Бюджеттік жоспарлау, қаржылық жоспарлаудың басым бөлігі
Мазмұны
Кіріспе
I-бөлім. Бюджеттік жоспарлау. Бюджет үдерісінің негіздері.
1.1 Бюджеттік жоспарлау, қаржылық жоспарлаудың басым бөлігі.
1.2 Қазақстан Республикасындағы бюджет және шетел тәжірибесі.
II-бөлім. Мемлекеттегі бюджеттік жоспарлау мен болжауды талдау.
2.1 Қазақстан Республикасындағы бюджеттік үдеріс.
2.2 Бюджет түсімдерін болжаудың жолдары.
2.3 Бюджет шығыстарын қалыптастыру негіздері.
III-бөлім. Бюджеттік жоспарлау мен болжауды жетілдіру жолдары.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Қазақстан Республикасының бюджетін жоспарлау мен болжау- ел
экономикасының тұрақты дамуына, халықтың әлеуметтік жағдайының жақсаруын
бағытталған.Бюджеттік жоспарлау- жоспарланып отырған кезеңге арналған
бюджет түсімдерінің көлемін және басымдықты есекере отырып, мемлекеттің
әлеуметтік- экономикалық даму міндеттеріне сәйкес оларды пайдалану
бағыттарын айқындау жөніндегі ұсыныстарды әзірлеу үдерісі. Кезекті қаржы
жылына арналған бюджеттің жобасымен бір мезгілде алдағы үш жылдық кезеңге
арналған бюджеттің болжамы жасалады.
Президент Нұрсұлтан Назарбаев өзінің биылғы “Қазақстан халқының әл-
ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты” атты Жолдауында
салық жүйесін елдің жаңа даму сатысына сәйкестендіру туралы Үкіметке
тапсырма бере отырып, осыған байланысты экономиканың жаңғыруы мен
әртараптандырылуына мүмкіндік беретін жаңа Салық кодексін және бизнесті
“көлеңкеден” шығаруға жағдай жасайтын, сонымен қатар, соңғы нәтижеге
бағытталған мемлекеттік бюджетті жоспарлаудың жаңа базасының негізі болатын
Бюджет кодексін әзірлеу жөнінде тапсырма берген болатын.
Ел экономикасының жоғары деңгейде дамуына, халықтың әлеуметтік
жағдайының жақсаруына, ішкі саясаттың тұрақтылығына байланысты осындай жаңа
тұрпатты заңдардың қажеттілігі заңды құбылыс. Жаңа Бюджет кодексі
стратегиялық, экономикалық және бюджеттік жоспарлаудың тиімді
үйлесімділігіне қол жеткізеді. Сонымен қатар, жаңа кодекс бюджеттік,
бюджетаралық қатынастарды реттейді және бюджет жүйесінің негізгі тәртібін,
қағидаттары мен жұмыс істеу тетіктерін жасайды. Қазақстан Республикасының
Ұлттық қорын қолдану мен жасақтау жұмысы да осы кодексте қарастырылған.
Бізде бірінші рет 2009-2011 жылдарға, яғни орта мерзімге арналған бюджет
осы кодекстің негізінде қабылданып отыр.
Жаңа Бюджет кодексінің негізгі мақсаты – мемлекеттік жоспарлаудың жаңа
жүйесін енгізу, ал ол қазір әлемде кеңінен қолданылатын “орта мерзімдік
қаржылық жоспарлау аясында соңғы нәтижеге бағдарланған бюджеттеу” үлгісінен
тамыр тартқан. Жалпы айтқанда, соңғы нәтижеге бағдарланған бюджеттеу
бюджеттік үдерістің: жоспарлау, қарастыру, бекіту, анықтау, қолдану және
орындалуын бақылау сияқты барлық сатысын қамтиды. Сонымен қатар, ол бюджет
қаражатын әлеуметтік-экономикалық саясаттың басымдықтарына сәйкес қоғамдық
маңызы бар нәтижелерге жұмсауға бағытталған. Осыған байланысты бюджет
шығындарын мемлекеттік саясаттың басымдықтарымен байланыстыру да негізгі
міндет болып отыр. Бұл дегеніңіз бюджет ресурстарын шығынның түрлеріне
қарай емес, түрлі бюджеттік бағдарламалар жасалған стратегиялық мақсаттарға
қарап бөлу. Оларды іске асыру барысында бюджет қаражатын жұмсаудың тиісінше
нақты және соңғы нәтижелері, бюджеттік бағдарламалардың әкімгерлері алға
қойған мақсаттардың орындалғанын көрсететін критерийлер анықталатын болады.
Қазіргі кезде Бюджет кодексін де, оның негізінде жасалған үш жылдық
бюджетті де Парламент қабылдап, Президент қол қойды.
Сонымен, Қазақстанның үш жылдық бюджетке көшу себебі неде, енді осы
мәселені талқылап көрелік. Жоғарыда айтқанымыздай, үш жылдық бюджетке өту
негізінен соңғы нәтижеге бағдарланған мемлекеттік жоспарлау жүйесін
енгізуге байланысты болып отыр. Бұл бюджеттің тиімділігі – жоспарлау
сапасы, оны орындау және орындалуын бақылаудың сапасы сияқты үш негізгі
көрсеткішке байланысты.
Жоғарыда айтқанымыздай, үш жылдық бюджет орта мерзімдік жоспарлауға
жатады. Егер экономикамыз осылай тұрақты түрде дамып, әлеуметтік-
экономикалық жағдайымыз қалыпты жағдайда өсіп тұрса, ұзақ мерзімдік,
айталық бес немесе жеті жылдық бюджеттік жоспарлауға да көшуіміз мүмкін.
Өйткені, белгіленген бюджеттік бағдарламалардың сапалы орындалуы үшін
осындай ұзақ мерзімдік жоспар керек. Бірақ бюджеттік бағдарламалар
әкімгерлерінің шығыны мен олардың істеріндегі нақты және соңғы нәтижелерін
байланыстыратын бюджетті құрау мен атқару жұмыстары “жылжымалы” сызбамен
жыл сайын жасалатын болады.
Үш жылдық бюджеттегі басты мәселелердің бірі деп бюджеттік
бағдарламалар әкімгерлерінің мемлекеттік тапсырысты атқару бойынша
ұсынылатын өздерінің тендерлерін желтоқсан айының басынан өткізетінін айтса
болады. Бұл тиісті қаржылық жылдың бюджетін орындау барысында мемлекеттік
қаражатты икемді әрі тиімді жұмсауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, үш
жылдық бюджеттің арқасында мемлекет бұрынғыға қарағанда теңгерімдірек
экономикалық және әлеуметтік саясат жүргізе алады, мұның өзі елдің
экономикасының дами түсуі мен Қазақстан халқының әл-ауқатының жақсара
түсуіне мүмкіндік береді.
Әлемдік экономика дамуының қазіргі үрдістері алдағы үш жылдық кезеңде
сыртқы факторлар еліміздегі экономикалық өсудің жоғарғы қарқынының жалғасуы
үшін салыстырмалы түрде қолайлы болады деп пайымдауға негіз болады.
Орта мерзімді перспективада Үкіметтің күш-жігері Қазақстанның
халықаралық бәсекеге қабілеттілігін және ел азаматтарының тұрмыс сапасын
арттыру үшін қолайлы институционалдық және экономикалық жағдай жасауға
бағытталатын болады. Бұл таяудағы он жылда Қазақстанның әлемдегі бәсекеге
барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіруі жөніндегі стратегиялық міндетті
қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Орта мерзімді кезеңде фискалдық саясаттың негізгі мақсаты ел
экономикасының өсуін мемлекеттік басқарудың институционалдық негізін
нығайту және жаңғырту жолымен жеделдетуге жәрдемдесетін, шығыстардың
деңгейін ұлғайтпай оның тиімділігін арттыру есебінен мемлекеттің қаржылай
мүмкіндіктерін кеңейту болып табылады.
Нәтижеге бағдарланған бюджеттеу әдісін енгізу мақсатында бюджет
заңнамасын жетілдіру, бұл мемлекеттік шығыстардың тиімділігі мен
нәтижелілігін арттыруға, бюджеттік жоспарларымен стратегиялық, орта
мерзімді даму жоспарларын үйлестіру жүргізуге, бюджеттің әлеуметтік және
инвестициялық құрамдауыштарын күшейту үшін қаржы ресурстарын оңтайландыру
есебінен оларды босатуға мүмкіндік береді.
Орта мерзімді перспективада бюджеттің теңгерімділігіне мұнай емес
түсімдердің есебінен біртіндеп көшу саясаты жалғасатын болады, ол
мемлекеттің ағымдағы шығыстарын мұнай секторынан түсетін түсімдердің
көлеміне қарамастан оңтайлы деңгейде қолдауды білдіреді.
2007 жылы Бюджет кодексіне Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының
қаражатын қалыптастырудың және пайдаланудың орта мерзімді перспективаға
арналған тұжырымдамасына енгізілген өзгерістер мен толықтырулар мұнай және
мұнай емес кірістердің ара жігін нақты ажыратуға мүмкіндік береді.
Берілген міндетке жету үшін біріншіден, әкімшілерге белгілі бір нәтижелер
үшін бюджеттен бөлінген қаржы ресурстарын бөлу мен пайдалануда кеңірек
тәуелсіздік беру жолымен, және екіншіден, аталған нәтижелерге қол жеткізу
мемлекеттік органдардың дербес жауапкершілігін күшейту жолымен жоспарланып
отыр.
Бюджетті жоспарлау және атқару бюджет қаражатын пайдаланудың бағыттары
мен нәтижелері туралы толық ақпаратпен сүйемелденеді, оның негізінде бюджет
саясатын өзгерту туралы шешім қабылданады, ал мемлекеттік органдар өз
функцияларының сапалы орындалуына жауапты болады.
Бюджетті жоспарлау мен атқару рәсімдерін жетілдіру шаралары мынадай
қағидаттарға негізделеді:
стратегиялық, орта мерзімді мақсаттармен, республиканың әлеуметтік-
экономикалық дамуының және экономиканың бәсекеге қабілеттігін орнықты өсіру
міндеттерімен үйлестіру;
республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуының және экономиканың
бәсекеге қабілеттігін орнықты өсірудің стратегиялық, орта мерзімді
міндеттерінің индикаторларына сәйкес келетін түпкі нәтижелерге және
нысаналы индикаторларға қол жеткізу.
Бюджет процесі тұрақтандырылады және сабақтастырылады, өйткені
бюджетті қалыптастыру процесінің алғашқы нүктесі болып алдын-ала бекітілген
шығыстар мен кірістердің болжамы болып табылады. Бюджет “жылжымалы негізде”
қалыптастырылады, бұл ретте өткен жылғы болжам бір жылға алға жылжытылатын
болады.
1.1 Бюджеттік жоспарлау, қаржылық жоспарлаудың басым бөлігі.
Әрбір мемлекетте елдің бюджеті маңызды рөлді атқарады ол арқылы: таза
ұлттық табысты бөлуге және қайта бөлуге, жалпы ұлттық өнімнің құрылымына,
қоғамның әлеуметтік қамсыздандыруына әсер етеді.
Бюджет- ол жалпы қаржы категорияға қарағанда бөлек, ерекше тұрған
экономикалық категория. Оның қаржыдан ерекшелігі тек қана абстракцияның
басқа деңгейі мен қаржылық байланыстың әр түрлі дәрежеде болуына
байланысты. Сондықтан, көптеген қаржылық байланыстардың ішінде бір-бірінен
ерекше тұратын бөлек арнайы салаларды бөліп шығаруға болады. Сондай бір
ерекше байланыс қоғамдық құндылық өнім бөлу аумағында мемлекет пен заңды
және тұлғалар арасындағы қаржылық қарым- қатынас болып табылады. Бұндай
қаржылық қарым-қатынастың жалпы белгісі, біріншіден, олар мемлекеттің
қатысуымен болатын құндылық бөлу процесінде орын алуы, екіншіден, жалпы
мемлекеттік функцияларды атқаруға арналған орталықтандырылған ақша
қаражаттар қорын қалыптастыру мен пайдалануына байланысты. Осындай барлық
қаржылық қарым- қатынас мемлекеттік бюджет деген түсініктің экономикалық
мазмұнын құрады. [1, 6-б.].
Бюджет-ол мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруын
қаржылық қамтамасыз етуге арналған оның орталықтандырылған ақша
қоры.Бюджеттің формасы- қаржылық жоспар, материалдық негізі-
орталықтандырылған қор, экономикалық негізі- жалпы экономикалық қарым-
қатынас, заңнамалық белсендіруі-заң.[2,4-б.].
Бюджет әр мемлекетке өзінің экономикалық, әлеуметтік және саясаттық
функцияларын орындауға объективтік ақшалай түрде қажетті. Бюджет қай
мемлекеттікі болмаса да мазмұндары бірыңғай категориялардан қалыптасады,
яғни салық, займдар, шығын және тағы басқалары, сонымен қатар олар бір
қоғамдық- экономикалық формациядан басқа формацияға ауысса да өздерінің
мазмұнын өзгертпейді.Дәл осы ұғым бюджетті экономикалық категория деп
дәлелдейді.
Бюджет экономикалық қарым-қатынасқа негізделгендіктен объективтік
түрде сипатталады.Өз алдына бюджеттік сала болуы адамзаттың субьективтік
пікіріне байланысты емес, ең алдымен ол қоғамдық өндірістің дамуына керекті
орталықтандырылған ресурстарға, мемлекеттің табиғаты мен функцияларынан
туатын обьективтік қажеттілікке байланысты.Ақша қаражаттары ресурстарын
орталықтандырудың экономикалық және саясаттық мәні өте зор, себебі олар
мемлекеттің жоспарлаған шараларын іске асырудың негізгі құралы, біріккен
экономикалық және қаржылық саясатты жүргізуге қажет болып табылады.Бюджет
кодексінде мемлекеттік бюджетке мынадай түсінік берілген- ол республикалық
және жергілікті бюджеттердің арасындағы қарама- қарсы өтеу операцияларын
есептемегенде сараптамалық ақпарат ретінде пайдаланатын және бекітуге
жатпайтын қосындысын құрайтын жалпы бюджет.Сонымен қатар, мемлекеттік
бюджет термині- мемлекет құрастыратын және басқаратын орталықтандырылған
бюджеттік қор мағынасында да пайдаланады.
Бюджет қаржы жүйесінің орталық тізбегі болғандықтан, ол сол қаржының
барлық негізгі, сапалы сипаттамаларына сай.Басқаша айтқанда, егерде қаржы
жалпы ақша қарым-қатынас жүйесі болса, яғни мемлекеттік орталықтандырылған
ақша қорын қалыптастыру және пайдалану процесі, онда бюджет өз алдына
ақша қарым-қатынас жүйесін құрады, яғни бюджеттік қорды қалыптастыру және
пайдалану процесі.
Бүгінгі күні мемлекеттің бюджеті қаржылық қарым қатынастағы әр түрлі
қатысушылардың әлеуметтік-экономикалық мүдделерін қалыптастыратын күрделі
және көп міндет атқаратын құрал. Бюджет арқылы орталық пен аймақтар
арасындағы әлеуметтік шығындар мен салық бөлу, еңбекақы мен кіріс жөніндегі
ымыраға келеді, бюджеттік дотациялар мен трансферттер бөлу арқылы мемлекет
орталық және жергілікті мүдделерді қалыптастырып іске асырады. Ал бюджет
экономикалық құжат ретінде қоғамның саясаттық және әлеуметтік дамуын
көрсетеді.
Бюджеттік құралдардың қалыптасу, бөлісу және пайдалану процестерін
басқару бюджеттік жоспарлау мен болжамдау арқылы іске асырылады.Бюджеттік
жоспарлау мен болжамдаудың рөлі мен бюджеттік құралдарды қалыптастыру мен
оларды негізгі мақсаттарда, яғни әлеуметтік реформаларды дамыту мен әрі
қарай тереңдетуге,білім мен денсаулық сақтауды дамытуға, аграрлық сектордың
дамуына, пайдаланудағы мемлекеттің мүмкіншіліктерін анықтайтын адресті
қаржылық жоспар- бюджетті құрғанда көрінді.
Бюджеттік жоспарлаудың экономикалық мағынасы барлық қаржылық жүйенің
әр түрлі буындары арасында қоғамдық өнім құн мен ұлттық табысты
орталықтандырылған түрде бөлісу мен қайта бөлісу бойынша және әр деңгейдегі
бюджеттерді жасау мен атқару процестерінде көрінеді.Бюджеттік жоспарлаудың
негізі болып елдің мемлекеттік әлеуметті-экономикалық даму бағдарламасы
табылады.
Жалпы қаржылық жоспарлау және оның маңызды құрамалы буыны- бюджеттік
жоспарлау, яғни бюджетті құру мен атқаруына байланыстыжоспарлау, барлық
халықшаруашылығын жоспарлаудың органикалық бөлшегі болады.Сонымен қатар,
қаржы ресурстарын басқарудағы рөлі өте зор, себебі ол тек қана бюджеттің
кірістері мен шығындарының жоспарын құруы және оларды атқаруы, яғни
төлемдер бойынша міндеттемелерді тағайындау мен бюджеттік қаржыландыру
көлемің анықтаумен шектелмейді.Бюджеттің басқа қаржы жоспарлар ішінде
алатын ерекше ахуалы бюджеттік жоспарлауға жалпымемлекеттік мән береді. Ол
мемлекеттік басқаруды реформалау мен биліктік өкілеттілікті
орталықсызданудың барлық бюджеттік процеске қатысушылар арасындағы қаржылық
және бюджетаралық қатынастарды жетілдіру байланысында және мемлекеттік
шығындарды, олардың формалары мен қаржыландыру әдістерін ұтымдылауда
білінеді.
Бюджеттік жоспарлау қаржылық жоспарлаумен, бюджеттік арнаулардың
мақсаттық сипаттарымен, резервтердің барлығымен және кірістері мен
шығындардың теңгерушіліктерімен өзара байланыс талаптарына сәйкес болуы
тиіс.Жоспарлау процесінің негізгі мақсаты- ол төлемдердің әрбір түрі
бойынша салықтар мен басқа да кірістердің жылдық түсімін анықтау және әр
түрлі деңгейдегі бюджеттер арасында кірістерді дәйекті бөлісін қамтамасыз
ету.Кірістер мен шығындарды басқарудың мағынасы тиісті өкілетті органдардың
мемлекеттік бюжетке салықтар мен төлемдердің түсуін болжамдау, талдау мен
бақылау жөніндегі жұмыстарын ұйымдастыру мен басшылық ету, бюджеттік
құралдарды тиімді жұмсау және мемлекеттік бюджеттің кіріст пен шығын
бөлімдерін атқару жөнінде есеп дайындаумен тұжырымдалады.
Бюджеттік жоспарлау процесінде келесі негізгі мақсаттар шешіледі:
1. орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қаржылық жоспар
арасындағы қажетті арақатынас пен жалпы қаржылық қатынастарды анықтау;
2. бюджет процесінің әрбір қатысушыларының елдің дамуын қаржылық
қамтамасыз етудегі қатысу дәрежесін тағайындау;
3. қаржы ресурстарының жалпы көлемін тағайындау мен оларды мемлекеттік
мекемелер мен бюджеттік бағдарламалар әкімшілері бойынша бөлу;
4. салалар, іс-әрекет салары мен экономика секторларының қаржы
жоспарлары негізінде мемлкеттік бюджет кірістерін жалпы көлемі мен әр түрлі
көздер арқылы түсетін кірістер көлемін анықтау;
5. бюджеттің жалпы және шығын түрлері бойынша шығындар көлемін
анықтау.
Бюджеттік жоспарлау процессінде осы мақсаттарды шешу бөлек бюджеттер
арасында мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығындарын тиімді бөлуді,
әрбір бюджеттің нақты теңгерушілігін, жыл бойы кірістердің бірқалыпты
түсуін және қарастырылған шараларды уақытында қаржыландыруды қамтамасыз
етеді.Сонымен бірге мемлекеттік материалды және қаржы резервтер, жоспарды
орындау мен атқару барысында қаржылық бақылау қарастырылады.
Бюджетті жоспарлаумен бюджеттік болжамдау тығыз байланысты. Бюджеттік
болжамдау маңында бюджеттің кірістік және шығыстық бөлімдерінің дамуынының
ықтимал бағыттарына нақты бағаларын анықтау процесі түсіндіріледі.Бұл
экономика дамуын болашақ жоспарлауына негізделеді, себебі натуралды
көрсеткіштердің болашақ өсуінің сесепсіз бюджеттік ресурстарды сапалы
ғылыми болжамдау мүмкін емес.
Бюджеттік болжамдаудың негізгі мақсаты - ол экономикада қазіргі
кезеңде пайда болған тенденцияларды, нақты әлеуметті- экономикалық
шарттарды және олардың өзгерістерінің болашақ бағалауларын есепке ала
отырып, бюджеттің оңтайлы дамуын жасау мен дәйектемелеу.Мұндай болжамдау
нәтижесінің мемлекеттің қаржы-бюджеттік саясатында тиімді шаралар
қабылдауда өте маңызды мәні бар.
Јлеуметтік-экономикалыќ дамудыѕ жјне бюджеттік параметрлердіѕ болжамы:
1. Јлеуметтік-экономикалыќ дамудыѕ жјне бюджеттік параметрлердіѕ болжамы
стратегиялыќ жјне баєдарламалыќ ќўжаттарды ескере отырып јзірленеді жјне:
1.1 мемлекеттік басќарудыѕ орталыќ деѕгейінде - макроэкономикалыќ
кґрсеткіштердіѕ болжамын, јлеуметтік параметрлердіѕ болжамын, Ќазаќстан
Республикасыныѕ бес жылдыќ кезеѕге арналєан јлеуметтік-экономикалыќ
дамуыныѕ їрдістері мен басымдыќтарын;
1.2 мемлекеттік басќарудыѕ жергілікті деѕгейінде - ґѕірдіѕ бес
жылдыќ кезеѕге арналєан јлеуметтік-экономикалыќ дамуыныѕ болжамын,
їрдістері мен басымдыќтарын;
1.3 їш жылєа арналєан бюджеттік параметрлердіѕ болжамын ќамтитын
ќўжат болып табылады.
2. Бюджеттік параметрлердіѕ болжамы:
2.1 мемлекеттік басќарудыѕ орталыќ деѕгейінде:
Ќазаќстан Республикасыныѕ салыќ-бюджет саясатыныѕ негізгі баєыттарын;
Мемлекеттік жјне республикалыќ бюджеттердіѕ, Ќазаќстан Республикасы Ўлттыќ
ќорыныѕ, Ќазаќстан Республикасыныѕ шоєырландырылєан бюджетініѕ болжамдарын;
2.2 республикалыќ бюджеттік баєдарламалардыѕ јкімшілері бойынша
шыєыстардыѕ болжанатын кґлемін;
2.3 мемлекеттік басќарудыѕ жергілікті деѕгейінде:
ґѕірдіѕ салыќ-бюджет саясатыныѕ негізгі баєыттарын;
тиісті жергілікті бюджеттердіѕ болжамын;
жергілікті бюджеттік баєдарламалардыѕ јкімшілері бойынша шыєыстардыѕ
болжанатын кґлемін ќамтуєа тиіс.
3. Ќазаќстан Республикасыныѕ Їкіметі (жергілікті атќарушы орган)
јлеуметтік-экономикалыќ дамудыѕ жјне бюджеттік параметрлердіѕ ќосымша
кґрсеткіштерін енгізуі мїмкін.
4. Жоспарлы кезеѕніѕ екінші жјне їшінші жылдарына арналєан бюджеттік
параметрлердіѕ болжамы индикативтік сипатта болады жјне јлеуметтік-
экономикалыќ даму болжамыныѕ езгерістері, бюджеттік мониторинг жјне
нјтижелерді баєалау, басќа да ішкі жјне сыртќы факторлар ескеріле отырып,
кезекті жоспарлы кезеѕге бюджеттік параметрлердіѕ болжамын јзірлеу кезінде
наќтылауы мїмкін.
5. Мемлекеттік жоспарлау жґніндегі орталыќ жјне жергілікті ујкілетті
органдар жыл сайын, жылжымалы негізде јлеуметтік-экономикалыќ дамудыѕ жјне
бюджеттік параметрлердіѕ болжамын јзірлейді.
6. Јлеуметтік-экономикалыќ дамудыѕ жјне бюджеттік параметрлердіѕ
болжамын Ќазаќстан Республикасыныѕ Їкіметі немесе жергілікті атќарушы орган
маќўлдайды жјне бўќаралыќ аќпарат ќўралдарында жариялауєа жатады. [11,61-б]
Бюджетті жоспарлау мен болжамдау келесі үш маңызды бағыттарда жұмыс
істеуді қарастырады:
1. кірістер мен шығындардың барлық түрлері бойынша контингенттердің
болжамдық мөлшерін анықтау;
2. әрекеттегі заңнамаларға сәйкес бюджет жүйесінің деңгейлері бойынша
реттеуші кірістердің бөлісі;
3. қаржылық жәрдем мен бюджеттік қамсыздандыруды теңестіру себебінен
жоғары және төмен тұрған бюджеттер арасында арақатынасты
тағайындау.
Бюджет тїсімдерін болжау:
1. Бюджет тїсімдерін болжауды јлеуметтік-экономикалыќ дамудыѕ жјне
бюджеттік параметрлердіѕ болжамын ескере отырып, мемлекеттік жоспарлау
жґніндегі ујкілетті орган жїзеге асырады.
2. Ґтеусіз техникалыќ кґмек тїріндегі байланысты гранттар алынєан
кезде єана, сондай-аќ Ќазаќстан Республикасы ратификациялаєан халыќаралыќ
шартта кґзделген жаєдайларда, тауарлардыѕ (жўмыстардыѕ, кґрсетілетін
ќызметтіѕ) ќўны тїрінде бюджет тїсімдерін кґрсетуге жол беріледі. Бўл ретте
шыєыстарда алынєан тауарлардыѕ (жўмыстардыѕ, кґрсетілетін ќызметтіѕ) ќўнына
теѕ кґлемде бюджеттік баєдарлама кґзделуге тиіс.
3. Бюджет тїсімдерін болжау јдістемесін мемлекеттік жоспарлау
жґніндегі орталыќ ујкілетті орган јзірлейді жјне бекітеді.[11,65-б]
Бюджет шыєыстарын жоспарлау їшін бюджет баєдарламалардыѕ јкімшілері
ўсынатын ќўжаттар:
1. Бюджет шыєыстарын жоспарлау їшін бюджеттік баєдарламалардыѕ
јкімшілері мемлекеттік жоспарлау жґніндегі ујкілетті органєа:
1.1 стратегиялыќ жоспарлардыѕ жобаларын;
1.2 ґткен ќаржы жылындаєы стратегиялыќ жоспардыѕ іске асырылуы туралы
есептерді;
1.3 бюджеттік ґтінімдерді ўсынады
2. Нјтижелерге баєалау жїргізілген жаєдайда осы бапта аталєан
ќўжаттарєа баєалау нјтижелері ќоса беріледі.
3. Осы бапта аталєан ќўжаттар аєымдаєы ќаржы жылыныѕ 15 мамырына дейін
беріледі.
Бюджеттік жоспарлау бірлестік, жалғастырушылық, басымдылық,
теңгерушілік жіне дәйектемелік принциптер талаптарына сәйкес іске
асырылады.[11, 66-б]
Бюджеттік жоспарлау мен болжамдау іс- әрекеттің негізгі шарты-ол жалпы
мемлекеттік мұқтаждыққа қажетті бюджеттік құралдардың тұрақты және
бірқалыпты түсуін қамтамасыз ету.Бюджеттік жоспарлау, қаржылық жоспарлаудың
басым бөлігі болғандықтан қаржылық жоспарлау мен болжау- бұл қаржы
механизімінің қосалқы жүйесі, саналы басқарудың аса маңызды элементтерінің
бірі және әлеуметтік- экономикалық жоспарлаудың құрамды бөлігі.Олар
экономиканың үйлесімді және тепе- теңдік дамуына жетуге, біртұтас ұлттық
шаруашылық кешенінің барлық буындарының қызметін үйлестіруге, қоғамдық
өндіріс өсуінің жоғарғы қарқынын қамтамасыз етуге, халықты әлеуметтік
қорғауға бағытталған.Қаржылық жоспарлаудың көмегімен белгіленетін болжамдар
нақтыланады, нақтылы жолдар, көрсеткіштер, өзара үйлесілген міндеттер,
оларды іске асырудың дәйектілігі, сондай- ақ таңдалынған мақсатқа жетуге
көмектесетін әдістер анықталады.
Қаржылық жоспарлау экономиканы және оның буындарын басқарудың аса
маңызды функциясы болып табылады. Оны мемлекеттік билік пен басқарудың
органдары, мекемелері және олардың жоғары құрылымдары жүзеге асырады.
Қаржылық болжау- мемлекеттің мүмкін болатын қаржы жағдайын алдын ала көре
білу, қаржы жоспарларының көрсеткіштерін негіздеу. Қаржылық болжау қаржы
жоспарларын жасау стадияларынан бұрын болады, қоғам дамуының белгілі бір
кезеңіне арналған қаржы саясатының тұжырымын жасайды.
Мемлекеттік бюджет қаржы жоспарлары мен болжамдарының жүйесінде
бастысы болып келеді, өйткені олардың қалыптасуы мен орындалуына ол
белсенді ықпал етеді, мемлекеттің түрлі шаруашылық жүргізуші
субьектілерімен және халықпен өзара қатынастарын айқындай отырып, оларды
үйлестіреді.Бюджет белгіленетін жалпымемлекеттік экономикалық және
әлеуметтік бағдарламаларды орындауда, мемлекеттің функциядарын, оның ішкі
және сыртқы саясатын жүзеге асыруда маңызды рөл атқарады.
Қаржылық жоспарлаудың әдістемелігі аса маңызды мына қағидаттарға
негізделеді:
Орталықтандарылған және орталықтандырылмаған тәсілдемелердің үйлесуі.
Бұл қаржы жоспарларының жасағанда екі негіздің (бастаудың)
орталықтандырылған қаржылық жоспарлаудың жергілікті (төменгі) бастаманы
барынша дамытумен етене ұштасуын білдіреді. Орталықтандырылған қаржылық
жоспарлау мемлекетке бірыңғай қаржы саясатын жүргізуге, мемлекет ауқымында
қаржы ресурстарын бөлуді және қайта бөлуді нысаналы басқаруға мүмкіндік
береді. Қаржылық жоспарлаудағы децентрализм өндірістік бөліністер мен
биліктің жергілікті органдардың нақтылы жоспарлар жасап, оларды
орындаудағы, өндірісті өркендеудің және оның нәтижелілігін арттырудың
резервтерін іздестірудегі шығармашылық белсенділігін дамытуға жәрдемдеседі.
Биліктің жергілікті органдары бюджеттерінің олардың аумағында
орналасқан шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің нәтижесіне
тәуелділігінің белгілейтін ұзақ мерзімді нормативтердің негізінде
аймақтардың қаржыларын басқарудың экономикалық әдістеріне көшу үлкеy
маңызға ие болып келеді. сонымен бір мезгілде жалпымемлекеттік қаржыларды
жүйелі түрде нығайту, мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігінің тұрақтылығын,
қоғамдық өндіріс дамуының әлеуметтік бағдарлануын күшейтуде, тиімділікті
арттыруда оның рөлін арттыру қажет;
Бірлік қағидаты қаржылық жоспарлаудың экономикалық және әлеуметтік
жоспарлаумен тығыз өзара байланысы мен өзара тәуелділігінде көрініп
білінеді. Қаржы жоспарларының негізінде экономикалық және әлеуметтік даму
жоспарлары мен болжамдарының көрсеткіштері жатыр. Сонымен бірге қаржылық
жоспарлаудың барысында объектінің дамуының белгіленген параметрлері
дәлелденіп анықталады, экономикалық және әлеуметтік жоспардың жеке
элементтері мен бөлімдерінің баланстық байланыстары тексеріледі. Қаржылық
жоспарлаудың бірлігі сонымен бірге қаржы жоспарларының барлық түрлерінің
тығыз өзара байланысын білдіреді. Жоғарғы ұйымдардың қаржы жоспарларының
көрсеткіштері оған қатысты субъектілердің жоспарлы жобаламаларын
кіріктіреді. Мемлекеттік деңгейде жасалынатын қаржы жоспары (мемлекеттік
бюджет) басқарудың жергілікті органдарының кәсіпорындары мен ұйымдарының
қаржы жоспарларының көрсеткіштерін тірек етеді;
Жоспарлаудың үздіксіздік қағидаты перспективалық және жылдық қаржы
жоспарларының тығыз үйлесуін шамалайды, бұған перспективалық жоспарлаудың
іс-қимылының мезгілін ұзартумен және жылдық жоспарлауда олардың міндеттерін
нақтылаумен қол жетеді. Қаржыны жоспарлаудың бұл қағидаты ағымдағы және
перспективалық жоспарлаудың арасында үзілісті болдырмауға, шаруашылық
жүргізуші субъектілерді, олардың нақтылы даму перспективаларын анықтай
отырып, дұрыс бағыттауға мүмкіндік береді. Бұл қағидат шығыстардың
көпшілігі үшін, әсіресе мемлекет қаржысын бөлуді есептеу кезінде
қолданылады. Бұл жоспарлаудың жүйелік түрлендірме әдісі жоспарлау,
бағдарламалау және бюджет жасау:
1. жоспарлау өзіне мақсаттар мен міндеттерді қалыптастыруды және
баяндауды кіріктіреді.
2. бағдарламалау деп мақсаттарға жету үшін пацдаланылатын құралдардың
қолда барын іріктеуді және жаңаларын табуды түсіндіреді;
3. бюджет жасау жалпы көпжылдық бағдарламаларды қаржы жылдары
бойынша жылдық бюджеттік цифрлар тіліне аудару процесі. Бұл дәстүрлі
бюджеттік топтастыру бойынша сан жағынан тұлғаланған операциялардың бүкіл
жиынтығын бөлу процесі.
Мемлекеттік бюджет қаржы жоспарлары мен болжамдары мен жүйесінде
бастысы болып келеді, өйткені олардың қалыптасуы мен орындалуына ол
белсенді ықпал етеді, мемлекеттің түрлі шаруашылық жүргізуші субъектілері
мен және халықпен өзара қатынастарын айқындай отырып оларды үлестіреді.
Бюджет белгіленетін жалпы мемлекеттік экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларды орындауда, демек, мемлекеттің функциялары оның ішкі және
сыртқы саясатын жүзеге асыруда маңызды рөл атқарады.
Бюджет баланс нысанында жасалады, онда ағымдағы кезеңде арналған
елдің, оның аумақтарының экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларына
сәйкес бүкіл кірістері мен шығыстары жоспарланады. Сонымен бірге түсім
көздерінің толық жиналуына бюджет қаражаттарының ұтымды бөлінуіне және
бюджеттің тапшылықсыз теңестірілуіне баса назар аударылады.
Аса маңызды оперативтік қаржы жоспары болып табылатын мемлекеттік
бюджеттің жиынтық қаржы балансының бірқатар елеулі айырмашылықтары бар.
Онда мемлекеттің барлық кірістері емес тек оның орталықтандырылатын бөлігі
қамтып көрсетіледі. Жиынтық қаржы балансында мемлекеттің кірістері мен
шығыстары туралы мәліметтер ірілендірілген түрде бүкіл ұлттық шаруашылық
бойынша келтіріледі, ал мемлекеттік бюджетте олар тәптіштелініп
(нақтыланып) көрсетіледі. Бюджетте оған түсетін төлемдерінің нақты атаулары
мен оларды төлеушілер, арналымы және оларды алушылар көрсетілген.
Дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде бюджеттен басқа жалпы
мемлекеттік бағдарламаларды қаржымен қамтамасыз ету, сондай-ақ барлық
бюджеттен тыс қорлардың бюджеттері түрінде басқа да орталыұтандырылған
қаржы жоспарлары жасалады. Көптеген елдерде әлеуметтік, табиғатты қорғау
сипатындағы немесе басқа арнлымдардың маңызды шараларын қаржыландырудың
арнаулы көздері ретінде қалыптастырылады. Бюджеттен тыс қорлар,
әдеттегідей, жалпымемлекеттік қаржы жүйесінің дербес буыны болып табылады.
Айрықша көздер есебінен құрылады және өзінің ресурстарын функциялық
міндеттерді орындауға жұмсайды. Сондықтан олардың қаржы жоспарлары ағымдағы
жылға түсетін барлық түсімдер мен шығындарды анықтайтын құндық баланстар
болып келеді.
Бюджеттік жоспарлау іс-әрекетінің негізгі шарты – ол жалпымемлекеттік
мұқтаждыққа қажетті бюджеттік құралдарды тұрақты және бірқалыпты түсуін
қамтамасыз еру.
Бюджеттік жоспарлау бірлестік, жалғастырушылық, басымдылық,
теңгерушілік және дәйектемелік принциптер талаптарына сәйкес іске
асылылады.
Бюджеттік жоспарлаудың бірлестік принципі құрамына республикалық және
жергілікті бюджеттер кіретін елдің мемлекеттік бюджетін құрумен қамтамасыз
етіледі. Әрекеттегі заңнамаларға сәйкес бұл принцип республикалық және
жергілікті бюджеттерден қаржыландырылған бюджеттер деңгейлері арасындағы
кірістер бөлісу нормативтері мен ұзақ мерзімді субвенциялар және бөлісу
нормативтері мен ұзақ мерзімді субвенциялар және бюджеттік алымдар мөлшерін
тағайындау негізделеді.
Жоспарлаудың жалғастырушылық принципі орта мерзімді фискалдық
саясаттың бағыттары мен елдің әлеуметтік-экономикалық даму болжамдарына
негізделген ағымдағы және болашақ бюджеттік жоспарлау тіркемесімен
қамтамасыз етіледі.
Басымдылық принцип елдің орта мерзімді әлеуметтік-экономикалық даму
жоспарының басымдылықты бағыттары негізінде бюджеттік жоспарлаумен
қамтамасыз етіледі.
Бюджеттің кірістері мен шығындарының теңгерушілік принципі бюджетті
қалыптастыруда баланстық әдісті пайдалану негізі арқылы қамтамасыз етіледі.
Бюджеттің теңгерушілігінің қажеттілігі қайбір деңгейдегі бюджетті атқару
мақсатымен дәлелденеді және ол немесе жоғары бюджеттен субввенция беру
арқылы немесе бюджет шығындарын қысақарту арқылы немесе мемлекеттік
берешекті қалыптастыру арқылы не болмаса басқа да заңнамалармен
қарастырылған әдістер арқылы қамтамасыз етіледі.
Дәйектемелік прицип бюджет жобасына осы немесе басқа түсімдер не
шығындарды енгізу қажеттілігін анықтайтын нормативті құқықтық актілер
негізі арқылы бюджет жоспарлаумен қамтамасыз етіледі.
Бюджетті жоспарлағанда аймақтар арасындағы табиғатты климаттық және
әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктерді есепке алу қажет, себебі олар әр
аймақ тұрғындары жағдайларының негізгі және анықтаушы факторлары.
Сондықтан бюджетті жоспарлауда нормалар мен нормативтер пайдаланады.
Бюджеттік кодекске сәйкес натуралды нормативтер – ол бюджетті жоспарлау мен
атқаруда міндетті түрде пайдаланатын материалды немесе материалды емес
қажетті байлықты тұтынудың натуралды көрсеткіштері. Олар Үкіметпен жасалады
және бекітіледі.
Жергілікті бюджеттерде қолданатын кірістерді бөлісу нормативтер – ол
әр дейгейдегі бюджеттер арасындағы кірістердің пайыздық арасалмағы. Бұл
нормативтер тұрақты сипаты бар, себебі олар орта мерзімді фискалдық
саясаттың негізінде анықталады және оларды пайдалану бюджет жүйесі бойынша
шығындық өкілеттілікті шектеуде байланысты.
Бюджеттік жоспарлау- әр түрлі статистикалық, экономика- математикалық,
сараптамалық және арнайы әдістер пайдалану арқылы іске асырылады. Негізінде
бюджет толық көлемдері бойынша барлық кірістері мен шығындарды есептеуге
мүмкігшілік беретін баланстық әдіспен құрылады.Бұл әдіс бюджетпен
қарастырылған кірістер мен шығындардан басқа бірде біреуі болуға тиісті
еместігін көрсетеді.Бюджеттің жобасын құрастыру үдерісінде бюджеттік
теңестірудің арнайы әдістері пайдаланады.Бюджеттерді кірістер бойы
қалыптастырудың негізгі кезеңдері ретінде түсімдердің барлық түрлері
бойынша болжамдық мөлшерлерін анықтау дәйектілік есептеледі.Барлық
кезеңдердің ішіндегі ең маңыздысы- ол салықтық түсімдерді болжамдау
кезеңі, содан кейін- маңыздылық мәні аз емес салықтық емес түсімдерді
болжамдау кезеңі.Келесі кезеңдері- ол негізгі капиталды сатудан түсетін
түсімдерді болжамдау, ресми трансферттердің, берілген несиелерді өтеудің,
қаржылық активтер сату мен Үкіметтік займдардың түсімдерін анықтау.
Алдағы жылғы бюджетке кірістердің түсуін болжамдау Салық, Бюджет
кодекстері мен басқа да нормативтік құқықтық актілерге сәйкес іске
асырылады. Сонымен қатар республика мен аймақтардың орта мерзімді әлеуметті-
экономикалық даму жоспарларының макро-экономикалық көрсеткіштері, елдің
ортамерзімді фискалдық саясаттың ережелері мен көрсеткіштері, ағымдағы
мерзімнің бағалау мен салықтық түсімдерге әсер ететін негізгі
көрсеткіштердің болашақ өзгерістері есепке алынады.
Бюджет кодексі мемлекеттің экономикалық саясатына сәйкес орта
мерзімді бюджеттік жоспарлау негізінде бюджеттік процесті іске асыруын
анықтайды. Ал бюджеттік жоспарлауға стратегиялық бағытты беретін Үкімет
тарапынан жасалып, алдымыздағы үшжылдық мерзімге салықтық-бюджеттік
бағдарламаны анықтайтын арнайы құжат – ол Үкіметтің Орта мерзімді фискалдық
саясат атты құжат. Бұл құжат елдің Орта мерзімдік әлеуметтік-экономикалық
даму жоспары мен басқа да стратегиялық және бағдарламалық құжаттар
негізінде жыл сайын бір жылға ұзартылып отыратын үшжылдық мерзімге
жасалады. Бұл құжаттың маңыздылығы мен қажеттілігі, ең алдымен елдің
экономикалық дамуы көп жағдайда оның қаржы жүйесінің даму бағыттарына
тәуелді екенімен, жүргізіп жатқан салықтық-бюджеттік саясаттың ахуалы мен
оның бүгінгі талаптарға сәйкестігімен дәлелденеді.
Республикалық бюджеттің атқарылуын Қазақстан Республикасының Үкімет
қамтамасыз етеді. Заң актілерінде көзделген жағдайларда републикалық
бюджетке тауарлық немесе заттай бөліктегі түсімдерге және оларды
республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттің мекемелердің
жұмсауына байланысты операциялар республикалық бюджетте ақшалай нысанда
көрсетіледі.
Қазақстан Республикасының Үкіметі республикалық бюджет тапшылығын
қаржыландыру көздерін айқындайды және бюджеттің атқарылу барысында ағымдағы
қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңмен бекітілген
бағдарламалар бойынша сомалардың шегінде мемлекеттік мекемелердің құрылым
мен функцияларын жетілдіру жөніндегі іс шараларды жүзеге асыруға
байланысты бағдарламаларды іске асыратын мемлекеттік органдар тізбесінде
өзгерістер енгізуге құқығы бар.
Бюджетті атқарылуы жөніндегі уәкілетті орган белгілеген тәртіппен:
тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңды іске асыру
туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің актісіне және бюджетке түсетін
ақша түсімдерінің күтіліп отырған көлемін ескере отырып бюджеттік
бағдарламаны қаржыландыру жоспарларына сәйкес республикалық бюджетті
қаржыландырудың жиынтық жоспарын бекітеді және оған өзгерістер енгізеді;
бюджетке түсетін нақты түсімдерді республикалық бюджет пен облыстық
бюджетпен аудандар (қалалар) бюджеттердің арасында кірістерді бөлу
нормативтері бойынша бөлуді жүргізеді.Бюджеттік бағдарламалардың
паспортына, бюджетке түсетін ақша түсімдерінің күтіліп отырған көлемін
ескере отырып, республикалық бюджетті қаржыландырудың жиынтық жоспарына
бюджеттік бағдарламалардың әкімшілеріне рұқсаттар береді. Республикалық
бюджеттік бағдарламалар әкімшісінің рұқсатына және бюджеттік бағдарламаның
паспортына сәйкес мемлекеттік мекемелердің міндеттемелерін тіркеуді жүзеге
асырады.Растайтын құжаттар негізінде мемлекеттік мекемелердің қабылдаған
міндеттемелері бойынша төлемдерді жүзеге асырады.
Республикалық бюджеттің атқарылуы бойынша жүргізілген операциялардың,
жеке және заңды тұлғалардың мемлекеттік мекемелер алдында қабылдаған
міндеттемелерінің, орындалмаған міндеттемелерінің, республикалық бюджеттен
қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердің кредиторлық берешегінің,
үкіметтік борыштың, жеке және заңды тұлғалардың республикалық бюджет
алдындағы борыштық міндеттемелерінің және республикалық бюджеттен
қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер активтерінің есебін жүргізеді.
Бюджеттік түсетін ақша түсімдерінің күтіліп отырған көлемі алдағы
міндеттемелер қабылдау және төлемдер жүргізу үшін жеткіліксіз болған
жағдайда, республикалық бюджеттік бағдарламалардың әкімшілеріне бюджеттік
бағдарламаларды қаржыландыру жоспарларына өзгерістер енгізу қажеттігі
туралы ақпарат береді. Ағымдағы қаржы жылының ішінде, бюджетке түсетін ақша
түсімдерінің күтіліп отырған жылдық сомасына сәйкес келмеген жағдайда,
республикалық бюджеттің одан әрі атқарылуы жөнінде шешім қабылдау үшін
Қазақстан Республикасының Үкіметін хабардар етеді. Уақытша бос ақшасын
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкісі салымдарына орналастырады; бюджеттік
бағдарламалардың паспорттарына сәйкес республикалық бюджеттік
бағдарламалардың іске асырылуын бағалауды жүргізеді; егер республикалық
бюджеттік бағдарламалардың іске асырылуын бағалау нәтижелері бойынша
бюджеттік нақтылау туралы ұсыныс әзірлейді; бөлінген қаражаттар рұқсаттарда
көзделмеген мақсаттарға пайдаланылған жағдайда, бюджет қаражаттарды кері
қайтарып алуды жүргізеді.
Бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыру жоспары республикалық бюджетті
қаржыландырудың жиынтық жоспарына жатады.
Жергілікті атқарушы органдар тиісті әкімшілік аумақтық бөліністер
бюджеттің атқарылуын, бюджеттік қаражаттардың тиімді және нысаналы
жұмсалуын қамтамасыз етеді. Бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыру
жоспарларын және жергілікті бюджеттік қаржыландырудың жиынтық
жоспарын жасаумен бекітеді. Жергілікті уәкілетті органдардың, жергілікті
бюджеттік бағдарламалар әкімшілеріне рұхсат береді.
Жергілікті уәкілетті орган белгіленген тәртіппен мәслихаттың ағымдағы
қаржы жылына арналған жергіліқті бюджетті бекіту туралы шешімін атқарушы
органның актісіне, бюджетке түсетін ақша түсімдерінің күтіліп отырған
көлемін ескере отырып, бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыру жоспарларына
сәйкес жергілікті бюджетті қаржыландырудың жиынтық жоспарын бекітеді және
оған өзгерістер енгізеді және оны бюджеттің атқарылуы жөніндегі уәкілетті
органның аумақтық бөлімшелеріне табыс етеді.
Дүние жүзінің барлық елдерінде оперативтік қаржы жоспары мемлекеттік
бюджет болып табылады. Оны жасаудың керектігі мемлекеттің ақша
ресурстарының көздері мен ауқымын анықтаудың және жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін оларды ұтымды бөлудің қажеттігінен
туындайды.
Мемлекеттік бюджет қаржы жоспарлары мен болжамдарының жүйесінде
бастысы болып келеді, өйткені олардың қалыптасуы мен орындалуына ол
белсенді ықпал етеді, мемлекеттің түрлі шаруашылық жүргізуші субьектілермен
және халықпен өзара қатынастарын айқындай отырып, оларды үйлестіреді.
Бюджет белгіленетін жалпымемлекеттік экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларды орындауда, демек, мемлекеттің функцияларын, оның ішкі және
сыртқы саясатын жүзеге асыруда маңызды рөл атқарады. Қаржылық жоспарлаудың
негізгі құжаты болып келетін қаржы жоспары шаруашылық жүргізуші
субьектілердің, салалардың, өңірлердің және жалпы мемлекеттің ақшалай
табыстары мен қорланымдарын құрудың және пайдалнудың жоспары болып
табылады. Қаржы жоспары ұлттық шаруашылықтың ресурстарымен қамтамасыз
етілуін көрсетеді.
Бюджет баланс нысанында жасалады, онда ағымдағы кезеңге арналған
елдің, оның аумақтарының экономикалық және әлеуметтік бағдарламасына сәйкес
бүкіл кірістері мен шығыстары жоспарланады.Сонымен бірге түсім көздерінің
толық жиналуына, бюджет қаражаттарының ұтымды бөлінуіне және бюджеттің
тапшылықсыз теңдестірілуіне баса назар аударылады.
Аса маңызды оперативтік қаржы жоспары болып табылатын мемлекеттік
бюджеттің жиынтық қаржы балансынан бірқатар елеулі айырмашылықтары бар.Онда
мемлекеттің барлық кірістері мен шығыстары туралы мәліметтер ірілендірілген
түрде бүкіл ұлттық шаруашылық бойынша келтіріледі, ал мемлекеттік бюджетте
олар сараланып көрсетіледі.
1.2.Қазақстан Республикасындағы бюджет және шетел тәжірибесі.
Қазақстан Республикасының бюджеті басқарудың жаңа жүйесінің негізгі
элементтері орталық деңгейде енгізілуде. Мемлекеттік органдар стратегиялық
жоспарларды әзірледі, Үкімет республикалық бюджетті үш жылға құрды, Бюджет
кодексі қабылданған соң меморандумдар бекітіліп, операциялық жоспарлар
жасалды.
Нәтижелерге бағдарланған бюджеттеу жүйесін әзірлеу кезінде АҚШ,
Канада, Австралия және басқа да елдердің НББ үлгісі зерделенді және
зерттелді.
Біз мемлекеттік жоспарлау жүйесінің казақстандық үлгісін әзірлеу үшін
бірнеше мемлекеттердің, атап айтқанда, Жаңа Зеландия мен Ресей
Федерациясының ең жақсы тәжірибелерін қолдандық. Олар өз тиімділігін іс
жүзінде дәлелдеген.
Біздің үлгі басқа елдер үлгілерінің элементтерін үйлестіре отырып және
Қазақстанның өз ерекшеліктерін ескере отырып әзірленді.
Әкімшілік реформаны жүргізу, сондай-ақ нәтижеге бағдарланған үш жылдық
бюджетті енгізу шеңберінде өткен жылы екі рет – қырқүйек және желтоқсан
айларында Дүниежүзілік банктің Грэм Скотт бастаған сарапшылары шақырылды.
Скотт мырза өз елінде – Жаңа Зеландияда әкімшілік реформаны іске асырумен
айналысқан. Дәл осы елдің тәжірибесін біздің мамандарымыз егжей-тегжейлі
зерделеген болатын.
Нәтижеге бағдарланған бюджеттік бағдарламаларды қаржыландырудың нақты
күтілетін нәтижелеріне жетуге бағдарлайды, оларды әзірлеу тәсілдерін
стратегиялық бағыттарға, міндеттерге, түпкі нәтижелерге қол жеткізуге
негіздей отырып, өзгертеді, сондай-ақ мемлекеттік органдар көрсететін
қызметтер санының, сапасының тиімділігі мен нәтижелілігінің тиісті
индикаторларын бір ізге түсіреді.
Мемлекеттік жоспарлаудың жаңа жүйесі мен бюджет үдерісіне нәтижелерге
бағдарланған бюджеттеу қағидаттарын енгізу шеңберінде мемлекеттік органдар
қызметі нәтижелілігінің мониторингі мен бағалаудың жаңа жүйесін құру
жоспарланып отыр. Мемлекеттік қызметшілер қызметінің нәтижелері де осы жаңа
жүйе бойынша айқындалатын болады.
Нәтижелерге бағдарланған бюджеттеуге көшу бір жылдан асатын кезеңде
стратегиялық мақсаттарға қол жеткізуді жоспарлау, бюджеттік бағдарламалар
әкімшілері игеретін және басқаратын ресурстар көлемінің ашықтығын арттыру
мақсатында орта мерзімді бюджетті қалыптастыруды көздейді. Белгіленген
әлеуметтік-экономикалық нәтижелерге белгілі бір уақыттардан кейін ғана қол
жеткізуге болатындықтан және мақсаттардың өздері ұзақ мерзімді сипатта
болатындықтан бюджеттеудің жаңа әдістерін одан әрі дамыту көп жылдық
бюджеттеу қажеттілігіне алып келеді.
Басқарудың барлық деңгейлерінің өз бюджеттері бар және олар
өздерінің өкілеттіктері шеңберінде қызмет етеді. Әртүрлі басқару деңгейлері
бюджеттерінің нақты қалыптасқан нормалар негізінде дербес қызмет етуі
бюджетаралық қатынастардың негізін құрайды.Әртүрлі деңгейдегі бюджеттердің
өзара іс-әрекеті және елдің бюджет жүйесінің бірлігін салықтарды бөлу
арқылы ғана қалыптастыруға болады. Бюджеттер арасында салықтарды бөлу
тәсілдері әртүрлі.
Бірінші тәсіл, нақты бір салықтар түрлерін республикалық және
жергілікті бюджетке бекіту.
Екінші тәсіл, салықты бюджет деңгейлері арасында нақты бір пропорция
арқылы бөлу.
Үшінші тәсіл жоғары тұрған бюджеттен төменгі бюджетке трансферттер,
субвенциялар бөлуді білдіреді.
Бюджетаралық қатынастарға қатысушылардың мүдделерінің сақталуын
төмендегідей принциптер қамтамасыз етеді:
1. жалпымемлекеттік мүдде мен халықтың мүддесінің бірлігі;
2.бюджет-салық өкілдіктерін, шығындар мен табыстарды ажыратуда, оларды
бөлуде орталықтандыру және орталықсыздандыру принциптерінің болуы;
3.бюджеттер дербестігінің жоғары деңгейде болуы, әрбір басқару
деңгейлерінің жауапкершіліктері;
4.мемлекеттің бюджет-салық саясатын жүзеге асыруға аумақтық басқару
органдарының белсенді қатысуы.
Бұл принциптердің негізінде орталық және аймақтық билік өкілдерінің
өзара қарым-қатынасы жүйесі белгіленеді.Бюджетаралық қатынастарда бюджеттік
реттеудің маңызы үлкен. Бюджеттік реттеу арқылы бюджет жүйесінің әртүрлі
деңгейлерінің өзара қарым-қатынасы жүзеге асады.
Бюджеттік реттеудің төмендегідей әдістері белгілі.
1.бюджет түрлері арасында шығындарды бөлу;
2.жекелеген бюджеттердің бекітілген тұрақты табыстарын белгілеу;
3.жекелеген бюджеттердің реттеуші табыстарын белгілеу;
4.бюджетаралық дотация;
5.бюджетаралық кредиттеу.
Екінші және үшінші деңгейлі бюджеттердің жалпы мемлекеттік бюджеттен
ерекшелігі, олардың кірістері:
1.бекітілген немесе жеке меншік;
2.реттеуші болып бөлінеді.
Бекітілген табыстар деп белгіленген тәртіп бойынша тұрақты немесе
ұзақмерзімді негізде толықтай немесе тіркелген үлесте (пайызбен) сәйкес
бюджетке түсетін табыстарды айтамыз.
Реттеуші табыстар – табыстар мен шығындарды теңестіру мақсатында
бюджетке салықтардан немесе тіркелген үлесте емес басқа төлемдерден
пайыздық аударым жасау арқылы түсетін табыстар (ресми трансферттер) [3].
Бюджет тепе-теңсіздігі проблемасы кез-келген мемлекетке тән. Тігінен
теңсіздік проблемасы жалпымемлекеттік салықтардағы әртүрлі басқару
деңгейлерінің үлестік қатысуы және аумақ шығындарын жоғары тұрған
бюджеттердің субсидиялауы арқылы шешіледі. Көлденеңінен тепе-теңсіздік
аумақтардың салықтық базасының әртүрлілігінен туындайды.
Тігінен және көлденеңінен балансқа қол жеткізу үшін бюджет жүйесінде
теңестіру жүйесі қолданылады. Бюджеттік теңестірудің негізгі құралдары –
басқару деңгейлері бойынша салықтық табыстарды бөлу және жоғары тұрған
бюджеттен трансферттер бөлу. Бюджетаралық қатынастардың екі үлгісі бар:
орталықсыздандырылған және кооперативтік.
Орталықсыздандырылған үлгі мынадай ерекшеліктермен сипатталады:
1.Мемлекеттік органдардың үш басты функциясы бар:
макроэкономикалық тұрақтылық, ұлттық табысты қайта бөлу, мемлекеттік
тауарлар мен қызметтердің өндірісі. Алғашқы екеуі орталық үкіметтің
функциялары соңғысы басқару деңгейлері арасында бөлініске түседі.
2.Әртүрлі билік деңгейлеріне салық салу бойынша өкілеттіктерді
үлестіру функциясы. Орталық бюджетке түсетін салықтар: жеке және заңды
тұлғалардың табыстарына салынатын салықтар, акциздер және кедендік
салықтар. Жергілікті бюджетке қалған табыс көздері түседі: тауарлар мен
қызметтерге салық, мүлік және жер салықтары.
3.Аймақтық биліктің жоғары дәрежеде қаржылық тәуелсіздіктері мен
дербестіктері.
Кооперативтік үлгіге төмендегілер тән:
1.Ұлттық табысты бөлуге және макроэкономикалық тұрақтылықты
қалыптастыруға аймақтың билеуші органдары қатысады.
2.Салықтық табыстарды бөлу жүйесінде аймақтық билеуші органдардың рөлі
артады.
3.Орталық билеуші органдар көлденеңінен бюджеттік теңестіру саясатын
белсенді жүргізеді, аймақтың қаржысына жауапкершілігін арттырады,
аумақтардың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейлерін теңестіру жұмыстарын
жүзеге асыру арқылы аймақ дербестігіне шектеу қойылады [4].
Көптеген дамыған елдерде бюджетаралық қатынастар мәселесін шешу
бойынша мол тәжірибе жинақталған және аймақтар арасында қаржы ресурстарын
тиімді бөлу механизмі ұтымды жүзеге асып келеді.
Шетелдік тәжірибені зерттеу нәтижелері көрсеткендей, бюджетаралық
қатынастар механизмі саяси және экономикалық сипаттағы көптеген факторларға
тәуелді.
Қазақстан үшін Польша тәжірибесі қызығушылық танытады, өйткені бұл
елде 1990 жж. біздің еліміздегідей жергілікті кеңестер жүйесі
болды.Польшадағы жергілікті өзін-өзі басқарудың өзіне тән ерекшелігі үш
звенолық жүйенің болуы: гминалар, повяталар, воеводстволар [6].
Бюджет муниципалдық құрылымның қызмет етуінің негізі болып табылады.
Оның құрылу, пайдалану принциптері жергілікті өзін-өзі басқарудың барлық
деңгейлері үшін бірдей. Олар заңдық жүйеде анықталады.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың кірістері төмендегілер болып табылады.
1. жеке табыстар, мысалы меншікке, жеке және заңды тұлғалар табысының
бір бөлігіне салынатын салықтар және басқа да салықтар;
2. жалпы субвенция;
3. мемлекеттік бюджеттен мақсатты дотациялар. Сонымен қатар,
муниципалдық құрылымдар Еуропалық одақтан да қаражат алады.
Повяталар мен воеводстволар қаржылық автономиясының дәрежесі жоғары емес,
өйткені негізінен мемлекеттік бюджеттен жүргізілетін табыстарды қайта
бөлуге негізделеді. Ақша қаражаттарының қайта бөлінісі жалпы сувенциялар
мен мақсатты дотациялар есебінен жүзеге асады.
Субвенция – мемлекеттік бюджеттен гминаларға, повяталарға,
воеводстволарға аударылатын қаржылар. Олардың келесідей түрлері бар:
1.Білім беруге субвенциялар – гминалар кірістерінің негізгі көзі болып
табылады. Субвенция көлемінің негізгі критерийі оқушылар мен мектептер
саны, мұғалімдер кәсібилігі және гмина сипаты болып табылады.
2.Теңестіруші субвенция – салықтық түсімдері бір тұрғынға шаққанда
барлық гминалардың орташа салықтық табыстарының 92%-ынан төмен гминаларға
төленеді. Субвенция салықтық табыстар мен мемлекеттегі бір тұрғынға
шаққандағы орташа табыстардың арасындағы айырмашылықтың бір бөлігін жабуы
тиіс.
3.Баланстайтын субвенция – муниципалдық табыстардың өзгеруіне
байланысты табыстардың бір бөлігін жоғалту нәтижесінде гминаларға беріледі.
Гминалар нысаналы дотацияларды белгілі бір функцияларды жүзеге асыру
үшін алады.Толығымен шығындалмаған немесе мақсатсыз шығындалған дотациялар
қайтарылуы тиіс.
Субвенциялар мен нысаналы дотациялар повяталар мен воеводстволарға да
жоғарыдағы шарттарда беріледі. Алайда воеводстволар табысында баланстайтын
субвенция жоқ.
Соңғы уақытта Польша билігі жергілікті өзін-өзі басқарудың қызмет етуі
үшін шетелдік қаражатты тарту диапазонын кеңейтуде [6].
Бюджетаралық қатынастар ғылымда аз зерттелген. Ағылшын ғалымдары
Г.Хьюджз және С.Смит (Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы)
бюджетаралық қатынастарды реттеу тәсілдерінің, мемлекеттік қаржыны
орталықтандыру дәрежесінің, орталық және жергілікті билік қарым-қатынасының
ұқсастығына байланысты Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы елдерін
төмендегідей топтастырған.
Бірінші топқа үш федералды – Австралия, Канада және АҚШ, екі унитарлы
– Ұлыбритания және Жапония мемлекеттері кірді. Бұл елдер үшін аймақтық және
жергілікті билікте салықтық өкілдікке сүйенетін дербестік тән.
Екінші топқа Солтүстік Еуропа елдері кіреді: Дания, Норвегия, Швеция
және Финляндия. Оларға тән ерекшелік - әлеуметтік шығындарды қаржыландыруда
аймақтық басқару органдары үлесінің жоғары болуы.
Үшінші топқа Батыс Еуропаның федеративті елдері кіреді: Австрия,
Германия және Швейцария.Бұл елдер әртүрлі деңгейдегі бюджеттердің
дербестігімен сипатталады.
Федеративті елдердегі бюджетаралық қатынастарды реттеу үлгілерінің
жалпы схемасы сурет 1 көрсетілген [5, 120-б.].
Төртінші топқа Бельгия, Франция, Греция, Италия, Нидерланды,
Португалия, Испания сияқты Оңтүстік және Батыс Еуропа елдері кіреді. Бұл
елдерді орталыққа бюджеттерінің тәуелділігі біріктіреді.
Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы елдерінің жергілікті
бюджеттерінде табыс салығы мен меншікке салынатын салық үлесі артық,
жоғары. Бұл салықтарды жергілікті басқару органдары мен орталық органдар
салады және әрқайсысы өз ставкаларын қояды. Мұндай тәсілдің екі артықшылығы
бар: бұл жергілікті билікке жергілікті тұтынуға байланысты өздерінің
шығындарын көбейтуге немесе азайтуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, бұл
салықтар өздерінің мүдделеріне жұмсауға орталық органдар рұқсат берген
нағыз табыс көздері.
Бюджетаралық қатынастардың жапондық тәжірибесін қарастырсақ, Жапонияда
жергілікті органдардың бюджеттік қызметі алты категорияға бөлінген:
1. қоғамдық тәртіпті сақтау;
2. қоғамдық жұмыстар;
3. білім беру;
4. әлеуметтік қамтамасыз ету;
5. еңбек нарығына қатысу;
6. өнеркәсіп дамуына және еңбекпен қамтуға қатысу.
Әрбір категория үшін бір өлшем бірлігі белгіленеді. Мысалы, қоғамдық
тәртіпті сақтау бойынша шығындарда – полиция қызметкерлерінің саны және
сыбағалы шығын анықталады. Осы көрсеткіштерді көбейту арқылы стандартты
аумақтық қаржылық сұраныстарының базасы анықталады.
Жергілікті салықтар туралы Заң салықтардың түрлерін (30), шекті
ставкаларын анықтайды. Жапонияда жергілікті бюджеттердің кірістер бөлімдері
жылдан жылға нығаюда, онда әрбір аумақтық басқару органдары салық салуға
құқылы.
Бюджетаралық қатынастар механизмі бюджет деңгейлеріне тәуелді, ал олар
белгілі бір елдің әкімшілік-аумақтық бөлінісіне байланысты. Әртүрлі елдерде
бюджетаралық қатынастарды әртүрлі әдістер көмегімен реттейді, олар
төмендегідей:
1. дотациялар, субсидиялар және субвенциялар;
2. әртүрлі трансферттер;
3. мемлекеттік және мемлекеттік емес гранттар;
4. займдар [5, 119-б.].
Көптеген дамыған елдерде бюджетаралық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
I-бөлім. Бюджеттік жоспарлау. Бюджет үдерісінің негіздері.
1.1 Бюджеттік жоспарлау, қаржылық жоспарлаудың басым бөлігі.
1.2 Қазақстан Республикасындағы бюджет және шетел тәжірибесі.
II-бөлім. Мемлекеттегі бюджеттік жоспарлау мен болжауды талдау.
2.1 Қазақстан Республикасындағы бюджеттік үдеріс.
2.2 Бюджет түсімдерін болжаудың жолдары.
2.3 Бюджет шығыстарын қалыптастыру негіздері.
III-бөлім. Бюджеттік жоспарлау мен болжауды жетілдіру жолдары.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Қазақстан Республикасының бюджетін жоспарлау мен болжау- ел
экономикасының тұрақты дамуына, халықтың әлеуметтік жағдайының жақсаруын
бағытталған.Бюджеттік жоспарлау- жоспарланып отырған кезеңге арналған
бюджет түсімдерінің көлемін және басымдықты есекере отырып, мемлекеттің
әлеуметтік- экономикалық даму міндеттеріне сәйкес оларды пайдалану
бағыттарын айқындау жөніндегі ұсыныстарды әзірлеу үдерісі. Кезекті қаржы
жылына арналған бюджеттің жобасымен бір мезгілде алдағы үш жылдық кезеңге
арналған бюджеттің болжамы жасалады.
Президент Нұрсұлтан Назарбаев өзінің биылғы “Қазақстан халқының әл-
ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты” атты Жолдауында
салық жүйесін елдің жаңа даму сатысына сәйкестендіру туралы Үкіметке
тапсырма бере отырып, осыған байланысты экономиканың жаңғыруы мен
әртараптандырылуына мүмкіндік беретін жаңа Салық кодексін және бизнесті
“көлеңкеден” шығаруға жағдай жасайтын, сонымен қатар, соңғы нәтижеге
бағытталған мемлекеттік бюджетті жоспарлаудың жаңа базасының негізі болатын
Бюджет кодексін әзірлеу жөнінде тапсырма берген болатын.
Ел экономикасының жоғары деңгейде дамуына, халықтың әлеуметтік
жағдайының жақсаруына, ішкі саясаттың тұрақтылығына байланысты осындай жаңа
тұрпатты заңдардың қажеттілігі заңды құбылыс. Жаңа Бюджет кодексі
стратегиялық, экономикалық және бюджеттік жоспарлаудың тиімді
үйлесімділігіне қол жеткізеді. Сонымен қатар, жаңа кодекс бюджеттік,
бюджетаралық қатынастарды реттейді және бюджет жүйесінің негізгі тәртібін,
қағидаттары мен жұмыс істеу тетіктерін жасайды. Қазақстан Республикасының
Ұлттық қорын қолдану мен жасақтау жұмысы да осы кодексте қарастырылған.
Бізде бірінші рет 2009-2011 жылдарға, яғни орта мерзімге арналған бюджет
осы кодекстің негізінде қабылданып отыр.
Жаңа Бюджет кодексінің негізгі мақсаты – мемлекеттік жоспарлаудың жаңа
жүйесін енгізу, ал ол қазір әлемде кеңінен қолданылатын “орта мерзімдік
қаржылық жоспарлау аясында соңғы нәтижеге бағдарланған бюджеттеу” үлгісінен
тамыр тартқан. Жалпы айтқанда, соңғы нәтижеге бағдарланған бюджеттеу
бюджеттік үдерістің: жоспарлау, қарастыру, бекіту, анықтау, қолдану және
орындалуын бақылау сияқты барлық сатысын қамтиды. Сонымен қатар, ол бюджет
қаражатын әлеуметтік-экономикалық саясаттың басымдықтарына сәйкес қоғамдық
маңызы бар нәтижелерге жұмсауға бағытталған. Осыған байланысты бюджет
шығындарын мемлекеттік саясаттың басымдықтарымен байланыстыру да негізгі
міндет болып отыр. Бұл дегеніңіз бюджет ресурстарын шығынның түрлеріне
қарай емес, түрлі бюджеттік бағдарламалар жасалған стратегиялық мақсаттарға
қарап бөлу. Оларды іске асыру барысында бюджет қаражатын жұмсаудың тиісінше
нақты және соңғы нәтижелері, бюджеттік бағдарламалардың әкімгерлері алға
қойған мақсаттардың орындалғанын көрсететін критерийлер анықталатын болады.
Қазіргі кезде Бюджет кодексін де, оның негізінде жасалған үш жылдық
бюджетті де Парламент қабылдап, Президент қол қойды.
Сонымен, Қазақстанның үш жылдық бюджетке көшу себебі неде, енді осы
мәселені талқылап көрелік. Жоғарыда айтқанымыздай, үш жылдық бюджетке өту
негізінен соңғы нәтижеге бағдарланған мемлекеттік жоспарлау жүйесін
енгізуге байланысты болып отыр. Бұл бюджеттің тиімділігі – жоспарлау
сапасы, оны орындау және орындалуын бақылаудың сапасы сияқты үш негізгі
көрсеткішке байланысты.
Жоғарыда айтқанымыздай, үш жылдық бюджет орта мерзімдік жоспарлауға
жатады. Егер экономикамыз осылай тұрақты түрде дамып, әлеуметтік-
экономикалық жағдайымыз қалыпты жағдайда өсіп тұрса, ұзақ мерзімдік,
айталық бес немесе жеті жылдық бюджеттік жоспарлауға да көшуіміз мүмкін.
Өйткені, белгіленген бюджеттік бағдарламалардың сапалы орындалуы үшін
осындай ұзақ мерзімдік жоспар керек. Бірақ бюджеттік бағдарламалар
әкімгерлерінің шығыны мен олардың істеріндегі нақты және соңғы нәтижелерін
байланыстыратын бюджетті құрау мен атқару жұмыстары “жылжымалы” сызбамен
жыл сайын жасалатын болады.
Үш жылдық бюджеттегі басты мәселелердің бірі деп бюджеттік
бағдарламалар әкімгерлерінің мемлекеттік тапсырысты атқару бойынша
ұсынылатын өздерінің тендерлерін желтоқсан айының басынан өткізетінін айтса
болады. Бұл тиісті қаржылық жылдың бюджетін орындау барысында мемлекеттік
қаражатты икемді әрі тиімді жұмсауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, үш
жылдық бюджеттің арқасында мемлекет бұрынғыға қарағанда теңгерімдірек
экономикалық және әлеуметтік саясат жүргізе алады, мұның өзі елдің
экономикасының дами түсуі мен Қазақстан халқының әл-ауқатының жақсара
түсуіне мүмкіндік береді.
Әлемдік экономика дамуының қазіргі үрдістері алдағы үш жылдық кезеңде
сыртқы факторлар еліміздегі экономикалық өсудің жоғарғы қарқынының жалғасуы
үшін салыстырмалы түрде қолайлы болады деп пайымдауға негіз болады.
Орта мерзімді перспективада Үкіметтің күш-жігері Қазақстанның
халықаралық бәсекеге қабілеттілігін және ел азаматтарының тұрмыс сапасын
арттыру үшін қолайлы институционалдық және экономикалық жағдай жасауға
бағытталатын болады. Бұл таяудағы он жылда Қазақстанның әлемдегі бәсекеге
барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіруі жөніндегі стратегиялық міндетті
қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Орта мерзімді кезеңде фискалдық саясаттың негізгі мақсаты ел
экономикасының өсуін мемлекеттік басқарудың институционалдық негізін
нығайту және жаңғырту жолымен жеделдетуге жәрдемдесетін, шығыстардың
деңгейін ұлғайтпай оның тиімділігін арттыру есебінен мемлекеттің қаржылай
мүмкіндіктерін кеңейту болып табылады.
Нәтижеге бағдарланған бюджеттеу әдісін енгізу мақсатында бюджет
заңнамасын жетілдіру, бұл мемлекеттік шығыстардың тиімділігі мен
нәтижелілігін арттыруға, бюджеттік жоспарларымен стратегиялық, орта
мерзімді даму жоспарларын үйлестіру жүргізуге, бюджеттің әлеуметтік және
инвестициялық құрамдауыштарын күшейту үшін қаржы ресурстарын оңтайландыру
есебінен оларды босатуға мүмкіндік береді.
Орта мерзімді перспективада бюджеттің теңгерімділігіне мұнай емес
түсімдердің есебінен біртіндеп көшу саясаты жалғасатын болады, ол
мемлекеттің ағымдағы шығыстарын мұнай секторынан түсетін түсімдердің
көлеміне қарамастан оңтайлы деңгейде қолдауды білдіреді.
2007 жылы Бюджет кодексіне Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының
қаражатын қалыптастырудың және пайдаланудың орта мерзімді перспективаға
арналған тұжырымдамасына енгізілген өзгерістер мен толықтырулар мұнай және
мұнай емес кірістердің ара жігін нақты ажыратуға мүмкіндік береді.
Берілген міндетке жету үшін біріншіден, әкімшілерге белгілі бір нәтижелер
үшін бюджеттен бөлінген қаржы ресурстарын бөлу мен пайдалануда кеңірек
тәуелсіздік беру жолымен, және екіншіден, аталған нәтижелерге қол жеткізу
мемлекеттік органдардың дербес жауапкершілігін күшейту жолымен жоспарланып
отыр.
Бюджетті жоспарлау және атқару бюджет қаражатын пайдаланудың бағыттары
мен нәтижелері туралы толық ақпаратпен сүйемелденеді, оның негізінде бюджет
саясатын өзгерту туралы шешім қабылданады, ал мемлекеттік органдар өз
функцияларының сапалы орындалуына жауапты болады.
Бюджетті жоспарлау мен атқару рәсімдерін жетілдіру шаралары мынадай
қағидаттарға негізделеді:
стратегиялық, орта мерзімді мақсаттармен, республиканың әлеуметтік-
экономикалық дамуының және экономиканың бәсекеге қабілеттігін орнықты өсіру
міндеттерімен үйлестіру;
республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуының және экономиканың
бәсекеге қабілеттігін орнықты өсірудің стратегиялық, орта мерзімді
міндеттерінің индикаторларына сәйкес келетін түпкі нәтижелерге және
нысаналы индикаторларға қол жеткізу.
Бюджет процесі тұрақтандырылады және сабақтастырылады, өйткені
бюджетті қалыптастыру процесінің алғашқы нүктесі болып алдын-ала бекітілген
шығыстар мен кірістердің болжамы болып табылады. Бюджет “жылжымалы негізде”
қалыптастырылады, бұл ретте өткен жылғы болжам бір жылға алға жылжытылатын
болады.
1.1 Бюджеттік жоспарлау, қаржылық жоспарлаудың басым бөлігі.
Әрбір мемлекетте елдің бюджеті маңызды рөлді атқарады ол арқылы: таза
ұлттық табысты бөлуге және қайта бөлуге, жалпы ұлттық өнімнің құрылымына,
қоғамның әлеуметтік қамсыздандыруына әсер етеді.
Бюджет- ол жалпы қаржы категорияға қарағанда бөлек, ерекше тұрған
экономикалық категория. Оның қаржыдан ерекшелігі тек қана абстракцияның
басқа деңгейі мен қаржылық байланыстың әр түрлі дәрежеде болуына
байланысты. Сондықтан, көптеген қаржылық байланыстардың ішінде бір-бірінен
ерекше тұратын бөлек арнайы салаларды бөліп шығаруға болады. Сондай бір
ерекше байланыс қоғамдық құндылық өнім бөлу аумағында мемлекет пен заңды
және тұлғалар арасындағы қаржылық қарым- қатынас болып табылады. Бұндай
қаржылық қарым-қатынастың жалпы белгісі, біріншіден, олар мемлекеттің
қатысуымен болатын құндылық бөлу процесінде орын алуы, екіншіден, жалпы
мемлекеттік функцияларды атқаруға арналған орталықтандырылған ақша
қаражаттар қорын қалыптастыру мен пайдалануына байланысты. Осындай барлық
қаржылық қарым- қатынас мемлекеттік бюджет деген түсініктің экономикалық
мазмұнын құрады. [1, 6-б.].
Бюджет-ол мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруын
қаржылық қамтамасыз етуге арналған оның орталықтандырылған ақша
қоры.Бюджеттің формасы- қаржылық жоспар, материалдық негізі-
орталықтандырылған қор, экономикалық негізі- жалпы экономикалық қарым-
қатынас, заңнамалық белсендіруі-заң.[2,4-б.].
Бюджет әр мемлекетке өзінің экономикалық, әлеуметтік және саясаттық
функцияларын орындауға объективтік ақшалай түрде қажетті. Бюджет қай
мемлекеттікі болмаса да мазмұндары бірыңғай категориялардан қалыптасады,
яғни салық, займдар, шығын және тағы басқалары, сонымен қатар олар бір
қоғамдық- экономикалық формациядан басқа формацияға ауысса да өздерінің
мазмұнын өзгертпейді.Дәл осы ұғым бюджетті экономикалық категория деп
дәлелдейді.
Бюджет экономикалық қарым-қатынасқа негізделгендіктен объективтік
түрде сипатталады.Өз алдына бюджеттік сала болуы адамзаттың субьективтік
пікіріне байланысты емес, ең алдымен ол қоғамдық өндірістің дамуына керекті
орталықтандырылған ресурстарға, мемлекеттің табиғаты мен функцияларынан
туатын обьективтік қажеттілікке байланысты.Ақша қаражаттары ресурстарын
орталықтандырудың экономикалық және саясаттық мәні өте зор, себебі олар
мемлекеттің жоспарлаған шараларын іске асырудың негізгі құралы, біріккен
экономикалық және қаржылық саясатты жүргізуге қажет болып табылады.Бюджет
кодексінде мемлекеттік бюджетке мынадай түсінік берілген- ол республикалық
және жергілікті бюджеттердің арасындағы қарама- қарсы өтеу операцияларын
есептемегенде сараптамалық ақпарат ретінде пайдаланатын және бекітуге
жатпайтын қосындысын құрайтын жалпы бюджет.Сонымен қатар, мемлекеттік
бюджет термині- мемлекет құрастыратын және басқаратын орталықтандырылған
бюджеттік қор мағынасында да пайдаланады.
Бюджет қаржы жүйесінің орталық тізбегі болғандықтан, ол сол қаржының
барлық негізгі, сапалы сипаттамаларына сай.Басқаша айтқанда, егерде қаржы
жалпы ақша қарым-қатынас жүйесі болса, яғни мемлекеттік орталықтандырылған
ақша қорын қалыптастыру және пайдалану процесі, онда бюджет өз алдына
ақша қарым-қатынас жүйесін құрады, яғни бюджеттік қорды қалыптастыру және
пайдалану процесі.
Бүгінгі күні мемлекеттің бюджеті қаржылық қарым қатынастағы әр түрлі
қатысушылардың әлеуметтік-экономикалық мүдделерін қалыптастыратын күрделі
және көп міндет атқаратын құрал. Бюджет арқылы орталық пен аймақтар
арасындағы әлеуметтік шығындар мен салық бөлу, еңбекақы мен кіріс жөніндегі
ымыраға келеді, бюджеттік дотациялар мен трансферттер бөлу арқылы мемлекет
орталық және жергілікті мүдделерді қалыптастырып іске асырады. Ал бюджет
экономикалық құжат ретінде қоғамның саясаттық және әлеуметтік дамуын
көрсетеді.
Бюджеттік құралдардың қалыптасу, бөлісу және пайдалану процестерін
басқару бюджеттік жоспарлау мен болжамдау арқылы іске асырылады.Бюджеттік
жоспарлау мен болжамдаудың рөлі мен бюджеттік құралдарды қалыптастыру мен
оларды негізгі мақсаттарда, яғни әлеуметтік реформаларды дамыту мен әрі
қарай тереңдетуге,білім мен денсаулық сақтауды дамытуға, аграрлық сектордың
дамуына, пайдаланудағы мемлекеттің мүмкіншіліктерін анықтайтын адресті
қаржылық жоспар- бюджетті құрғанда көрінді.
Бюджеттік жоспарлаудың экономикалық мағынасы барлық қаржылық жүйенің
әр түрлі буындары арасында қоғамдық өнім құн мен ұлттық табысты
орталықтандырылған түрде бөлісу мен қайта бөлісу бойынша және әр деңгейдегі
бюджеттерді жасау мен атқару процестерінде көрінеді.Бюджеттік жоспарлаудың
негізі болып елдің мемлекеттік әлеуметті-экономикалық даму бағдарламасы
табылады.
Жалпы қаржылық жоспарлау және оның маңызды құрамалы буыны- бюджеттік
жоспарлау, яғни бюджетті құру мен атқаруына байланыстыжоспарлау, барлық
халықшаруашылығын жоспарлаудың органикалық бөлшегі болады.Сонымен қатар,
қаржы ресурстарын басқарудағы рөлі өте зор, себебі ол тек қана бюджеттің
кірістері мен шығындарының жоспарын құруы және оларды атқаруы, яғни
төлемдер бойынша міндеттемелерді тағайындау мен бюджеттік қаржыландыру
көлемің анықтаумен шектелмейді.Бюджеттің басқа қаржы жоспарлар ішінде
алатын ерекше ахуалы бюджеттік жоспарлауға жалпымемлекеттік мән береді. Ол
мемлекеттік басқаруды реформалау мен биліктік өкілеттілікті
орталықсызданудың барлық бюджеттік процеске қатысушылар арасындағы қаржылық
және бюджетаралық қатынастарды жетілдіру байланысында және мемлекеттік
шығындарды, олардың формалары мен қаржыландыру әдістерін ұтымдылауда
білінеді.
Бюджеттік жоспарлау қаржылық жоспарлаумен, бюджеттік арнаулардың
мақсаттық сипаттарымен, резервтердің барлығымен және кірістері мен
шығындардың теңгерушіліктерімен өзара байланыс талаптарына сәйкес болуы
тиіс.Жоспарлау процесінің негізгі мақсаты- ол төлемдердің әрбір түрі
бойынша салықтар мен басқа да кірістердің жылдық түсімін анықтау және әр
түрлі деңгейдегі бюджеттер арасында кірістерді дәйекті бөлісін қамтамасыз
ету.Кірістер мен шығындарды басқарудың мағынасы тиісті өкілетті органдардың
мемлекеттік бюжетке салықтар мен төлемдердің түсуін болжамдау, талдау мен
бақылау жөніндегі жұмыстарын ұйымдастыру мен басшылық ету, бюджеттік
құралдарды тиімді жұмсау және мемлекеттік бюджеттің кіріст пен шығын
бөлімдерін атқару жөнінде есеп дайындаумен тұжырымдалады.
Бюджеттік жоспарлау процесінде келесі негізгі мақсаттар шешіледі:
1. орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қаржылық жоспар
арасындағы қажетті арақатынас пен жалпы қаржылық қатынастарды анықтау;
2. бюджет процесінің әрбір қатысушыларының елдің дамуын қаржылық
қамтамасыз етудегі қатысу дәрежесін тағайындау;
3. қаржы ресурстарының жалпы көлемін тағайындау мен оларды мемлекеттік
мекемелер мен бюджеттік бағдарламалар әкімшілері бойынша бөлу;
4. салалар, іс-әрекет салары мен экономика секторларының қаржы
жоспарлары негізінде мемлкеттік бюджет кірістерін жалпы көлемі мен әр түрлі
көздер арқылы түсетін кірістер көлемін анықтау;
5. бюджеттің жалпы және шығын түрлері бойынша шығындар көлемін
анықтау.
Бюджеттік жоспарлау процессінде осы мақсаттарды шешу бөлек бюджеттер
арасында мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығындарын тиімді бөлуді,
әрбір бюджеттің нақты теңгерушілігін, жыл бойы кірістердің бірқалыпты
түсуін және қарастырылған шараларды уақытында қаржыландыруды қамтамасыз
етеді.Сонымен бірге мемлекеттік материалды және қаржы резервтер, жоспарды
орындау мен атқару барысында қаржылық бақылау қарастырылады.
Бюджетті жоспарлаумен бюджеттік болжамдау тығыз байланысты. Бюджеттік
болжамдау маңында бюджеттің кірістік және шығыстық бөлімдерінің дамуынының
ықтимал бағыттарына нақты бағаларын анықтау процесі түсіндіріледі.Бұл
экономика дамуын болашақ жоспарлауына негізделеді, себебі натуралды
көрсеткіштердің болашақ өсуінің сесепсіз бюджеттік ресурстарды сапалы
ғылыми болжамдау мүмкін емес.
Бюджеттік болжамдаудың негізгі мақсаты - ол экономикада қазіргі
кезеңде пайда болған тенденцияларды, нақты әлеуметті- экономикалық
шарттарды және олардың өзгерістерінің болашақ бағалауларын есепке ала
отырып, бюджеттің оңтайлы дамуын жасау мен дәйектемелеу.Мұндай болжамдау
нәтижесінің мемлекеттің қаржы-бюджеттік саясатында тиімді шаралар
қабылдауда өте маңызды мәні бар.
Јлеуметтік-экономикалыќ дамудыѕ жјне бюджеттік параметрлердіѕ болжамы:
1. Јлеуметтік-экономикалыќ дамудыѕ жјне бюджеттік параметрлердіѕ болжамы
стратегиялыќ жјне баєдарламалыќ ќўжаттарды ескере отырып јзірленеді жјне:
1.1 мемлекеттік басќарудыѕ орталыќ деѕгейінде - макроэкономикалыќ
кґрсеткіштердіѕ болжамын, јлеуметтік параметрлердіѕ болжамын, Ќазаќстан
Республикасыныѕ бес жылдыќ кезеѕге арналєан јлеуметтік-экономикалыќ
дамуыныѕ їрдістері мен басымдыќтарын;
1.2 мемлекеттік басќарудыѕ жергілікті деѕгейінде - ґѕірдіѕ бес
жылдыќ кезеѕге арналєан јлеуметтік-экономикалыќ дамуыныѕ болжамын,
їрдістері мен басымдыќтарын;
1.3 їш жылєа арналєан бюджеттік параметрлердіѕ болжамын ќамтитын
ќўжат болып табылады.
2. Бюджеттік параметрлердіѕ болжамы:
2.1 мемлекеттік басќарудыѕ орталыќ деѕгейінде:
Ќазаќстан Республикасыныѕ салыќ-бюджет саясатыныѕ негізгі баєыттарын;
Мемлекеттік жјне республикалыќ бюджеттердіѕ, Ќазаќстан Республикасы Ўлттыќ
ќорыныѕ, Ќазаќстан Республикасыныѕ шоєырландырылєан бюджетініѕ болжамдарын;
2.2 республикалыќ бюджеттік баєдарламалардыѕ јкімшілері бойынша
шыєыстардыѕ болжанатын кґлемін;
2.3 мемлекеттік басќарудыѕ жергілікті деѕгейінде:
ґѕірдіѕ салыќ-бюджет саясатыныѕ негізгі баєыттарын;
тиісті жергілікті бюджеттердіѕ болжамын;
жергілікті бюджеттік баєдарламалардыѕ јкімшілері бойынша шыєыстардыѕ
болжанатын кґлемін ќамтуєа тиіс.
3. Ќазаќстан Республикасыныѕ Їкіметі (жергілікті атќарушы орган)
јлеуметтік-экономикалыќ дамудыѕ жјне бюджеттік параметрлердіѕ ќосымша
кґрсеткіштерін енгізуі мїмкін.
4. Жоспарлы кезеѕніѕ екінші жјне їшінші жылдарына арналєан бюджеттік
параметрлердіѕ болжамы индикативтік сипатта болады жјне јлеуметтік-
экономикалыќ даму болжамыныѕ езгерістері, бюджеттік мониторинг жјне
нјтижелерді баєалау, басќа да ішкі жјне сыртќы факторлар ескеріле отырып,
кезекті жоспарлы кезеѕге бюджеттік параметрлердіѕ болжамын јзірлеу кезінде
наќтылауы мїмкін.
5. Мемлекеттік жоспарлау жґніндегі орталыќ жјне жергілікті ујкілетті
органдар жыл сайын, жылжымалы негізде јлеуметтік-экономикалыќ дамудыѕ жјне
бюджеттік параметрлердіѕ болжамын јзірлейді.
6. Јлеуметтік-экономикалыќ дамудыѕ жјне бюджеттік параметрлердіѕ
болжамын Ќазаќстан Республикасыныѕ Їкіметі немесе жергілікті атќарушы орган
маќўлдайды жјне бўќаралыќ аќпарат ќўралдарында жариялауєа жатады. [11,61-б]
Бюджетті жоспарлау мен болжамдау келесі үш маңызды бағыттарда жұмыс
істеуді қарастырады:
1. кірістер мен шығындардың барлық түрлері бойынша контингенттердің
болжамдық мөлшерін анықтау;
2. әрекеттегі заңнамаларға сәйкес бюджет жүйесінің деңгейлері бойынша
реттеуші кірістердің бөлісі;
3. қаржылық жәрдем мен бюджеттік қамсыздандыруды теңестіру себебінен
жоғары және төмен тұрған бюджеттер арасында арақатынасты
тағайындау.
Бюджет тїсімдерін болжау:
1. Бюджет тїсімдерін болжауды јлеуметтік-экономикалыќ дамудыѕ жјне
бюджеттік параметрлердіѕ болжамын ескере отырып, мемлекеттік жоспарлау
жґніндегі ујкілетті орган жїзеге асырады.
2. Ґтеусіз техникалыќ кґмек тїріндегі байланысты гранттар алынєан
кезде єана, сондай-аќ Ќазаќстан Республикасы ратификациялаєан халыќаралыќ
шартта кґзделген жаєдайларда, тауарлардыѕ (жўмыстардыѕ, кґрсетілетін
ќызметтіѕ) ќўны тїрінде бюджет тїсімдерін кґрсетуге жол беріледі. Бўл ретте
шыєыстарда алынєан тауарлардыѕ (жўмыстардыѕ, кґрсетілетін ќызметтіѕ) ќўнына
теѕ кґлемде бюджеттік баєдарлама кґзделуге тиіс.
3. Бюджет тїсімдерін болжау јдістемесін мемлекеттік жоспарлау
жґніндегі орталыќ ујкілетті орган јзірлейді жјне бекітеді.[11,65-б]
Бюджет шыєыстарын жоспарлау їшін бюджет баєдарламалардыѕ јкімшілері
ўсынатын ќўжаттар:
1. Бюджет шыєыстарын жоспарлау їшін бюджеттік баєдарламалардыѕ
јкімшілері мемлекеттік жоспарлау жґніндегі ујкілетті органєа:
1.1 стратегиялыќ жоспарлардыѕ жобаларын;
1.2 ґткен ќаржы жылындаєы стратегиялыќ жоспардыѕ іске асырылуы туралы
есептерді;
1.3 бюджеттік ґтінімдерді ўсынады
2. Нјтижелерге баєалау жїргізілген жаєдайда осы бапта аталєан
ќўжаттарєа баєалау нјтижелері ќоса беріледі.
3. Осы бапта аталєан ќўжаттар аєымдаєы ќаржы жылыныѕ 15 мамырына дейін
беріледі.
Бюджеттік жоспарлау бірлестік, жалғастырушылық, басымдылық,
теңгерушілік жіне дәйектемелік принциптер талаптарына сәйкес іске
асырылады.[11, 66-б]
Бюджеттік жоспарлау мен болжамдау іс- әрекеттің негізгі шарты-ол жалпы
мемлекеттік мұқтаждыққа қажетті бюджеттік құралдардың тұрақты және
бірқалыпты түсуін қамтамасыз ету.Бюджеттік жоспарлау, қаржылық жоспарлаудың
басым бөлігі болғандықтан қаржылық жоспарлау мен болжау- бұл қаржы
механизімінің қосалқы жүйесі, саналы басқарудың аса маңызды элементтерінің
бірі және әлеуметтік- экономикалық жоспарлаудың құрамды бөлігі.Олар
экономиканың үйлесімді және тепе- теңдік дамуына жетуге, біртұтас ұлттық
шаруашылық кешенінің барлық буындарының қызметін үйлестіруге, қоғамдық
өндіріс өсуінің жоғарғы қарқынын қамтамасыз етуге, халықты әлеуметтік
қорғауға бағытталған.Қаржылық жоспарлаудың көмегімен белгіленетін болжамдар
нақтыланады, нақтылы жолдар, көрсеткіштер, өзара үйлесілген міндеттер,
оларды іске асырудың дәйектілігі, сондай- ақ таңдалынған мақсатқа жетуге
көмектесетін әдістер анықталады.
Қаржылық жоспарлау экономиканы және оның буындарын басқарудың аса
маңызды функциясы болып табылады. Оны мемлекеттік билік пен басқарудың
органдары, мекемелері және олардың жоғары құрылымдары жүзеге асырады.
Қаржылық болжау- мемлекеттің мүмкін болатын қаржы жағдайын алдын ала көре
білу, қаржы жоспарларының көрсеткіштерін негіздеу. Қаржылық болжау қаржы
жоспарларын жасау стадияларынан бұрын болады, қоғам дамуының белгілі бір
кезеңіне арналған қаржы саясатының тұжырымын жасайды.
Мемлекеттік бюджет қаржы жоспарлары мен болжамдарының жүйесінде
бастысы болып келеді, өйткені олардың қалыптасуы мен орындалуына ол
белсенді ықпал етеді, мемлекеттің түрлі шаруашылық жүргізуші
субьектілерімен және халықпен өзара қатынастарын айқындай отырып, оларды
үйлестіреді.Бюджет белгіленетін жалпымемлекеттік экономикалық және
әлеуметтік бағдарламаларды орындауда, мемлекеттің функциядарын, оның ішкі
және сыртқы саясатын жүзеге асыруда маңызды рөл атқарады.
Қаржылық жоспарлаудың әдістемелігі аса маңызды мына қағидаттарға
негізделеді:
Орталықтандарылған және орталықтандырылмаған тәсілдемелердің үйлесуі.
Бұл қаржы жоспарларының жасағанда екі негіздің (бастаудың)
орталықтандырылған қаржылық жоспарлаудың жергілікті (төменгі) бастаманы
барынша дамытумен етене ұштасуын білдіреді. Орталықтандырылған қаржылық
жоспарлау мемлекетке бірыңғай қаржы саясатын жүргізуге, мемлекет ауқымында
қаржы ресурстарын бөлуді және қайта бөлуді нысаналы басқаруға мүмкіндік
береді. Қаржылық жоспарлаудағы децентрализм өндірістік бөліністер мен
биліктің жергілікті органдардың нақтылы жоспарлар жасап, оларды
орындаудағы, өндірісті өркендеудің және оның нәтижелілігін арттырудың
резервтерін іздестірудегі шығармашылық белсенділігін дамытуға жәрдемдеседі.
Биліктің жергілікті органдары бюджеттерінің олардың аумағында
орналасқан шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің нәтижесіне
тәуелділігінің белгілейтін ұзақ мерзімді нормативтердің негізінде
аймақтардың қаржыларын басқарудың экономикалық әдістеріне көшу үлкеy
маңызға ие болып келеді. сонымен бір мезгілде жалпымемлекеттік қаржыларды
жүйелі түрде нығайту, мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігінің тұрақтылығын,
қоғамдық өндіріс дамуының әлеуметтік бағдарлануын күшейтуде, тиімділікті
арттыруда оның рөлін арттыру қажет;
Бірлік қағидаты қаржылық жоспарлаудың экономикалық және әлеуметтік
жоспарлаумен тығыз өзара байланысы мен өзара тәуелділігінде көрініп
білінеді. Қаржы жоспарларының негізінде экономикалық және әлеуметтік даму
жоспарлары мен болжамдарының көрсеткіштері жатыр. Сонымен бірге қаржылық
жоспарлаудың барысында объектінің дамуының белгіленген параметрлері
дәлелденіп анықталады, экономикалық және әлеуметтік жоспардың жеке
элементтері мен бөлімдерінің баланстық байланыстары тексеріледі. Қаржылық
жоспарлаудың бірлігі сонымен бірге қаржы жоспарларының барлық түрлерінің
тығыз өзара байланысын білдіреді. Жоғарғы ұйымдардың қаржы жоспарларының
көрсеткіштері оған қатысты субъектілердің жоспарлы жобаламаларын
кіріктіреді. Мемлекеттік деңгейде жасалынатын қаржы жоспары (мемлекеттік
бюджет) басқарудың жергілікті органдарының кәсіпорындары мен ұйымдарының
қаржы жоспарларының көрсеткіштерін тірек етеді;
Жоспарлаудың үздіксіздік қағидаты перспективалық және жылдық қаржы
жоспарларының тығыз үйлесуін шамалайды, бұған перспективалық жоспарлаудың
іс-қимылының мезгілін ұзартумен және жылдық жоспарлауда олардың міндеттерін
нақтылаумен қол жетеді. Қаржыны жоспарлаудың бұл қағидаты ағымдағы және
перспективалық жоспарлаудың арасында үзілісті болдырмауға, шаруашылық
жүргізуші субъектілерді, олардың нақтылы даму перспективаларын анықтай
отырып, дұрыс бағыттауға мүмкіндік береді. Бұл қағидат шығыстардың
көпшілігі үшін, әсіресе мемлекет қаржысын бөлуді есептеу кезінде
қолданылады. Бұл жоспарлаудың жүйелік түрлендірме әдісі жоспарлау,
бағдарламалау және бюджет жасау:
1. жоспарлау өзіне мақсаттар мен міндеттерді қалыптастыруды және
баяндауды кіріктіреді.
2. бағдарламалау деп мақсаттарға жету үшін пацдаланылатын құралдардың
қолда барын іріктеуді және жаңаларын табуды түсіндіреді;
3. бюджет жасау жалпы көпжылдық бағдарламаларды қаржы жылдары
бойынша жылдық бюджеттік цифрлар тіліне аудару процесі. Бұл дәстүрлі
бюджеттік топтастыру бойынша сан жағынан тұлғаланған операциялардың бүкіл
жиынтығын бөлу процесі.
Мемлекеттік бюджет қаржы жоспарлары мен болжамдары мен жүйесінде
бастысы болып келеді, өйткені олардың қалыптасуы мен орындалуына ол
белсенді ықпал етеді, мемлекеттің түрлі шаруашылық жүргізуші субъектілері
мен және халықпен өзара қатынастарын айқындай отырып оларды үлестіреді.
Бюджет белгіленетін жалпы мемлекеттік экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларды орындауда, демек, мемлекеттің функциялары оның ішкі және
сыртқы саясатын жүзеге асыруда маңызды рөл атқарады.
Бюджет баланс нысанында жасалады, онда ағымдағы кезеңде арналған
елдің, оның аумақтарының экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларына
сәйкес бүкіл кірістері мен шығыстары жоспарланады. Сонымен бірге түсім
көздерінің толық жиналуына бюджет қаражаттарының ұтымды бөлінуіне және
бюджеттің тапшылықсыз теңестірілуіне баса назар аударылады.
Аса маңызды оперативтік қаржы жоспары болып табылатын мемлекеттік
бюджеттің жиынтық қаржы балансының бірқатар елеулі айырмашылықтары бар.
Онда мемлекеттің барлық кірістері емес тек оның орталықтандырылатын бөлігі
қамтып көрсетіледі. Жиынтық қаржы балансында мемлекеттің кірістері мен
шығыстары туралы мәліметтер ірілендірілген түрде бүкіл ұлттық шаруашылық
бойынша келтіріледі, ал мемлекеттік бюджетте олар тәптіштелініп
(нақтыланып) көрсетіледі. Бюджетте оған түсетін төлемдерінің нақты атаулары
мен оларды төлеушілер, арналымы және оларды алушылар көрсетілген.
Дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде бюджеттен басқа жалпы
мемлекеттік бағдарламаларды қаржымен қамтамасыз ету, сондай-ақ барлық
бюджеттен тыс қорлардың бюджеттері түрінде басқа да орталыұтандырылған
қаржы жоспарлары жасалады. Көптеген елдерде әлеуметтік, табиғатты қорғау
сипатындағы немесе басқа арнлымдардың маңызды шараларын қаржыландырудың
арнаулы көздері ретінде қалыптастырылады. Бюджеттен тыс қорлар,
әдеттегідей, жалпымемлекеттік қаржы жүйесінің дербес буыны болып табылады.
Айрықша көздер есебінен құрылады және өзінің ресурстарын функциялық
міндеттерді орындауға жұмсайды. Сондықтан олардың қаржы жоспарлары ағымдағы
жылға түсетін барлық түсімдер мен шығындарды анықтайтын құндық баланстар
болып келеді.
Бюджеттік жоспарлау іс-әрекетінің негізгі шарты – ол жалпымемлекеттік
мұқтаждыққа қажетті бюджеттік құралдарды тұрақты және бірқалыпты түсуін
қамтамасыз еру.
Бюджеттік жоспарлау бірлестік, жалғастырушылық, басымдылық,
теңгерушілік және дәйектемелік принциптер талаптарына сәйкес іске
асылылады.
Бюджеттік жоспарлаудың бірлестік принципі құрамына республикалық және
жергілікті бюджеттер кіретін елдің мемлекеттік бюджетін құрумен қамтамасыз
етіледі. Әрекеттегі заңнамаларға сәйкес бұл принцип республикалық және
жергілікті бюджеттерден қаржыландырылған бюджеттер деңгейлері арасындағы
кірістер бөлісу нормативтері мен ұзақ мерзімді субвенциялар және бөлісу
нормативтері мен ұзақ мерзімді субвенциялар және бюджеттік алымдар мөлшерін
тағайындау негізделеді.
Жоспарлаудың жалғастырушылық принципі орта мерзімді фискалдық
саясаттың бағыттары мен елдің әлеуметтік-экономикалық даму болжамдарына
негізделген ағымдағы және болашақ бюджеттік жоспарлау тіркемесімен
қамтамасыз етіледі.
Басымдылық принцип елдің орта мерзімді әлеуметтік-экономикалық даму
жоспарының басымдылықты бағыттары негізінде бюджеттік жоспарлаумен
қамтамасыз етіледі.
Бюджеттің кірістері мен шығындарының теңгерушілік принципі бюджетті
қалыптастыруда баланстық әдісті пайдалану негізі арқылы қамтамасыз етіледі.
Бюджеттің теңгерушілігінің қажеттілігі қайбір деңгейдегі бюджетті атқару
мақсатымен дәлелденеді және ол немесе жоғары бюджеттен субввенция беру
арқылы немесе бюджет шығындарын қысақарту арқылы немесе мемлекеттік
берешекті қалыптастыру арқылы не болмаса басқа да заңнамалармен
қарастырылған әдістер арқылы қамтамасыз етіледі.
Дәйектемелік прицип бюджет жобасына осы немесе басқа түсімдер не
шығындарды енгізу қажеттілігін анықтайтын нормативті құқықтық актілер
негізі арқылы бюджет жоспарлаумен қамтамасыз етіледі.
Бюджетті жоспарлағанда аймақтар арасындағы табиғатты климаттық және
әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктерді есепке алу қажет, себебі олар әр
аймақ тұрғындары жағдайларының негізгі және анықтаушы факторлары.
Сондықтан бюджетті жоспарлауда нормалар мен нормативтер пайдаланады.
Бюджеттік кодекске сәйкес натуралды нормативтер – ол бюджетті жоспарлау мен
атқаруда міндетті түрде пайдаланатын материалды немесе материалды емес
қажетті байлықты тұтынудың натуралды көрсеткіштері. Олар Үкіметпен жасалады
және бекітіледі.
Жергілікті бюджеттерде қолданатын кірістерді бөлісу нормативтер – ол
әр дейгейдегі бюджеттер арасындағы кірістердің пайыздық арасалмағы. Бұл
нормативтер тұрақты сипаты бар, себебі олар орта мерзімді фискалдық
саясаттың негізінде анықталады және оларды пайдалану бюджет жүйесі бойынша
шығындық өкілеттілікті шектеуде байланысты.
Бюджеттік жоспарлау- әр түрлі статистикалық, экономика- математикалық,
сараптамалық және арнайы әдістер пайдалану арқылы іске асырылады. Негізінде
бюджет толық көлемдері бойынша барлық кірістері мен шығындарды есептеуге
мүмкігшілік беретін баланстық әдіспен құрылады.Бұл әдіс бюджетпен
қарастырылған кірістер мен шығындардан басқа бірде біреуі болуға тиісті
еместігін көрсетеді.Бюджеттің жобасын құрастыру үдерісінде бюджеттік
теңестірудің арнайы әдістері пайдаланады.Бюджеттерді кірістер бойы
қалыптастырудың негізгі кезеңдері ретінде түсімдердің барлық түрлері
бойынша болжамдық мөлшерлерін анықтау дәйектілік есептеледі.Барлық
кезеңдердің ішіндегі ең маңыздысы- ол салықтық түсімдерді болжамдау
кезеңі, содан кейін- маңыздылық мәні аз емес салықтық емес түсімдерді
болжамдау кезеңі.Келесі кезеңдері- ол негізгі капиталды сатудан түсетін
түсімдерді болжамдау, ресми трансферттердің, берілген несиелерді өтеудің,
қаржылық активтер сату мен Үкіметтік займдардың түсімдерін анықтау.
Алдағы жылғы бюджетке кірістердің түсуін болжамдау Салық, Бюджет
кодекстері мен басқа да нормативтік құқықтық актілерге сәйкес іске
асырылады. Сонымен қатар республика мен аймақтардың орта мерзімді әлеуметті-
экономикалық даму жоспарларының макро-экономикалық көрсеткіштері, елдің
ортамерзімді фискалдық саясаттың ережелері мен көрсеткіштері, ағымдағы
мерзімнің бағалау мен салықтық түсімдерге әсер ететін негізгі
көрсеткіштердің болашақ өзгерістері есепке алынады.
Бюджет кодексі мемлекеттің экономикалық саясатына сәйкес орта
мерзімді бюджеттік жоспарлау негізінде бюджеттік процесті іске асыруын
анықтайды. Ал бюджеттік жоспарлауға стратегиялық бағытты беретін Үкімет
тарапынан жасалып, алдымыздағы үшжылдық мерзімге салықтық-бюджеттік
бағдарламаны анықтайтын арнайы құжат – ол Үкіметтің Орта мерзімді фискалдық
саясат атты құжат. Бұл құжат елдің Орта мерзімдік әлеуметтік-экономикалық
даму жоспары мен басқа да стратегиялық және бағдарламалық құжаттар
негізінде жыл сайын бір жылға ұзартылып отыратын үшжылдық мерзімге
жасалады. Бұл құжаттың маңыздылығы мен қажеттілігі, ең алдымен елдің
экономикалық дамуы көп жағдайда оның қаржы жүйесінің даму бағыттарына
тәуелді екенімен, жүргізіп жатқан салықтық-бюджеттік саясаттың ахуалы мен
оның бүгінгі талаптарға сәйкестігімен дәлелденеді.
Республикалық бюджеттің атқарылуын Қазақстан Республикасының Үкімет
қамтамасыз етеді. Заң актілерінде көзделген жағдайларда републикалық
бюджетке тауарлық немесе заттай бөліктегі түсімдерге және оларды
республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттің мекемелердің
жұмсауына байланысты операциялар республикалық бюджетте ақшалай нысанда
көрсетіледі.
Қазақстан Республикасының Үкіметі республикалық бюджет тапшылығын
қаржыландыру көздерін айқындайды және бюджеттің атқарылу барысында ағымдағы
қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңмен бекітілген
бағдарламалар бойынша сомалардың шегінде мемлекеттік мекемелердің құрылым
мен функцияларын жетілдіру жөніндегі іс шараларды жүзеге асыруға
байланысты бағдарламаларды іске асыратын мемлекеттік органдар тізбесінде
өзгерістер енгізуге құқығы бар.
Бюджетті атқарылуы жөніндегі уәкілетті орган белгілеген тәртіппен:
тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңды іске асыру
туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің актісіне және бюджетке түсетін
ақша түсімдерінің күтіліп отырған көлемін ескере отырып бюджеттік
бағдарламаны қаржыландыру жоспарларына сәйкес республикалық бюджетті
қаржыландырудың жиынтық жоспарын бекітеді және оған өзгерістер енгізеді;
бюджетке түсетін нақты түсімдерді республикалық бюджет пен облыстық
бюджетпен аудандар (қалалар) бюджеттердің арасында кірістерді бөлу
нормативтері бойынша бөлуді жүргізеді.Бюджеттік бағдарламалардың
паспортына, бюджетке түсетін ақша түсімдерінің күтіліп отырған көлемін
ескере отырып, республикалық бюджетті қаржыландырудың жиынтық жоспарына
бюджеттік бағдарламалардың әкімшілеріне рұқсаттар береді. Республикалық
бюджеттік бағдарламалар әкімшісінің рұқсатына және бюджеттік бағдарламаның
паспортына сәйкес мемлекеттік мекемелердің міндеттемелерін тіркеуді жүзеге
асырады.Растайтын құжаттар негізінде мемлекеттік мекемелердің қабылдаған
міндеттемелері бойынша төлемдерді жүзеге асырады.
Республикалық бюджеттің атқарылуы бойынша жүргізілген операциялардың,
жеке және заңды тұлғалардың мемлекеттік мекемелер алдында қабылдаған
міндеттемелерінің, орындалмаған міндеттемелерінің, республикалық бюджеттен
қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердің кредиторлық берешегінің,
үкіметтік борыштың, жеке және заңды тұлғалардың республикалық бюджет
алдындағы борыштық міндеттемелерінің және республикалық бюджеттен
қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер активтерінің есебін жүргізеді.
Бюджеттік түсетін ақша түсімдерінің күтіліп отырған көлемі алдағы
міндеттемелер қабылдау және төлемдер жүргізу үшін жеткіліксіз болған
жағдайда, республикалық бюджеттік бағдарламалардың әкімшілеріне бюджеттік
бағдарламаларды қаржыландыру жоспарларына өзгерістер енгізу қажеттігі
туралы ақпарат береді. Ағымдағы қаржы жылының ішінде, бюджетке түсетін ақша
түсімдерінің күтіліп отырған жылдық сомасына сәйкес келмеген жағдайда,
республикалық бюджеттің одан әрі атқарылуы жөнінде шешім қабылдау үшін
Қазақстан Республикасының Үкіметін хабардар етеді. Уақытша бос ақшасын
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкісі салымдарына орналастырады; бюджеттік
бағдарламалардың паспорттарына сәйкес республикалық бюджеттік
бағдарламалардың іске асырылуын бағалауды жүргізеді; егер республикалық
бюджеттік бағдарламалардың іске асырылуын бағалау нәтижелері бойынша
бюджеттік нақтылау туралы ұсыныс әзірлейді; бөлінген қаражаттар рұқсаттарда
көзделмеген мақсаттарға пайдаланылған жағдайда, бюджет қаражаттарды кері
қайтарып алуды жүргізеді.
Бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыру жоспары республикалық бюджетті
қаржыландырудың жиынтық жоспарына жатады.
Жергілікті атқарушы органдар тиісті әкімшілік аумақтық бөліністер
бюджеттің атқарылуын, бюджеттік қаражаттардың тиімді және нысаналы
жұмсалуын қамтамасыз етеді. Бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыру
жоспарларын және жергілікті бюджеттік қаржыландырудың жиынтық
жоспарын жасаумен бекітеді. Жергілікті уәкілетті органдардың, жергілікті
бюджеттік бағдарламалар әкімшілеріне рұхсат береді.
Жергілікті уәкілетті орган белгіленген тәртіппен мәслихаттың ағымдағы
қаржы жылына арналған жергіліқті бюджетті бекіту туралы шешімін атқарушы
органның актісіне, бюджетке түсетін ақша түсімдерінің күтіліп отырған
көлемін ескере отырып, бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыру жоспарларына
сәйкес жергілікті бюджетті қаржыландырудың жиынтық жоспарын бекітеді және
оған өзгерістер енгізеді және оны бюджеттің атқарылуы жөніндегі уәкілетті
органның аумақтық бөлімшелеріне табыс етеді.
Дүние жүзінің барлық елдерінде оперативтік қаржы жоспары мемлекеттік
бюджет болып табылады. Оны жасаудың керектігі мемлекеттің ақша
ресурстарының көздері мен ауқымын анықтаудың және жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін оларды ұтымды бөлудің қажеттігінен
туындайды.
Мемлекеттік бюджет қаржы жоспарлары мен болжамдарының жүйесінде
бастысы болып келеді, өйткені олардың қалыптасуы мен орындалуына ол
белсенді ықпал етеді, мемлекеттің түрлі шаруашылық жүргізуші субьектілермен
және халықпен өзара қатынастарын айқындай отырып, оларды үйлестіреді.
Бюджет белгіленетін жалпымемлекеттік экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларды орындауда, демек, мемлекеттің функцияларын, оның ішкі және
сыртқы саясатын жүзеге асыруда маңызды рөл атқарады. Қаржылық жоспарлаудың
негізгі құжаты болып келетін қаржы жоспары шаруашылық жүргізуші
субьектілердің, салалардың, өңірлердің және жалпы мемлекеттің ақшалай
табыстары мен қорланымдарын құрудың және пайдалнудың жоспары болып
табылады. Қаржы жоспары ұлттық шаруашылықтың ресурстарымен қамтамасыз
етілуін көрсетеді.
Бюджет баланс нысанында жасалады, онда ағымдағы кезеңге арналған
елдің, оның аумақтарының экономикалық және әлеуметтік бағдарламасына сәйкес
бүкіл кірістері мен шығыстары жоспарланады.Сонымен бірге түсім көздерінің
толық жиналуына, бюджет қаражаттарының ұтымды бөлінуіне және бюджеттің
тапшылықсыз теңдестірілуіне баса назар аударылады.
Аса маңызды оперативтік қаржы жоспары болып табылатын мемлекеттік
бюджеттің жиынтық қаржы балансынан бірқатар елеулі айырмашылықтары бар.Онда
мемлекеттің барлық кірістері мен шығыстары туралы мәліметтер ірілендірілген
түрде бүкіл ұлттық шаруашылық бойынша келтіріледі, ал мемлекеттік бюджетте
олар сараланып көрсетіледі.
1.2.Қазақстан Республикасындағы бюджет және шетел тәжірибесі.
Қазақстан Республикасының бюджеті басқарудың жаңа жүйесінің негізгі
элементтері орталық деңгейде енгізілуде. Мемлекеттік органдар стратегиялық
жоспарларды әзірледі, Үкімет республикалық бюджетті үш жылға құрды, Бюджет
кодексі қабылданған соң меморандумдар бекітіліп, операциялық жоспарлар
жасалды.
Нәтижелерге бағдарланған бюджеттеу жүйесін әзірлеу кезінде АҚШ,
Канада, Австралия және басқа да елдердің НББ үлгісі зерделенді және
зерттелді.
Біз мемлекеттік жоспарлау жүйесінің казақстандық үлгісін әзірлеу үшін
бірнеше мемлекеттердің, атап айтқанда, Жаңа Зеландия мен Ресей
Федерациясының ең жақсы тәжірибелерін қолдандық. Олар өз тиімділігін іс
жүзінде дәлелдеген.
Біздің үлгі басқа елдер үлгілерінің элементтерін үйлестіре отырып және
Қазақстанның өз ерекшеліктерін ескере отырып әзірленді.
Әкімшілік реформаны жүргізу, сондай-ақ нәтижеге бағдарланған үш жылдық
бюджетті енгізу шеңберінде өткен жылы екі рет – қырқүйек және желтоқсан
айларында Дүниежүзілік банктің Грэм Скотт бастаған сарапшылары шақырылды.
Скотт мырза өз елінде – Жаңа Зеландияда әкімшілік реформаны іске асырумен
айналысқан. Дәл осы елдің тәжірибесін біздің мамандарымыз егжей-тегжейлі
зерделеген болатын.
Нәтижеге бағдарланған бюджеттік бағдарламаларды қаржыландырудың нақты
күтілетін нәтижелеріне жетуге бағдарлайды, оларды әзірлеу тәсілдерін
стратегиялық бағыттарға, міндеттерге, түпкі нәтижелерге қол жеткізуге
негіздей отырып, өзгертеді, сондай-ақ мемлекеттік органдар көрсететін
қызметтер санының, сапасының тиімділігі мен нәтижелілігінің тиісті
индикаторларын бір ізге түсіреді.
Мемлекеттік жоспарлаудың жаңа жүйесі мен бюджет үдерісіне нәтижелерге
бағдарланған бюджеттеу қағидаттарын енгізу шеңберінде мемлекеттік органдар
қызметі нәтижелілігінің мониторингі мен бағалаудың жаңа жүйесін құру
жоспарланып отыр. Мемлекеттік қызметшілер қызметінің нәтижелері де осы жаңа
жүйе бойынша айқындалатын болады.
Нәтижелерге бағдарланған бюджеттеуге көшу бір жылдан асатын кезеңде
стратегиялық мақсаттарға қол жеткізуді жоспарлау, бюджеттік бағдарламалар
әкімшілері игеретін және басқаратын ресурстар көлемінің ашықтығын арттыру
мақсатында орта мерзімді бюджетті қалыптастыруды көздейді. Белгіленген
әлеуметтік-экономикалық нәтижелерге белгілі бір уақыттардан кейін ғана қол
жеткізуге болатындықтан және мақсаттардың өздері ұзақ мерзімді сипатта
болатындықтан бюджеттеудің жаңа әдістерін одан әрі дамыту көп жылдық
бюджеттеу қажеттілігіне алып келеді.
Басқарудың барлық деңгейлерінің өз бюджеттері бар және олар
өздерінің өкілеттіктері шеңберінде қызмет етеді. Әртүрлі басқару деңгейлері
бюджеттерінің нақты қалыптасқан нормалар негізінде дербес қызмет етуі
бюджетаралық қатынастардың негізін құрайды.Әртүрлі деңгейдегі бюджеттердің
өзара іс-әрекеті және елдің бюджет жүйесінің бірлігін салықтарды бөлу
арқылы ғана қалыптастыруға болады. Бюджеттер арасында салықтарды бөлу
тәсілдері әртүрлі.
Бірінші тәсіл, нақты бір салықтар түрлерін республикалық және
жергілікті бюджетке бекіту.
Екінші тәсіл, салықты бюджет деңгейлері арасында нақты бір пропорция
арқылы бөлу.
Үшінші тәсіл жоғары тұрған бюджеттен төменгі бюджетке трансферттер,
субвенциялар бөлуді білдіреді.
Бюджетаралық қатынастарға қатысушылардың мүдделерінің сақталуын
төмендегідей принциптер қамтамасыз етеді:
1. жалпымемлекеттік мүдде мен халықтың мүддесінің бірлігі;
2.бюджет-салық өкілдіктерін, шығындар мен табыстарды ажыратуда, оларды
бөлуде орталықтандыру және орталықсыздандыру принциптерінің болуы;
3.бюджеттер дербестігінің жоғары деңгейде болуы, әрбір басқару
деңгейлерінің жауапкершіліктері;
4.мемлекеттің бюджет-салық саясатын жүзеге асыруға аумақтық басқару
органдарының белсенді қатысуы.
Бұл принциптердің негізінде орталық және аймақтық билік өкілдерінің
өзара қарым-қатынасы жүйесі белгіленеді.Бюджетаралық қатынастарда бюджеттік
реттеудің маңызы үлкен. Бюджеттік реттеу арқылы бюджет жүйесінің әртүрлі
деңгейлерінің өзара қарым-қатынасы жүзеге асады.
Бюджеттік реттеудің төмендегідей әдістері белгілі.
1.бюджет түрлері арасында шығындарды бөлу;
2.жекелеген бюджеттердің бекітілген тұрақты табыстарын белгілеу;
3.жекелеген бюджеттердің реттеуші табыстарын белгілеу;
4.бюджетаралық дотация;
5.бюджетаралық кредиттеу.
Екінші және үшінші деңгейлі бюджеттердің жалпы мемлекеттік бюджеттен
ерекшелігі, олардың кірістері:
1.бекітілген немесе жеке меншік;
2.реттеуші болып бөлінеді.
Бекітілген табыстар деп белгіленген тәртіп бойынша тұрақты немесе
ұзақмерзімді негізде толықтай немесе тіркелген үлесте (пайызбен) сәйкес
бюджетке түсетін табыстарды айтамыз.
Реттеуші табыстар – табыстар мен шығындарды теңестіру мақсатында
бюджетке салықтардан немесе тіркелген үлесте емес басқа төлемдерден
пайыздық аударым жасау арқылы түсетін табыстар (ресми трансферттер) [3].
Бюджет тепе-теңсіздігі проблемасы кез-келген мемлекетке тән. Тігінен
теңсіздік проблемасы жалпымемлекеттік салықтардағы әртүрлі басқару
деңгейлерінің үлестік қатысуы және аумақ шығындарын жоғары тұрған
бюджеттердің субсидиялауы арқылы шешіледі. Көлденеңінен тепе-теңсіздік
аумақтардың салықтық базасының әртүрлілігінен туындайды.
Тігінен және көлденеңінен балансқа қол жеткізу үшін бюджет жүйесінде
теңестіру жүйесі қолданылады. Бюджеттік теңестірудің негізгі құралдары –
басқару деңгейлері бойынша салықтық табыстарды бөлу және жоғары тұрған
бюджеттен трансферттер бөлу. Бюджетаралық қатынастардың екі үлгісі бар:
орталықсыздандырылған және кооперативтік.
Орталықсыздандырылған үлгі мынадай ерекшеліктермен сипатталады:
1.Мемлекеттік органдардың үш басты функциясы бар:
макроэкономикалық тұрақтылық, ұлттық табысты қайта бөлу, мемлекеттік
тауарлар мен қызметтердің өндірісі. Алғашқы екеуі орталық үкіметтің
функциялары соңғысы басқару деңгейлері арасында бөлініске түседі.
2.Әртүрлі билік деңгейлеріне салық салу бойынша өкілеттіктерді
үлестіру функциясы. Орталық бюджетке түсетін салықтар: жеке және заңды
тұлғалардың табыстарына салынатын салықтар, акциздер және кедендік
салықтар. Жергілікті бюджетке қалған табыс көздері түседі: тауарлар мен
қызметтерге салық, мүлік және жер салықтары.
3.Аймақтық биліктің жоғары дәрежеде қаржылық тәуелсіздіктері мен
дербестіктері.
Кооперативтік үлгіге төмендегілер тән:
1.Ұлттық табысты бөлуге және макроэкономикалық тұрақтылықты
қалыптастыруға аймақтың билеуші органдары қатысады.
2.Салықтық табыстарды бөлу жүйесінде аймақтық билеуші органдардың рөлі
артады.
3.Орталық билеуші органдар көлденеңінен бюджеттік теңестіру саясатын
белсенді жүргізеді, аймақтың қаржысына жауапкершілігін арттырады,
аумақтардың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейлерін теңестіру жұмыстарын
жүзеге асыру арқылы аймақ дербестігіне шектеу қойылады [4].
Көптеген дамыған елдерде бюджетаралық қатынастар мәселесін шешу
бойынша мол тәжірибе жинақталған және аймақтар арасында қаржы ресурстарын
тиімді бөлу механизмі ұтымды жүзеге асып келеді.
Шетелдік тәжірибені зерттеу нәтижелері көрсеткендей, бюджетаралық
қатынастар механизмі саяси және экономикалық сипаттағы көптеген факторларға
тәуелді.
Қазақстан үшін Польша тәжірибесі қызығушылық танытады, өйткені бұл
елде 1990 жж. біздің еліміздегідей жергілікті кеңестер жүйесі
болды.Польшадағы жергілікті өзін-өзі басқарудың өзіне тән ерекшелігі үш
звенолық жүйенің болуы: гминалар, повяталар, воеводстволар [6].
Бюджет муниципалдық құрылымның қызмет етуінің негізі болып табылады.
Оның құрылу, пайдалану принциптері жергілікті өзін-өзі басқарудың барлық
деңгейлері үшін бірдей. Олар заңдық жүйеде анықталады.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың кірістері төмендегілер болып табылады.
1. жеке табыстар, мысалы меншікке, жеке және заңды тұлғалар табысының
бір бөлігіне салынатын салықтар және басқа да салықтар;
2. жалпы субвенция;
3. мемлекеттік бюджеттен мақсатты дотациялар. Сонымен қатар,
муниципалдық құрылымдар Еуропалық одақтан да қаражат алады.
Повяталар мен воеводстволар қаржылық автономиясының дәрежесі жоғары емес,
өйткені негізінен мемлекеттік бюджеттен жүргізілетін табыстарды қайта
бөлуге негізделеді. Ақша қаражаттарының қайта бөлінісі жалпы сувенциялар
мен мақсатты дотациялар есебінен жүзеге асады.
Субвенция – мемлекеттік бюджеттен гминаларға, повяталарға,
воеводстволарға аударылатын қаржылар. Олардың келесідей түрлері бар:
1.Білім беруге субвенциялар – гминалар кірістерінің негізгі көзі болып
табылады. Субвенция көлемінің негізгі критерийі оқушылар мен мектептер
саны, мұғалімдер кәсібилігі және гмина сипаты болып табылады.
2.Теңестіруші субвенция – салықтық түсімдері бір тұрғынға шаққанда
барлық гминалардың орташа салықтық табыстарының 92%-ынан төмен гминаларға
төленеді. Субвенция салықтық табыстар мен мемлекеттегі бір тұрғынға
шаққандағы орташа табыстардың арасындағы айырмашылықтың бір бөлігін жабуы
тиіс.
3.Баланстайтын субвенция – муниципалдық табыстардың өзгеруіне
байланысты табыстардың бір бөлігін жоғалту нәтижесінде гминаларға беріледі.
Гминалар нысаналы дотацияларды белгілі бір функцияларды жүзеге асыру
үшін алады.Толығымен шығындалмаған немесе мақсатсыз шығындалған дотациялар
қайтарылуы тиіс.
Субвенциялар мен нысаналы дотациялар повяталар мен воеводстволарға да
жоғарыдағы шарттарда беріледі. Алайда воеводстволар табысында баланстайтын
субвенция жоқ.
Соңғы уақытта Польша билігі жергілікті өзін-өзі басқарудың қызмет етуі
үшін шетелдік қаражатты тарту диапазонын кеңейтуде [6].
Бюджетаралық қатынастар ғылымда аз зерттелген. Ағылшын ғалымдары
Г.Хьюджз және С.Смит (Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы)
бюджетаралық қатынастарды реттеу тәсілдерінің, мемлекеттік қаржыны
орталықтандыру дәрежесінің, орталық және жергілікті билік қарым-қатынасының
ұқсастығына байланысты Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы елдерін
төмендегідей топтастырған.
Бірінші топқа үш федералды – Австралия, Канада және АҚШ, екі унитарлы
– Ұлыбритания және Жапония мемлекеттері кірді. Бұл елдер үшін аймақтық және
жергілікті билікте салықтық өкілдікке сүйенетін дербестік тән.
Екінші топқа Солтүстік Еуропа елдері кіреді: Дания, Норвегия, Швеция
және Финляндия. Оларға тән ерекшелік - әлеуметтік шығындарды қаржыландыруда
аймақтық басқару органдары үлесінің жоғары болуы.
Үшінші топқа Батыс Еуропаның федеративті елдері кіреді: Австрия,
Германия және Швейцария.Бұл елдер әртүрлі деңгейдегі бюджеттердің
дербестігімен сипатталады.
Федеративті елдердегі бюджетаралық қатынастарды реттеу үлгілерінің
жалпы схемасы сурет 1 көрсетілген [5, 120-б.].
Төртінші топқа Бельгия, Франция, Греция, Италия, Нидерланды,
Португалия, Испания сияқты Оңтүстік және Батыс Еуропа елдері кіреді. Бұл
елдерді орталыққа бюджеттерінің тәуелділігі біріктіреді.
Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы елдерінің жергілікті
бюджеттерінде табыс салығы мен меншікке салынатын салық үлесі артық,
жоғары. Бұл салықтарды жергілікті басқару органдары мен орталық органдар
салады және әрқайсысы өз ставкаларын қояды. Мұндай тәсілдің екі артықшылығы
бар: бұл жергілікті билікке жергілікті тұтынуға байланысты өздерінің
шығындарын көбейтуге немесе азайтуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, бұл
салықтар өздерінің мүдделеріне жұмсауға орталық органдар рұқсат берген
нағыз табыс көздері.
Бюджетаралық қатынастардың жапондық тәжірибесін қарастырсақ, Жапонияда
жергілікті органдардың бюджеттік қызметі алты категорияға бөлінген:
1. қоғамдық тәртіпті сақтау;
2. қоғамдық жұмыстар;
3. білім беру;
4. әлеуметтік қамтамасыз ету;
5. еңбек нарығына қатысу;
6. өнеркәсіп дамуына және еңбекпен қамтуға қатысу.
Әрбір категория үшін бір өлшем бірлігі белгіленеді. Мысалы, қоғамдық
тәртіпті сақтау бойынша шығындарда – полиция қызметкерлерінің саны және
сыбағалы шығын анықталады. Осы көрсеткіштерді көбейту арқылы стандартты
аумақтық қаржылық сұраныстарының базасы анықталады.
Жергілікті салықтар туралы Заң салықтардың түрлерін (30), шекті
ставкаларын анықтайды. Жапонияда жергілікті бюджеттердің кірістер бөлімдері
жылдан жылға нығаюда, онда әрбір аумақтық басқару органдары салық салуға
құқылы.
Бюджетаралық қатынастар механизмі бюджет деңгейлеріне тәуелді, ал олар
белгілі бір елдің әкімшілік-аумақтық бөлінісіне байланысты. Әртүрлі елдерде
бюджетаралық қатынастарды әртүрлі әдістер көмегімен реттейді, олар
төмендегідей:
1. дотациялар, субсидиялар және субвенциялар;
2. әртүрлі трансферттер;
3. мемлекеттік және мемлекеттік емес гранттар;
4. займдар [5, 119-б.].
Көптеген дамыған елдерде бюджетаралық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz