жасайтын кәсiпорын-инвестор, өзiнiң өндiрiстiк өзiнiң өндiрiстiк
капиталын – негiзгi өндiрiстiк қорларды және олардың жұмыс iстеуiне қажеттi
айнымалы бағалы қағаздардан табыс-дивидендтер алу арқылы ұлғайтады. Мұнда
өндiрiстi құруға ақша қаражаттары салымдарын, инвестициялық жобаларды iске
асыруға қаржы құралдарын тарту үшiн акцияларды шығарған басқа кәсiпорындар
мен ұйымдар жасайды. 6, 107 б
Жаңа өндiрiстi Өндiрiстi Тиiмдiлiктi Мемлекеттiк
құруға кеңейтуге арттыруға басқару
бағытталған бағытталған бағытталған органдарының
инвестиция-лар инвес-тициял инвес-тициял талаптарын
ар ар орындауға
бағытталған
инвестициялар
Тәуекелдiлiктiң жоғары Тәуекелдiлiктiң төмен
деңгейi деңгейi
Cурет 3. Инвестиция түрi мен тәуекелдiлiк деңгейi арасындағы байланыс.
Сонымен қатар, тiкелей және жанама инвестициялар болады. “Тiкелей
инвестицияларды мемлекеттiк қолдау туралы” Қазақстан Республикасының
Заңында тiкелей инвестициялар – бұл Қазақстан Республикасының
кепiлдiктерiне байланысты және Қазақстан Республикасына берiлетiн ресми
техникалық көмек немесе гранттар шеңберiне кiретiн инвестицияларды
қоспағанда, инвестициялардың барлық түрi. Ал жанама инвестициялар – бұл
бағалы қағаздар немесе мүлiктiк құнды заттар жиынтығына жасалған салымдар,
деп көрсетiлген.
Инвестициялардың барлық түрлерiнiң кәсiпорынның тiршiлiкке
қабiлеттiлiгiн сақтауда және оның дамуында маңызы зор.
Нақты активтерге инвестициялауды дайындау және талдау, инвестициялардың
түрлерiне, яғни олар арқылы кәсiпорын алдында, тұрған қандай мәселелердi
шешу қажет екендiгiне байланысты. Осы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
3
1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалаудың теориялық негіздері мен рөлі
1.1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалаудың объектісі, принципі,
мақсаты мен міндеттері
5
1.2 Кәсіпорынның инвестициялық қызметінің рөлі ерекшеліктері
18
1.3 Қазақстанда инвестициялық жобаларды бағалаудағы әлемдік тәжірибені
қолдану ерекшеліктері
29
2 UHY Сапа-Экспертиз мысалында Атамекен АҚ-ның қаржылық және
инвестициялық әлеуетін талдау мен бағалау
2.1 Атамекен АҚ-ның экономикалық қызметін талдау
34
2.2 Атамекен АҚ-ның қаржы экономикалық тұрғыдан талдау және
бағалау
40
2.3 Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын бағалау
49
3 Кәсіпорынның инвестициялық қызметін бағалауды жетілдіру жолдары
3.1 Кәсіпорынның инвестициялық қызметін бағалауды жетілдіру
жолдары
58
3.2 Кәсіпорынның қаржылық қызметін жетілдіру
61
Қорытынды
74
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
77
КІРІСПЕ
Кәсіпорын экономикалық көрсеткіштерінің жақсы жетістіктерге жету
мақсатында, тәжірибелік және ізденіс жүйесі меншікті басқару факторының
негізі ретінде бағалау қызметі қолданылады.
ҚР бағалау қызметі туралы заңына сәйкес мемлекеттік меншікті
жекелендіру кезінде, басқаруды сенімділікке беру немесе жалға беру, сату,
сатып алу, жарғылық қордың салымы ретінде ипотекалық несиенің жүргізілуі
кезінде қоғамдық бағалау үлкен роль атқарады. Сонымен қатар мүлік туралы
мәмле кезінде міндеттелген бағалау жүргізіледі. 1
Бағалау қызметі ғылыми негізде, оның кез келген тапсырманы орындау
үрдісін қадағалайтын, бірқатар кағидалар мен жылжымайтын мүлік кұнына әсер
ететін ортаның факторларын қарастырады.
Бүгінгі таңдағы түсінік бойынша ,бизнес-жұмыспен қамту және қызмет
көрсетуде өнім өндіріп, өткізуде табиғи игілікті өндіруші кәсіпорындар мен
ұйымдардың, сондай-ақ пысық адамдардың коммерциялық ісі болып табылады.
Басқаша айтсақ, бизнес пайда келтіру немесе қайсыбір материалдық пайда табу
мақсатындағы шаруашылық жүргізуші субъектінің кәсібі, жұмыстың нәтижесі
немесе іс-әрекеттің басқадай түрлері.
Нарықтық қатынастар кезінде кәсіпорындар өз-өзімен шаруашылық субъект
болып, мәселелерін өзі шешуге мүмкіншілігі бар. Бұл мәселелердің ішінде
сыртқы және ішкі нарықта өздеріне жақсы әріптестерді таңдау. Нарықтық
экономикада кәсіпорын өз (жұмыстарын) қызметтерін дұрыс және қатесіз
жүргізсе, оның қызметіның нәтижесінде тиімді болуы тиіс. Басқа сөзбен
айтқанда, шаруашылық субъектісінің қызметінің тиімділігі, басқарушылардың
объективтілігі оперативтілігімен, мәселелерді шешуінің дұрыстылығымен
көрсетіледі.
Нарықтық жағдайда кәсіпорынның өмір сүруі және нарықта тұрақтылығы
қаржы тұрақтылығына тәуелді. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның қаржы
қорларының жағдайын көрсетіп, ақша қаражаттарын маневрлендіріп және тиімді
қолданып өнім сату және өндіріс процесстің үзіліссіздігін
қамтамасыздандырады.
Тақырыптың өзектілігі нарықтық қатынастардың дамуына байланысты
еліміздің экономикасының қаржылық қатынастарының жан-жақты дамуын, қаржылық
тұрақтылықты қамтамасыз ету негізінде жалпы ұлттық экономикалық белсенді
қызметті қалыптастырудың бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына
қосылуға бет алған Қазақстан Республикасы үшін маңызы зор болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын тұрақтандыру саясаты қаржылары стратегиялық
және тактикалық мiндеттердi мақсатты түрде iске асыруға бағытталады.
Мысалы, рыноктағы корпорация тауарының өтiмдiлiгiн көбейту немесе сұранысты
өсiру активтер мен меншiк капиталдарының пайдалылығы мен рентабельдiлiгiн
арттыру, баланстық төлем қабiлетiн және өнiмдiлiгін сақтау, акционерлер
жағдайын жақсарту және инвестициялық климатты жақсарту болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – инвестициялық мақсаттағы кәсіпорындардың
қаржылық қызметін бағалау және талдау негіздеріне сүйене отырып,
инвестициялық сипаттағы тиімді шешімдер қабылдаулың бастапқы негіздерін
игеру болып табылады.
Осы мақсатқа жету барысында келесідей міндеттер қарастырылады:
- Инвестицияның жалпы сипаты мен кәсіпорынның инвестициялық қызметінің
негіздеріне тоқталу;
- Инвестициялық мақсаттағы кәсіпорындардың қаржылық қызметін талдау мен
бағалаудың теориялық негіздеріне тоқталу;
- Кәсіпорынның инвестициялық саясатының жүргізілу барысын талдау;
- Кәсіпорындардың қаржылық жағдайын талдау мен бағалаудың объектісі,
принциптері мен мақсаттарына тоқталу;
- Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалаудың шетелдік тәжірибелеріне
тоқталу және оларды отандық экономикаға енгізу мәселелерін қарастыру;
- Атамекен АҚ-ың инвестициялық инвестициялық қызметін жетілдіру мен
бағалау әдістерін қарастыру;
- Қазақстандық кәсіпорындардың инвестициялық саясатын жетілдіру мен
инвестициялық қызметті басқару мен бағалау туралы мағлұматтар беріп
кету болып табылады.
Дипломдық қызметтің зерттеу объектісі ретінде Атамекен АҚ алынды. Осы
қызметтің бірінші бөлімінде кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың мәні,
мақсаты, әдістері және басқару жүйесі қарастырылса, екінші бөлімде
Атамекен АҚ-ның қаржы - шаруашылық қызметі талданды.
Зерттеу пәні. Инвестициялық мақсаттардағы кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдау мен бағалаудың теориялық, практикалық және ғылыми негіде
зерттеудің жиынтығы.
Ғылыми жаңалығы. Инвестициялық мақсаттардағы кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдау мен бағалау бойынша жетілдіру ұсыныстары берілді.
Жұмыс үш тараудан тұрады. Бірінші тарауда кәсіпорындардың инвестициялық
қызметін басқарудың негіздері, инвестициялық саясатты қалыптастырудың және
жүзеге асырудың принциптері қарастырылады.
Екінші тарауда инвестициялар бойынша шешімдер қабылдаудың әдістері
қарастырылып, оларды нақты тәжірибе жүзінде қолдану жағдайлары
қарастырылады. Әлемдік тәжирибеде кеңінен қолданылатын инвестициялық
жобаларды талдау әдістері мысалдармен өрнектеле отырып қарастырылды және
Атамекен АҚ мысалында кәсіпорынның нақты инвестициялық жобасы талданды.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасының инвестициялық тартымдылығын
жетілдіру және кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауды жетілдіру жолдары
ұсынылған.
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН БАҒАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ МЕН РӨЛІ
1.1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалаудың объектісі, принципі,
мақсаты мен міндеттері
Кәсіпорынның қаржысы − бірыңғай қаржы жүйесінің құрамды бөлігі және
айырықша сферасы болып табылады, оның орталықтандырылмаған бөлігін құрайды,
материалдық және материалдық емес игіліктер жасалатын және елдің қаржы
ресурстарының негізгі бөлігі қалыптасатын қоғамдық өндірістің басты буынына
қызмет көрсетеді. Елдегі ақша қтынастарының аса маңызды сферасын, атап
айтқанда, жасалатын қоғамдық өнімді, ұлттық табысты және ұлттық байлықты −
халықтың қажеттіліктерін, өндірістік емес сфераның материалдық шығындарын
қамтамасыз етудің көздерін алғашқы бөлуді қамтитындықтан бұл буынның
қаржысы қаржылардың негізгі, бастапқы бөлігі болып табылады.
Кәсіпорынның қаржысы қаржы жүйесінің сферасы ретінде қоғам
экономикасының іргетасын қалыптастырады, өйткені мұнда материалдық және
материалдық емес игіліктер жасалады. Шаруашылық жүргізуші субъектілер
қаржысының сферасы шеңберінде материал, еңбек және қаржы ресурстарын
көпшілік бөлігі шоғырландырылады, бұл қоғамда ұлғаймалы ұдайы өндіріс
процесін қамтамасыз етеді.
Кәсіпорын қаржысының болуы, жалпы мемлекеттің қаржысы сияқты, тауар-
ақша қатынастарының өмір сүруімен және экономикалық заңдардың іс-әрекетімен
байланысты. 9, 265 б
Кәсіпорын қаржысы ақша нысанында ұлғаймалы ұдайы өндіріс процесінің
негізгі жақтарын білдіреді және экономикалық заңдардың талаптарына сәйкес
оны жүзеге асыруға септігін тигізеді. Ол ұлттық шаруашылықты одан әрі
дамытуға қажетті ақшалай табыстар мен қорланымдарды бөлу және пайдалану
үшін қолданылады. Даму ұлттық шаруашылықты басқару жүйесінің маңызды
экономикалық инструменті, экономиканы қайта құрудың қуатты құралы болып
табылатын шаруашылық жүргізуші субъектілердің берік әрі жақсы қалыптасқан
қаржыларсыз мүмкін емес. Өндірістік қатынастардың бір бөлігі ретінде олар
басқа өндірістік қатынастардың жиынтығында басқарудың төменгі буындары
шаруашылық қызметінің тиімділігне тікелей әсер етеді.
Кәсіпорын қаржысы өзіне қоғамдық − пайдалы қызметтің сан алуан
сфераларындағы өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс, көлік, жабдықтау-
өткізу (делдалдық), сауда, дайындау, геологиялық барлау, жобалау қызметін,
халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді, байланысты, тұрғын үй-коммуналдық
қызметтерін, түрлі қаржы, кредит, сақтық, ғылыми, білім, медицина, ақпарат,
меркетинг және басқа қызметті жүзеге асыратын кәсіпорындардың, фирмалардың,
қоғамдардың, крнцерндердің, ассоциациялардың, салалық министрліктер мен
басқа шаруашылық органдардың, шаруашылықаралық, салааралық, кооперативтік
ұйымдардың, мекемелердің қаржыларын кіріктіреді.
Ұлттық шаруашылықтың әрбір саласы қаржысының бұл саланың техникалық-
экономикалық ерекшеліктерінен туындайтын елеулі айырмашылықтары бар. Бірақ
сонымен бірге барлық салалардың қаржысының мәні мен оны ұйымдастырудың
негізгі қағидаттары бірдей, бұл шаруашылық жүргізудің орта қағидаттарына
және бірыңғай экономикалық заңдарға байланысты. Мұның бәрі олардың барлығын
қосалқы категорияға − жалпы қаржы категориясы сияқты оның функцияларын
орындайтын шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысына біріктірудің
мүмкіндігі мен қажеттігін алдын ала анықтайды. 10, 137-146 б
Нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың
маңызы өте зор. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жөніндегі сұрақтарды
қарастырмас бұрын, қаржылық жағдай дегеніміз не екенін анықтап көрейік.
Профессор А.Д. Шеремет Кәсіпорынның қаржы жағдайы қаржыны тарату,
пайдалану және оны қалыптастыру көздерімен сипатталады деп жазса,
профессор Н.А. Русактың айтуы бойынша: Кәсіпорыннның қаржылық жағдайы
қаржы ресурстарын жасау, тарату және пайдаланумен сипатталады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік,
коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарту және
пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілермен қаржылық қарым
қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен
сипатталады.
Кәсіпорынның уақытылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының
жақсылығын көрсетеді. Ал, профессор И.Т. Балабанов анықтамасы мынадай:
Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы – бұл оның қаржы бәсекелестік
қабілетінің сипаттамасын қаржы ресурстары мен капиталды пайдалану, мемлекет
алдында және басқа да шаруашылық субъектілердің алдында өз міндеттемелерін
орындау
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін
жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсысында бұл ұғымды дәлірек
анықтауға мүмкіндік беретін ұтымды тұжырымдар бар. Бұл ұғымды біріңғай
көрсеткіштерге қарағанда қаржылық жағдайды түрлі көрсеткіштерді есептеу
әдісін қолдану арқылы анықтаған жөн.
Қорыта келе, кәсіпорынның қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті
жоқ кәсіпорындарға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы
кәсіпорынның сенімді болуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын
куәландыруы тиіс.
Менің ойымша, сенімділік кәсіпорын жұмысының үздіксіздігін және оның
төлеу қабілеттілігін көрсетеді.
Жоғарыда берілген анықтамаларға сүйене отырып, біз бұл ұғымды былай
анықтауды ұсынамыз:
Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі
қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі
мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақытылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы – бұл тәуекелділіктің мүмкін болатын
деңгейінде төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін сақтай отырып,
табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы кәсіпорынның
дамуын көрсететін қаржы ресурсының жағдайы. 11, 167 б
Сондықтан да қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс шаруашылық қызметі
процесінде қалыптасады және кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі
бөлігі болып табылады. Ал, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы, ол ең алдымен
әрдайым табыстың шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының қозғалысын
көрсетеді.
Нарық жағдайында ол ең бірінші өнімді өткізуден түсетін табыстың
тұрақтылығын талап етеді және оның мөлшері мемлекетпен, жабдықтаушылармен,
несие берушілермен, жұмысшылармен және тағы басқалармен есеп айырысулар
үшін жеткілікті дәрежеде болуы керек. Сонымен қатар кәсіпорынның одан әрі
дамуы үшін барлық есеп айырысулар мен барлық міндеттемелерді орындағаннан
кейін, осы кәсіпорында өндірісті дамытуға, оның материалдық – техникалық
базасын жаңартуға және де әлеуметтік климатты жақсартуға және басқаларға
мүмкіндік беретіндей дәрежеде табыс болуы қажет.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер
етеді. Оларды келесідей түрде жіктеуге болады:
1) пайда болу орнына байланысты – ішкі және сыртқы;
2) нәтижесінің маңыздылығына байланысты – негізгі және негізгі
емес;
3) құрылысы бойынша – қарапайым және күрделі.
4) әрекет ету уақыты бойынша – тұрақты және уақытша .
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық
жағдайын талдаудың басты мақсаты келесілер болып табылады:
- қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі
өзгерісі;
- активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті,
оларды таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
- айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және ағымдағы
міндеттемелермен арақатынасын анықтау;
- қаржы – есептік және несие ережесін сақтау;
- кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
- ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық
борыш және қорлар есебі;
- баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және
төлеу қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалық көрсеткіштерін
анықтау;
- кәсіпорынның табыстылығын бағалау;
- кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай ақ олардың
деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
- кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа
мерзімді болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Талдаудың негізгі мақсаты - қаражаттың қызметтегі кемшіліктерді дер
мезгілінде анықтап, оларды жою, кәсіпорын қаражатының жағдайын және төлеу
қабілеттілігін жақсарту резервтерін табу. Бұл кезде келесі міндеттерді
орындау керек:
1) Өндірістік, саудалық және қаражаттық қызметтердің әр түрлі
көрсеткіштерінің арасындағы өзара себепті - салдарлы байланысты зерттеудің
негізінде қаржылық қорлардың кірісі бойынша жоспарды орындау мен оларды
кәсіпорын қаржылық жағдайын жақсарту үшін пайдалануды бағалау;
2) Шаруашылық қызметінің нақтылы жағдайлары мен меншікті және қарызға
алынған қорлардың бар болуынан, мүмкіндік қаражаттың нәтижелерді және
экономикалық рентабельділікті болжау. Қорларды пайдаланудың әртүрлі
варианттарында қаржылық жағдайдың моделдерін жасау.
3) Қаржылық қорларды тиімдірек қолдану және кәсіпорын қаржылық
жағдайын бекітуге бағытталған нақты шараларды қолдану. 12, 80 б
Қаржылық жағдайды талдау, кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдау 3
сатыны құрайды: жабдықтау, өндіріс және өткізу. Бұлардың жиынтығы
коммерциялық және өндірістік және қаржылық қызметті құрайды.
Менің ойымша, кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауды оның қаржылық
тұрақтылығынан бастаған жөн және оған мынадай көрсеткіштерді талдау жатады:
- кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын талдау;
- кәсіпорын активтерінің қалыптастыру көздерінің құрамдық және
құрылымдық динамикасын талдау;
- кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін талдау;
- баланс өтімділігін талдау;
- кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және іскерлік белсенділігін
талдау;
Нарықтық қатынастың қалыптасуы шаруашылық қызметін біртұтас кешенді
талдауды, ішкі (басқару) және сыртқы (қаржылық) талдау деп бөлуді қажет
етіп отыр. Талдаудың бұл түрлерінің әрқайсысының өзінің негізгі ақпараттық
көздері бар.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, есеп берудің екі түрі бар:
акционерлерді, қалың жұртшылықты, банктерді, сондай ақ сақтандыру ұйымдары
мен үкімет органдарын кәсіпорынның жұмыс жағдайы мен оның қаржылық жағдайы
және есепті кезеңдегі шаруашылық қызметінің нәтижесімен таныстыру үшін
қаржылық газеттер мен бюллетендерде, арнайы анықтамаларда басылып шығатын
қаржылық есеп беру.
Сонымен қатар көбіне, есепте субъектінің шаруашылық қызметін динамикада
бейнелеп көрсетуге, даму бағыты мен оның алдыңғы кезеңдегі жағдайын
болжауға мүмкіндік беретін бірқатар жылдардың мәліметтерін жариялайды.
Есеп берудің екінші түрі – басқару талдауы, бұл кәсіпорын шығаратын
өнімдердің жеке түрлерінің өзіндік құнының нормативтері туралы, сондай-ақ
сапасының төмендігіне немесе тауардың мөлшерден тыс шығарылып, өтпей
қалуына байланысты мәліметтерден тұратын қатаң құпияландырылған, басқа
тұлғалар үшін жабық есеп болып табылады.
Ішкі есеп берудің ішіндегі жауапкершілік орталықтары мен пайда болу
орындары бойынша шығындар сияқты жеке бөлімшелердің жұмыс нәтижелерін
сипаттайтын маңызды есеп түрлері болады.
Кәсіпорынның жеке бөлімшелеріндегі шаруашылық жүргізу деңгейін анықтау
шығындар мен нәтижелерді салыстыру, кім қалай жұмыс істейтінін көруге
мүмкіндік береді және еңбекке ақы төлеуде қандай да бір иесіздікті жояды.
Ішкі талдау басқару есебі, ал сыртқы талдау қаржылық есеп негізінде
жүргізіледі. 13, 241 б
Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі ережелерін
қалыптастырды. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп қарастыруға болады:
1. Көлденең талдау;
2. Тікелей талдау;
3. Трендтік талдау;
4. Салыстырмалы талдау;
5. Факторлық талдау;
6. Қаржылық коэффициенттерді талдау;
Көлденең (уақытша)талдау – есеп берудің әрбір позициясын өткен
кезеңмен салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы бухгалтерлік
есептің түрлі баптарындағы абсолюттік және салыстырмалы ауытқуларын
анықтауға мүмкіндік береді.
Тікелей (құрылымдық) талдау - әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге
тигізетін әсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің
құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немес оның өнімдері бойынша қорытынды
көрсеткіштердегі жеке баптардың үлес салмағын анықтауға мүмкіндік береді.
Мысалы, ұзақ және ағымдағы активтердің кәсіпорын мүлкінің жалпы құнындағы,
яғни баланс валютасындағы үлес салмағы және тағы басқалар.
Тікелей және көлденең тауарлар бірін-бірі толықтырып отырады. Сондықтан
да есептік бухгалтерлік үлгі құрылымы секілді оның жеке көрсеткіштерінің
динамикасын да сипаттайтын кестелерді жиі жасайды.
Трендтік талдау – барлық көрсеткіштер 100% деп алынатын базистік жыл
деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуларын
есептеуге негізделеді. Басқаша айтқанда, трендтік талдау әрбір есеп
позициясын бірқатар өткен кезеңдермен салыстыруды және трендті, яғни жеке
кезеңдердің дербес ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерінен тазартылған
көрсеткіш динамикасының негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді. Трендтің
көмегімен болашақтағы көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы қалыптасады, ал
одан кейін перспективті, болжамдық талдау жүргізіледі.
Салыстырмалы (кеңістіктік) талдау – бұл фирмалардың, еншілес
фирмалардың, бөлімшелердің және цехтардың жекелеген көрсеткіштері бойынша
есебінің құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау, сондай–ақ
берілген фирманың көрсеткіштерін орташа салалық және орташа жалпы
экономикалық мәліметтері бар бәсекелес фирмалардың көрсеткіштерімен
салыстырғандағы шаруашылық аралық талдау болып табылады. 14, 274 б
Факторлық талдау – бұл жекелеген факторлардың қорытынды көрсеткішке
тигізетін әсерін зерттеудің реттелмеген тәсілі көмегімен талдау.
Сонымен қатар факторлық талдау қорытынды көрсеткіштерді оның құрамдас
бөліктеріне жіктегенде – тура, ал оның жеке элементтерін жалпы қорытынды
көрсеткішке біріктіргенде ол – кері (синтез) болуы мүмкін.
Қаржылық талдаудың нарықтық экономика жағдайындағы көбірек таралған
талдаудың түрі - қаржылық коэффициенттерді талдау болып табылады.
Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу
кезінде шамалардың біреуін бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке
қатынасы ретінде көрсетеді. Қаржылық коэффициенттерді есептеу баланстың
жеке баптарының арасында болатын өзара байланыстарға негізделген.
Олар кәсіпорынның қаржылық жағдайын кезекті факторлық талдау үшін
алғашқы база болып табылады және де олар талдау нәтижесінде талдау
жүргізушіге жасырын құбылыстарды ашуға мүмкіндік беретін екі шаманың
арасындағы өзара математикалық қатынастарды көрсетеді.
Шешімдер қабылдау үшін сәйкес коэффициенттерді талдаудың пайдалылығы
оларды дұрыс түсіндіруге байланысты болады.
Бұл – қатынастарды талдаудың ең қиын аспектісі, себебі ол осы
қатынастардың қалыптасуының ішкі және сыртқы факторларын білуді талап
етеді, мысалы, саладағы жалпы экономикалық жағдайлар, кәсіпорын
басшылығының саясаты және басқалар.
Қатынастарды үлкен байыптылықпен талдау қажет, өйткені, тек бір ғана
фактор үлкен әсер етуі мүмкін. Негізінен қатынас деңгейі өткен кезеңдегі,
теориялық дәлелденген салалық қатынаспен салыстырылады.
Коэффициенттер (салыстырмалы көрсеткіштердің) талдауы дегеніміз - есеп
берудің жеке деректерінің арасындағы немесе әр түрлі есеп берудің деректері
арасындағы қатынастарды есептеу және көрсеткіштердің өзара байланыстарын
айқындау.
Баланстанудың негізгі қалаушыларының бірі - Н.А.Блатованың
топтастыруына сәйкес, қаржылық көрсеткіштердің салыстырмалы көрсеткіштері
бөлу және үйлестіру коэффициентіне бөлінеді. Бөлу коэффициенті қаржылық
жағдайдың абсолюттік көрсеткіші, қорытындының (абсолют көрсеткіштерінің
топтарын кіргізетін) қай бөлігін құрайтынын айқындау үшін пайдаланылады.
Бөлу коэффициенті және оның есеп беру жылындағы өзгерістері субъектінің
қаржылық жағдайымен алдын ала таныстыру жолында үлкен роль атқарады.
Үйлестіру коэффициенті қаржылық жағдайдың мәні бойынша әр түрлі абсолюттік
көрсеткіштерінің немесе олардың әр түрлі экономикалық маңызы бар
үйлесімдерінің арақатынастарын көрсету үшін пайдаланылады. Қаржылық
коэффициенттерді талдау - есеп беру жағына және бірнеше жылғы олардың
мәндерін базалық мөлшерлермен салыстыру және олардың динамикасын зерттеу.
Салыстыру базасы ретінде, теоретикалық негізделген немесе тәжірибелік сұрау
нәтижесінде алынған олардың оптималдық немесе престикалық мәндерін
сипаттайтын мөлшерлер бола алады. 15, 108 б
Жоғарыда көрсетілген әдістермен қатар, қаржылық талдауда
экономикалық, сондай–ақ экономикалық және математикалық статистиканың түрлі
тәсілдері қолданылады.
Кәсіпорындар ресурстарының нарықты құрылу үрдісі (материалдық және
материалдық емес), олардың нарықтык айналымға кіруі, Қазақстандағы
меншіктік қайта құрылымның жаңа кезеңімен тікелей байланысты. Бұл үрдістің
тежелуіне әлде де түрлі операциялар жасағанда ресурстарды құндылық
бағалаудың жоқгығы себеп болып отыр.
Кәсіпорынның мүліктік және мүліктік емес потенциал құндылығының
анықталуы, мемлекеттік немесе мемлекетгің катысуымен, нарыктық
инфрақұрылымның жүйесін құру қызметін бағалауға байланысты. Өндірістік
операцияларды басқару механизмдерге байланысты мынадай бөлімдерден тұрады:
Нарықтық бағалаудан кейін айналымға және жаңа бизнестің қалыптасуына
негіз бола алатын аталған кезеңдердің қойылымы, кәсіпорындарды қайта
құрумен, кәсіпкерліктің дамуымен, кәсіпорынның мүліктік және мүліктік емес
ресурстарының қайта құрылуымен байланысты.
Кәсіпорын ресурстарының инфрақұрылымы кәсіпкерлік қызметтің бірқатар
бағыттағы нарығын қалыптастырады. Ресурстардың айналымын қамтамасыз
ететінін бағалау. Демек, сатушы мен сатып алушының арасындағы мәміленің
болуы.
Нормативтік база шегіндегі бағалау технологиясының нарықтарында
кәсіпорын бизнесін бағалау 3 тәсіл бойынша жүргізіледі: нарықтык, табыстық
және шығындық.
Бизнес - бұл заңды, жеке түлғалардың нақты қызметі.
Мұнда заңды тұлға - кәсіпорын, азаматтық құқықтардың объектісі болып
табылады да, кәсіпкерлік қызмет үшін қолданылатын мүліктік кешен ретінде
қарастырылады.
Мүліктік кешен жер телімдері, ғимараттар мен кұрылыстарды, машина мен
құрал-жабдықтарды, шикізат пен өнімдерді, материалдық емес активтерді және
мүліктік міндетгемелерді қүрайды.
Бірінші концепция мүліктік кешеннің құрамдастарын бағалаумен
байланысты.
Кәсіпорын бизнесін бағалау мүліктік кешеннің құрамдастарын бағалауына
әкеледі: нарықтық, табыстық және шығындық тәсілдерді қолданып, негізгі
қаражаттардың мүліктік құқықтар құнының есебінсіз бағалауға болады.
Мұнда, бір-бірінен жекеше бағаланатын (орындық, компьютер, ғимарат,
станок, бассейн, жер телімі жэне т.б.), мүліктік кешеннің құрамдастарын
бағалау жөнінде айтылып отыр. Мүліктік кешеннің кұрамдастарын бөлек
бағалау, мүліктік кешен жиынтығы түрінде бола алатын қосымша құнды
анықтаумен байланысты және олардың кейінгі аккумуляциясын болжамайды.
Екінші концепция, кәсіпорын бизнесін бағалағандағы пайда болатын
қосымша құнның анықталуымен тікелей байланысты.
Кәсіпорын бизнесін жүйе ретінде қарастырсақ, құрамына тауар нарығының
секторын бакылауға рұқсат ететін, оның мүліктік кешені мен құқық жүйесі
немесе қоржыны кірсе, мүліктік кешеннің жиынтығында қосымша құнның пайда
болуы мүмкін. 10, 141 б
Құқық жүйесі немесе қоржыны, кәсіпорынға бизнес жүйе ретінде тауар
нарықтарында тиімді бәсекелесуге рұқсат етеді.
Құқықтар жүйесі немесе қоржыны өзіне мыналарды қосуы қажет:
- кәсіпкерлік қызметті іске асыратын, кәсіпорынға республикалық және
атқарушы жергілікті билік органдары беретін лицензиялардан,
сертификаттардан және тағы басқалардан пайда болатын нарықта жұмыс істеу
құқығы;
- кәсіпорынға табыс әкелетін жал құқығы, субжал, кепіл және т.б;
- бизнес бойынша әріптестердің келісім-шарт жүйелерінен пайда болатын
құқықтар (материалдар мен шикізатты жеткізу келісім-шарттары, тауарлық
өнімдерді сатып өткізу келісім-шарттары және т.б.);
- кәсіпорын акцияларының бақылау пакеттерінен пайда болатын кұқықтар;
- материалдық емес активтерді қалыптастыратын артыкшылығы бар кұқыктар.
Жоғарыда аталғандарды ескере отырып, кәсіпорынның бизнесін бағалаудың
объектілері мыналар болуы керек:
- кәсіпорынның мүліктік кешені;
- кәсіпорынға (фирмаға) нарықтың секторын бақылауға рұқсат ететін
құқықтар жүйесі немесе қоржыны;
- кәсіпорынның (фирманың) тауар нарықтарында бәсекелесуге қабілетілігі.
Сөйтіп, кәсіпорын (фирма) бизнесін бағалау екі концепцияны қолдану
арқылы жүзеге асырылады.
Бірінші концепция, сатып алу-сату мәміле кезіндегі кәсіпорын (фирма)
бизнесінің бағалауын болжайды. Бұл жағдайда бизнестің кұны екі құрамдас
бөліктерден қалыптасады: мүліктік кешеннің кұнынан және материалдық емес
активтердің құнын сипаттайтын кұнға қосымша бағалануынан.
Екінші концепция, бағалау кезінде тауар нарығындағы бағаланатын
сектордың бағалау сыйымдылығын болжайды.
Қазақстан Республикасы заңнамасының талдауы мен нарықта неғұрлым
салмақты болып табылатын табыс формуласында көрсеткендей, артықшылығы бар
құқықтардың көлемін бағалану, патенттік монополиялардың шекараларын
анықтауға мүмкіндік береді. Тауар нарығының үлкен секторлар
монополияларымен байланысын патенттік монополизмдердің мүмкіндіктерін құқық
иеленушілер қүкықтарымен байланыстырады, атап айтқанда: 1
- иелігіндегі интеллектуалдық меншік объектілерін өз талабына сай
қолдану;
- оларды пайдалануға, басқа тұлғаларға рұқсат етпеу;
- белгілі шарт негізінде, интеллектуалдық меншікті бағалауға жеке
объектілерін пайдалануға рұқсат ету.
Аталған ғылыми дәлелденген артықшылықтарды, құқық иеленуші өнім
нарығында жоғары технологиялық өнімдерінің көлемін ұлғайтуға мүмкіндігі бар
нарықтардың үлкен секторларын қатаң бақылау үшін қолданылады.
Айырықша құқықтарының ірі портфелі шоғырланған технологияларды
меңгерген жоғары технологиялық компаниялар мен корпорациялар ғылыми
дәлелденген өнім құқық иеленуші нарықтарын басқаруға, миллиардтаған
табыстар алуға белгілі мүмкіндіктер алады.
Айырықша құқықтар портфелінің көмегімен тауар нарығының ірі секторларын
басқару бойынша компаниялардың мүмкіндіктерін бағалау, олардың айырықша
құқықтар мен бизнесін бағалауына қосылады.
Бағалау мақсаты - кәсіпорынның нарықтық құнын есеп айырысуымен
негіздеу.
Кәсіпорындарды бағалау белгілі бір нақты міндеттің орындалуына
бағынады. Бағалаушы, жасалып жатқан бағалаудың міндетін білгеннен кейін
ғана керекті әдістемені дұрыс таңдай алады.
Кәсіпорынның құнын бағалау көбінесе келесі жағдайлардан туындайды:
1) кәсіпорынды сату;
2) кәсіпорын мүлігінің бөлігін сату (жер телімі, ғимараттар,
құрылыстар);
3) ұйымды қайта құру немесе кәсіпорынды тарату (қосылу, бөліну, сіңісу
және т.б.), және кәсіпорынның банкротқа ұшырағандағы төрелік сот және
меншік иелерінің шешімі бойынша жүргізіледі;
4) бағалы қағаздар нарықтарында кәсіпорын акцияларьн сатып алу және
сату (акционерлік меншіктегі кәсіпорындарды немесе оның бөлігін сатып алу);
5) жауапкершілігі шектеулі коғамда немесе серістестіктің жарғылық
қорының үлесін сатып алу және сату (үлес ақша бірлігімен бағаланады);
6) кәсіпорынды жалға беру. Құнды бағалау жал төлемін белгілеу үшін
маңызды;
7) кәсіпорынды жетілдіру максатында инвестициялық жобаның орындалуы
мен оның негізделуі кезінде кәсіпорын құнын білу қажет;
8) несие алу үшін кәсіпорын мүлігін кепілге беру;
9) кәсіпорын мүлігін сақтандыру;
10) мүлікке салық салу үшін, оның салық базасын анықтау;
11) негізгі қорларды кайта бағалау.
Сонымен, мүліктік кешен құнын бағалану негізділігі мен дәлелділігі
көбінесе бағалауды қолдану аумағының дұрыс анықталуына тәуелді, яғни сатып
алу және сату, несие алу, сақтандыру, салық салу, т.б.
Кез келген мүліктің құнын, бір-бірімен тығыз байланысты екі тәсілмен
анықтауға болады: біріншіден, осы мүлікті басқа бір мүліктің кейбір санына
(ақша эквиваленті мағынасында) алмастыруы. Екіншіден, мүлік иесі болашақта
алатын табыстардың ағымды құнын анықтауы.
Құн, шығындар және баға түсініктемелері бойынша айырмашылықтарды білу
қажет. Құн - алушының (инвестор) бағаланатын меншікті алуға жұмсайтын
төлемнің мөлшері. Шығындар - бағаланатын ұқсас меншік объектісін құру үшін
қажет болатын шығын мөлшері. Бұл шығындар сатып алушы төлеуге дайын сомадан
айырмашылығы болмауы мүмкін. Баға бірдей объектілер мен басқа сатып
алушылардың активтілігін және сатып алушылардың қажеттіліктерін қоса
алғанда, бұл шығындар бағалау күнімен салыстырғанда өз құнынан жоғары
немесе төмен болуы мүмкін. Тек қана жетілген нарық жағдайында, құн және
баға бір-бірімен тең болады. Мүлікке қатысты құн, өзімен нақты шарттардың
нәтижесі болатын бағаны усынады. Баға - өткен мәмілелердегі ұқсас
объектілерді сатып алуға қанша жұмсалғанын көрсететін факт. Бағалаушы
талдау жасағаннан кейін ғана, мүлік кұнының ағымдағы төленген немесе
алынған бағасы бола алатындығы туралы айта алады. 16, 169 б
Сөйтіп, бағалаудың тағайындалуына тәуелді мүлік әр түрлі құнға ие
болады.
Тәжірибеде бағалаушы келесідей негізгі құралдардың түрлерін қолданады:
Негізделген нарықтық құн - ашық және бәсеке нарығындағы мүлік түріне
берілетін баға. Экономикалық рационалды, мәмілеге ерікті баратын және қажет
ақпаратпен қамтамасыз етілген сатушы мен сатып алушы арасында еркін
бәсекені көрсетеді. Қаржыландырудың ерекше шарттарына сәйкес, сатып алу мен
сатудың жағдайлары, екі жақтың жеткіліксіз ақпараттануы, нарық деформациясы
және т.б. факторлардың әсерінен, тәжірибеде нақты мәмілелердің бағалары
нарықтық қүннан айырмашылығы болады. Нарыктық емес құн ретінде, мысалы,
нормативті есептелетін құн бола алады. Нормативті есептелетін құн -
нормативтер мен әдістер басқару органдарын бекіту негізінде есептелетін
мүліктік кешеннің құны. Қарастырылып отырған мүліктік кешеннің түрлері үшін
нормативтердің (ставкалардың, коэффициенттердің) бірлік шкалалары
қодданылады. Нормативті есептелетін құн ретінде, мысалы, кәсіпорын
мүлігінің салық салу құны болып табылады. Кәсіпорын мүлігіне салық салу
үшін салықтық база ретінде негізгі қаражаттардың, материалдық емес
активтердің, қорлар мен шығындардың орташа жылдық қалдық құны жатады. Салық
салу құнын есептеу үшін кәсіпорын мүлігінің бухгалтерлік есебінің баланстық
активіндегі қалдықтар алынады. Нормативті есептелетін құнның тағы бірі,
жерге салық салу үшін, жер телімінің құнын анықтау болып табылады.
Бағалау қызметі ғылымының негізінде, бағалау бойынша кез келген
тапсырманы орындау үрдісін қадағалайтын, бірқатар қағидалары бар.
Кәсіпорынның мүліктік кешен құнын бағалау кезіндегі қажет негізгі
экономикалық ортақ қағидаларын қарастырайық.
Кәсіпорынның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз кезеңіндегі
қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады, оның
төлеу қабілеттілігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің үздіксіздігін
және кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етеді. 17,
120 б
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы деген ұғым келешектегі төлем
қабілеттілікпен тығыз байланысты. Қаржылық тұрақтылықты бағалау талдаудың
сыртқы субъектілеріне (әсіресе инвесторларға) кәсіпорынның қаржылық
мүмкіндіктерін ұзақ мерзімге (бір жылдан аса) анықтауға мүмкіндік береді.
Нарықтық экономика жағдайында өндіріс процесін жүзеге асыру, оны ұлғайту,
кәсіпорынның әлеуметтік және басқа да мұқтажын өзін-өзі қаржыландыру, яғни
меншікті қаражаттар, ал олар жеткіліксіз болғанда - қарыз қаражаттары
есебінен жүргізілетіндіктен, сыртқы қарыз беру көздерінен қаржылық тәуелсіз
болудың мәні зор, алайда оларсыз да жұмыс жүргізу қиын, ал кейде тіпті
мүмкін емес. Сондықтан заемдық, меншікті және жалпы капиталдардың ара-
қатынастары әр түрлі қырынан зерттеледі. Ол үшін бірнеше жылдардағы К³1,
K³2, К³3 капитал құрылымының коэффициенттері есептеледі және талданады:
K³1 = Заемдық қаражаттар
Жалпы капитал
Осы жағдайдағы заемдық қаражаттар кәсіпорынның міндеттемелерін
білдіретін ағымды пассивтерді, ұзақ мерзімді пассивтерді, басқа да
пассивтерді білдіреді (яғни II және III баланс пассиві бөлімінің
қорытындысы).
Қаржылық тұақтылық дегеніміз сенімді кепілдігі бар төлем қабілеттілік,
нарық конъюктурасының кездейсоқтығы мен серіктестердің әрекеттеріне тәуелді
болмау. Сондықтан бағалаудың осы түрі, жақыннан қараған кезде, төлем
қабілеттілікке жатады. Көбінесе төлем қабілеттілікті өтімділікке ұқсатады
және керісіше. Сондықтан кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы деп, менің
ойымша, қаржылық тұрақтылықты біршама ұзақ мерзімге қамтамасыз ететін
қаржылық теңдестік нүктесін түсіну керек. Теңдестік нүктесі - бұл
нормативтік база емес, қауіпсіздік алаңы, бұл қаражаттарды қарызға алуға
тиым салуды және меншікті қаражаттарды жинауды емес, керісінше тек
теңдестіктің ұтымды деңгейін білдіреді. Яғни бір сөзбен айтқанда мүмкін
болатын шеткі деңгей (өзін-өзі өтеу нүктесі).
Кәсіпорынның қаржылық жағдайынының маңызды сипаттамаларының бірі -
ұзақ мерзімді болашақ позициясынан қызметінің тұрақтылығы. Шаруашылық
жүргізуші субъектінің қызметі жан-жақты сипатталуы мүмкін, бірақ ең жалпы
жағдайда оны ақша қаржаттарының кезектескен ағып келуі мен ағып кетуінің
жиынтығы ретінде қарастыруға болады. Ақша ағымының бір бөлігі кәсіпорын
қызметінің кысқа мерзімді болашағы сипаттамасына жатады, ал екінші бөлігі
осы қызметті ұзақ мерзімді аспектіде сипаттайды. Соңғысы ең алдымен
кәсіпорынның жалпы қаржылық құрылымына және кредиторлар мен инвесторлардан
тәуелділік дәрежесіне байланысты болады (Ковалев В.В.,2007).
Тауарлы-материалдық қорлардың қалыптасу көздерін сипаттау үшін үш
негізгі көрсеткішті анықтайды:
Меншікті айналым капиталы. Ол меншікті айналым қаражаттарын сипаттайды,
өткен кезеңмен салыстырғандағы оның ұлғаюы кәсіпорын қызметінің онан арғы
дамуын дәлелдейді. Бұл көрсеткіш келесі формуламен (5) анықталады 16, 275-
285 б:
Со.к.= Ск - Да , (1)
мұндағы Со.к. – меншікті айналым капиталы;
Ск – меншікті капитал;
Да – ұзақмерзімді активтер.
ТМҚ-ның меншікті және ұзақ мерзімді қарыздық қалыптасу көздері немесе
перманентті айналым капиталы. Ол алдыңғы көрсеткіштің ұзақмерзімді
міндеттемелер соммасына ұлғаюымен анықталады, оның формуласы (6) келесідей
анықталады 16, 275-285 б:
Сокд= Со.к. + До,
(2)
мұндағы, Сокд- перманентті айналым капиталы;
До – ұзақмерзіміді міндеттемелер.
ТМҚ негізгі қалыптасу көздеренінің жалпы мөлшері келесі
формуламен (7) анықталады:
ИО= Сокд + Кк, (3)
мұндағы, ИО- ТМҚ негізгі қалыптасу көздеренінің жалпы мөлшері;
Кк – қысқа мерзімді несиелер мен қарыздар.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын бейнелейтін негізгі көрсеткіштердің бірі
баланс валютасында меншікті қаражаттардың үлесін анықтайтын тәуелсіздік
коэффиценті болып табылады, ол формула (8) бойынша анықталады 18, 249-256
б:
, (4)
мұндағы, Кн- тәуелсіздік коэффиценті;
Ск – меншікті капитал, мың теңге;
∑К – капиталдың жалпы соммасы, мың теңге.
Қалыптасқан қауіпті жағдайды тәуелсіздік коффицентіне кері көрсеткіш болып
табылатын тәуелділік коэффиценті де көрсетеді. Ол келесі формула (9)
бойынша қарастырылады 18, 249-256 б:
немесе Кз = 1- Кн, (5)
мұндағы, Кз- тәуелділік коэффиценті;
Зк- қарыз капиталы.
Қаржылық тұрақтылықты сипаттайтын келесі көрсеткіш қаржыландыру коэффиценті
болып табылады, оның формуласы (10):
(6)
мұндағы, Кф – қаржыландыру коэффиценті.
Коэффицент кәсіпорынның қызметінің қай бөлігі меншікті қаражаттар арқылы,
және қай бөлігі қарыз қаражаттары арқылы қаржыландырылатынын көрсетеді.
Оның мәні Кф ≥ 1 болуы қажет.
Қарыз және меншікті қаражаттар арақатынас коэффиценті активтерге салынған
меншікті капиталдың 1 теңгесіне қанша қарыз капиталы тартылғанын
сипаттайды, ол келесі формуламен (11) есептеледі 18, 249-256 б:
(7)
Бұл көрсеткіштің қалыпты шегі Кзс ≤ 1.
Қаржылық тұрақтылықты сипаттайтын негізгі көрсеткіштердің бірі болып
маневірлілік коэффиценті табылады. Коэффицент еркін маневр жасауға
мүмкіндік беретін кәсіпорын меншікті капиталының қай бөлігі мобильді түрде
екенін көрсетеді. Бұл көрсеткіштің төменгі деңгейі кәсіпорын меншікті
капиталының маңызды бөлігі қысқа уақыт аралығында қолма-қол ақша-
қаражаттарына айналу мүмкіндігі жоқ, аз өтімді болып табылатын иммобильді
сипаттағы құндылықтарға шоғырланғанын білдіреді.
Кез-келген кәсіпорынның көптеген қаржыландыру көздері бар. Олардың
мөлшерін, құрамы мен құрылымын таңдай отырып, кәсіпорын белгілі
мүмкіндіктер алады да, өзіне кейбір міндеттемелерді жүктейді. Қаражаттарды
қатыстыру әдісін басқару мүмкіндігі нарықтық қатынас жүйелерінің келесі
ерекшеліктерімен анықталады.
Біріншіден, ресурстар (материалды, қаржылық, интеллектуалды,
ақпараттық және т.б.) жеке меншік иелері арасында тең бөлінбеген.
Екіншіден, белгілі көлемді және құрылымды ресурстарды қалай және
қайда пайдамен салуды білетін, бірақ ресурстары жоқ, немесе, керісінше,
уақытша бос ресурстарды иемденетін, бірақ оларды қолданудың нақты жолын
білмейтін көптеген жеке және заңды тұлғалар кездеседі.
Үшіншіден, ресурстарды қайта бөлуді реттеу жүйесінің екі жағы бар:
нормативті (бизнес жүргізудің әртүрлі аспектілері заң жүзінде реттеледі,
мысалы, кредиторлар талаптарын қанағаттандырудың кезектілігі) және
көтермелеу (ресурстарды уақытша пайдалануға беру кейбір сыйақы орнату
жолымен көтермеленеді: еңбекақы, жалдық төлем, пайыздар, дивидендтер және
т.б., көтермелеу мөлшері көптеген факторлармен белгіленеді, соның ішінде
ұсынылған ресурстарды жоғалту тәуекелі факторларымен).
Қаржылық ресурс қосымшасында нарықтың қалыптасқан ерекшеліктері
капиталды оның иелері қарыз алушыларға ұсынуында көрінеді. Бұл процедура
екі жаққа да пайдалы екен; кейде қарыз алушы позициясынан капиталды
негіздеген түрде қатыстыру меншікті қаражаттар көздерін қосымша
мобилизациялаумен салыстырғанда эконмикалық жағынан тиімдірек болуы мүмкін.
1.2 Кәсіпорынның инвестициялық қызметінің рөлі ерекшеліктері
Кез-келген кәсіпорынның қаржыны басқару жүйесіндегі маңызды салалардың
бірі инвестициялық қызмет болып табылады. Кәсіпорынның қаржылық ресурстары
ағымды шығындарды қаржыландыруға және инвестицияларға жұмсалады.
Инвестициялық қызметтің негізгі мақсаты, түптеп келгенде, кәсіпкерлік
табысқа немесе капитал өсіміне қол жеткізу болып табылады. Қазақстан
Республикасының заңнамасына сәйкес инвестиция дегеніміз – бұл табыс табу
мақсатында кәсіпкерлік қызмет объектілеріне салынатын ақша қаражаттары,
құнды қағаздар, мүліктер, мүліктік құқықтар, басқа да құқықтар болып
табылады.
Инвестициялар кәсіпорындардың тұрақты дамуын қамтамасыз етеді және
келесідей мәселелерді шешуге мүмкіндік береді:
қаржылық және материалдық ресурстарды жинақтау арқылы өздерінің кәсіпкерлік
қызметін кеңейту;
жаңа кәсіпорындарды сатып алу;
бизнестің жаңа түрлерін меңгеру нәтижесінде өз қызметін әртараптандыру.
Кәсіпорындар инвестициялық салымдарды әр түрлі нысандарда жүзеге асыра
алады, өйткені инвестициялау объектілері де алуан түрлі болып келеді.
Инвестициялау объектілері 1.1- суретте көрстетілген. 4, 129 б
Қаржылық (қоржындық) инвестициялар – бұл табыс алу мақсатында құнды
қағаздар нысанындағы қаржылық активтерді сатып алу. Бұл құнды қағаздар
қоржынын қалыптастыруға бағытталған ақша салымдары болып табылады.
Инвестициялар белгісі – инвестициялау мерзімі. Аталған белгі бойынша
инвестициялар қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді болып жіктеледі.
Қысқа мерзімді инвестициялар – бұл бір жылға дейінгі мерзімге салынған
ақша салымдары. Әдетте қаржылық инвестициялар қысқа мерзімді болып келеді.
Ұзақ мерзімді инвестицилар деп кәсіпорынға бір жылдан артық мерзімдер
ішінде қалыпты табыс көзін қамтамасыз ететін жобаларды жүзеге асыруға
салынған ақша қаражаттарын айтады. Ұзақ мерзімді инвестициялардың негізгі
түріне кәсіпорынның негізгі құралдарын, өндіріс барысын кеңейтуге жұмсалған
капитал салымдарын жатқызуға болады. 4, 42 б
Кәсіпорынның инвестиция барысына қатысу сипатына қарай тікелей және
тікелей емес инвестициялар болады. Тікелей инвестициялар жағдайында
инвестор-кәсіпорынның капитал салу объектілерін таңдауда тікелей қатысуын
түсінуге болады (өзге кәсіпорындардың жарғылық қорына, құнды қағаздардың
кейбір түрлеріне капитал салу). Тікелей емес инвестициялар барысында
инвестициялау объектілерін таңдау кезінде қаржылық дәнекершілер (брокерлік-
дилерлік компаниялар) немесе инвестициялық қорлар қатыса алады.
Инвестицияланатын қаражаттардың меншік белгісіне қарай жеке және
мемлекеттік инвестицияларды бөліп көрсетуге болады. Жеке инвестициялар
жеке тұлғалар мен мемлекеттік меншік нысанындағы емес кәсіпорындардың
капитал салымдарын сипаттайды. Мемлекеттік инвестициялар – бұл мемлекеттік
кәсіпорындардың, сондай-ақ мемлекеттік бюджеттің және мемлекеттік бюджеттен
тыс қорлардың капитал салымдары болып табылады.
Инвестицияларды дұрыс басқара білу кәсіпорынның экономикалық
тиімділігіне, қаржылық тұрақтылығына, оның өз бизнес саласындағы
өміршеңдігіне айтарлықтай әсер ететіні сөзсіз. Сондықтан да, инвестициялық
қызметті басқару кәсіпорындағы қаржы менеджментінің маңызды да жауапты
міндеттерінің бірі болып табылады.
Кәсіпорын деңгейінде инвестицияларды басқару капитал салымдарының ең
тиімді нұсқаларын жүзеге асыруға бағытталады. Осы орайда кәсіпорындардың
инвестицияларды басқару барысына толығырақ тоқтала кетелік (2-сурет). 5,
137 б
Кәсіпорын деңгейінде инвестицияларды басқарудың бірінші кезеңі – бұл
елдегі инвестициялық жағдайды (климатты) талдау. Ол келесідей
көрсеткіштерді ескереді:
жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ), ұлттық табыстың және өнеркәсіптік тауарлардың
өндіріс көлемінің динамикасы;
ұлттық табысты бөлудің динамикасы;
мемлекеттің инвестициялық қызметті заңды түрде реттеуі, бақылауы және
ынталандыруы;
инвестициялық нарықтардың, бірінші кезекте несие нарығы мен құнды қағаздар
нарығының, даму деңгейі.
Келесі кезең – кәсіпорынның экономикалық даму стратегиясын ескере
отырып, оның инвестициялық қызметінің нақты бағыттарын анықтау. Бұл кезеңде
кәсіпорын инвестициялық қызметінің салалық бағытын, сонымен қатар өз
қызметінің жекелеген кезеңдеріндегі инвестициялаудың негізгі нысандарын
анықтайды. Бұл үшін экономиканың жекелеген салаларының инвестициялық
тартымдылығы, яғни олардың конъюнктурасы, осы салалардың өнімдеріне деген
сұраныстың динамикасы мен болашағы зерттеледі.
Экономика салаларының инвестициялық тартымдылығын зерттеу барысында
жүргізілген талдау жұмыстары келесідей маңызды сұрақтарға жауап табуға
мүмкіндік береді:
осы саланың елдегі және әлемдегі дамуының тарихи негіздері;
бәсекелестік шарттары – салаға кіру кезіндегі бөгеттердің болуы, саладағы
бәсеклестердің өзара қатынастары, солардың өнімі тәріздес тауарлардың пайда
болу мүмкіндігі;
өндірушілердің өндірістік қабілеті мен сатып алушылардың төлем
қабілеттілігі;
осы салаға байланысты қолданыстағы заңнаманың негіздері.
Аталған мәліметтер бойынша осы саладағы кәсіпорындарға инвестициялар
салудың тиімділігі мен болашағы туралы қорытындылар қалыптасады.
Келесі кезең, яғни инвестициялар салудың нақты объектілерін таңдау,
инвестициялық нарықтағы ұсынысты талдаудан басталады. Содан кейін
кәсіпорынның инвестициялық қызметінің негізгі бағыттарына және экономикалық
стратегиясына сәйкес келетін жекелеген инвестициялық жобалар таңдап
алынады. Барлық таңдап алынған инвестициялық объектілер олардың
экономикалық тиімділігі жағынан талдауға алынады. Осы талдаудың қорытындысы
бойынша инвестициялық жобалар экономикалық тиімділігі (табыстылығы) бойынша
сараланып, солардың ішінен неғұрлым үлкен табыс алып келетін жобалар таңдап
алынады.
Инвестицияларды басқарудың тағы да бір өте маңызды кезеңі –
инвестициялық ресурстардың қажетті көлемін анықтау және оларды қаржыландыру
көздерін іздестіру болып табылады. Бұл кезеңде кәсіпорынның жоспарлы
бағыттары бойынша инвестициялық қызметті жүзеге асыруға қажетті қаржылық
ресурстардың жалпы көлемі анықталады. Инвестициялық ресурстарға деген
мұқтаждықтарға сүйене отырып, оларды қаржыландыру көздері анықталады.
Кәсіпорынның меншікті қаражаттары жетіспейтін жағдайда шеттен қаражаттар
тарту туралы шешім қабылданады.
Жоғарыда аталған шаралардың барлығын жүзеге асырған соң кәсіпорынның
инвестициялық қоржыны қалыптасады. Инвестициялық қоржын кәсіпорынның барлық
инвестициялық жобаларының жиынтығы болып табылады.
Инвестицияларды басқарудың қорытынды кезеңі – инвестициялық
тәуекелдерді басқару болып табылады. Бұл кезеңде алдымен кәсіпорын барлық
инвестициялық объектілер бойынша кездесуі мүмкін тәуекелдерді анықтап алып,
содан кейін осы тәуекелдерді мүмкіндігінше азайтуға байланысты шаралар
қолданылады.
Инвестициялық сипаттағы басқарушылық шешімдерді қабылдаудың негізінде
болжамдалған инвестициялардың көлемі мен болашақ ақша кірістерінің көлемін
бағалау және салыстыру жатады. Салыстыруға жататын көрсеткіштер уақыттың әр
түрлі мезетіне жататындықтан, мұндағы өзекті мәселе оларды салыстыру болып
табылады. Оларды салыстыру барысында көптеген объективті және субъективті
факторларға көңіл аударылады: елдегі инфляция деңгейіне, инвестицияланатын
қаражаттардың көлемі мен олардан келетін ақша ағындарына, инвестициялық
жобаларды талдаушы маманның біліктілігіне және т.с.с.
Инвестицияларды нақты (капитал құрушы) – жаңа кәсiпорын құруға, iс-
әрекеттегi кәсiпорынды қайта құруға немесе техникалық жарақтандыруға
бағытталған салымдар және қаржылық (портфельдi) – мемлекеттiң, әртүрлi
кәсiпорындардың, инвестициялық қорлардың бағалы қағаздары мен акцияларын
сатып алуға жұмсалған салымдар деп бөлуге болады. Бiрiншi жағдайда қаржы
салымдарын жасайтын салымдар деп бөлуге болады. Бiрiншi жағдайда қаржы
салымдарын жасайтын кәсiпорын-инвестор, өзiнiң өндiрiстiк өзiнiң өндiрiстiк
капиталын – негiзгi өндiрiстiк қорларды және олардың жұмыс iстеуiне қажеттi
айнымалы бағалы қағаздардан табыс-дивидендтер алу арқылы ұлғайтады. Мұнда
өндiрiстi құруға ақша қаражаттары салымдарын, инвестициялық жобаларды iске
асыруға қаржы құралдарын тарту үшiн акцияларды шығарған басқа кәсiпорындар
мен ұйымдар жасайды. 6, 107 б
Жаңа өндiрiстi Өндiрiстi Тиiмдiлiктi Мемлекеттiк
құруға кеңейтуге арттыруға басқару
бағытталған бағытталған бағытталған органдарының
инвестиция-лар инвес-тициял инвес-тициял талаптарын
ар ар орындауға
бағытталған
инвестициялар
Тәуекелдiлiктiң жоғары Тәуекелдiлiктiң төмен
деңгейi деңгейi
Cурет 3. Инвестиция түрi мен тәуекелдiлiк деңгейi арасындағы байланыс.
Сонымен қатар, тiкелей және жанама инвестициялар болады. “Тiкелей
инвестицияларды мемлекеттiк қолдау туралы” Қазақстан Республикасының
Заңында тiкелей инвестициялар – бұл Қазақстан Республикасының
кепiлдiктерiне байланысты және Қазақстан Республикасына берiлетiн ресми
техникалық көмек немесе гранттар шеңберiне кiретiн инвестицияларды
қоспағанда, инвестициялардың барлық түрi. Ал жанама инвестициялар – бұл
бағалы қағаздар немесе мүлiктiк құнды заттар жиынтығына жасалған салымдар,
деп көрсетiлген.
Инвестициялардың барлық түрлерiнiң кәсiпорынның тiршiлiкке
қабiлеттiлiгiн сақтауда және оның дамуында маңызы зор.
Нақты активтерге инвестициялауды дайындау және талдау, инвестициялардың
түрлерiне, яғни олар арқылы кәсiпорын алдында, тұрған қандай мәселелердi
шешу қажет екендiгiне байланысты. Осы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz