Негізгі капиталдың пайдалану тиімділігін бағалау
Негізгі капиталдың пайдалану тиімділігін бағалау
КІРІСПЕ
Қазақстанның 2003-2015 жылдарға арналған индустриалды-инновациялық
даму бағдарламасы мемлекеттің экономикалық саясатын қалыптастыра отырып, ел
экономикасының шикізаттық даму бағытынан арылып, өңдеуші өнеркәсіптерді
дамыту жолымен экономика саласын диверсификациялау жолымен тұрақты даму
жолына қол жеткізуді көздейді. Сондықтан өңдеуші өнеркәсіпте және қызмет
көрсету саласында бәсекеге жарамды және экспортқа бағытталған тауарлар,
жұмыстар және қызметтер өндірісі мемлекеттің индустриялды-инновациялық
саясатының басты мақсаты болып табылады. Бұл бағдарламаны жүзеге асыру
экономика құрылымына сапалы өзгерістер әкелетіндігімен, соның ішінде
адамзат, өндіріс және табиғи капиталдарды тиімді пайдалана отырып,
экономиканың тұрақты өсуіне ықпал ететіндігімен сипатталады.
Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту үшін
ғана емес, бүкіл қоғамдық өмір үшін де орасан зор маңызы бар.
Ел Президентінің халыққа жолдауында “Жаңа экономика кең тұрғыда -
бұл жоғарғы технологиялар ғылымды көп қажет ететін, барлық салалар мен
сегментерде инновациялармен қаныққан экономика. Шикізаттық және
индустриялдық экономикадан санаткерлік ресурстаға, ғылымды көп қажетсінетін
және ақпараттық технологияларға негізделген осынау сапалық басқа құбылысқа
көшу әлемдік шаруашылық барынша маңызды үрдістердің біріне айналды” деп
атап өтудің маңызы зор. [1]
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің барлық
экономикадағы негізгі буыны – бұл кәсіпорын. Міне, сондықтан да, бұл
деңгейде қоғамға қажетті қызмет көрсетілуі тиіс. Бұған жағдайлар да бар.
Мұнда жоғарғы өнімді техникалар қолдану мәселелері кең тұрғыда шешілуі
керек. Мұның барлығы терең экономикалық білімді қажет етеді. Қазіргі
нарықтық жағдайда тек мынадай ғана кәсіпорын өміршең бола алады, егер де ол
нарық талабын аса сауаттылықпен және компоненттілікпен анықтайтын, сұраныс
талабын қанағаттандыратын өнімдерді өндіруді уйымдастыратын және білікті
қызметкерлерге жоғарғы табыспен, ең соңында, көп пайданы табуды қамтамасыз
ете алатын болса. Сонымен қатар қазіргі жағдайда кәсіпорынның
өміршеңдігінің кепілі мен жай – күйінің орнығуында негізгі капиталдың
атқаратын рөлі аз емес. Отандық есептік аналитикалық тәжірибеде өндірістік
қорлар, дайын өнім және тауарларды қайта бағалауда жүргізілмейді. Сондықтан
да олардың құнының өсуі, инфляциялық фактор әсерінен болатыны күмәнсіз.
Нарықтық экономика жағдайында әрбір кәсіпорынның қызмет етуінің
экономикалық пайдалылығы табыс табумен анықталады. Міне, осы табыс табуда
кәсіпорынның негізгі капиталы басты орын алады. [2]
Қазіргі таңда негізгі өндірістік қорлардың жағдайы мен оларды тиімді
пайдалану кәсіпорынның шаруашылық қызметінің соңғы нәтижесіне тікелей әсер
етеді. Кәсіпорында негізгі құралдар мен өндірістік қуатын ұтымды
пайдалануды ұйымдастыру барлық техника-экономикалық көрсеткіштердің оң
нәтижесін көрсетеді. Соның ішінде өнім көлемінің өсуіне, өзіндік құнның
төмендеуіне, дайындаудың еңбек сыйымдылығына, табыстау және өндіріс
рентабельділігінің өсуіне ықпал жасайды.
Кәсіпорында негізгі капиталды қалыптастыруда ұтымды саясат жүргізудің
маңызы зор. Ол ең алдымен кәсіпорында шығарылатын тауарларға нарықтық
талаптарды және негізгі өндірістік қолардың салалық ерекшеліктерін ескеру
негізінде жүргізілуі тиіс. Кейінгі кезде еліміздегі өнеркәсіптегі негізгі
капиталдардың жағдайына ерекше мән берілуде. Өйткені, оларды пайдалану
деңгейі өнеркәсіптің және жалпы халық шаруашылығының даму жағдайына
айтарлықтай әсер етеді. Мұнымен қай кезде де кәсіпорындарда негізгі
өндірістік қорларды тиімді пайдалану мәселесіне үнемі назар аударылатыны
түсіндіріледі.
Демек, негізгі капиталды жаңарту бүгінгі күннің өзекті мәселесі
болып отыр. Оларды өз уақытысында ауыстыру, техникамен жарақтандыру,
модернизациялау, реконструкциялау үрдістерін жеделдету үшін инвестициялық
және инновациялық ресурстардың қажеттілігі туындайды. Өнеркәсіп
кәсіпорындарында жаңа техникаға қажеттіліктің өсуі, әсіресе аграрлық
өнеркәсібі өнімдерін сатып алуға инвестицияның жеткіліксіздігі,
кәсіпорынның техникалық базасының төмендігінен және инвестицияның тартымды
болмауынан соңғы жылдары өнеркәсіптің өңдеу секторында инвестиция
белсенділігі бәсең болып келеді. [3]
Кәсіпорындағы негізгі құралдарды талдаудағы негізгі мақсат –
кәсіпорындағы және оның құрылымдық бөлімшелерінің негізгі құралдармен
жеткілікті дәрежеде қамтамасыздығын және оларды пайдаланудың жалпылама және
жекеше көрсеткіштерінің деңгейін анықтау, олардың деңгейінің өзгеру
себептерін талдау, негізгі құралдарды пайдаланудың өнім көлеміне және басқа
да көрсеткіштерге әсерін есептеу, негізгі құралдарды пайдаланудың
интенсивтілігі мен тиімділігін резервтерді ашу. Сонымен қатар негізгі
құралдарды пайдаланудың тиімділік көрсеткіштері арқылы кәсіпорынның негізгі
өндірістік қорларын пайдалану дәрежесін сипаттап көрсету маңызды болып
табылады.
Негізгі өндірістік капиталдың нәтижелілігі арттырудың аса маңызды
факторларының бірі – жабдықтардың пайдалануын жақсарту – деп санайды ғылыми
мамандар. Ол үшін осы негізгі капиталдардың жұмыссыз тұрып қалуын азайту
ауыстыру коэффициентін көбейту жолымен қол жеткізу керектігін ұмытпауымыз
керек деп ойлаймын. Қазақстан Республикасы Салық кодексіне сәйкес негізгі
капитал элементтері бір жылдан аса қызмет етеді және оларды алған сәттегі
құны республикалық бюджет туралы заңмен белгіленген тиісті қаржы жылына
елуден аса айлық есептік көрсеткішті құрайды.
Жазылып отырған дипломдық жұмыстың тақырыбы - ‘Өндірістік
кәсіпорынның негізгі капиталын тиімді пайдалану және арттыру”.
Зерттеу объектісі – Ұн және макарон өнімдерін өндіруші кәсіпорын “Байсерке
Агро” Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестігі. “Байсерке Агро” ЖШС-і Алматы
облысының алдыңғы қатарлы ұн және макарон өнімдерін өндіруші кәсіпорын
болып табылады. Негізгі қызметі - ауыл шаруашылық шикізаттарын қабылдау,
тазалау, кептіру қайта өңдеу, сақтау және қайта
қорытып олардан халық тұтынатын тағам түрлерін шығару болып табылады.
Байсерке Агро” ЖШС – нің басты тапсырмасы - қоғамдық тұтынушыларды өз
өнімдерімен қанағаттандыру, түскен пайданы еңбек ұжымының мүшелері мен
кәсіпорын меншігінің экономикалық - әлеуеттік жақсартуға пайдалану болып
табылады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан және қорытынды бөлімнен
тұрады.
Бірінші тарауда - кәсіпорында негізгі капиталды пайдаланудың
теориялық негіздеріне тоқтала келе, оларды бағалау әдістері мен
амортизациялық аударым жарнасы және негізгі капиталдың тиімділігін арттыру
факторлары қарастырылады.
Екінші тарауда “Байсерке Агро” ЖШС-нің экономикалық белсенділігі мен
кәсіпорында негізгі капиталдың пайдалану дәрежесіне талдау жүргізіледі.
Үшінші тарауда негізгі капиталды пайдаланудың тиімділігін арттыру мен
оның жолдары және кәсіпорын экономикалық әлеуетін көтеру, сонымен қатар
“Байсерке Агро” ЖШС-де негізгі капиталды пайдалануды арттыру жолдары
қарастырылып отыр.
Қорытынды бөлім зерттелу тақырыбының мазмұнына сәйкес оның негізгі
бөлімдері бойынша қорытындыла мен ұсыныстардан тұрады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – бүгінгі күнде бәсеке қабілеттілікті
көтеруде басты міндет ғылымды көп қажетсінетін отандық өндірісті
дамыту,Қазақстан кәсіпорындарындағы негізгі капиталдардың үнемі жаңартып
отыру саясатының маңызын ашу.
Ал, оның басты міндеті – осы мәселелердің артықшылықтарын айқындап
көрсету болып табылады.
Дипломдық жұмысты жазу барысында кәсіпорында негізгі капиталды
пайдаланудың теориялық және практикалық аспектілеріне терең зерттеу
жүргізіле отырып, негізгі капиталдың экономикалық мәні, кәсіпорында тиімді
пайдаланудың ерекшеліктері, кәспорында ұйымдастырылу саясаты, сонымен қатар
өнеркәсіптік кәсіпорындардағы негізгі капиталды жаңарту құралы, өндіріске
иновациялық жаңалық енгізу құралы және тағы да басқа тақырыптар
төңірегіндегі мәселелер қарастырылады. Дипломдық жұмысты жазу барысында
Қазақстан Республикасының заңдылық құжаттары, ғылыми мақалалар мен
оқулықтар интернет сайттарының және кәсіпорынның нақты мәліметтері,
бұқаралық ақпарат құралдарының мағлұматтары, отандық және шетелдік ғалым
экономистерінің еңбектері, үкімет бекіткен бағдарламалар мен қаулылар,
Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттігінің ақпараттары
қолданылды.
1 КӘСІПОРЫНДАҒЫ НЕГІЗГІ КАПИТАЛДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсiпорын өндiрiсiнде негiзгi капиталдың мазмұны және оның құрылымы.
Кез-келген кәсiпкер өз бизнесiн тиiмдi жүргiзу үшiн ең алдымен табыс
әкелетiн активтерi болуы шарт, яғни негiзгi капиталсыз мақсатын жүзеге
асыра алмайды. Негізгі капитал – бұл материалдық құндылықтың ұзақ кезеңдегі
жұмыс істеп тұруы ретіндегі негізгі қорлардың ақшалай бағалануы. Осыған
байланысты қорлар өзінің құндылығын өндіретін өнімге жартылай апарады.
Қолданылып жүрген топтастыруға сай негізгі қорлардың құрамына өндірістік
және өндірістік емес объектілер кіреді. Біріншіге жататындар - өндірістің,
құрылыстың, ауыл шаруашылығының, автомобиль көлігінің, байланыстың,
сауданың және басқа да материалдың – өндіріс түрлерінің негізгі қорлары.
Натуралды – заттық құрамы принципінде негізгі қорлар мыналардан тұрады –
ғимараттар, құрылыстар, табыстау қондырғылары, жұмыс және күш машиналары
мен жабдықтар, өндірістік – шаруашылық құрал – саймандар, жұмыс және өнімді
мал, көпжылдық егістер, шаруашылықтың ішкі жолдары, сол сияқты
кәсіпорындардың, мекемелердің, меншігіндегі жер төлемдері. Нықтық
экономиканың маңыздылығын еңбек өнiмдiлiгiнiң, өндiрiс тиiмдiлiгiнiң өсуiн
ынталандырушы құрал ретiнде қарастырсақ, осы жағдайлардың iшiнде өндiрiс
тиiмдiлiгiнiң негiзгi бағыттары мен олардың өсуiне әсер ететiн факторлар
және оларды анықтау әдiстерiне басты назар аударылуы тиiс. Өндiрiс
тиiмдiлiгiн анықтайтын маңызды критерийлер мен тиiмдiлiк көрсеткiштерiн дәл
анықтай бiлу керек. Кәсiпорындағы өндiрiс тиiмдiлiгiн бағалауда ең алдымен
оның негiзгi өндiрiстiк қорының көрсеткiштерiнiң алатын орны ерекше. Жалпы
кәсiпорында өнiм өндiру процесi үш фактор арқылы жүзеге асырылады: еңбек,
еңбек құралы және еңбек пәнi. Еңбек құралы (машина, құрал-жабдық,
инструменттер және т.б.) және еңбек пәнi (шикiзат, материал) - өндiрiстiк
капиталдың заттық мазмұнын бiрiктiретiн өндiрiс құралдарын құрайды.
Өiрiстiк капиталдың эономикалық мазмұны – бұл өнімнің құнының
қалыптасуына қатысатын, өндіріс процесiндегi алатын орнына байланысты
негiзгi және айналым болып бөлінеді. [4]
Кез-келген кәсіпорын материалдық – техникалық базасының сипаты ондағы
еңбек құралдарымен анықталады. Еңбек құралдары және ғимараттар мен
құрылыстар кәсіпорынның материалды – техникалық базасының маңызды элементі
болып табылады.
Экономика ғылымы барлық әртүрлi машина, ғимараттар, құрылыс, құрал-
жабдықтарды негiзгi капитал деген экономикалық категорияға бiрiктiредi.
Бұны адам еңбек құралы ретiнде пайдалана отырып өз қажеттiлiгiн толығымен
қанағаттандырады.
Капитал терминiнiң түсiнiгi мен мағынасын экономика ғылымдарының
барлық iрi мектептер мен бағыттарының өкiлдерi түсiндiруге тырысты. Капитал
теориясының қалыптасуының ұзақ тарихы бар. А. Смит капиталды зат немесе
ақшаның жинақталған қоры деп сипаттайды. Ал Д. Рикардо оны өндiрiс құралы
ретiнде қарастырады: ертедегi адамның қолындағы таяғы,тасы оған қазiргi
машина мен зауыт сияқты капитал элементi болып көрiнедi дейдi. К. Маркс
өзiнiң алдындағыларына қарағанда капиталды әлеуметтiк сипаттағы категория
ретiнде түсiндiредi. Ол капитал - бұл қосымша құнды тудыратын, өз-өзiнен
өсетiн құн дейдi. Өсу құны ол тек ғана жалдамалы жұмысшылар деп
есептеледi. Сондықтан Маркс капиталды - бұл ең алдымен қоғамның әр түрлi
қабаттары арасындағы белгiлi қарым-қатынас, соның iшiнде жалдамалы
жұмысшылар мен капиталистер арасындағы деп қарастырады. Америкалық
экономист Ирвинг Фишердiң (1867-1947) пiкiрi бойынша, капитал табыс ағымына
айналатын қызмет ағымын тудырады. Қандай да бiр капиталдың қызметi
қаншалықты жоғары бағаланған сайын, ол соншалықты табыс әқеледi. Сондықтан
капитал деңгейiн одан алынған табыс деңгейi негiзiнде бағалау керек.
Жалпы, капиптал - бұл өндiрiске ресурс ретiнде пайдаланылатын
материалдық және ақшалай түрдегi интелектуалдық құралдар. Капитал ағымына
қазiргi таңда экономистер бiрнеше анықтама бередi. Кәсiпорында бухгалтерлер
капиталды фирмадағы барлық активтер (құралдар) десе, кейбiр экономистер
капиталды нақты (физикалық, өндiрiстiк), яғни өндiрiс құралдары түрiнде
және ақшалай, яғни қаржылық формада, ал кейде тауарлық капитал, яғни тауар
түрiндегi капитал деп қарастырады. Нақты капитал негізгі және айналым
капиталы деп бөлiнедi.
Қазiргi таңда экономикалық әдебиеттерде негiзгi капитал ұғымы көп
кездеседi: экономистер бұл терминдi негiзгi қор деп қарастырса, ендi бiрi
негiзгi капитал деп қарастырады. Бiздiң пiкiрiмiзше екiншi көзқарас дұрыс
секiлдi. Өйткенi жоғарғы табыс алуға ұмтылатын және өндiрiстiң капиталистiк
әдiсi үшiн де сипаты нарықтық экономиканың талаптары мен мақсаттарына
сәйкес келедi. Бұған дәлел ретiнде мынаны айтуға болады: жоспарлы
экономикада негiзгi қорлар мемлекет иелiгiнде болып, қоғам үшiн жұмыс
атқарады, ал қазiргi кезде барлық компаниялар негiзгi қорларды тиiмдi
пайдалану арқылы жоғары табыс алуға ұмтылады, сондықтан өндiрiс құралдарын
пайдалану кәсiпорын иесiне табыс әкелетiндiктен осы жерден негiзгi қор
ұғымы негiзгi капитал ұғымына айналады.Қазақстандағы бухгалтерлiк
стандартта негiзгi құралдарды материалдық өндiрiс саласында да, өндiрiстiк
емес салада да еңбек құралы ретiнде ұзақ мерзiм бойы қолданылатын
материалдық активтер деп қарастырады. [5]
Кәсiпорынның негiзгi өндiрiстiк қоры - кез-келген өндiрiстiк
кәсiпорынның материалдық техникалық базасын сипаттайды. Кәсiпорынның
өндiрiстiк қуаты, еңбектiк техникалық жарақаттану деңгейi олардың көлемiне
байланысты. Негiзгi құралдардың жиынтығы және еңбектiң жоғарғы техникалық
жарақаттану деңгейi олардың көлемiне байланысты. Негiзгi құралдардың
жиынтығы және еңбектiң жоғарғы техникалық жарақаттану еңбек процесiн
байытады, еңбекке шығармашылық сипат бере отырып, қоғамның мәдени-
техникалық деңгейiн көтередi.
Сонымен, негiзгi құралдар - өндiрiс процесiнде жасалған, тауар өндiру,
нарықтық және нарықтық емес қызметтер көрсету үшiн өзгермейтiн табиғи
заттай нысанда уақыттық ұзақ кезеңi iшiнде бiрнеше рет немесе үнемi
қолданылып, бiртiндеп өз құнын жасалынатын өнiмдер мен қызметтерге
көшiретiн кәсiпорын байлығының аса маңызды бөлiгi.
Негiзгi қорларды есептеу, бағалау және талдау үшiн оларды әртүрлi
белгiлерiне байланысты жiктеп қарастырады.
Заттық-натуралдық құрамы принципі бойынша үйлер мен ғимараттар,
табыстау қондырғылары, жұмыс пен күш машиналары мен жабдықтар, өлшеуiш және
реттеуiш құралдар мен құрылғылар, зертханалық жабдықтар, есептеу техникасы,
көлiк құрал-жабдығы, өндiрiстiк және шаруашылық
инвентар, ересек жұмысшы және өнiм беретiн мал, арнаулы құралдар және де
кәсiпорын меншiгiндегi жер учаскелерi деп жiктейдi.
1 сурет – Кәсiпорындағы негiзгi капитал түсiнiгi
Атқаратын қызметіне байланысты өндiрiстiк және өндiрiстiк емес болып
бөлiнедi. Өндiрiстiк негiзгi капиталдар өндiрiстiк процеске үнемi қатысады
және оған тiкелей қызмет көрсетедi. Өндiрiстiк емес негiзгi капиталдар -
бұлар өнiмнiң қалыптасуына қатыспайды, өндiрiстiк процестiң жүруiне тек
ғана жанама түрде әсер ететiн, ұзақ уақыт бойы пайдаланылатын қорлар. Олар
тұрғын пәтерлер, коммуналдық - тұрмыстық мақсаттағы ғимараттар, құрылыстар,
балабақшалар, мектептер және т.б.
Негiзгi өндiрiстiк қорларды еңбек пәнiне әсер ету дәрежесiне
байланысты актив және пассив деп бөлудiң маңызы зор. Өндiрiстiк процесте
негiзгi қорлар тобы әр түрлi рольдер атқарады. Жұмыс машиналары мен құрал-
жабдықтар, өлшеуiш приборлар мен қондырғылар техникалық ғимараттар.Өндiрiс
процесiне үнемi қатысып отырады, өнiм көлемiнiң өсуiне тiкелей әсер
ететiндiктен бұлар негiзгi қордың актив бөлiгiне жатады. Негiзгi қорлардың
басқа элементтерi (өндiрiстiк үйлер, инвентар және т.б.) өнiм өндiруге тек
қана жанама әсер ететiндiктен олар негiзгi қордың пассив бөлiгi деп
аталады. [8]
Негiзгi өндiрiстiк қордағы актив бөлiгiнiң үлесi кәсiпорынның
өндiрiстiк мүмкiндiгiн, техникалық жарақаттану дәрежесiн және өндiрiстiк
қуат деңейiн көрсетедi. Негiзгi қорлардың өндiрiстiк құрылымы олардың жалпы
құнындағы негiзгi қорлардың әрбiр тобының үлесiмен сипатталады. Негiзгi
өндiрiстiк қор құрамындағы машина, құрал-жабдықтар және актив бөлiгiнiң
басқа да элементтнрiнiң үлесi жоғары болған сайын, сонша өнiм негiзгi
қордың 1 теңгесiне шығарылады деп есептеледi. Негiзгi қордың актив
бөлiгiнiң үлесi көбiнесе жоғарғы деңгейлi техникамен жарақаттанған
кәсiпорында, өндiрiс процессi механикаландырылған және автоматтандырылған,
өңдеудiң химиялық әдiстерi кең қолданылатын және еңбектiң электрқарулануы
жоғарғы деңгейдегi кәсiпорында жоғарғы көрсеткiштерге ие. Негізгі
өндірістік қордың пассивті бөлігі негізгі кордың ғимарат, құрылыс және
өндірістік қажетті жақтарын құрайды. Кәсіпорын негізгі өндірістік қорлар
бойынша шаруашылық айналымын жүргізу үшін мынадай сатылардан тұрады :
негізгі қордың тозуы, амортизация, негізгі қорды толық қалпына келтіру
үшін жинақталған қаражаттар, капитал салымдарын жузеге асыру жолдары.
Кәсіпорын және басқа да әр турлі салалардың негізгі қор құрылымы
мынадай факторлармен анықталады:
- өндірілген өнімнің көлемі мен сипаты,
- өндірістің техникалық деңгейі және т.б.
Негiзгi капиталдың барлық түрiне келесi экономикалық белгiлер тән:
негiзгi капиталдың барлық түрi өндiрiске қатыса отырып, құнын еңбек өнiмiне
өзiнiң натуралды түрiнде бермейдi, негiзгi капиталдың барлық түрi ұзақ
уақыт кезеңiнде көптеген өндiрiстiк циклға қатысады, негiзгi
капиталдың барлық түрi өндiрiс процесiнде бiртiндеп тозып отырады және оның
құны бөлшектеп, тозу шегiнде байланысты дайын өнiмге құнын бередi.
2 сурет - Негiзгi қорлардың жiктелімі
1.2 Негiзгi капиталды пайдалану көрсеткiштерi, оларды бағалау жолдары
мен амортизациялық аударым жарнасы.
Қазiргi уақытта жүзеге асырылатын техникалық саясат негiзгi қорлардың
әрбiр теңгесiне шығарылатын өнiмдi көбейтуге жағдай жасайды. Бұл өндiрiс
тиiмдiлiгiн көтеруге септiгiн тигiзедi. Негiзгi қорларды тиiмдi пайдалану,
бiрiншiден өндiрiс көлемi ешқандай қосымша салымдарсыз ұлғаяды, екiншiден,
еңбек өнiмдiлiгi өседi, өнiмнiң өзiндiк құны азаяды.
Кәсiпорында және өнеркәсiпте негiзгi құралдар қаншалықты тиiмдi
пайдаланылатындығын анықтау үшiн келесiдей көрсеткiштер жүйесi қолданылады:
1.Негiзгi қорлар құрылымының қозғалысын сипаттайтын көрсеткiштер;
2.Негiзгi қорларды пайдаланудың жалпылама көрсеткiштерi;
3. Негiзгi қорларды интенсивтi және экстенсивтi көрсеткiштерi;
Бiрiншi топ көрсеткiштерi: жаңарту коэффициентi, негiзгi қорлардың шығу
коэффициентi, негiзгi қорлардың өсу коэффициентi және негiзгi өндiрiстiк
қордағы актив бөлiгiнiң үлес мөлшерi.
Негiзгi қорлардың жаңару коэффициентi - белгiлi кезең аралығында
жаңадан түскен негiзгi құралдарды және олардың интенсивтiлiгiн сипаттайды.
Ол келесiдей формуламен анықталады:
Кжаңарту=Н қ.е.Нқ с. (1)
Мұндағы: Н қ.е. - белгiлi бiр кезеңдегi негiзгi қордың қайта енгiзiлген
құны.
Нқ С- сол кезеңдегi негiзгi қордың соңғы құны.
Негiзгi қорлардың шығу коэффициентi - негiзгi құралдардың берiлген
кезеңдегi жойылу және шығу процесiн сипаттайды. Ол келесiдей формуламен
анықталады.
Кшығу=Қш.қҚ.қ. (2)
Мұндағы: Қш.қ.- негiзгi құралдардың берiлген кезiндегi шыққан құны
Қ.қ. - берiлген период басындағы негiзгi құралдар құны.
Негiзгi өндiрiстiк қордағы актив бөлiгiнiң үлес салмағы негiзгi
өндiрiстiк қор құрылымының прогрессивтiлiгiн сипаттайды, негiзгi өндiрiстiк
қордың жалпы соммадағы олардың актив бөлiгiнiң үлесi (машина, құрал-
жабдықтар, скважина, технологиялық қондырғылар) процент түрiнде берiледi.
Көрсеткiштердiң екiншi тобына қор қайтарымдылығы, қор сиымдылығы және қор
қарулануы жатады.
Қор қайтарымдылығы - негiзгi өндiрiстiк қордың мың теңге құнына қанша
өнiм келетiндiгiн сипаттайды. Ол мына формула бойынша анықталады:
Ққ = ТөҚо (3)
Мұндағы: Тө - таза өнiмнiң тауарлы және атаулы құны, бiр жыл iшiнде
өндiрiлген, тг;
Қо - Негiзгi өндiрiстiк қордың орташа жылдық құны;
Қор сиымдылығы - бұл тауарлы немесе құндық түрдегi шығарылған
тауарлық өнiмнiң бiр теңгесiне немесе шығарылған өнiмнiң бiр данасына
келетiн негiзгi қорлардың құны.
Қс = ҚөТө (4)
Қор қарулануы - негiзгi қорларды пайдаланудың тиiмдiлiгiн бейнелейдi және
негiзгi қорлардың орташа жылдық құнының өнеркќсiптiк персоналдардық орташа
тiзiмдiк санына қатынасымен табылады.
Ққ = ҚожқЖтізімі (5)
Бұл топтағы көрсеткiштер динамикасы кәсiпорында жүргiзiлген ұдайы
өндiрiс процесi жағдайын көрсетедi.
Ендi негiзгi қорды бағалау әдiсiне тоқтала кететiн болсақ, оның
мынадай түрлерi бар:
1. Қолда бар құрал-жабдықтарды бастапқы толық құны бойынша бағалау,
оларды тасымалдаудағы көлiк шығындарды және пайдалану кезiндегi құрастыру
жұмыстарының құны. Негiзгi қор бастапқы құны бойынша кәсiпорынның
баланысында есепке алынады, сондықтан оны баланстың құн деп атайды.
2. Қорды толық қалпына келтiру құны және оны дамыған жағдайға келтiру
құны бойынша бағалау. Бұл ұқсас материалдарды дамыған жағдайға сәйкес,
пайдаланудың тиiстi параметрлерiн сақтауды көздейдi.
3. Қордың тозуын есепке ала отырып бастапқы және қалпына келтiру құны
бойынша бағалау.
Негiзгi қордың құрамы мен құрылымын бағалайтын көрсеткiштер.
1. Негiзгi қорды жаңарту коэффициентi:
Кжаңарту=Ққ.е.Қ е.қ (6)
Мұндағы: Ққе. - белгiлi бiр кезеңдегi негізгі қордың қайта енгізілген құны.
Қеқ. - Сол кезеңдегi негiзгi қордың соңғы құны.
2. Негiзгi қорды қирату коэффициентi:
Кқирату=ҚқирҚбаст (7)
Мұндағы: Ққир - белгiлi бiр кезеңдегi негiзгi қордың қираған құны.
Қбаст - сол уақыттағы негiзгi қордың бастапқы құны.
3. Негiзгi қордың арту коэффициентi:
К=Қенг -Ққирқбаст (8)
Табиғи тозу коэффициентi:
К=ТнақтыТатаулы (9)
Мұндағы: Тнақты - нақтылы қызмет мерзiмi, ж;
Татаулы - атаулы қызмет мерзiмi (амортизациялық кезең),
ж;
Сапалық тозу коэффициентi:
Тм1=(Қбал -Қққ.)х100Қб. (10)
Wе х Tе
Тм2= Қе-Қж X Wж х Tж (11)
Мұндағы: Қе, Қж - ескi және жаңа құрал жабдықтардың сапалық жағынан толық
бастапқы құны.
Wе, Wж - ескi және құрал-жабдыұтардың сапалық жағынан жылдық өнiмдiлiгi.
Tе, Tж - ескi және құрал-жабдықтардың сапалық жағынан қызмет мерзiмi; ж.
Кез-келген кәсiпорында амортизация аударымының дәлдiгi, өнiмнiң өзіндiк
құны, оған белгiленген баға, мүлiкке есептелетiн салық сомасының және
басқа да көрсеткiштер негiзгi өндiрiстiк қордың бағалауының дұрыстығы мен
нақтылығына байланысты. Негiзгi қорлардың жағдайы және пайдалануы натуралды
және құндық көрсеткiштермен есептеледi.
Бухгалтерлiк есепте, негiзгi құралдардың есебiн ұйымдастыруда оларды
бағалаудың маңызы зор болып табылады. Негiзгi қорлар бастапқы құнымен,
баланстық құнымен, ағымдағы құнымен, қалдық құнымен және келiсiлген құнымен
бағаланады. [9]
Негiзгi қорлардың бастапқы құны - ол активтi салуға, сатып алуға,
әкелiп жеткiзуге, орнатуға кеткен шығындардан, сондай-ақ сатып алу
барысында төленген салық сомаларының, құрылысты салу кезiнде алынған несие
үшiн төленетiн пайыз сомалары мен бұл құралдарды белгiлi мақсатқа пайдалану
үшiн жұмыс жағдайына келтiрумен тiкелей байланысты кез келген шығындардың
жиынтығынан тұрады.
Негiзгi құралдардың сандық сипаты баланыста толық бастапқы құн
бойынша келесi формуламен көрiнедi:
Фк=Фн+Фв-Фл (12)
Мұнда Фк - негiзгi қордың жыл аяғындағы құны;
Фн - негiзгi қордың жыл басындағы құны;
Фв - бiр жыл iшiнде кiрген негiзгi қор құны;
Фл - бiр жыл iшiнде жойылған негiзгi құралдар құны.
Негiзгi қорлардың ағымдағы құны - бұл шаруашылық субъектiсiнiң
белгiлi бiр уақыттағы яғни бүгiнгi күндегi негiзгi құралдардың нарықтық
бағасы болып табылады.
Негiзгi қорлардың баланстық құны - шаруашылық субъектiсiнiң
бухгалтерлiк есебiнде немесе қаржылық есеп беру ақпаратында көрсетiлген
негiзгi құралдардың бастапқы құнынан жинақталған тозу сомасын алып
тастағандағы қалған құны болып табылады.
Негiзгi қорлардың қалдық құны - негiзi құралдардың пайдалану мерзiмi
аяқталғаннан кейiн оны бұзу, жоюдан алынған iске жарамды бөлшектерiнiң
құнынан объектiнi есептен шығаруға байланысты жұмсалатын келешектегi
шығындарды алып тастау арқылы анықталады.
Негiзгi қорларды қалдық құнмен есептеу ең алдымен оларды сапалық
жағдайын, жарамдылық коэффициентiн және физикалық тозуын анықтау үшiн
немесе бухгалтерлiк баланс құрау үшiн қажет.
Негiзгi қорлардың келiсiлген құны - бұл кез келген екi жақтың, яғни
негiзгi құралдарды сатушы мен алушының арасындағы келiсiлген құн болып
табылады.
Негiзгi қорлардың нақты құны – кәсiпорында негiзгi қорларды
тұрғызуға, қалыптастыруға кеткен, яғни оларды сатып алуға, жеткiзуге,
қондыруға және басқа да берiлген объектiнi негiзгi мақсатта пайдалануға
дайын болған жағдайға дейiн жеткiзуге кеткен барлық шығындар құны.
Негiзгi қорларды қалпына келтiру құны - бұл оларды қазiргi жағдайда
ұдайы өндiрiсiнiң құны. Ол негiзгi қорларды қалпына келтiру құнының олардың
бастапқы құнынан ауытқуы деңгейi ҒТП қарқыны жеделдеуіне инфляция
деңгейiнен және т.б. негiзгi қорларды өз уақытында объективтi қайта бағалау
олардың жәй және ұдайы өндiрiсiнде маңызды орын алады.
Инфляция жағдайында негiзгi қорларды бағалаудың оңтайлы жағы негiзгi
қорлардың нақты дәл құнын объективтi түрде бағалайды; өнiм өндiруге және
өткiзуге кеткен шығындарды дәл анықтайды; негiзгi қорлардың жәй ұдайы
өндiрiсiндегi амортизациялық аударымдар шамасын нақты анықтайды; жалға
берiлетiн (жалға берiлген жағдайда) немесе өткiзiлетiн негiзгi қорларға
сату бағасын объективтi түрде белгiлейдi.
Негiзгi қорларды құндық бағалау олардың есебiне, талдау және
жоспарлауға, сонымен қатар, капитал салымдарының көлемiн, құрылымын анықтау
үшiн керек. Негiзгi құралдар өндiрiс процесiне қатыса отырып оларды үнемi
пайдалану және табиғи тозу салдарынан өзiнiң бастапқы қалпын бiртiндеп
жоғалта бастайды. Негiзгi қорлардың тозуы физикалық және моральді түрде
болады. Уақыт өте келе негiзгi қорлар тоза отырып, өзiнiң бастапқы жұмыс
iстеу қабiлетiнен арыла бастайды. Бұл процесс негiзгi қорлардың физикалық
тозуы деп аталады. Ол келесiдей факторлардың әсерiнен болады: құрылыс және
дайындаудың сапасы, негiзгi қорлардың бастапқы сапасы, оларды пайдалану
дәрежесi және интенсивтiлiгi, қөзмет көрсету деңгейi, негiзгi қорлар қызмет
ететiн ортаның белсендiлiк деңгейi, қызмет көрсетушi персоналдың деңгейi,
ППР дер кезiнде өткiзiп отыру және т.б. жағдайлар. Физикалық тозудың
механикалық тозуы.
Физикалық тозу пайдалану сапасын нашарлатады да оның әсерiнен құрал-
жабдықтарды пайдаланумен байланысты шығындарды көбейтедi. Бұл негiзгi
құралдың экономикалық тиiмдiлiгiн төмендегенiн көрсетедi. Құрал-
жабдықтардың физикалық тозуынан кейiн оларға жөндеу жұмыстары жүргiзiледi.
Өзiнiң бастапқы сапасын жоғалтып және жаңа басқа аналогтық құралдар
талаптарын қанағаттандырмаған кезде негiзгi құрал физикалық тозған деп
есептеледi.
Негiзгi қорлардың физикалық тозу коэффициентi:
Кф.т=(ИПс)*100 (13)
Мұндағы: И - негiзгi қорларды барлық пайдалану кезеѓiндегi тозу
сомасы (аударылған амортизация);
Пс - негiзгi қорлардың бастапқы немесе қалпына келтiру
құны;
Негiзгi қорлардың жарамдылық коэффициентi олардың белгiлi уақыттағы
физикалық жағдайын сипаттайды және мына формуламен есептеледi:
К=((Пс-И)Пс)*100 (14)
Негiзгi қорлардың жарамдылық коэффициентi физикалық тозу коэффициентi
негiзiнде де анықталуы мүмкiн:
Кжарамдылық=100-Кф.т. (15)
Құрал-жабдықтар физикалық тозумен қатар, техникалық прогресс әсерiнен
моральдық тозуға ұшырайды. Техникалық прогрестiң жоғарғы қарқында өсуi
негiзгi қорларды олардың моральдық тозуы салдарынан ауыстыруы қажеттiлiгi
туады. Моральдық тозудың экономикалық маңызы бұл еңбек құралдарының өз
маңыздылығын, құнын олардың физикалық тозуына дейiн, өзiнiң физикалық
қызметiнiң мерзiмi бiткенге дейiн жоғалтуы.
Моральдық тозу екi түрлi формада болады. Бiрiншi формада негiзгi
қорлардың ұдайы өндiрiсiнiң қымбаттауы (арзандауы) нәтежиесiнде (инфляция
әсерiнен немесе еңбек өнiмдiлiгiнiң өсуi, техниканың жетiлуi есебiнен
олардың қалпына келтiру құнының көбеюi немесе төмендеуi әсерiнен) болады;
екiншi форма конструктивтi жетiлдiрген және өндiрiстiк машиналардың
қалыптасуы салдарынан болады.
Кәсiпорында моральды тозған құрал-жабдықтарды жаңаларымен үнемi
ауыстырып отыру бұл соңғы нәтежиеде өнiм шығаруды көбейту және оның
өндiрiсiне кеткен шығындардың азаюы есебiнен өндiрiс тиiмдiлiгiнiң
көтерiлуiне әкеп соғады.
Жаңа техниканы ендiре отырып, моральдық тозудан кейiнгi жоғалтуларды
азайтатын негiзгi қорлардың модернизациясына баса көңiл аудару қажет. Құрал-
жабдықтарды модернизациялау жаңа техникалық деңгейде ұстап және оның
моральдық тозуын болдырмайды.
Әрбiр кәсiпорында негiзгi қорлардың физикалық және моральдық тозуы
басқарылып отырылуы тиiс. Мұны басқарудың негiзгi мақсаты – кәсiпорын үшiн
құрал-жабдықтардың тозуы терiс экономикалық әсерге соқтыратындықтан негiзгi
қорлардың, әсiресе, актив бөлiгiнiң моральдi және физикалық тозуын
болдырмаудың алдын алу.
Бұл процестердi басқару негiзгi қорлардың ұдайы өндiрiсi саясатын
жүргiзу арқылы болады.
Бұл саясаттың негiзгi мақсаты - шаруашылық субъектiлер үшiн жәй және
кеңейтiлген ұдайы өндiрiсте өндiрiстiк қайта техникалық жарақаттануына
қолайлы жағдай туғызады. Бұл мәселе амортизациялық, инвистицтиялық, және
салықтық заңдарды жүзеге асыру арқылы шешiледi.
Негiзгi қорлардың ұдайы өндiрiсi - бұл реконструкция, техникалық
қайта жарақаттануы, модернизация және капиталды жөндеу жолымен олардың
үздiксiз жаңарылу процесi. [12]
Негiзгi қорлардың ұдайы өндiрiсiнiң негiзгi мақсаты – кәсiпорынды
сапалы және санды негiзгi капиталдар құрамымен қамтамасыз ету, сонымен
қатар оларды жұмыс iстеу қабiлетiн сақтап тұру. Ұдай өндiрiс процесiнiң
әртүрлi себеп салдарынан iстен шыққан негiзгi қорлардың орнын толтыру,
өндiрiс көлемiн кеңейту мақсатында негiзгi қорлар массасын көбейту, негiзгi
қорлардың технологиялық, жас мөлшерiн және сыртқы келбетiнiң құрылымын
жетiлдiру, яғни өндiрiстiң техникалық деңгейiн көтеруiндегi алатын орны
ерекше.
Кәсiпорынға негiзгi қорлардың ұдайы өндiрiсiне арналған негiзгi
құралдар кәсiпорынның жарғылық капиталына салым түрiнде, капитал салымы
нәтежиесiнде, қайтарымсыз берiлген, жалға алу немесе беру нәтежиесiнде
келiп тұсуi мүмкiн.
Тозу мәселесiмен бiрге бұл қорларды әртүрлi пайдалану жағдайларымен,
қызмет көрсетушi персоналдардың кәсiби бiлiктiлiгiмен, жүргiзiлетiн жөндеу
жұмыстарының сапасымен байланысты негiзгi қорлардың пайдалану мерзiмiн
анықтау мәселесi бiр-бiрiмен тығыз байланысты. Жаңа құрал-жабдықтардың
пайдалану мерзiмi олардың физикалық және моральдық тозу уақытын қарастыра
отырып, сарапшылық әдiс негiзiнде анықталды. Пайдалы қызмет мерзiмi -
негiзгi құралдарды белгiлi бiр уақыт аралығында пайдаланудан экономикалық
түсiм алуды болжау.
Негiзгi құралдарға үлкен капитал салымдары салынатындықтан әрбiр
кәсiпорын оларды өндiрiстiк процесте пайдалы қызмет ету мерзiмiнде
қызығушылық танытады. Негiзгi қорларды пайдалы қызмет мерзiмi - олар қандай
материалдан дайындалғандығына, олар пайдаланатын жағдайларына, оларды
пайдаланатын жұмысшылардың техникалық бiлiмдiлiгiне, жұмыс ауысымына,
өткiзiлетiн жөндеу жұмыстарының уақыттылығы мен сапасына байланысты болады.
Негiзгi құралдар табиғи және моральды тоза отырып, қызмет ету
мерзiмi iшiнде бастапқы құны толығымен өзiнiң қатысуымен шығарылған өнiмге
берiлуi қажет. Негiзгi құралдардың құнының өнiмге бұлай берiлуi амортизация
деп аталады, осы өнiмнiң өзiндiк құнына кiретiн бұл өнiмдi өткiзгеннен
кейiн ақша түрiнде оралатын құралдар сомасын амортизациялық аударым деп
атайды. Бұдан құралдарды толық қалпына келтiруге арналған амортизациялық
қор қалыптасады. Бұл қор кәсiпорында өндiрiстi жетiлдiру және
модернизациялауға жұмсалады.
Амортизация - бұл активтiң қызмет ету мерзiмi iшiнде активтiң
амортизацияланатын құнын жүйелi бөлу түрiндегi тозудың құндық көрiнiсi.Ол
ақшалай қаражаттың қорлану мақсатында негізгі қорлардың толық және шінара
қалпына келтіру үшін іске асырылады. Нарықтық қатынастар жағдайында
амортизациялық аударымның мөлшері кәсіпорынның экономикасына елеулі
қосылысын білдіреді. Бірінші жағынан, амортизациялық аударымның тым жоғарғы
деңгейі өндіріс шығындарының мөлшерін көбейтеді, осыған орай өнімнің бәсеке
жарамдылығы төмендейді, алатын пайдасының мөлшері де азаяды. Сол себепті
кәсіпорынның экономикалық дамуының ауқымды деңгейі қысқарады. Екінші
жағынан, амортизациялық аударымның кемітілген үлесі негізгі қорды сатып
алуға құралған қаржының айналым мерзімін ұзартады, ал бұл олардың ескіріп
қалуына әкеп соғады. Міне, осының салдарынан бәсекеге жарамдылығы төмендеп,
өздерінің нарықтағы жағасымы ысырап болады.Амортизациялық құн бастапқы құн
мен жойылу құны арасындағы айырманы бiлдiредi, жойылу құны негiзгi құралдар
түскен кезде қосалқы бөлшектердiң, металл қалдықтарының, пайдалы қызмет
бiткен кезде пайда болатын қалдықтардың болжамды құны ретiнде
анықталады.Амортизациялық аударым өтелім мөлшеріне және өзінің балансында
тұрған негізгі құрал – жабдықтардың баланстық құнына сәйкес кәсіпорын ай
сайын жасап отырады.Өтелім мөлшері мемлекет белгілеген негізгі қорлардың
құнын өтеудің жылдық проценті болып табылады және өтелім мөлшерінің жылдық
сомасын анықтайды.Басқаша айтқанда, өтелім мөлшері – бұл жылдық
маотизациялық аударымның негізгі өндірістік қорларыдың құнына процент
есебіндегі қатынасы.Осыағн байланысты маортизаицяның мөлшері мына төмендегі
формуламен есептеледі:
Ма= (Қ б.қ.-Қжб.қ.*М қ)*100 %
(16)
Мұндағы : Ма – негізгі қорлардың жыл шіндегі амортизация мөлшері, (%)
Қ б.қ. – негізгі қорлардың бастапқы құны (баланстық
құны),
Қж – жойылу құны,
Мқ – негізгі қорлардың қызмет мерзімі.
Жылдық амортизациялық аударымдар (Аа) негiзгi қордың жалпы құнына және
амортизациялық уақыт ұзақтығына (Та) байланысты болады:
Аа=(Бқ-ЖқТа) (17)
Мұндағы : Бқ – бастапқы құн,
Жқ – жойылу құны,
Та – амортизациялық уақыт ұзақтығы.
Негiзгi қорлардың жалпы құны бастапқы құн (Бқ) мен жойылу құны (Жқ)
айырмасынан құралады, және амортизациялық уақыт ұзақтығының қатынасына тең.
Амортизациялық кезең - бұл негiзгi қорлардың құнының орнын толтыру
мерзiмi, яғни оларды пайдалану мерзiмi. Мерзiмi қаншалықты ұзақ болған
сайын, жылдық амортизациялық аударым сомасы соншалықты аз болады және
керсiнше.
Жойылу құны - құрал-жабдықты пайдаланудан жұмысқа жарамай iстен
шыққаннан кейiн алуға болатын құралдар.
Бастапқы құнѕа жатқызылған және процентпен берiлген, жылдық
амортизациялық аударымдар амортизация нормасын анықтайды.
Ан=(АаБқ)*100 (18)
Мұндағы: Бқ - қайта бағалаудан кейiнгi пайдалануға берiлген құрал-
жабдықтың бастапқы құны немесе қайта бағалауға дейiнгi пайдаланудағы құрал-
жабдықтың қалпына келтiру құны.
Амортизация мөлшерi негiзгi қорлардың құнын өтеудегi жылдық процентi
болып есептеледi. Ол экономикалық тұрғыда негiзделiп, негiзгi қорлардың өз
уақытында орнын толтырып тұруы қажет. Оларды есептегенде мақсатқа сәйкес
негiзгi қорлардың қызмет мерзiмдерiн келесiдей факторларға сай дұрыс
анықтау қажет: негiзгi қорлардың төзiмдiлiгi; сапалық тозу; техникамен
қайта жарақаттанудағы келешекке арналған жоспар; жабдықтау балансы;
жақсарту және күрделi жөндеу мүмкiндiгi.Негізгі құралдардың техникалық
жағдайын сипаттайтын маңызды көрсеткіш – бұл осы негізгі құралдардың тозу
сомасының оның белгілі бір кезеңдегі бастапқы құнына қатынасы арқылы
анықталатын тозу коэфициенті.
Нарықтық қатынастар жағдайында амортизациялық аударымның мөлшерi
кәсiпорын экономикасына елеулi қосылысын бiлдiредi. Бiрiншi жағынан,
амортизациялық аударымның тым жоғары деңгейi өндiрiс шығындарының мөлшерiн
көбейтедi, осыған орай өнiмнiң бәсекеге жарамдылығы төмендейдi, алатын
пайдасының мөлшерi де азаяды. Сол себептi кәсiпорынның экономикалық
дамуының ауқымды деңгейi қысқарады. Екiншi жағынан, амортизациялық
аударымның кемтiлген үлесi негiзгi қорды сатып алуға құралған қаржының
айналым мерзiмiн ұзартады, ал бұл олардың ескерiп қалуына соғады. Мiне
осының салдарынан бәсекеге жарамдылығы төмендеп, өздерiнiң нарқтағы
жайғасымы ысырап болады.
Амортизация мөлшерiн дұрыс белгiлеудiң кәсiпорынның барлық
шаруашылық қызметiндегi маңызы зор. Амортизациялық аударым көлемiн негiзгi
құралдардың әрбiр түрi бойынша тiкелей есептеу жолымен анықтайды. [15]
Амортизация мөлшері негізгі қорлардың құнын өтеудегі жылдық проценті
болып есептелінеді. Ол экономикалық тұрғыдан негізделіп, негізгі
қорлардың өз уақытында орнын толтырып тұруы керек. Оларды есептегенде
мақсатқа сәйкес негізгі қорлардың қызмет мерзімдерін мына төмендегі
факторларға сай дұрыс анықтау өте қажет.
- негізгі қорлардың төзімділігі;
- сапалық тозу;
- техникамен қайта жарақтандырудағы келешекке арналған жоспар;
- жабдықтау балансы;
- жаңғырту және күрделі жөндеу мүмкіндігі;
Амортизация объектiлерi болып шаруашылық жүргiзу және оперативтi басқару
үшiн ұйым меншiгiндегi негiзгi құралдар табылады. Амортизация ұйым
қорындағы (резервте, қоймада) тұрѕан негiзгi құралдар объектiлерiне
есептеледi. Амортизациялық аударымдар өндiрiс шығындарына кiредi, өндiрiс
шығындарына кiрген амортизациялық аударымдар сомасы осылай ұйым табысын
азайтады.
Қазақстандағы кәсiпорында негiзгi құралдар амортизациясы
бухгалтерлiк есеп стандартының 6 - шы бөлiмiне сәйкес үш әдiстiң бiрi
арқылы жүзеге асырылады:
1. бiрқалыпты әдiс (амортизация негiзгi қџралдардың пайдалану мерзiмiне
байланысты бiрқалыпты бөлiнедi);
2. Өндiрiстiк әдiс (амортизация негiзгi құралдардың өндiрiстiк қуатына
байланысты есептеледi);
3. жеделдетiлген әдiс:
• Қалдықты азайту әдiсi (амортизация негiзi құралдардың қалдықты құны
бойынша есептеледi);
• Куммулятивтi әдiс (амортизация сан сомасы бойынша есептеледi).
1. Бiрқалыпты есептеу әдiсi барынша қарапайым әдiс болып табылады.
Бұл бойынша объектiнiң амортизацияланатын құны ай сайын бiрдей сомада
есептеп шығарылады. Бұл әдiс кезiнде амортизациялыћ аударым сомасы -
пайдалы қызмет ету мерзiмiне, Қазақстан Республикасының Салық және
бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы заңдық күшi бар
жарлығында белгiленген амортизациянық шектi нормасына сүйенiп анықталды.
2. Амортизацияны өндiрiстiк әдiс арқылы есептеу кезiнде амортизация
сомасымен өндiрiстiк қуат арасында тура байланыстылық болады. Өндiрiстiк
қуат өнiм шығару бiрлiгiмен, пайдалану сағатымен, жүру бiрлiгiмен, және
т.б. көрсетiлуi мүмкiн. Бұл әдiс пайдалану мерзiмi көбiнесе техникалық
көрсеткiштерге немесе субъектiнiң шаруашылық қызметiндегi өзгерiстерге
байланысты шектеулi болған жағдайларда қолайлы болып келедi.
3. Негiзгi құралдардың жекелеген түрлерi пайдалану мерзiмiнiң бас кезiнде
барынша тиiмдi iс-әрекет жасайды. Бұдан басқа, технологиялық жетiлу
жағдайында құрал-жабдық моральдық жағынан тез ескередi. Сондықтан өндiрiске
қылыми-техникалық жетiстiктердi енгiзудi жылдамдату және негiзгi құралдарды
жаңартуға мүдделiктi арттыру үшiн қаржылық жағдай тудыру мақсатында
субъектiлер амортизацияны есептеудiң жеделдетiлген әдiсiн - қалдықты азайту
әдiсiн немесе куммулятивтi әдiсiн қолданады. Куммулятивтi әдiс бойынша
есептеп шығару әдiсi есептiк коэффициентi арқылы шығарылады.
Куммулятивтi санды анықтау үшiн мына формула қолданылады:
S= (N*[N+1])2 (19)
Мұнда: S- сандар сомасы
N- болжамды пайдалы қызмет ету мерзiмi.
Коэффициент алымы пайдалы қызмет ету мерзiмiне тең, ал бөлiмi қызмет ету
мерзiмiнiң аяғына дейiн қалған керi тәртiптегi жыл санын бiлдiредi. Бұл
коэффициент пайдаланудың түрлi кезеңдерiне әр түрлi болып келедi, бiрақ
амортизацияланатын құнның тұрақты мөлшерiне қолданылады. Бұл әдiстi қолдану
кезiнде амортизациялық аударым сомасы пайдаланудың алғашқы жылдарында
кейiнгi жылдарға қарағанда әлдеқайда болады.
Қалдықты азайту әдiсi кезiнде тура жолды әдiс кезiнде қолданылатын
амортизация нормасы екi еселенедi және әрқашан тек қалдық құнға ғана
қолданылады. Бұл ретте амортизация сомасы жылдан-жылға кеми бередi, әрi ол
алғашқы жылдарды едәуiр жоғары болады. Амортизация сомасы қалдық құнды
жойылу құнына дейiн кемiтуге қажеттi мөлшерге дейiн шектелген соңғы жылдан
басқа кезде болжанып отырған жойылу құны амортизацияны есептеу кезiнде
есепке алынбайды.
Пайдалануға жаңадан берiлген негiзгi құралдардың амортизациясы
келесi айдың бiрiншi күнiнен бастап есептеледi, ал iстен шыққан негiзгi
құралдар амортизациясы iстен шыққан айдан кейiнгi айдың бiрiншi күнiнен
бастап тоқтатылады.
Амортизацияны есептеу негiзгi құралдарды қайта құру мен техникалық
қайта жарақаттау кезiнде ол толық тоқтап тұрған жағдайда олардың толық
қалыптасуына дейiнгi уақытта жүргiзiлмейдi. Бұдан басқа, кәсiпорын
меншiгiндегi жер, азықтық мал, кiтапхана қоры, мұражай қалдықтары, сәулет
және өнер ескерткiштерi, көпшiлiк пайдаланатын автомобиль жолдары
амортизациялауға берiлмейдi. Кәіпорын негізгі қорлар жөнінде пайдаланатын
есептеу техникаларын, жаңа үдемелі материалдар, аспаптар мен жабдықтарды
шығаруды ұлғайту үшін тездетілген төлемді қолдануы мүмкін, ал ескірген
техникаларды жалпылама өзгеретін жағдайда өнімдерді экспорттауды кеңейту
керек. [16]
Амортизацияны есептеу әдiстерiнiң негiзгi ерекшелiктерi мен
артықшылықтары келесi кестеде салыстырмалы түрде көрсетiлген.
1 – кесте – Негізгі қорлар амортизациясының әдiстерiн салыстыру
Әдiстер Сипаттамасы
1. Бiр қалыпты әдiс Отандық есептеу тәжiрбиесi үшiн қалыпты және
түсiнiктiлеу әдiс.
Өзiнiң әмбебаптылығы арқасында Қазақстанда және басқа шет елдерде кең
таралған.Тозу шығындарға бiрдей берiледi,сондықтан,негiзгi қорлардың қалдық
құны бiрқалыпты азаяды.
2. Өндiрiстiк әдiс Тозу көбейедi, ал қалдық құн тiкелей орындалған
жұмыс көлемiне байланысты азаяды, яғни негiзгi қорлардың өндiрiстiк қуатына
пропорционалды.Бұл әдiс негiзгi құралдарды пайдалану техникалық
көрсеткiштермен шектелген жағдайда қолайлы.
3. Жеделдетiлген әдiс:
қалдықты азайту әдiсi;
куммулятивтi әдiс Пайдаланудың алғашқы жылдарында тозу келесi
жылдарға қарағанда айтарлықтай көп, сондықтан бұл әдiстер көбiнесе тез
моралды тозатын негiзгi құралдарға сәйкес келедi (мысалы, компьютерлер
үшiн).
Сонымен қатар өндірістік әдістегі амортизациялық аударым сомасы келесі
форммммуламен есептелінеді:
АА = ((БҚ - ЖҚ) ШӨ) * Шө.і.
(20)
Мүндағы : ШӨ - найдалану кезеңіндегі шығарылатын өнім немесе орындалатын
жұмыстың болжамды мөлшері;
Щө.і. – і – жылындағы шығарылатын өнім немесе
орындалатын жұмыс;
Кумулятивті әдістегі амортизациялық аударым сомасы келесідей формуламен
Мұндағы: Ке.а. – сеп айырысу коэфициенті, әрбір пайдалану жылы үшін
анықталады ;
1.3 Негiзгi капиталдың тиiмдiлiгiн арттыру факторлары
Негiзгi капиталдар қызметiнiң тиiмдiлiгiне бiрнеше факторлар қатары
әсер етедi. Экономикалық әдебиеттерде негiзгi өндiрiстiк қорлар
тиiмдiлiгiне әсер етушi факторларға айтарлықтай назар аударылады. Олардың
тиiмдi қызмет жасауына әсер етушi факторлар тобын ескере отырып негiзгi
құралдар тиiмдi пайдалануды ұйымдастырудың маңызы зор. Ол кәсiпорының
қызметiнiң жоғары тиiмдiлiкте, табыстылықта атқарылуына септiгiн тигiзер
бiрден-бiр себеп.
Негiзгi құралдарды тиiмдi пайдалануды ұйымдастыруда ең бiрiншiден
олардың құрылымдарына, яғни актив және пассив бөлiктерiнiң үлесi ескерiлуi
қажет. Негiзгi құралдардың құрылымының қалыптасуы өндiрiстiк кәсiпорынның
маманданған саласына, атқаратын қызметiне, шығарылатын өнiм көлемiне
байланысты болып келедi. Оларға негiзiнен әсер етушi факторлар 3-шi суретте
берiлген.
Iрi габариттi, жоғарғы салмақты және күрделi конфигурациялы өндiрiстi
дайындау, өндiрiстiк бiрлiк типi, моральды және табиғи тозған техника мен
технологияны пайдалану кәсiпорындағы негiзгi құралдардыѓң пассив бөлiгiнiң
жоғарлығын сипаттайды. Бiз бiлемiз, бұл кәсiпорын қызметiнiң тиiмсiздiгiн
бiлдiредi. [17]
Ал, қарапайым конфигурациялы, жеңiл салмақты тауарларды өндiруде
және массалық өндiрiс типтi кәсiпорындарды, технологиялық өндiрiс деңгейi
жоғары, өндiрiске үнемi жаңа техника мен ҒТП ендiрiп отыру, өнiм өндiрудi
маманданған, iрi кәсiпорындарда, шикiзат көздерiне, энергетикалық
өндiрiске, тұтынушыларға жақын орналасқан кәсiпорындарда негiзгi құралдың
пассив бөлiгiн төмен деңгейi сәйкесiнше актив бөлiгiнiң жоғары көрiнiсiмен
сипатталады.
Көптеген зерттеушiлер негiзгi құралдарға әсер етушi факторларды
өздерiнше жiктеп көрсетуге тырысады.
Кәсәпорында негізгі қорларды тиімді пайдалануды сипаттайтын басты
көрсеткіш – қор қайтарымы болып табылады.Қор қайтарымының көрсеткіші мына
формуламен есептелінеді:
Қ қ = V Қ (22)
Мұндағы: V – жыл ішінде өндірілген өнімнің құны, заттай немесе құн
есебімен,
Қ – негізгі өндірістік қордың орташа жылдық құны.
Бұл формула негізгі өндірістік қорды пайдалану деңгейін егжей – тегжей
талдау үшін пайдаланылады.Ол өндірім мен еңбек қорының жарақтанғандығының
арасындығы өзара байланысты көрсетеді. Егер де еңбек қор жарақаттанғанға
қарағанда өндірімнің қарқыны өте жоғары өсетін болса, бұл өте оңды нұсқа
болып есептелінеді. Өйткені осы жағдайда ғана өндірістің тиімділігі ең
жоғарғы дәрежеге жетеді.
3 сурет - Негiзгi құралдар құрылымына әсер ететiн факторлар.
Өнеркәсiп саласындағы кәсiпорында негiзгi құралдарға әсер ететiн
факторлар тобын сала ерекшелiктерiн ескере отырып, келесi суреттегiдей
жiктеп көрсетсек:
1. Бидай өнiмдерiн өндiру кезiндегi табиғи факторлар. Табиғи факторлардың
негiзi құралдарға әсерi айтарлықтай, соның iшiнде жем-ұн өндiру саласындағы
негiзгi өндiрiстiк үрдiстер ашық алаңдарда жүргiзiлетiндiгiмен
байланыстыруға болады. Бұл факторлар ең алдымен қор қайтарымдылығы мен қор
сыйымдылығына әсер етедi:
• Ауданның климаттық ерекшелiктерi (Өте төмен немесе өте жоғары
температурадағы күндер саны, қар көшкiнi, табиғи апаттар т.б.)
• Пайдалы бидай өсiру мекенiнiң жағдайы (қор көлемi, олардың орналасуы,
тұтастығы, бидай орнынындағы су бөлiсiнiң тереңдiгi).
Табиғи факторлардың өндiрiске әсерiн реттеу үшiн келесiдей
мүмкiндiктер қарастырылады:
- барлау көлемiн көбейту, бидай өңдеу орнының нақты жағдайын дәл тануға
мүмкiндiк бередi,
- төзiмдi техника мен технологияны таңдау және құру, саланың перспективтi
орналасу схемасын құруда игеруге тек ең жақсы орындар мен учаскелер таңдау.
4 сурет - Өнеркәсiп саласындағы негiзгi өндiрiстiк құралдарға әсер етушi
факторлар.
2. Техникалық және технологиялық факторлар, ол ғылым мен минералды
шикiзаттар өндiру техникасы мен технологиясына байланысты.
- материалдық және энергетикалық шығындар бойынша экономикалық
тиімділік алу;
- жетіспейтін материалдарды пайдалануға көшу;
- өндіріс объектілерінің ұзақ уақыт қызмет етуін қамтамассыз ету;
- бұрын тиімсіз, рентабельділігі жоқ және пайдалануға жарамсыз деп
есептелініп келген бидай қалдықтарын, қорларын пайдалануды іске асыру;
- өндірісті интенсификациялау, оның масштабын өсіру, және сенімділігін
көтеру;
- шығарылатын өнім сапасын жоғарлату;
- жұмыс орындарында қауіпсіз және жайлы еңбек жағдайын қалыптастыру;
- өндірістің қоршаған ортаға зиянды әсерін төмендету;
- бидай өнімдерін өндіруде шикізатты ысырапсыз, тиімді пайдалану, яғни
өндірісті диверсификациялау жолымен кәсіпорын экономикасының дамуын
тездету.
Техникалық прогрестің кәсіорын қызметін экономикалық көрсеткіштеріне де
тигізер әсері мол, кәсіпорында ҒТП-ны жетілдіре отырып, жаңа иновациялық
идеяларды әкелу ең алдымен табысқа, өзіндік құнға, еңбек өнімділігіне әсер
етеді.
3. Негізгі өндірістік капиталдарды пайдалануға байланысты экономикалық
факторлар:
Нарықтық қатынастар жағдайында экономикалық факторлар келесідей
көрсеткіштерге байланысты балады:
- негізгі өндірістік қорларды пайдалану тиімділігіне әсер етуші еңбек
саны;
- құрал – жабдықтарды уақыт бойынша және құрал – жабдықтардың қуаты
бойынша тиімді пайдалану;
- негізгі өндірістік қорлар құрылымын жетілдіру, негізгі өндірістік
құралдарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
Қазақстанның 2003-2015 жылдарға арналған индустриалды-инновациялық
даму бағдарламасы мемлекеттің экономикалық саясатын қалыптастыра отырып, ел
экономикасының шикізаттық даму бағытынан арылып, өңдеуші өнеркәсіптерді
дамыту жолымен экономика саласын диверсификациялау жолымен тұрақты даму
жолына қол жеткізуді көздейді. Сондықтан өңдеуші өнеркәсіпте және қызмет
көрсету саласында бәсекеге жарамды және экспортқа бағытталған тауарлар,
жұмыстар және қызметтер өндірісі мемлекеттің индустриялды-инновациялық
саясатының басты мақсаты болып табылады. Бұл бағдарламаны жүзеге асыру
экономика құрылымына сапалы өзгерістер әкелетіндігімен, соның ішінде
адамзат, өндіріс және табиғи капиталдарды тиімді пайдалана отырып,
экономиканың тұрақты өсуіне ықпал ететіндігімен сипатталады.
Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту үшін
ғана емес, бүкіл қоғамдық өмір үшін де орасан зор маңызы бар.
Ел Президентінің халыққа жолдауында “Жаңа экономика кең тұрғыда -
бұл жоғарғы технологиялар ғылымды көп қажет ететін, барлық салалар мен
сегментерде инновациялармен қаныққан экономика. Шикізаттық және
индустриялдық экономикадан санаткерлік ресурстаға, ғылымды көп қажетсінетін
және ақпараттық технологияларға негізделген осынау сапалық басқа құбылысқа
көшу әлемдік шаруашылық барынша маңызды үрдістердің біріне айналды” деп
атап өтудің маңызы зор. [1]
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің барлық
экономикадағы негізгі буыны – бұл кәсіпорын. Міне, сондықтан да, бұл
деңгейде қоғамға қажетті қызмет көрсетілуі тиіс. Бұған жағдайлар да бар.
Мұнда жоғарғы өнімді техникалар қолдану мәселелері кең тұрғыда шешілуі
керек. Мұның барлығы терең экономикалық білімді қажет етеді. Қазіргі
нарықтық жағдайда тек мынадай ғана кәсіпорын өміршең бола алады, егер де ол
нарық талабын аса сауаттылықпен және компоненттілікпен анықтайтын, сұраныс
талабын қанағаттандыратын өнімдерді өндіруді уйымдастыратын және білікті
қызметкерлерге жоғарғы табыспен, ең соңында, көп пайданы табуды қамтамасыз
ете алатын болса. Сонымен қатар қазіргі жағдайда кәсіпорынның
өміршеңдігінің кепілі мен жай – күйінің орнығуында негізгі капиталдың
атқаратын рөлі аз емес. Отандық есептік аналитикалық тәжірибеде өндірістік
қорлар, дайын өнім және тауарларды қайта бағалауда жүргізілмейді. Сондықтан
да олардың құнының өсуі, инфляциялық фактор әсерінен болатыны күмәнсіз.
Нарықтық экономика жағдайында әрбір кәсіпорынның қызмет етуінің
экономикалық пайдалылығы табыс табумен анықталады. Міне, осы табыс табуда
кәсіпорынның негізгі капиталы басты орын алады. [2]
Қазіргі таңда негізгі өндірістік қорлардың жағдайы мен оларды тиімді
пайдалану кәсіпорынның шаруашылық қызметінің соңғы нәтижесіне тікелей әсер
етеді. Кәсіпорында негізгі құралдар мен өндірістік қуатын ұтымды
пайдалануды ұйымдастыру барлық техника-экономикалық көрсеткіштердің оң
нәтижесін көрсетеді. Соның ішінде өнім көлемінің өсуіне, өзіндік құнның
төмендеуіне, дайындаудың еңбек сыйымдылығына, табыстау және өндіріс
рентабельділігінің өсуіне ықпал жасайды.
Кәсіпорында негізгі капиталды қалыптастыруда ұтымды саясат жүргізудің
маңызы зор. Ол ең алдымен кәсіпорында шығарылатын тауарларға нарықтық
талаптарды және негізгі өндірістік қолардың салалық ерекшеліктерін ескеру
негізінде жүргізілуі тиіс. Кейінгі кезде еліміздегі өнеркәсіптегі негізгі
капиталдардың жағдайына ерекше мән берілуде. Өйткені, оларды пайдалану
деңгейі өнеркәсіптің және жалпы халық шаруашылығының даму жағдайына
айтарлықтай әсер етеді. Мұнымен қай кезде де кәсіпорындарда негізгі
өндірістік қорларды тиімді пайдалану мәселесіне үнемі назар аударылатыны
түсіндіріледі.
Демек, негізгі капиталды жаңарту бүгінгі күннің өзекті мәселесі
болып отыр. Оларды өз уақытысында ауыстыру, техникамен жарақтандыру,
модернизациялау, реконструкциялау үрдістерін жеделдету үшін инвестициялық
және инновациялық ресурстардың қажеттілігі туындайды. Өнеркәсіп
кәсіпорындарында жаңа техникаға қажеттіліктің өсуі, әсіресе аграрлық
өнеркәсібі өнімдерін сатып алуға инвестицияның жеткіліксіздігі,
кәсіпорынның техникалық базасының төмендігінен және инвестицияның тартымды
болмауынан соңғы жылдары өнеркәсіптің өңдеу секторында инвестиция
белсенділігі бәсең болып келеді. [3]
Кәсіпорындағы негізгі құралдарды талдаудағы негізгі мақсат –
кәсіпорындағы және оның құрылымдық бөлімшелерінің негізгі құралдармен
жеткілікті дәрежеде қамтамасыздығын және оларды пайдаланудың жалпылама және
жекеше көрсеткіштерінің деңгейін анықтау, олардың деңгейінің өзгеру
себептерін талдау, негізгі құралдарды пайдаланудың өнім көлеміне және басқа
да көрсеткіштерге әсерін есептеу, негізгі құралдарды пайдаланудың
интенсивтілігі мен тиімділігін резервтерді ашу. Сонымен қатар негізгі
құралдарды пайдаланудың тиімділік көрсеткіштері арқылы кәсіпорынның негізгі
өндірістік қорларын пайдалану дәрежесін сипаттап көрсету маңызды болып
табылады.
Негізгі өндірістік капиталдың нәтижелілігі арттырудың аса маңызды
факторларының бірі – жабдықтардың пайдалануын жақсарту – деп санайды ғылыми
мамандар. Ол үшін осы негізгі капиталдардың жұмыссыз тұрып қалуын азайту
ауыстыру коэффициентін көбейту жолымен қол жеткізу керектігін ұмытпауымыз
керек деп ойлаймын. Қазақстан Республикасы Салық кодексіне сәйкес негізгі
капитал элементтері бір жылдан аса қызмет етеді және оларды алған сәттегі
құны республикалық бюджет туралы заңмен белгіленген тиісті қаржы жылына
елуден аса айлық есептік көрсеткішті құрайды.
Жазылып отырған дипломдық жұмыстың тақырыбы - ‘Өндірістік
кәсіпорынның негізгі капиталын тиімді пайдалану және арттыру”.
Зерттеу объектісі – Ұн және макарон өнімдерін өндіруші кәсіпорын “Байсерке
Агро” Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестігі. “Байсерке Агро” ЖШС-і Алматы
облысының алдыңғы қатарлы ұн және макарон өнімдерін өндіруші кәсіпорын
болып табылады. Негізгі қызметі - ауыл шаруашылық шикізаттарын қабылдау,
тазалау, кептіру қайта өңдеу, сақтау және қайта
қорытып олардан халық тұтынатын тағам түрлерін шығару болып табылады.
Байсерке Агро” ЖШС – нің басты тапсырмасы - қоғамдық тұтынушыларды өз
өнімдерімен қанағаттандыру, түскен пайданы еңбек ұжымының мүшелері мен
кәсіпорын меншігінің экономикалық - әлеуеттік жақсартуға пайдалану болып
табылады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан және қорытынды бөлімнен
тұрады.
Бірінші тарауда - кәсіпорында негізгі капиталды пайдаланудың
теориялық негіздеріне тоқтала келе, оларды бағалау әдістері мен
амортизациялық аударым жарнасы және негізгі капиталдың тиімділігін арттыру
факторлары қарастырылады.
Екінші тарауда “Байсерке Агро” ЖШС-нің экономикалық белсенділігі мен
кәсіпорында негізгі капиталдың пайдалану дәрежесіне талдау жүргізіледі.
Үшінші тарауда негізгі капиталды пайдаланудың тиімділігін арттыру мен
оның жолдары және кәсіпорын экономикалық әлеуетін көтеру, сонымен қатар
“Байсерке Агро” ЖШС-де негізгі капиталды пайдалануды арттыру жолдары
қарастырылып отыр.
Қорытынды бөлім зерттелу тақырыбының мазмұнына сәйкес оның негізгі
бөлімдері бойынша қорытындыла мен ұсыныстардан тұрады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – бүгінгі күнде бәсеке қабілеттілікті
көтеруде басты міндет ғылымды көп қажетсінетін отандық өндірісті
дамыту,Қазақстан кәсіпорындарындағы негізгі капиталдардың үнемі жаңартып
отыру саясатының маңызын ашу.
Ал, оның басты міндеті – осы мәселелердің артықшылықтарын айқындап
көрсету болып табылады.
Дипломдық жұмысты жазу барысында кәсіпорында негізгі капиталды
пайдаланудың теориялық және практикалық аспектілеріне терең зерттеу
жүргізіле отырып, негізгі капиталдың экономикалық мәні, кәсіпорында тиімді
пайдаланудың ерекшеліктері, кәспорында ұйымдастырылу саясаты, сонымен қатар
өнеркәсіптік кәсіпорындардағы негізгі капиталды жаңарту құралы, өндіріске
иновациялық жаңалық енгізу құралы және тағы да басқа тақырыптар
төңірегіндегі мәселелер қарастырылады. Дипломдық жұмысты жазу барысында
Қазақстан Республикасының заңдылық құжаттары, ғылыми мақалалар мен
оқулықтар интернет сайттарының және кәсіпорынның нақты мәліметтері,
бұқаралық ақпарат құралдарының мағлұматтары, отандық және шетелдік ғалым
экономистерінің еңбектері, үкімет бекіткен бағдарламалар мен қаулылар,
Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттігінің ақпараттары
қолданылды.
1 КӘСІПОРЫНДАҒЫ НЕГІЗГІ КАПИТАЛДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсiпорын өндiрiсiнде негiзгi капиталдың мазмұны және оның құрылымы.
Кез-келген кәсiпкер өз бизнесiн тиiмдi жүргiзу үшiн ең алдымен табыс
әкелетiн активтерi болуы шарт, яғни негiзгi капиталсыз мақсатын жүзеге
асыра алмайды. Негізгі капитал – бұл материалдық құндылықтың ұзақ кезеңдегі
жұмыс істеп тұруы ретіндегі негізгі қорлардың ақшалай бағалануы. Осыған
байланысты қорлар өзінің құндылығын өндіретін өнімге жартылай апарады.
Қолданылып жүрген топтастыруға сай негізгі қорлардың құрамына өндірістік
және өндірістік емес объектілер кіреді. Біріншіге жататындар - өндірістің,
құрылыстың, ауыл шаруашылығының, автомобиль көлігінің, байланыстың,
сауданың және басқа да материалдың – өндіріс түрлерінің негізгі қорлары.
Натуралды – заттық құрамы принципінде негізгі қорлар мыналардан тұрады –
ғимараттар, құрылыстар, табыстау қондырғылары, жұмыс және күш машиналары
мен жабдықтар, өндірістік – шаруашылық құрал – саймандар, жұмыс және өнімді
мал, көпжылдық егістер, шаруашылықтың ішкі жолдары, сол сияқты
кәсіпорындардың, мекемелердің, меншігіндегі жер төлемдері. Нықтық
экономиканың маңыздылығын еңбек өнiмдiлiгiнiң, өндiрiс тиiмдiлiгiнiң өсуiн
ынталандырушы құрал ретiнде қарастырсақ, осы жағдайлардың iшiнде өндiрiс
тиiмдiлiгiнiң негiзгi бағыттары мен олардың өсуiне әсер ететiн факторлар
және оларды анықтау әдiстерiне басты назар аударылуы тиiс. Өндiрiс
тиiмдiлiгiн анықтайтын маңызды критерийлер мен тиiмдiлiк көрсеткiштерiн дәл
анықтай бiлу керек. Кәсiпорындағы өндiрiс тиiмдiлiгiн бағалауда ең алдымен
оның негiзгi өндiрiстiк қорының көрсеткiштерiнiң алатын орны ерекше. Жалпы
кәсiпорында өнiм өндiру процесi үш фактор арқылы жүзеге асырылады: еңбек,
еңбек құралы және еңбек пәнi. Еңбек құралы (машина, құрал-жабдық,
инструменттер және т.б.) және еңбек пәнi (шикiзат, материал) - өндiрiстiк
капиталдың заттық мазмұнын бiрiктiретiн өндiрiс құралдарын құрайды.
Өiрiстiк капиталдың эономикалық мазмұны – бұл өнімнің құнының
қалыптасуына қатысатын, өндіріс процесiндегi алатын орнына байланысты
негiзгi және айналым болып бөлінеді. [4]
Кез-келген кәсіпорын материалдық – техникалық базасының сипаты ондағы
еңбек құралдарымен анықталады. Еңбек құралдары және ғимараттар мен
құрылыстар кәсіпорынның материалды – техникалық базасының маңызды элементі
болып табылады.
Экономика ғылымы барлық әртүрлi машина, ғимараттар, құрылыс, құрал-
жабдықтарды негiзгi капитал деген экономикалық категорияға бiрiктiредi.
Бұны адам еңбек құралы ретiнде пайдалана отырып өз қажеттiлiгiн толығымен
қанағаттандырады.
Капитал терминiнiң түсiнiгi мен мағынасын экономика ғылымдарының
барлық iрi мектептер мен бағыттарының өкiлдерi түсiндiруге тырысты. Капитал
теориясының қалыптасуының ұзақ тарихы бар. А. Смит капиталды зат немесе
ақшаның жинақталған қоры деп сипаттайды. Ал Д. Рикардо оны өндiрiс құралы
ретiнде қарастырады: ертедегi адамның қолындағы таяғы,тасы оған қазiргi
машина мен зауыт сияқты капитал элементi болып көрiнедi дейдi. К. Маркс
өзiнiң алдындағыларына қарағанда капиталды әлеуметтiк сипаттағы категория
ретiнде түсiндiредi. Ол капитал - бұл қосымша құнды тудыратын, өз-өзiнен
өсетiн құн дейдi. Өсу құны ол тек ғана жалдамалы жұмысшылар деп
есептеледi. Сондықтан Маркс капиталды - бұл ең алдымен қоғамның әр түрлi
қабаттары арасындағы белгiлi қарым-қатынас, соның iшiнде жалдамалы
жұмысшылар мен капиталистер арасындағы деп қарастырады. Америкалық
экономист Ирвинг Фишердiң (1867-1947) пiкiрi бойынша, капитал табыс ағымына
айналатын қызмет ағымын тудырады. Қандай да бiр капиталдың қызметi
қаншалықты жоғары бағаланған сайын, ол соншалықты табыс әқеледi. Сондықтан
капитал деңгейiн одан алынған табыс деңгейi негiзiнде бағалау керек.
Жалпы, капиптал - бұл өндiрiске ресурс ретiнде пайдаланылатын
материалдық және ақшалай түрдегi интелектуалдық құралдар. Капитал ағымына
қазiргi таңда экономистер бiрнеше анықтама бередi. Кәсiпорында бухгалтерлер
капиталды фирмадағы барлық активтер (құралдар) десе, кейбiр экономистер
капиталды нақты (физикалық, өндiрiстiк), яғни өндiрiс құралдары түрiнде
және ақшалай, яғни қаржылық формада, ал кейде тауарлық капитал, яғни тауар
түрiндегi капитал деп қарастырады. Нақты капитал негізгі және айналым
капиталы деп бөлiнедi.
Қазiргi таңда экономикалық әдебиеттерде негiзгi капитал ұғымы көп
кездеседi: экономистер бұл терминдi негiзгi қор деп қарастырса, ендi бiрi
негiзгi капитал деп қарастырады. Бiздiң пiкiрiмiзше екiншi көзқарас дұрыс
секiлдi. Өйткенi жоғарғы табыс алуға ұмтылатын және өндiрiстiң капиталистiк
әдiсi үшiн де сипаты нарықтық экономиканың талаптары мен мақсаттарына
сәйкес келедi. Бұған дәлел ретiнде мынаны айтуға болады: жоспарлы
экономикада негiзгi қорлар мемлекет иелiгiнде болып, қоғам үшiн жұмыс
атқарады, ал қазiргi кезде барлық компаниялар негiзгi қорларды тиiмдi
пайдалану арқылы жоғары табыс алуға ұмтылады, сондықтан өндiрiс құралдарын
пайдалану кәсiпорын иесiне табыс әкелетiндiктен осы жерден негiзгi қор
ұғымы негiзгi капитал ұғымына айналады.Қазақстандағы бухгалтерлiк
стандартта негiзгi құралдарды материалдық өндiрiс саласында да, өндiрiстiк
емес салада да еңбек құралы ретiнде ұзақ мерзiм бойы қолданылатын
материалдық активтер деп қарастырады. [5]
Кәсiпорынның негiзгi өндiрiстiк қоры - кез-келген өндiрiстiк
кәсiпорынның материалдық техникалық базасын сипаттайды. Кәсiпорынның
өндiрiстiк қуаты, еңбектiк техникалық жарақаттану деңгейi олардың көлемiне
байланысты. Негiзгi құралдардың жиынтығы және еңбектiң жоғарғы техникалық
жарақаттану деңгейi олардың көлемiне байланысты. Негiзгi құралдардың
жиынтығы және еңбектiң жоғарғы техникалық жарақаттану еңбек процесiн
байытады, еңбекке шығармашылық сипат бере отырып, қоғамның мәдени-
техникалық деңгейiн көтередi.
Сонымен, негiзгi құралдар - өндiрiс процесiнде жасалған, тауар өндiру,
нарықтық және нарықтық емес қызметтер көрсету үшiн өзгермейтiн табиғи
заттай нысанда уақыттық ұзақ кезеңi iшiнде бiрнеше рет немесе үнемi
қолданылып, бiртiндеп өз құнын жасалынатын өнiмдер мен қызметтерге
көшiретiн кәсiпорын байлығының аса маңызды бөлiгi.
Негiзгi қорларды есептеу, бағалау және талдау үшiн оларды әртүрлi
белгiлерiне байланысты жiктеп қарастырады.
Заттық-натуралдық құрамы принципі бойынша үйлер мен ғимараттар,
табыстау қондырғылары, жұмыс пен күш машиналары мен жабдықтар, өлшеуiш және
реттеуiш құралдар мен құрылғылар, зертханалық жабдықтар, есептеу техникасы,
көлiк құрал-жабдығы, өндiрiстiк және шаруашылық
инвентар, ересек жұмысшы және өнiм беретiн мал, арнаулы құралдар және де
кәсiпорын меншiгiндегi жер учаскелерi деп жiктейдi.
1 сурет – Кәсiпорындағы негiзгi капитал түсiнiгi
Атқаратын қызметіне байланысты өндiрiстiк және өндiрiстiк емес болып
бөлiнедi. Өндiрiстiк негiзгi капиталдар өндiрiстiк процеске үнемi қатысады
және оған тiкелей қызмет көрсетедi. Өндiрiстiк емес негiзгi капиталдар -
бұлар өнiмнiң қалыптасуына қатыспайды, өндiрiстiк процестiң жүруiне тек
ғана жанама түрде әсер ететiн, ұзақ уақыт бойы пайдаланылатын қорлар. Олар
тұрғын пәтерлер, коммуналдық - тұрмыстық мақсаттағы ғимараттар, құрылыстар,
балабақшалар, мектептер және т.б.
Негiзгi өндiрiстiк қорларды еңбек пәнiне әсер ету дәрежесiне
байланысты актив және пассив деп бөлудiң маңызы зор. Өндiрiстiк процесте
негiзгi қорлар тобы әр түрлi рольдер атқарады. Жұмыс машиналары мен құрал-
жабдықтар, өлшеуiш приборлар мен қондырғылар техникалық ғимараттар.Өндiрiс
процесiне үнемi қатысып отырады, өнiм көлемiнiң өсуiне тiкелей әсер
ететiндiктен бұлар негiзгi қордың актив бөлiгiне жатады. Негiзгi қорлардың
басқа элементтерi (өндiрiстiк үйлер, инвентар және т.б.) өнiм өндiруге тек
қана жанама әсер ететiндiктен олар негiзгi қордың пассив бөлiгi деп
аталады. [8]
Негiзгi өндiрiстiк қордағы актив бөлiгiнiң үлесi кәсiпорынның
өндiрiстiк мүмкiндiгiн, техникалық жарақаттану дәрежесiн және өндiрiстiк
қуат деңейiн көрсетедi. Негiзгi қорлардың өндiрiстiк құрылымы олардың жалпы
құнындағы негiзгi қорлардың әрбiр тобының үлесiмен сипатталады. Негiзгi
өндiрiстiк қор құрамындағы машина, құрал-жабдықтар және актив бөлiгiнiң
басқа да элементтнрiнiң үлесi жоғары болған сайын, сонша өнiм негiзгi
қордың 1 теңгесiне шығарылады деп есептеледi. Негiзгi қордың актив
бөлiгiнiң үлесi көбiнесе жоғарғы деңгейлi техникамен жарақаттанған
кәсiпорында, өндiрiс процессi механикаландырылған және автоматтандырылған,
өңдеудiң химиялық әдiстерi кең қолданылатын және еңбектiң электрқарулануы
жоғарғы деңгейдегi кәсiпорында жоғарғы көрсеткiштерге ие. Негізгі
өндірістік қордың пассивті бөлігі негізгі кордың ғимарат, құрылыс және
өндірістік қажетті жақтарын құрайды. Кәсіпорын негізгі өндірістік қорлар
бойынша шаруашылық айналымын жүргізу үшін мынадай сатылардан тұрады :
негізгі қордың тозуы, амортизация, негізгі қорды толық қалпына келтіру
үшін жинақталған қаражаттар, капитал салымдарын жузеге асыру жолдары.
Кәсіпорын және басқа да әр турлі салалардың негізгі қор құрылымы
мынадай факторлармен анықталады:
- өндірілген өнімнің көлемі мен сипаты,
- өндірістің техникалық деңгейі және т.б.
Негiзгi капиталдың барлық түрiне келесi экономикалық белгiлер тән:
негiзгi капиталдың барлық түрi өндiрiске қатыса отырып, құнын еңбек өнiмiне
өзiнiң натуралды түрiнде бермейдi, негiзгi капиталдың барлық түрi ұзақ
уақыт кезеңiнде көптеген өндiрiстiк циклға қатысады, негiзгi
капиталдың барлық түрi өндiрiс процесiнде бiртiндеп тозып отырады және оның
құны бөлшектеп, тозу шегiнде байланысты дайын өнiмге құнын бередi.
2 сурет - Негiзгi қорлардың жiктелімі
1.2 Негiзгi капиталды пайдалану көрсеткiштерi, оларды бағалау жолдары
мен амортизациялық аударым жарнасы.
Қазiргi уақытта жүзеге асырылатын техникалық саясат негiзгi қорлардың
әрбiр теңгесiне шығарылатын өнiмдi көбейтуге жағдай жасайды. Бұл өндiрiс
тиiмдiлiгiн көтеруге септiгiн тигiзедi. Негiзгi қорларды тиiмдi пайдалану,
бiрiншiден өндiрiс көлемi ешқандай қосымша салымдарсыз ұлғаяды, екiншiден,
еңбек өнiмдiлiгi өседi, өнiмнiң өзiндiк құны азаяды.
Кәсiпорында және өнеркәсiпте негiзгi құралдар қаншалықты тиiмдi
пайдаланылатындығын анықтау үшiн келесiдей көрсеткiштер жүйесi қолданылады:
1.Негiзгi қорлар құрылымының қозғалысын сипаттайтын көрсеткiштер;
2.Негiзгi қорларды пайдаланудың жалпылама көрсеткiштерi;
3. Негiзгi қорларды интенсивтi және экстенсивтi көрсеткiштерi;
Бiрiншi топ көрсеткiштерi: жаңарту коэффициентi, негiзгi қорлардың шығу
коэффициентi, негiзгi қорлардың өсу коэффициентi және негiзгi өндiрiстiк
қордағы актив бөлiгiнiң үлес мөлшерi.
Негiзгi қорлардың жаңару коэффициентi - белгiлi кезең аралығында
жаңадан түскен негiзгi құралдарды және олардың интенсивтiлiгiн сипаттайды.
Ол келесiдей формуламен анықталады:
Кжаңарту=Н қ.е.Нқ с. (1)
Мұндағы: Н қ.е. - белгiлi бiр кезеңдегi негiзгi қордың қайта енгiзiлген
құны.
Нқ С- сол кезеңдегi негiзгi қордың соңғы құны.
Негiзгi қорлардың шығу коэффициентi - негiзгi құралдардың берiлген
кезеңдегi жойылу және шығу процесiн сипаттайды. Ол келесiдей формуламен
анықталады.
Кшығу=Қш.қҚ.қ. (2)
Мұндағы: Қш.қ.- негiзгi құралдардың берiлген кезiндегi шыққан құны
Қ.қ. - берiлген период басындағы негiзгi құралдар құны.
Негiзгi өндiрiстiк қордағы актив бөлiгiнiң үлес салмағы негiзгi
өндiрiстiк қор құрылымының прогрессивтiлiгiн сипаттайды, негiзгi өндiрiстiк
қордың жалпы соммадағы олардың актив бөлiгiнiң үлесi (машина, құрал-
жабдықтар, скважина, технологиялық қондырғылар) процент түрiнде берiледi.
Көрсеткiштердiң екiншi тобына қор қайтарымдылығы, қор сиымдылығы және қор
қарулануы жатады.
Қор қайтарымдылығы - негiзгi өндiрiстiк қордың мың теңге құнына қанша
өнiм келетiндiгiн сипаттайды. Ол мына формула бойынша анықталады:
Ққ = ТөҚо (3)
Мұндағы: Тө - таза өнiмнiң тауарлы және атаулы құны, бiр жыл iшiнде
өндiрiлген, тг;
Қо - Негiзгi өндiрiстiк қордың орташа жылдық құны;
Қор сиымдылығы - бұл тауарлы немесе құндық түрдегi шығарылған
тауарлық өнiмнiң бiр теңгесiне немесе шығарылған өнiмнiң бiр данасына
келетiн негiзгi қорлардың құны.
Қс = ҚөТө (4)
Қор қарулануы - негiзгi қорларды пайдаланудың тиiмдiлiгiн бейнелейдi және
негiзгi қорлардың орташа жылдық құнының өнеркќсiптiк персоналдардық орташа
тiзiмдiк санына қатынасымен табылады.
Ққ = ҚожқЖтізімі (5)
Бұл топтағы көрсеткiштер динамикасы кәсiпорында жүргiзiлген ұдайы
өндiрiс процесi жағдайын көрсетедi.
Ендi негiзгi қорды бағалау әдiсiне тоқтала кететiн болсақ, оның
мынадай түрлерi бар:
1. Қолда бар құрал-жабдықтарды бастапқы толық құны бойынша бағалау,
оларды тасымалдаудағы көлiк шығындарды және пайдалану кезiндегi құрастыру
жұмыстарының құны. Негiзгi қор бастапқы құны бойынша кәсiпорынның
баланысында есепке алынады, сондықтан оны баланстың құн деп атайды.
2. Қорды толық қалпына келтiру құны және оны дамыған жағдайға келтiру
құны бойынша бағалау. Бұл ұқсас материалдарды дамыған жағдайға сәйкес,
пайдаланудың тиiстi параметрлерiн сақтауды көздейдi.
3. Қордың тозуын есепке ала отырып бастапқы және қалпына келтiру құны
бойынша бағалау.
Негiзгi қордың құрамы мен құрылымын бағалайтын көрсеткiштер.
1. Негiзгi қорды жаңарту коэффициентi:
Кжаңарту=Ққ.е.Қ е.қ (6)
Мұндағы: Ққе. - белгiлi бiр кезеңдегi негізгі қордың қайта енгізілген құны.
Қеқ. - Сол кезеңдегi негiзгi қордың соңғы құны.
2. Негiзгi қорды қирату коэффициентi:
Кқирату=ҚқирҚбаст (7)
Мұндағы: Ққир - белгiлi бiр кезеңдегi негiзгi қордың қираған құны.
Қбаст - сол уақыттағы негiзгi қордың бастапқы құны.
3. Негiзгi қордың арту коэффициентi:
К=Қенг -Ққирқбаст (8)
Табиғи тозу коэффициентi:
К=ТнақтыТатаулы (9)
Мұндағы: Тнақты - нақтылы қызмет мерзiмi, ж;
Татаулы - атаулы қызмет мерзiмi (амортизациялық кезең),
ж;
Сапалық тозу коэффициентi:
Тм1=(Қбал -Қққ.)х100Қб. (10)
Wе х Tе
Тм2= Қе-Қж X Wж х Tж (11)
Мұндағы: Қе, Қж - ескi және жаңа құрал жабдықтардың сапалық жағынан толық
бастапқы құны.
Wе, Wж - ескi және құрал-жабдыұтардың сапалық жағынан жылдық өнiмдiлiгi.
Tе, Tж - ескi және құрал-жабдықтардың сапалық жағынан қызмет мерзiмi; ж.
Кез-келген кәсiпорында амортизация аударымының дәлдiгi, өнiмнiң өзіндiк
құны, оған белгiленген баға, мүлiкке есептелетiн салық сомасының және
басқа да көрсеткiштер негiзгi өндiрiстiк қордың бағалауының дұрыстығы мен
нақтылығына байланысты. Негiзгi қорлардың жағдайы және пайдалануы натуралды
және құндық көрсеткiштермен есептеледi.
Бухгалтерлiк есепте, негiзгi құралдардың есебiн ұйымдастыруда оларды
бағалаудың маңызы зор болып табылады. Негiзгi қорлар бастапқы құнымен,
баланстық құнымен, ағымдағы құнымен, қалдық құнымен және келiсiлген құнымен
бағаланады. [9]
Негiзгi қорлардың бастапқы құны - ол активтi салуға, сатып алуға,
әкелiп жеткiзуге, орнатуға кеткен шығындардан, сондай-ақ сатып алу
барысында төленген салық сомаларының, құрылысты салу кезiнде алынған несие
үшiн төленетiн пайыз сомалары мен бұл құралдарды белгiлi мақсатқа пайдалану
үшiн жұмыс жағдайына келтiрумен тiкелей байланысты кез келген шығындардың
жиынтығынан тұрады.
Негiзгi құралдардың сандық сипаты баланыста толық бастапқы құн
бойынша келесi формуламен көрiнедi:
Фк=Фн+Фв-Фл (12)
Мұнда Фк - негiзгi қордың жыл аяғындағы құны;
Фн - негiзгi қордың жыл басындағы құны;
Фв - бiр жыл iшiнде кiрген негiзгi қор құны;
Фл - бiр жыл iшiнде жойылған негiзгi құралдар құны.
Негiзгi қорлардың ағымдағы құны - бұл шаруашылық субъектiсiнiң
белгiлi бiр уақыттағы яғни бүгiнгi күндегi негiзгi құралдардың нарықтық
бағасы болып табылады.
Негiзгi қорлардың баланстық құны - шаруашылық субъектiсiнiң
бухгалтерлiк есебiнде немесе қаржылық есеп беру ақпаратында көрсетiлген
негiзгi құралдардың бастапқы құнынан жинақталған тозу сомасын алып
тастағандағы қалған құны болып табылады.
Негiзгi қорлардың қалдық құны - негiзi құралдардың пайдалану мерзiмi
аяқталғаннан кейiн оны бұзу, жоюдан алынған iске жарамды бөлшектерiнiң
құнынан объектiнi есептен шығаруға байланысты жұмсалатын келешектегi
шығындарды алып тастау арқылы анықталады.
Негiзгi қорларды қалдық құнмен есептеу ең алдымен оларды сапалық
жағдайын, жарамдылық коэффициентiн және физикалық тозуын анықтау үшiн
немесе бухгалтерлiк баланс құрау үшiн қажет.
Негiзгi қорлардың келiсiлген құны - бұл кез келген екi жақтың, яғни
негiзгi құралдарды сатушы мен алушының арасындағы келiсiлген құн болып
табылады.
Негiзгi қорлардың нақты құны – кәсiпорында негiзгi қорларды
тұрғызуға, қалыптастыруға кеткен, яғни оларды сатып алуға, жеткiзуге,
қондыруға және басқа да берiлген объектiнi негiзгi мақсатта пайдалануға
дайын болған жағдайға дейiн жеткiзуге кеткен барлық шығындар құны.
Негiзгi қорларды қалпына келтiру құны - бұл оларды қазiргi жағдайда
ұдайы өндiрiсiнiң құны. Ол негiзгi қорларды қалпына келтiру құнының олардың
бастапқы құнынан ауытқуы деңгейi ҒТП қарқыны жеделдеуіне инфляция
деңгейiнен және т.б. негiзгi қорларды өз уақытында объективтi қайта бағалау
олардың жәй және ұдайы өндiрiсiнде маңызды орын алады.
Инфляция жағдайында негiзгi қорларды бағалаудың оңтайлы жағы негiзгi
қорлардың нақты дәл құнын объективтi түрде бағалайды; өнiм өндiруге және
өткiзуге кеткен шығындарды дәл анықтайды; негiзгi қорлардың жәй ұдайы
өндiрiсiндегi амортизациялық аударымдар шамасын нақты анықтайды; жалға
берiлетiн (жалға берiлген жағдайда) немесе өткiзiлетiн негiзгi қорларға
сату бағасын объективтi түрде белгiлейдi.
Негiзгi қорларды құндық бағалау олардың есебiне, талдау және
жоспарлауға, сонымен қатар, капитал салымдарының көлемiн, құрылымын анықтау
үшiн керек. Негiзгi құралдар өндiрiс процесiне қатыса отырып оларды үнемi
пайдалану және табиғи тозу салдарынан өзiнiң бастапқы қалпын бiртiндеп
жоғалта бастайды. Негiзгi қорлардың тозуы физикалық және моральді түрде
болады. Уақыт өте келе негiзгi қорлар тоза отырып, өзiнiң бастапқы жұмыс
iстеу қабiлетiнен арыла бастайды. Бұл процесс негiзгi қорлардың физикалық
тозуы деп аталады. Ол келесiдей факторлардың әсерiнен болады: құрылыс және
дайындаудың сапасы, негiзгi қорлардың бастапқы сапасы, оларды пайдалану
дәрежесi және интенсивтiлiгi, қөзмет көрсету деңгейi, негiзгi қорлар қызмет
ететiн ортаның белсендiлiк деңгейi, қызмет көрсетушi персоналдың деңгейi,
ППР дер кезiнде өткiзiп отыру және т.б. жағдайлар. Физикалық тозудың
механикалық тозуы.
Физикалық тозу пайдалану сапасын нашарлатады да оның әсерiнен құрал-
жабдықтарды пайдаланумен байланысты шығындарды көбейтедi. Бұл негiзгi
құралдың экономикалық тиiмдiлiгiн төмендегенiн көрсетедi. Құрал-
жабдықтардың физикалық тозуынан кейiн оларға жөндеу жұмыстары жүргiзiледi.
Өзiнiң бастапқы сапасын жоғалтып және жаңа басқа аналогтық құралдар
талаптарын қанағаттандырмаған кезде негiзгi құрал физикалық тозған деп
есептеледi.
Негiзгi қорлардың физикалық тозу коэффициентi:
Кф.т=(ИПс)*100 (13)
Мұндағы: И - негiзгi қорларды барлық пайдалану кезеѓiндегi тозу
сомасы (аударылған амортизация);
Пс - негiзгi қорлардың бастапқы немесе қалпына келтiру
құны;
Негiзгi қорлардың жарамдылық коэффициентi олардың белгiлi уақыттағы
физикалық жағдайын сипаттайды және мына формуламен есептеледi:
К=((Пс-И)Пс)*100 (14)
Негiзгi қорлардың жарамдылық коэффициентi физикалық тозу коэффициентi
негiзiнде де анықталуы мүмкiн:
Кжарамдылық=100-Кф.т. (15)
Құрал-жабдықтар физикалық тозумен қатар, техникалық прогресс әсерiнен
моральдық тозуға ұшырайды. Техникалық прогрестiң жоғарғы қарқында өсуi
негiзгi қорларды олардың моральдық тозуы салдарынан ауыстыруы қажеттiлiгi
туады. Моральдық тозудың экономикалық маңызы бұл еңбек құралдарының өз
маңыздылығын, құнын олардың физикалық тозуына дейiн, өзiнiң физикалық
қызметiнiң мерзiмi бiткенге дейiн жоғалтуы.
Моральдық тозу екi түрлi формада болады. Бiрiншi формада негiзгi
қорлардың ұдайы өндiрiсiнiң қымбаттауы (арзандауы) нәтежиесiнде (инфляция
әсерiнен немесе еңбек өнiмдiлiгiнiң өсуi, техниканың жетiлуi есебiнен
олардың қалпына келтiру құнының көбеюi немесе төмендеуi әсерiнен) болады;
екiншi форма конструктивтi жетiлдiрген және өндiрiстiк машиналардың
қалыптасуы салдарынан болады.
Кәсiпорында моральды тозған құрал-жабдықтарды жаңаларымен үнемi
ауыстырып отыру бұл соңғы нәтежиеде өнiм шығаруды көбейту және оның
өндiрiсiне кеткен шығындардың азаюы есебiнен өндiрiс тиiмдiлiгiнiң
көтерiлуiне әкеп соғады.
Жаңа техниканы ендiре отырып, моральдық тозудан кейiнгi жоғалтуларды
азайтатын негiзгi қорлардың модернизациясына баса көңiл аудару қажет. Құрал-
жабдықтарды модернизациялау жаңа техникалық деңгейде ұстап және оның
моральдық тозуын болдырмайды.
Әрбiр кәсiпорында негiзгi қорлардың физикалық және моральдық тозуы
басқарылып отырылуы тиiс. Мұны басқарудың негiзгi мақсаты – кәсiпорын үшiн
құрал-жабдықтардың тозуы терiс экономикалық әсерге соқтыратындықтан негiзгi
қорлардың, әсiресе, актив бөлiгiнiң моральдi және физикалық тозуын
болдырмаудың алдын алу.
Бұл процестердi басқару негiзгi қорлардың ұдайы өндiрiсi саясатын
жүргiзу арқылы болады.
Бұл саясаттың негiзгi мақсаты - шаруашылық субъектiлер үшiн жәй және
кеңейтiлген ұдайы өндiрiсте өндiрiстiк қайта техникалық жарақаттануына
қолайлы жағдай туғызады. Бұл мәселе амортизациялық, инвистицтиялық, және
салықтық заңдарды жүзеге асыру арқылы шешiледi.
Негiзгi қорлардың ұдайы өндiрiсi - бұл реконструкция, техникалық
қайта жарақаттануы, модернизация және капиталды жөндеу жолымен олардың
үздiксiз жаңарылу процесi. [12]
Негiзгi қорлардың ұдайы өндiрiсiнiң негiзгi мақсаты – кәсiпорынды
сапалы және санды негiзгi капиталдар құрамымен қамтамасыз ету, сонымен
қатар оларды жұмыс iстеу қабiлетiн сақтап тұру. Ұдай өндiрiс процесiнiң
әртүрлi себеп салдарынан iстен шыққан негiзгi қорлардың орнын толтыру,
өндiрiс көлемiн кеңейту мақсатында негiзгi қорлар массасын көбейту, негiзгi
қорлардың технологиялық, жас мөлшерiн және сыртқы келбетiнiң құрылымын
жетiлдiру, яғни өндiрiстiң техникалық деңгейiн көтеруiндегi алатын орны
ерекше.
Кәсiпорынға негiзгi қорлардың ұдайы өндiрiсiне арналған негiзгi
құралдар кәсiпорынның жарғылық капиталына салым түрiнде, капитал салымы
нәтежиесiнде, қайтарымсыз берiлген, жалға алу немесе беру нәтежиесiнде
келiп тұсуi мүмкiн.
Тозу мәселесiмен бiрге бұл қорларды әртүрлi пайдалану жағдайларымен,
қызмет көрсетушi персоналдардың кәсiби бiлiктiлiгiмен, жүргiзiлетiн жөндеу
жұмыстарының сапасымен байланысты негiзгi қорлардың пайдалану мерзiмiн
анықтау мәселесi бiр-бiрiмен тығыз байланысты. Жаңа құрал-жабдықтардың
пайдалану мерзiмi олардың физикалық және моральдық тозу уақытын қарастыра
отырып, сарапшылық әдiс негiзiнде анықталды. Пайдалы қызмет мерзiмi -
негiзгi құралдарды белгiлi бiр уақыт аралығында пайдаланудан экономикалық
түсiм алуды болжау.
Негiзгi құралдарға үлкен капитал салымдары салынатындықтан әрбiр
кәсiпорын оларды өндiрiстiк процесте пайдалы қызмет ету мерзiмiнде
қызығушылық танытады. Негiзгi қорларды пайдалы қызмет мерзiмi - олар қандай
материалдан дайындалғандығына, олар пайдаланатын жағдайларына, оларды
пайдаланатын жұмысшылардың техникалық бiлiмдiлiгiне, жұмыс ауысымына,
өткiзiлетiн жөндеу жұмыстарының уақыттылығы мен сапасына байланысты болады.
Негiзгi құралдар табиғи және моральды тоза отырып, қызмет ету
мерзiмi iшiнде бастапқы құны толығымен өзiнiң қатысуымен шығарылған өнiмге
берiлуi қажет. Негiзгi құралдардың құнының өнiмге бұлай берiлуi амортизация
деп аталады, осы өнiмнiң өзiндiк құнына кiретiн бұл өнiмдi өткiзгеннен
кейiн ақша түрiнде оралатын құралдар сомасын амортизациялық аударым деп
атайды. Бұдан құралдарды толық қалпына келтiруге арналған амортизациялық
қор қалыптасады. Бұл қор кәсiпорында өндiрiстi жетiлдiру және
модернизациялауға жұмсалады.
Амортизация - бұл активтiң қызмет ету мерзiмi iшiнде активтiң
амортизацияланатын құнын жүйелi бөлу түрiндегi тозудың құндық көрiнiсi.Ол
ақшалай қаражаттың қорлану мақсатында негізгі қорлардың толық және шінара
қалпына келтіру үшін іске асырылады. Нарықтық қатынастар жағдайында
амортизациялық аударымның мөлшері кәсіпорынның экономикасына елеулі
қосылысын білдіреді. Бірінші жағынан, амортизациялық аударымның тым жоғарғы
деңгейі өндіріс шығындарының мөлшерін көбейтеді, осыған орай өнімнің бәсеке
жарамдылығы төмендейді, алатын пайдасының мөлшері де азаяды. Сол себепті
кәсіпорынның экономикалық дамуының ауқымды деңгейі қысқарады. Екінші
жағынан, амортизациялық аударымның кемітілген үлесі негізгі қорды сатып
алуға құралған қаржының айналым мерзімін ұзартады, ал бұл олардың ескіріп
қалуына әкеп соғады. Міне, осының салдарынан бәсекеге жарамдылығы төмендеп,
өздерінің нарықтағы жағасымы ысырап болады.Амортизациялық құн бастапқы құн
мен жойылу құны арасындағы айырманы бiлдiредi, жойылу құны негiзгi құралдар
түскен кезде қосалқы бөлшектердiң, металл қалдықтарының, пайдалы қызмет
бiткен кезде пайда болатын қалдықтардың болжамды құны ретiнде
анықталады.Амортизациялық аударым өтелім мөлшеріне және өзінің балансында
тұрған негізгі құрал – жабдықтардың баланстық құнына сәйкес кәсіпорын ай
сайын жасап отырады.Өтелім мөлшері мемлекет белгілеген негізгі қорлардың
құнын өтеудің жылдық проценті болып табылады және өтелім мөлшерінің жылдық
сомасын анықтайды.Басқаша айтқанда, өтелім мөлшері – бұл жылдық
маотизациялық аударымның негізгі өндірістік қорларыдың құнына процент
есебіндегі қатынасы.Осыағн байланысты маортизаицяның мөлшері мына төмендегі
формуламен есептеледі:
Ма= (Қ б.қ.-Қжб.қ.*М қ)*100 %
(16)
Мұндағы : Ма – негізгі қорлардың жыл шіндегі амортизация мөлшері, (%)
Қ б.қ. – негізгі қорлардың бастапқы құны (баланстық
құны),
Қж – жойылу құны,
Мқ – негізгі қорлардың қызмет мерзімі.
Жылдық амортизациялық аударымдар (Аа) негiзгi қордың жалпы құнына және
амортизациялық уақыт ұзақтығына (Та) байланысты болады:
Аа=(Бқ-ЖқТа) (17)
Мұндағы : Бқ – бастапқы құн,
Жқ – жойылу құны,
Та – амортизациялық уақыт ұзақтығы.
Негiзгi қорлардың жалпы құны бастапқы құн (Бқ) мен жойылу құны (Жқ)
айырмасынан құралады, және амортизациялық уақыт ұзақтығының қатынасына тең.
Амортизациялық кезең - бұл негiзгi қорлардың құнының орнын толтыру
мерзiмi, яғни оларды пайдалану мерзiмi. Мерзiмi қаншалықты ұзақ болған
сайын, жылдық амортизациялық аударым сомасы соншалықты аз болады және
керсiнше.
Жойылу құны - құрал-жабдықты пайдаланудан жұмысқа жарамай iстен
шыққаннан кейiн алуға болатын құралдар.
Бастапқы құнѕа жатқызылған және процентпен берiлген, жылдық
амортизациялық аударымдар амортизация нормасын анықтайды.
Ан=(АаБқ)*100 (18)
Мұндағы: Бқ - қайта бағалаудан кейiнгi пайдалануға берiлген құрал-
жабдықтың бастапқы құны немесе қайта бағалауға дейiнгi пайдаланудағы құрал-
жабдықтың қалпына келтiру құны.
Амортизация мөлшерi негiзгi қорлардың құнын өтеудегi жылдық процентi
болып есептеледi. Ол экономикалық тұрғыда негiзделiп, негiзгi қорлардың өз
уақытында орнын толтырып тұруы қажет. Оларды есептегенде мақсатқа сәйкес
негiзгi қорлардың қызмет мерзiмдерiн келесiдей факторларға сай дұрыс
анықтау қажет: негiзгi қорлардың төзiмдiлiгi; сапалық тозу; техникамен
қайта жарақаттанудағы келешекке арналған жоспар; жабдықтау балансы;
жақсарту және күрделi жөндеу мүмкiндiгi.Негізгі құралдардың техникалық
жағдайын сипаттайтын маңызды көрсеткіш – бұл осы негізгі құралдардың тозу
сомасының оның белгілі бір кезеңдегі бастапқы құнына қатынасы арқылы
анықталатын тозу коэфициенті.
Нарықтық қатынастар жағдайында амортизациялық аударымның мөлшерi
кәсiпорын экономикасына елеулi қосылысын бiлдiредi. Бiрiншi жағынан,
амортизациялық аударымның тым жоғары деңгейi өндiрiс шығындарының мөлшерiн
көбейтедi, осыған орай өнiмнiң бәсекеге жарамдылығы төмендейдi, алатын
пайдасының мөлшерi де азаяды. Сол себептi кәсiпорынның экономикалық
дамуының ауқымды деңгейi қысқарады. Екiншi жағынан, амортизациялық
аударымның кемтiлген үлесi негiзгi қорды сатып алуға құралған қаржының
айналым мерзiмiн ұзартады, ал бұл олардың ескерiп қалуына соғады. Мiне
осының салдарынан бәсекеге жарамдылығы төмендеп, өздерiнiң нарқтағы
жайғасымы ысырап болады.
Амортизация мөлшерiн дұрыс белгiлеудiң кәсiпорынның барлық
шаруашылық қызметiндегi маңызы зор. Амортизациялық аударым көлемiн негiзгi
құралдардың әрбiр түрi бойынша тiкелей есептеу жолымен анықтайды. [15]
Амортизация мөлшері негізгі қорлардың құнын өтеудегі жылдық проценті
болып есептелінеді. Ол экономикалық тұрғыдан негізделіп, негізгі
қорлардың өз уақытында орнын толтырып тұруы керек. Оларды есептегенде
мақсатқа сәйкес негізгі қорлардың қызмет мерзімдерін мына төмендегі
факторларға сай дұрыс анықтау өте қажет.
- негізгі қорлардың төзімділігі;
- сапалық тозу;
- техникамен қайта жарақтандырудағы келешекке арналған жоспар;
- жабдықтау балансы;
- жаңғырту және күрделі жөндеу мүмкіндігі;
Амортизация объектiлерi болып шаруашылық жүргiзу және оперативтi басқару
үшiн ұйым меншiгiндегi негiзгi құралдар табылады. Амортизация ұйым
қорындағы (резервте, қоймада) тұрѕан негiзгi құралдар объектiлерiне
есептеледi. Амортизациялық аударымдар өндiрiс шығындарына кiредi, өндiрiс
шығындарына кiрген амортизациялық аударымдар сомасы осылай ұйым табысын
азайтады.
Қазақстандағы кәсiпорында негiзгi құралдар амортизациясы
бухгалтерлiк есеп стандартының 6 - шы бөлiмiне сәйкес үш әдiстiң бiрi
арқылы жүзеге асырылады:
1. бiрқалыпты әдiс (амортизация негiзгi қџралдардың пайдалану мерзiмiне
байланысты бiрқалыпты бөлiнедi);
2. Өндiрiстiк әдiс (амортизация негiзгi құралдардың өндiрiстiк қуатына
байланысты есептеледi);
3. жеделдетiлген әдiс:
• Қалдықты азайту әдiсi (амортизация негiзi құралдардың қалдықты құны
бойынша есептеледi);
• Куммулятивтi әдiс (амортизация сан сомасы бойынша есептеледi).
1. Бiрқалыпты есептеу әдiсi барынша қарапайым әдiс болып табылады.
Бұл бойынша объектiнiң амортизацияланатын құны ай сайын бiрдей сомада
есептеп шығарылады. Бұл әдiс кезiнде амортизациялыћ аударым сомасы -
пайдалы қызмет ету мерзiмiне, Қазақстан Республикасының Салық және
бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы заңдық күшi бар
жарлығында белгiленген амортизациянық шектi нормасына сүйенiп анықталды.
2. Амортизацияны өндiрiстiк әдiс арқылы есептеу кезiнде амортизация
сомасымен өндiрiстiк қуат арасында тура байланыстылық болады. Өндiрiстiк
қуат өнiм шығару бiрлiгiмен, пайдалану сағатымен, жүру бiрлiгiмен, және
т.б. көрсетiлуi мүмкiн. Бұл әдiс пайдалану мерзiмi көбiнесе техникалық
көрсеткiштерге немесе субъектiнiң шаруашылық қызметiндегi өзгерiстерге
байланысты шектеулi болған жағдайларда қолайлы болып келедi.
3. Негiзгi құралдардың жекелеген түрлерi пайдалану мерзiмiнiң бас кезiнде
барынша тиiмдi iс-әрекет жасайды. Бұдан басқа, технологиялық жетiлу
жағдайында құрал-жабдық моральдық жағынан тез ескередi. Сондықтан өндiрiске
қылыми-техникалық жетiстiктердi енгiзудi жылдамдату және негiзгi құралдарды
жаңартуға мүдделiктi арттыру үшiн қаржылық жағдай тудыру мақсатында
субъектiлер амортизацияны есептеудiң жеделдетiлген әдiсiн - қалдықты азайту
әдiсiн немесе куммулятивтi әдiсiн қолданады. Куммулятивтi әдiс бойынша
есептеп шығару әдiсi есептiк коэффициентi арқылы шығарылады.
Куммулятивтi санды анықтау үшiн мына формула қолданылады:
S= (N*[N+1])2 (19)
Мұнда: S- сандар сомасы
N- болжамды пайдалы қызмет ету мерзiмi.
Коэффициент алымы пайдалы қызмет ету мерзiмiне тең, ал бөлiмi қызмет ету
мерзiмiнiң аяғына дейiн қалған керi тәртiптегi жыл санын бiлдiредi. Бұл
коэффициент пайдаланудың түрлi кезеңдерiне әр түрлi болып келедi, бiрақ
амортизацияланатын құнның тұрақты мөлшерiне қолданылады. Бұл әдiстi қолдану
кезiнде амортизациялық аударым сомасы пайдаланудың алғашқы жылдарында
кейiнгi жылдарға қарағанда әлдеқайда болады.
Қалдықты азайту әдiсi кезiнде тура жолды әдiс кезiнде қолданылатын
амортизация нормасы екi еселенедi және әрқашан тек қалдық құнға ғана
қолданылады. Бұл ретте амортизация сомасы жылдан-жылға кеми бередi, әрi ол
алғашқы жылдарды едәуiр жоғары болады. Амортизация сомасы қалдық құнды
жойылу құнына дейiн кемiтуге қажеттi мөлшерге дейiн шектелген соңғы жылдан
басқа кезде болжанып отырған жойылу құны амортизацияны есептеу кезiнде
есепке алынбайды.
Пайдалануға жаңадан берiлген негiзгi құралдардың амортизациясы
келесi айдың бiрiншi күнiнен бастап есептеледi, ал iстен шыққан негiзгi
құралдар амортизациясы iстен шыққан айдан кейiнгi айдың бiрiншi күнiнен
бастап тоқтатылады.
Амортизацияны есептеу негiзгi құралдарды қайта құру мен техникалық
қайта жарақаттау кезiнде ол толық тоқтап тұрған жағдайда олардың толық
қалыптасуына дейiнгi уақытта жүргiзiлмейдi. Бұдан басқа, кәсiпорын
меншiгiндегi жер, азықтық мал, кiтапхана қоры, мұражай қалдықтары, сәулет
және өнер ескерткiштерi, көпшiлiк пайдаланатын автомобиль жолдары
амортизациялауға берiлмейдi. Кәіпорын негізгі қорлар жөнінде пайдаланатын
есептеу техникаларын, жаңа үдемелі материалдар, аспаптар мен жабдықтарды
шығаруды ұлғайту үшін тездетілген төлемді қолдануы мүмкін, ал ескірген
техникаларды жалпылама өзгеретін жағдайда өнімдерді экспорттауды кеңейту
керек. [16]
Амортизацияны есептеу әдiстерiнiң негiзгi ерекшелiктерi мен
артықшылықтары келесi кестеде салыстырмалы түрде көрсетiлген.
1 – кесте – Негізгі қорлар амортизациясының әдiстерiн салыстыру
Әдiстер Сипаттамасы
1. Бiр қалыпты әдiс Отандық есептеу тәжiрбиесi үшiн қалыпты және
түсiнiктiлеу әдiс.
Өзiнiң әмбебаптылығы арқасында Қазақстанда және басқа шет елдерде кең
таралған.Тозу шығындарға бiрдей берiледi,сондықтан,негiзгi қорлардың қалдық
құны бiрқалыпты азаяды.
2. Өндiрiстiк әдiс Тозу көбейедi, ал қалдық құн тiкелей орындалған
жұмыс көлемiне байланысты азаяды, яғни негiзгi қорлардың өндiрiстiк қуатына
пропорционалды.Бұл әдiс негiзгi құралдарды пайдалану техникалық
көрсеткiштермен шектелген жағдайда қолайлы.
3. Жеделдетiлген әдiс:
қалдықты азайту әдiсi;
куммулятивтi әдiс Пайдаланудың алғашқы жылдарында тозу келесi
жылдарға қарағанда айтарлықтай көп, сондықтан бұл әдiстер көбiнесе тез
моралды тозатын негiзгi құралдарға сәйкес келедi (мысалы, компьютерлер
үшiн).
Сонымен қатар өндірістік әдістегі амортизациялық аударым сомасы келесі
форммммуламен есептелінеді:
АА = ((БҚ - ЖҚ) ШӨ) * Шө.і.
(20)
Мүндағы : ШӨ - найдалану кезеңіндегі шығарылатын өнім немесе орындалатын
жұмыстың болжамды мөлшері;
Щө.і. – і – жылындағы шығарылатын өнім немесе
орындалатын жұмыс;
Кумулятивті әдістегі амортизациялық аударым сомасы келесідей формуламен
Мұндағы: Ке.а. – сеп айырысу коэфициенті, әрбір пайдалану жылы үшін
анықталады ;
1.3 Негiзгi капиталдың тиiмдiлiгiн арттыру факторлары
Негiзгi капиталдар қызметiнiң тиiмдiлiгiне бiрнеше факторлар қатары
әсер етедi. Экономикалық әдебиеттерде негiзгi өндiрiстiк қорлар
тиiмдiлiгiне әсер етушi факторларға айтарлықтай назар аударылады. Олардың
тиiмдi қызмет жасауына әсер етушi факторлар тобын ескере отырып негiзгi
құралдар тиiмдi пайдалануды ұйымдастырудың маңызы зор. Ол кәсiпорының
қызметiнiң жоғары тиiмдiлiкте, табыстылықта атқарылуына септiгiн тигiзер
бiрден-бiр себеп.
Негiзгi құралдарды тиiмдi пайдалануды ұйымдастыруда ең бiрiншiден
олардың құрылымдарына, яғни актив және пассив бөлiктерiнiң үлесi ескерiлуi
қажет. Негiзгi құралдардың құрылымының қалыптасуы өндiрiстiк кәсiпорынның
маманданған саласына, атқаратын қызметiне, шығарылатын өнiм көлемiне
байланысты болып келедi. Оларға негiзiнен әсер етушi факторлар 3-шi суретте
берiлген.
Iрi габариттi, жоғарғы салмақты және күрделi конфигурациялы өндiрiстi
дайындау, өндiрiстiк бiрлiк типi, моральды және табиғи тозған техника мен
технологияны пайдалану кәсiпорындағы негiзгi құралдардыѓң пассив бөлiгiнiң
жоғарлығын сипаттайды. Бiз бiлемiз, бұл кәсiпорын қызметiнiң тиiмсiздiгiн
бiлдiредi. [17]
Ал, қарапайым конфигурациялы, жеңiл салмақты тауарларды өндiруде
және массалық өндiрiс типтi кәсiпорындарды, технологиялық өндiрiс деңгейi
жоғары, өндiрiске үнемi жаңа техника мен ҒТП ендiрiп отыру, өнiм өндiрудi
маманданған, iрi кәсiпорындарда, шикiзат көздерiне, энергетикалық
өндiрiске, тұтынушыларға жақын орналасқан кәсiпорындарда негiзгi құралдың
пассив бөлiгiн төмен деңгейi сәйкесiнше актив бөлiгiнiң жоғары көрiнiсiмен
сипатталады.
Көптеген зерттеушiлер негiзгi құралдарға әсер етушi факторларды
өздерiнше жiктеп көрсетуге тырысады.
Кәсәпорында негізгі қорларды тиімді пайдалануды сипаттайтын басты
көрсеткіш – қор қайтарымы болып табылады.Қор қайтарымының көрсеткіші мына
формуламен есептелінеді:
Қ қ = V Қ (22)
Мұндағы: V – жыл ішінде өндірілген өнімнің құны, заттай немесе құн
есебімен,
Қ – негізгі өндірістік қордың орташа жылдық құны.
Бұл формула негізгі өндірістік қорды пайдалану деңгейін егжей – тегжей
талдау үшін пайдаланылады.Ол өндірім мен еңбек қорының жарақтанғандығының
арасындығы өзара байланысты көрсетеді. Егер де еңбек қор жарақаттанғанға
қарағанда өндірімнің қарқыны өте жоғары өсетін болса, бұл өте оңды нұсқа
болып есептелінеді. Өйткені осы жағдайда ғана өндірістің тиімділігі ең
жоғарғы дәрежеге жетеді.
3 сурет - Негiзгi құралдар құрылымына әсер ететiн факторлар.
Өнеркәсiп саласындағы кәсiпорында негiзгi құралдарға әсер ететiн
факторлар тобын сала ерекшелiктерiн ескере отырып, келесi суреттегiдей
жiктеп көрсетсек:
1. Бидай өнiмдерiн өндiру кезiндегi табиғи факторлар. Табиғи факторлардың
негiзi құралдарға әсерi айтарлықтай, соның iшiнде жем-ұн өндiру саласындағы
негiзгi өндiрiстiк үрдiстер ашық алаңдарда жүргiзiлетiндiгiмен
байланыстыруға болады. Бұл факторлар ең алдымен қор қайтарымдылығы мен қор
сыйымдылығына әсер етедi:
• Ауданның климаттық ерекшелiктерi (Өте төмен немесе өте жоғары
температурадағы күндер саны, қар көшкiнi, табиғи апаттар т.б.)
• Пайдалы бидай өсiру мекенiнiң жағдайы (қор көлемi, олардың орналасуы,
тұтастығы, бидай орнынындағы су бөлiсiнiң тереңдiгi).
Табиғи факторлардың өндiрiске әсерiн реттеу үшiн келесiдей
мүмкiндiктер қарастырылады:
- барлау көлемiн көбейту, бидай өңдеу орнының нақты жағдайын дәл тануға
мүмкiндiк бередi,
- төзiмдi техника мен технологияны таңдау және құру, саланың перспективтi
орналасу схемасын құруда игеруге тек ең жақсы орындар мен учаскелер таңдау.
4 сурет - Өнеркәсiп саласындағы негiзгi өндiрiстiк құралдарға әсер етушi
факторлар.
2. Техникалық және технологиялық факторлар, ол ғылым мен минералды
шикiзаттар өндiру техникасы мен технологиясына байланысты.
- материалдық және энергетикалық шығындар бойынша экономикалық
тиімділік алу;
- жетіспейтін материалдарды пайдалануға көшу;
- өндіріс объектілерінің ұзақ уақыт қызмет етуін қамтамассыз ету;
- бұрын тиімсіз, рентабельділігі жоқ және пайдалануға жарамсыз деп
есептелініп келген бидай қалдықтарын, қорларын пайдалануды іске асыру;
- өндірісті интенсификациялау, оның масштабын өсіру, және сенімділігін
көтеру;
- шығарылатын өнім сапасын жоғарлату;
- жұмыс орындарында қауіпсіз және жайлы еңбек жағдайын қалыптастыру;
- өндірістің қоршаған ортаға зиянды әсерін төмендету;
- бидай өнімдерін өндіруде шикізатты ысырапсыз, тиімді пайдалану, яғни
өндірісті диверсификациялау жолымен кәсіпорын экономикасының дамуын
тездету.
Техникалық прогрестің кәсіорын қызметін экономикалық көрсеткіштеріне де
тигізер әсері мол, кәсіпорында ҒТП-ны жетілдіре отырып, жаңа иновациялық
идеяларды әкелу ең алдымен табысқа, өзіндік құнға, еңбек өнімділігіне әсер
етеді.
3. Негізгі өндірістік капиталдарды пайдалануға байланысты экономикалық
факторлар:
Нарықтық қатынастар жағдайында экономикалық факторлар келесідей
көрсеткіштерге байланысты балады:
- негізгі өндірістік қорларды пайдалану тиімділігіне әсер етуші еңбек
саны;
- құрал – жабдықтарды уақыт бойынша және құрал – жабдықтардың қуаты
бойынша тиімді пайдалану;
- негізгі өндірістік қорлар құрылымын жетілдіру, негізгі өндірістік
құралдарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz