Шағын және орта бизнестің қаржыларын басқару саясаты
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ҚАРЖЫЛАРЫН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Шағын және орта бизнестің экономикалық мазмұны
... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2. Шағын және орта бизнестің қаржыларын басқару
саясаты ... ... ... ... ... ...15
3. Шағын және орта бизнестің қаржыларын басқарудағы шетел
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2. ЖШС МҰРАГЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ НӘТИЖЕЛЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ БОЙЫНША ТАЛДАУ
2.1 ЖШС Мұрагердің техникалық-экономикалық
сипаттамасы ... ... ... ... .27
2.2 Өнімді шығаруға және өткізуге кеткен шығындарды
талдау ... ... ... ... ... ..34
2.3 ЖШС Мұрагердің қаржылық көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... 4 3
3. ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ҚАРЖЫЛАРЫН БАСҚАРУЫН ДАМЫТУДАҒЫ МӘСЕЛЕЛЕР
МЕН ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ.
1. Шағын және орта бизнестің қаржыларын басқарудағы
мәселелері ... ... ..58
2. Шағын және орта бизнестің қаржыларын басқаруды
дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 66
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..6 8
КІРІСПЕ
Елімізде шағын және орта бизнес белсенді дамып келеді. Жас тәуелсіз
Қазақстанның өмірге қадам басқан алғашқы күндерінен бастап, оның нарықтық
экономикасын қалыптастыруда шағын және орта бизнеске бірден-бір басты мен
берілуде, ал шағын және орта бизнесті қолдау мен дамыту мемлекеттік
экономикалық саясаттың басын саласы ретінде Зау жүзінде танылған.
Қазақстан Республикасының нарықтық-экономика жағдайындағы шағын және
орта бизнес бірқатар экономикалық және әлеуметтік мәселелерді шешуде
маңызды ролін атқарады.
Сондықтан да жоғарыда айтылғандар негізінде, дипломдық жұмыстың жазысуы
барысында, тақырыптың мазмұнын ашуда келесідей міндеттер алға қойылған .:
- Шағын және орта бизнестің экономикалық мазмұнын аша отырып, дамуына
талдау жасау;
- Шағын және орта кәсіпкерлікке қаржылық – несиелік қолдау көрсету
бағыттарын анықтау.
- Шағын және орта бизнестің қаржыларын басқарудағы мәселелерді зерттей
отырып тиімді жоспарлау мен басқару стратегияларын жан – жақты қарастыру
болып отыр. Менің дипломдық жұмысымда ЖШС Мұрагердің қаржылық жағдайына
шолу жасалды
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік Мұрагер кәсіпкерлік формасында
коммерциялық ұйым болып құрылған. Оның құрылу мақсаты және жұмыс істеуі
бизнес жоспарда толығымен қарастырылған. Оның негізгі мақсаты – пайда
табу.
ЖШС Мұрагер киім жөндеу жұмыстарымен, киім заттарын, шаруашылық заттарын
таратушы болып қалада және жақын аудандарда өз тұтынушыларын тапты.
1. ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ҚАРЖЫЛАРЫН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Шағын және орта бизнестің экономикалық мазмұны
Кәсіпорын экономиканың негізгі буыны ретінде меншік нысандары мен
шаруашылық жүргізудің әр алуандығы, тауар- ақша қатынастары мен рыноктың
дамуы кезінде жұмыс істейді. Шағын және орта бизнестің қалыптасуы мен дамуы
барысында мемлекеттік қолдауды талап етеді. Мемлекет бизнестің алдында
тұрған кедергілерді жоюға, құқықтық жағынан көмек көрсетуге, қаржылық
қолдау көрсетуге тиіс.
Қазіргі уақытта шағын және орта кәсіпорындар жұмыс істеп тұрған
барлық шаруашылық жүргізуші субъектілердің 80 пайызын құрайды. Шағын және
орта бизнесті қаржылай қолдау едәуір шығындарды талап етеді, ал мемлекеттік
бюджеттің мүмкіндік шектеулі. Мұндай жағдайда қаржыны пайдаланудың
коммерциялық механизмдеріне көшу қажет. Қазір банктер сату - сатып алуды
несиелейді немесе ірі тауар өндірушілерді несиелеуді қолайлы көреді. Шағын
бизнес өтімді кепілдік базаның жоқтығынан несиелік ресурстарға қолы жете
алмай тұр. Осыған байланысты шағын және орта бизнеске лизингтік,
франчайзингтік, фонтарингтік несиелерді дамыту ерекше маңызға ие болып
отыр.
Шағын және орта бизнесті қаржыландыру бағыттары, екінші деңгейлі банктер
мен басқа қаржы институттары тарапынан жүргізілуде. Коммерциялық банктердің
шағын және орта бизнесті несиелеудегі қолдау корсетулері, субъектілеріне
ақысыз шоттарды ашу, төменделген пайыздық несие, құжаттар пакетінің
аздығымен ерекшеленеді.
Шағын және орта бизнестің қаржыларын басқару бизнестің немесе
кәсіпкерліктің тактикалық және стратегиялық тұрғыдан қаржылық қамтанасыз
ету үшін тиімді қызмет ету мақсатында қаржының ағымдарды басқару болып
табылады. Шағын және орта бизнестің қаржыларын басқару келесі әлементерінен
турады; ақпарат, жоспарлау үйымдастыру, реттеу, бақылау.
Шағын және орта бизнестің қаржылық стратегиясын жоспарлау және басқару
бизнестің бәсекелестіріне қатынасында өмір сүру қабылеттігі мен күш –
қуатын күшейтуге арналған барлық өзара байланысты кешенді қызметі яғни узақ
мерзімді артықшылықтарға қол жеткізу болып табылады.
Кәсіпорындарды ұйымдық-құқықтық нысандары бойынша межелеу олардың
қаржысын ұйымдастырудағы айырмашылықтарға: капиталдың қалыптасуына,
өндірістік-шаруашылық қызметін қаржыландаруға, шаруашылықты жүргізудің
нәтижелеріне әкеп соғады.
Меншік нысандарына қарай шаруашылық жүргізуші субьектілердің қорларын
қалыптастырудың ерекшеліктері болады. Мысалы, өндірістік кәсіпорындардың
қаржы қорлары мына көздер есебінен құрылады: меншікті көздер
(амортизациялық аударымдар, табыс (пайда), басқалары); банк несиелері;
бағалы қағаздар шығарудан түсетін қаражаттар; мемлекеттік кәсіпорындарды
қаражаттардың бұл көздері қажет жағдайларда бюджеттен және бюджеттен тыс
қорлардын қаржы бөлумен толықтырылады; кооперативтерде –кооператив
мүшелерінің үлестік жарналарының қаражаттары. Практикада көбінесе меншіктің
аралас нысандарымен шарттасылған қорлардың көздері бойынша оларды құрудың
аралас нысандары кездеседі. Мысалы, негізгі құралдар мен айналымдағы
активтердің үлкен бөлігі мемлекетке жататын мемлекеттік кооперативтерде
қызметкерлердің үлестік жарналары болымсыз рөл атқарады. Мемлекеттік
акционерлік қоғамдарда да осылай.Кәсіпорындар мен ұйымдардың мүлкін жалға
бергенде айрықшалықты төлем- жалға берілген мүлік құнының амортизациялық
аударымдарын, жалға беру мерзімінің өтуіне қарай обьектілерді жөндеу үшін
жалдаушының жалға берушіге беретін қаражаттарын, жалға алынған мүлікті
қоғамдық қажетті пайдаланудан түсетін пайданың бір бөлігін кіріктіретін
жалгерлік ақы қолданылады.Өндірістің бастапқы қорларының қалыптасуына
сәйкес шаруашылық қызметтік мынадай қаржылық нәтижелері бөлінеді және
пайдаланылады: жалпы табыс, пайыздық табыс, дивиденттер, үлестік табыстар,
бюджеттің және бюджеттен тыс қорлардың шығыстарын өтеу.
Үлестік жарна негізінде жұмыс істейтін кәсіпорындардың- шаруашылық
серіктестіктерінің, кооперативтердің, бірлескен кәсіпорындлардың қаржысын
ұйымдастыру мұндай кәсіпорындар қаржысының қалыптасу және алынған
табыстарды әрбір қатысушының мүліктегі үлесіне сәйкес кейінгі бөлудің
ерекшеліктерімен анықталады. Мұндай кәсіпорындардың құрылтайшылары мен
қатысушылары өздерінің салымдарын ақша қаражаттары, мүліктің әр түрлі
түрлері (ғимараттың, жабдықтың және басқаларының), мүлікті құқықтар (жерді,
табиғи ресурстарды, мүлікті, зияткерлік меншікті пайдалану құқықтары)
түрінде жүзеге асырады.Қазақстан Республикасы Президентінің Шаруашылық
серіктестіктері туралы заң күші бар жарлығына сәйкес шаруашылық
серіктестігі- ажрғылық капиталы құрылтайшылардың (қатысушылардың)
салымдарына (үлесіне) бөлінген, өз қызметінің негізгі мақсаты пайда түсіру
деп есептелетін және заңды тұлға борлып табылатын коммерциялық ұйым.
Шаруашылық серіктестіктің мынадай нысандары белгіленген:
1) толық серіктестік;
2) сенім серіктестігі;
3) жауапкеі шектеулі серіктестік;
4) қосымша жауапкершілігі бар серіктестік;
5) акционерлік қоғам.
Толық серіктестіктің пайдасы мен матрацалдары қатысушылар арасында,
егер құрылтайшылардың шартында немесе қатысушылардың келісіміне өзгеше
белгіленбесе, олардың серіктестіктің жарғылық капиталындағы үлесінің
мөлшеріне бара- бар бөлінеді; сенім серіктестігі мен жауапкершілігі
шектеулі серіктестікте де осылай бөлінеді.
Акционерлік қоғамдар туралы қазақстан Республикасының заңына сәйкес
өзінің қызметін жүзеге асыру қаражаттарды тарту мақсатымен акциялар
шығаратын заңи тұлға акционерлік қоғам деп танылады.
Нарық жағдайында шағын және орта кәсіпкерліктің алатын орны орасан зор.
Кәсіпорындарда және ұлттық шаруашылық саласында қаржыны басқаруды
кәсіпорындардың, ұйымдардың және мекемелердің қаржы бөлімдері мен
службалары, сондай- ақ сақталып отырған министрліктер мен ведомоствалардың
қаржы бөлімдері мен басқармалары жүзеге асырып отыр.
Шағын және орта бизнестің қаржы бөлімдері кредит және есеп айырысу
операцияларының жаңа нысандарын пайдалана отырып, оперативті қаржылық
жоспарлауды, қаржы ресурсттарымен оңтайландыруды жүзеге асырады.
Шаруашылық серіктестіктерінде қаржыны басқаруда басқа функциялармен
қатар, жоғарғы органдар- олардың қатысушыларының жалпы жиналысы,
акционерлік қоғамдарда – акционерлердің жалпы жиналысы үйлестіріп отырады.
Атқарушы орган - басқарма өзінің лауазымды адамдарының, соның ішінде
қаржыны басқару жөніндегі вице –президенті; ол серіктестіктің тиісті
бөлімшесіне –қаржы бөліміне, топқа, секторға жетекшілік етеді немесе оның
бағынышындағы жеке қызметкерлер- шаруашылық жүргізуші субьектісінің
қаржылық қызметінің бағыттары жөніндегі қаржы менеджерлері жұмыс істейді.
Шағын және орта бизнес құрамына материалдық өндірістің барлық
кәсіпорындары және нарықтық экономика жағдайында өзінің қызметін
коммерциялық есеп негіздерінде жүзеге асыратын өндірістік емес сфераның бір
бөлігі кіреді.
Шағын және орта бизнес субьектілер - кәсіпорындар мен ұйымдар
(фирмалар, компаниялар, фермер шаруашылығы, шаруашылық серіктестіктері,
мекемелер әр түрлі белгілері бойынша сыныпталады және оларды не ол, не бұл
түрі бойынша айырудың негіздемелері қаржыны ұйымдастырудың сипатына елеулі
әсер етуі мүмкін.
Межелеудің ең жалпы белгісі кәсіпорындар мен ұйымдарды қызмет
сфераларының біріне- материалдық немесе материалдық емес (өндірістік емес)
сфераға жатқызу болып табылады. Қызметтің материалдық сферасының
кәсіпорындары бүкіл қоғамнның тіршілік әрекетінің негізі болып табылатын
материалдық өнімдер мен игіліктерді жасайды. Өндірістік емес сфера
қызметінің нәтижелері қызметтердің нысанын қабылдайды, қызметтерді жасаудың
процесі, әдеттегідей, оларды тұтыну процесімен тоқайласады, яғни олар
қордалауға, сақтауға жатпайды.
Қоғамдық өндірістің екі сферасының аталған қағидалы айырмашылықтары бұл
сфералардың қаржысын ұйымдастыруға –қаржыландару, өнімдер мен қызметтер
құнының жасалу процестеріндегі қаржы қорларының қозғалысы кезінде де,
сондай-ақ қызметтің қаржы нәтижелерін қалыптастыру- қорланымдарды,
табыстарды немесе пайданы бөлу және пайдалану кезінде де әсерін тигізеді.
Мысалы, материалдық сфера қорларының қозғалысында өндірістік босалқы
қорларды, аяқталмаған өндірісті жасаумен, дайын өнім және өндірістік емес
сфераға сипатты емес бірқатар басқа процесстердің қозғалысымен
байланыстылары елеулі орын алады.
Сыныптаманың басқа белгісі шаруашылық жүргізуші субьектілердің қаржылық
қызметінің сипаты –коммерциялық және коммерциялық емес қызметі болып
табылады.
Коммерциялық және коммерциялық емес қызмет болып межелену Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексінде бекітіліп берілген, онда заңи тұлға
ұғымы анқталады. Заңи тұлға деп меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел
басқару құқығындағы оқшау мүокі бар және сол мүлікпен өз міндеттемелері
бойынша жауап беретін ұйымды айтады.
Өз қызметінің негігі мақсаты ретінде пайда келтіруді көздейтін
(коммерциялық ұйым( не мұндай мақсат ретінде пайда келтіре алмайтын және
алынған пайдасын қатысушыларына үлестірмейтін (коммерциялық емес ұйым )ұйым
заңи тұлға бола алады.
Коммерциялық ұйым болып табылатын заңи тұлға мемлекеттік кәсіпорын,
шаруашылық серіктестігі, өндірістік кооператив нысандарында құрылуы мүмкін.
Коммерциялық емес ұйым болып табылатын заңи тұлға мекеме, қоғамдық
бірлестік, тұтыну кооперативі, қоғамдық қор, діни берлестік нысанында және
заң құжаттарында көзделген өзге де нысанда құрылуы мүмкін және ол
кәсіпкерлік қызметпен өзінің жарғылық мақсаттарына сай келуіне қарай ғана
айналыса алады.
Коммерциялық қызметтің мақсаты табыс алу болып табылады. Коммерциялық
негізде материалдық өндіріс сферасы кәсіпорындарының басым бөлігі және
материалдық емес сфера ұйымдары мен мекемелерінің едәуір бөлігі жұмыс
істейді.
Өндірістік емес сфера мекемелерінің едәуір бөлігі. Мемлекеттік
басқару, қорғаныс, мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру және қамсыздандыру,
құқық тәртібін қорғау, айналадағы ортаны қорғау, денсаулық сақтау менг
білім берудің, мәдениеттің және шығармашылықтың үлкен тобы, іргелі ғылым
коммерциялық емес секторда қалып отыр. Коммерциялық емес қызмет табыс
(пайда( алуға емес, бүкіл қоғам үшін, соның ішінде халықты әлеуметтік
қорғауды қамтамасыз етуге қажет функциялар мен іс-қимылдарды орындауға
бағытталған.
Шағын және орта бизнестің сыныптаудың маңызды белгісі меншіктің белгілі
бір нысанына тиістілігі болып табылады. Заңнамаға сәйкес Қазақстан
Республикасында меншіктің екі нысаны қабылданған: жеке меншік және
мемлекеттік меншік. Жеке меншік азаматтардың және (немесе) мемлекеттік емес
заңды тұлғалар мен олардың бірлестіктері ретінде болады, жеке меншіктің
айырықша түрі қоғамдық ұйымдардың меншігі болады.
Мемлекеттік меншік республикалық және коммуналдық меншік болып
ажыратылады.
Меншіктің аталған нысандарының ішінде шаруашылықты жүргізудің ұйымдық-
құқықтық нысандарының көптеген түрлерін туғызатын әр түрлі шаруашылық
құрылымдары қалыптасуы мүмкін:
1. мемлекеттік меншікке негізделген мемлекеттік кәсіпорындар, соның
ішінде:
республикалық Қазақстан Республикасының экономикалық және әлеуметтік
дамуының жалпы мемлекеттік міндеттерін шешу үшін;
коммуналдық меншіктегі кәсіпорындар- тиісті аумақтың халқының әлеуметтік-
экономикалық қажеттіліктерін қанағаттандыру жөніндегі міндеттерді шешу
үшін, жергілікті бағынышта болады.
2. Заңи тұлғалардың жеке меншігіне негізделген кәсіпорындар. әр түрлі
тұрпаттағы шаруашылық серіктестіктері, соның ішінде акционерлік
қоғамдар, кооперативтік кәсіпорындар мен ұйымдар.
3. Қоғамдық бірлестіктердің меншігіне негізделген кәсіпорындар.
4. Құрылтайшылардың, соның ішінде шетелдік заңды тұлғалар мен
азаматтардың мүлкін біріктіру негізіндегі бірлескен кәсіпорындар.
5. Азаматтардың меншігіне негізделген жеке меншікті кәсіпорындар.
6. Меншіктің жоғарыда келтірілген әр түрлі нысандарының қатысуындағы
аралас кәсіпорындар.
7. Меншіктің барлық нысандарының теңдігі мен меншік субьектілерінің
құқығын теңдей қорғау Қазақстан Республикасының заңнамасымен
кепілденілген.
Шаруашылық жүргізудің ұйымдық- құқықтық нысаны Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексімен анықталған, ол шаруашылық жүргізуші субьектілердің
құқықтық тәртібіне айтарлықтай өзгерістер енгізді.
Кәсіпорындардың ұйымдық-құқықтық нысандары мен олардың мөлшерін ажырата
білген жөн.
Кәсіпорындардың ұйымдық-құқықтық нысандары меншік нысанымен- мемлекеттік,
жеке меншікпен анықталады. Мөлшері бойынша кәсіпорындар
және кез келген нысан шағын, орта және үлкен болуы мүмкін.
Заңнамалық тәртіппен қызметтің әр түрлі сфералары шағын кәсіпорындарының
өндірістік және ұйымдық міндеттерді жедел шешуге мүмкіндік беретін тиімді
құрылымдар ретінде олардың дамуын ынталандыру мақсатында парабірліклері
анықталуы мүмкін.
Жалпы меншіктің әр түрлі нысандары кәсіпорындарының қаржысы ортақ
қағидаттарға негізделген. Алайда бұл кәсіпорындардың ұйымдық- құқықтық
мәртебесіндегі айырмашылықтар кәсіпорындарды басқару механизмінің кейбір
ерекшеліктерін сипатын және осымен байланысты болатын қаржы ресурстарын
қалыптастырып, бөлудің нысандарын анықтайды.
Бұл ең алдымен жарғылық капиталды қалыптастыру көздеріне, табысты
бөлуге және бюджетпен өзара қатынастарды ұйымдастыруға қатысты болып отыр.
Шаруашылық жүргізудің ұйымдық- құқықтық нысаны жарғылық капиталды
жасаудың процесіндегі қаржы қатынастарының мазмұнын анықтайды.
2. Шағын және орта бизнестің қаржыларын басқару саясаты
Шағын және орта бизнес қаржыларын басқару қоғамның экономикалық және
әлеуметтік прогресінің маңызді факторы болып табылады. Шағын және орта
кәсіпорындар бастапқы ірі инвестицияны талап етпейді және ресурстардың
айналымының жоғары жылдамдығына кепіл береді, экономиканың құрылымының
өзгерту мәселелерін тез және тесімді шешуге қабілетті. Нарық
конъюнктурасының өзгерісіне оперативті жауап беріп, шағын және орта бизнес
экономикаға қажетті икемділік береді. Ол экономикадағы бәсекелестік ортасын
қалыптастыруға елеулі үлес енгізуге қарағанда, сұраным мен ұсынымның
өзгересіне тез үн қосуға және осы есептен нарыққа қажет тепетеңдікті
қамтамасыз етуге қабілетті.
Шағын және орта бизнесті дамыту аралас экономикаға икемділік беріп,
әр түрлі нысандағы меншікті және оларға тән шаруашылықтың боламалық
үлгелерін үйлестіріп, жалпы әлемдік үрдіске жауап береді, онда бәсекелес
нарық механизмін күрделі синтезі және ірі, орта және ұсақ өндірісті
мемлекеттік реттеу жүзеге асады.
Шағын және орта бизнес саласы – бұл көбіне экономикалық өсу қарқынын,
жалпы ұлттық өнімнің құрылымын және сапасын анықтайтын ұлттық экономиканың
жетекші салаларының бірі. Ол елеуметтік құбылыс белгілерін иеленеді,
өйткені халықты жұмыс орындарымыс қамтамасыз етеді және жұмыссыздық пен
кедейлікті азайтады.
Нарық конъюнктурасы – нарықта қалыптасқан экономикалық жағдай:
сұраным мен ұсыным, баға, сату көлемі, пайыз валюта курсының деңгейі. Шағын
және орта бизнсті дамыту қаржы, материал қуралдарына және табиғи
ресурстарға ұқыпты қатынасты, шаруашылық істегі жаңа ойлады қалыптастыруға
қабілетті.
Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнесті дамытуға
объективті қажеттілікке үлкен назар аударылады. Қазақстан Республикасындағы
2001 -2002 жылдарда шағын және орта бизнесті дамыту мен қолдаудың
мемлекеттік бағдарламасы осы бағыттағы елеулі қадам болып табылады. Шағын
және орта бизнесті мемлекеттік қолдау мемлекеттік тапсырыс беру, кепіл зат
ұсыну жолдарымен жүзен асады.
Шағын және орта бизнесті қаржы – несиелік ынталандыруды, оның
субъектілерін несиелеудің бағдарламасын жасайтын және қолданатын
коммерциялық банктер жүзеге асырады. Шағын және орта бизнестің дамуын
қолдау мен ынталандыру шаралары қызметін лизинг пен франчайзинг атқарады.
Лизингтін дамуын рухани және табиғи тозған негізгі қорларды ауыстыру
қажеттілігіне және шағын кәсіпорындарда жаңа техника мен технологияны сатып
алу үшін жеткілікті қаржылардың шектеулігіне байланысты.
Франчайзинг – шағын және орта бизнеске белгілі уақыт ішінде
және белгілі орында кәсіпкерлік қызметті жүргізуге берілген бас компанияның
шағын және орта бизнес субъектілерінің қызметін қаржыландыру құралы
ретіндегі құқығы.
Шағын және орта кәсіпорының ұзақ мерзімді болашағын, көптеген
шешімдердің жүзеге асуын болжау қиын, әрекет бағытын бірнеше мүмкін
нұсқадан таңдау қажет болған белгісіздік жағдайда қабылдауға тура келеді.
Осыған байланысты кәсіпкерлік тәуекелді басқарудағы қажеттілік пайда
болады. Мұнда шиеленіскен жағдайлардың ықтималдағы есепке алынуы тиіс.
Шағын және орта бизнес теориясы мен практикасының мәні, тәуекелдің зардабын
мүмкіндігінше төмендету, тәуекелді алдын – ала есептегі білу, болжанбаған
шараларды азайту бойынша шараларды белгілу. Тек табиғи ресурстаға сүйеніп,
экономикалық өсуді қамтамасыз ету, өте үнемсіз.
Қазақстанда елеулі ғылым және білімділік әлеует сияқты өсудің
стратегиялық факторы бар. Бәсекелестік қабілеттің бұл факторы көптеген
дамушы елдерде жоқ. Оны нарықты экономикада тек инновация арқылы толық
қолдануға болады. Жаналықтар енгізуге бейімділік және оларды жүзеге асыруға
қабілеттілік – қоғамның өмір сүру қабілетінің қажетті белгісі. Инновациялық
қызмет экономикалық, әлеуметтік дамудың, экономиканың ішінде туған
шаруашылық мәдениет элементінің құрылымдық өзгерісінің маңызды факторы
болып табылады. Болашақтағы бағдар дамудың инновациялық түрі болады. Оның
негізінде жаналықтар енгізуді үздіксіз және мақсатты іздеу, дайындау және
жүзеге асыру процесі жатыр.
Қазақстан Республикасында тұрақты экономикалық өсудің күрделі
факторына инновацияны айналдырудағы маңызды рольді шағын және орта бизнес
атқарады. Әлемдік экономикалық серпіннің заңдылықтары бойынша әдетте
инновациялық сілкіністі шағын және орта кәсіпкерлік бастайды, одан кейін
оның табыстарын ірі кәсіпорын жүзеге асырады. Шағын және орта кәсіпорын
инновацияға тез жауап береді, тәуекелге жаңа нарыққа бұзып кіруге бейне
болып саналады.
Экономикалық өсу курсы шағын және орта бизнесті дамытуды
белсендіруді, оның ұлттық экономикадағы ролін арттыруды ұйғарады. Шағын
және орта бизнес шаруашылық қызметтің ерекше әдісі ретінде шаруашылықтың
көп түрлі нысандарын ынталандыруға, ішкі шаруашылықты дамытуды елеулі
мамада күнейтуге, халықтың еңбекпен қамтылуын кеңейтуге және Қазақстанның
халықаралық еңбек болінісі мен айырбаста салыстырмассы артықшылығын іске
асыруға болады және осы бағытқа арналған. Кәсіпкерлік қызмет шығармашылық
сипатта болады, ол үшін кәсіпкерге жекелей сипаттағы қасиеттер болуы қажеті
- Бастамашылдық;
- Тәуекелге бару қабілетті;
- Өзіне жауапкершілік алу;
- Бірегей шешім іздеу;
- Экономикалық білімді және бизнес принциптерін игеру.
Қазақстан Республикасының Шаруашылық қызмет еркіндігі және
кәсіпкерлікті дамыту туралы заңында кәсіпкерлік қызмет дегеніміз заңға
қайшы келмейтін және табыс алуға бағытталған кез келген шаруашылық немесе
басқа қызмет, ал кәсіпкерлер меншікті иелену нысанына байланыссыз заңды
және жеке тұлға болып табылады.
Қаржыны басқаруға дипломдық көзқарас қаржы қатынастарының әрбір
сферасында олардың әрбір буынында оны басқаруға көп жоспарлы сипатпен
жүйелі көзқарасты айқындайды. Заңи заңдарды, қаржылық болжамдармен
жоспарларды, қаулыларда және басқаларды ресімделетін қаржылық сипаттағы
басқару шешімдерін әзірлеген кезде экономикалық және заңи заңдардың
талаптарын өткен шаруашылық кезеңінің қорытындыларын ғана емес, сонымен
бірге келешекті экономикалық талдаудың нәтижелерін, экономикалық-
математикалық әдістермен қаржыны басқарудың автоматтандырылған жүйесін,
басқарудың экономикалық және әкімшілік әдістерінің ұтымды үйлесуін ескерген
жөн. Қаржыны дипломдық басқару іс –қимылға жаңа қаржы әдістерімен
тұтқаларын енгізу немесе ескілерінің күшін жою жолымен келеңсіз
құбылыстарыды уақтылы жеңіп отыруды қажет етеді. Сонымен бірге айқын және
уақтылы экономикалық ақпарат, дипломдық негізделген көрсеткіштер, жоғары
сапалы перспективалық және ағындағы қаржылы жоспарлау талап етіледі. Қаржы
қатынастарының әрбір сферасымен әрбір буынында басқару субьектілері қаржыға
мақсатта ықпал етудің өзіндік әдістермен нысандарын пайдаланады. Мәселе,
қаржыны басқаруда мынадай бірнеше өзара байланыста нақтылы функциялық
элементтерді бөледі: ақпарат, жоспарлау (болжау) ұйымдастыру, реттеу,
бақылау.
Қаржылық ақпараттың дипломдық негізделген жоспарлау мақсаты үшін де,
сондай-ақ бүкіл қаржы процесін оперативті басқару үшін де зор маңызы бар.
Жоспарлау процесіндегі басқару шешімдері қаржы ақпаратына талдау жасау
негізінде қабылданады, ол осыған байланысты жеткілік және ақиқат болуы тиіс
ақпаратты алудың ақиқаттығы мен уақыттылы негізделген шешімдер қабылдауды
қамтамасыз етеді. Қаржылық ақпарат бухгалтерлік, статистикалық және
оперативтік есеп беруге негізделеді.
Жоспарлау (болжау) қаржыны басқарудың жүйесінде маңызды орын алады. Бұл-
жоспарлы тапсырмаларды орындауға қажетті ақша қаражаттарының мөлшерін және
оның көздерін анықтау; орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша
қорлары арасында, ұлттық шаруашылықтың салалары мен әкімшілік- аумақтық
бірліктері арасында қаражаттарды бөлудің оңтайлы үйлесімін белгілеу;
ресурстарды пайдаланудың нақты бағыттарын анықтау және т.б.
Ұйымдастыру- басқарудың барлық буындарының жөнге салынғандығын,
айқындығын, қаржы ақпаратының жоғары нәтижелігін, басқару қызметкерлерінің
жауапкершілігі мен тәртіптілігн білдіреді.
Шағын және орта биснестің қаржыларын басқаруды дұрыс ұйымдастырудың
маңызы зор. Көбінесе қаржыны оперативті басқарудың нәтижесі қаржы
субьектілерінің- қаржы органдарының, салық комитеттері мен қаржы
полициясының және ұлттық шаруашылық салаларындағы қаржы бөлімдерінің толып
жатқан аппараттарының жұмысының қалай ұйымдастырылып отырғанына байланысты
болады. Қаржы аппаратының ұйымдастырылу дәрежесі жоғары болуы тиіс. Бұл
қаржы құрылымдарының барлық қызметкерлерінің біліктілігі мен жеке
білгірлігіне жоғары талаптар қояды.
Қаржылық реттеу- бұл жоспарлы тапсырмалардың орындалуы үшін қаржы
ресурстарын икемді, шебер жұмсау, белгіленген нәтижеден теріс ауытқулардың
барлық түрін алдын алуға және жоюға бағытталған; мұның өзі резервтік
қорлары, жоспардан тыс қаржы ресурстары, пайдаланылмаған қаржылар есебінен
қызметтердің барлық түрлерінде арақатынас пен үйлесімділікті қамтамасыз
етуді білдіреді.
Бақылау басқарудың элементі ретінде жоспарлау процесінде де, сонымен
бірге оперативтік басқару стадиясында да жүзеге асырылады. Ол қоғамда
барлық қаржы процестерін жүргізудің дұрыстығы мен заңдылығын тексеру және
қамтамасыз ету жөніндегі қаржы құқығының нормаларын басшылыққа алып
отыратын қаржы аппаратарының қызметін қамтиды. Бақылау қаржы ресурстарын
пайдаланудың нақты нәтижелерін жоспалы көрсеткіштермен салыстыруға, қаржы
ресурстарын өсірудің резервтерін айқындауға, шаруашылықты неғұрлым тиімді
жүргізудің жолдарын белгілеуге мүмкіндік береді.
Шағын және орта биснестің қаржыларын басқаруда басқа кез келген
басқарылу жүйесіндегідей басқарудың обьектілері мен субьектілері бөлінеді.
Обьектілер ретінде қаржы қатынастарынның сан алуан түрлері бола алады,
басқаруды жүзеге асыратын ұйымдық құрылымдар субьектілер болып табылады.
Қаржы қатынастарын олардың сфераларына сәйкес обьектілердің екі тобын
бөледі: шаруашылық жүргізуші субьектілердің қаржысы, мемлекеттің қаржысы.
Оларға басқарудың мына субьектілері сәйкес келеді: қаржы службалары
(шаруашылық жүргізуші субьектілердің бөлімдері), қаржы және салық
органдары. Қаржыны басқаруды жүзеге асыратын барлық ұйымдық құрылымдардың
жиынтығы қаржы аппараты деп аталады.
Нарықтық экономиканың қалыптасып, дамуы жағдайындағы қаржыны басқару
қаржы бойынша басқару шешімдерін негіздеуді, бүгінде нашар пайдаланып
жүрген әдістерді іске асыруды, басқару функцияларының- реттеудің, қаржы
рыногын қалыптастыру әдістерінің бір элементі ретіндегі қаржы ресурстарын
есебін тауып пайдалануды күшейтуді талап етеді. Бұл жағдайда нарықтық
экономикаға көшкен Шығыс Европа елдерінің де, сонымен бірге әлеуметтік
жағынан бағдарланған нарықтық экономика жағдайында көп жылдар бойы өмір
сүріп отырған капиталистік елдердің де тәжірибесін де ескерген жөн.
Өткен кездің оңтайлы тәжірибесіне келеңсіз қарау қаржының дамуына, оны
басқаруға қайшы келеді: бюджетке төленетін төлемдердің салық нысандары
жеткіліксіз пайдалынады: бюджеттен төленетін субенциялардан бас тарту
болады және т.б. Осы және басқа себептерге байланысты қаржының рөлі
төмендеді. Экономиканы басқаруды қайта құру жаңа қаржы саясатын жасап,
жүзеге асыруды, қаржыны басқарудың қағидалы жаңа әдістеріне көшуді талап
етті. Бұл әдістер экономикаға қаржының реттеуші ықпалын күшейтуді
қамтамасыз етуі, қоғамдық өндірістің тиімділігін өсіруге, әлеуметтік саланы
дамытуға мүмкіндік туғызуы тиіс.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, мемлекеттің қаржысын басқарудың
қолданылып жүрген жүйесінің айтарлықтай кемшіліктері бар. Олардың
бастыларына мыналарды жатқызуға болады.
Біріншіден, өкіметтік операцияларды қамтудың толық еместігі.
Қазіргі кезде өкіметтік операциялардың едәуір бөлігі, биліктің аймақтық
және жергілікті органдарының барлық операциялары. Қаржы министрлігі
тарапынан блатын тиімді бақылаудан тыс қалып қояды. Ең алдымен бұл толып
жатқан бюджеттен тыс қорлардың қаражаттарын, шетелдік субсидилар мен
нәтижелерді пайдалану жөніндегі операцияларға, шетел валютасындағы бюджет
операцияларына, сондай-ақ мезгілі өткен сыртқы берешекке қызмет ету
жөніндегі операцияларға қатысты.
Екіншіден, түсімдерді уақтылы алуға жеткілікті бақылау жасамау.
Қаржы министрлігі, Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі бұл
проблемаларды ойдағыдай шеше алатыны, мемлекеттік басқарудың деңгейлері
арасында салықтық түсімдерді , шығыстарды түзету жүйесіндегі икемділікті
бөлуге бақылауды жолға қояры сөзсіз.
Үшіншіден, мемлекеттік бюджет тапшылығын қаржыландыру жүйесінің
кемшіліктері.
Бұрынғы КСРО- да мемлекеттік бюджеттің тапшылығын қаржыландарудың
дәстүрлі көзі ұзақ жылдар бойы Мемлекеттік банктің пайызсыз кредиттері,
сондай- ақ Жинақ банктеріндегі халықтың салымдары болап келеді. Қазіргі
кезде бұл көздерді пайдалану қиын мәселе болып қалды.
Мемлекеттік бюджет тапшылығын жабудың баламалы қаржы көзі ретінде
пайдалануға болатын мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару бүгінге дейін
кеңінен таралмай отыр. Мұның экономикалық дағдарыстар мен инфляция
жағдайында заңды екенін мойындауға тура келеді.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1997ж. 6 – ші наурызындағы Шағын
және орта бизнесті дамытуды белсендету және мемлекеттік қолдауды күшейту
бойынша шаралар туралы Жарлығына сәйкес Қазақстан Республикасы Үкіметінің,
қазақстандық заңды тұлғалардың және кәсіпкерлердің, халықаралық қаржы
ұйымдарының, шетелдік үкіметтік және үкіметтік емес құрылымдарының
қатысуымен кәсіпкерлікті дамыту қорын құру көзделген.
3. Шетелде шағын және орта бизнестің қаржыларын басқару тәжірибесі
Біріккен Ұлыбритания корольдігі және Солтүстік Ирландия құрамына
Англия, Шотландия, Уэльс және Солтүстік Ирландия кіреді.
Мемлекеттің қаржы саласында қызметін жүргізетін Ұлыбританияның негізгі
заңы болып, Конституция табылады. Британдық Конституция көп ғасырлар бойы
дамып келеді. Басқа елдердің конституцияларына қарағанда, ол тек бір
құжаттылық емес, оның қүрамында мәртебелік құқық, жаяпы және конституциялық
дәстүр. Конституциялық дәстүр – бұл құқықтық санкциямен қамтамасыз
етілмеген тәртіп және тәжірибе жиынтығы, бірақ атқарушы билігінің жұмысы
үшін өте қажетті деп есептеледі.
Ұлыбритания – унитарлы мемлекет. Мемлекеттің басында Ханша тұр.
Конституция бойынша ол атқарушы және биліктің басшысы, сондай-ақ заңдылық
биліктің ажырамас бөлігі болып табылады.
Біріккен Патшалықта жоғары билік пен заңдылықты Вестминстерлік
Парламент жүргізеді және ол 3 бөлімнен тұрады: Ханша, Лордтар палатасы және
қауымдар палатасы.
Ханшаның маңызды функциясы болып, Шотландияның басты атқарушы өкіметін
Бірінші министр мен Премьер-Министрін тағайындау табылады. Сонымен қатар
Ханша басқа министрлердің қызметін бекітеді. Мемлекеттік міндеттерді атқару
барысында Ханшамен кеткен барлық шығындар патша сарайын ұстау үшін
Парламентпен бөлінетін қаражаттар есебінен қаржыландырылады. 1991 жылы бұл
шығындар оңжылдық мерзімге 7,9 млн. фунт стерлинг сомасында бекітілген.
Бұл бөлімнің басты міндеті – қаржы ресурстарына деген қажеттілікті
және оларды қамтамасыз ету көздерін анықтау. Оған кәсіпорын құру және
дамыту үшін қанша қаржы қажет? Қаржыландыру көзінің қасысы ол үшін өте
қолайлы?
Ұлыбританияда шағын және орта бизнесті қаржыландырудың үш негізгі
көзі бар:
1. Өнімді өндіру және өткізу процестеріенде туындайтын ерікті
қаржыландыру.
2. Кәсіпорын пайдасының өндірісті дамытуға жұмсалатын бір бөлігі.
3. Сыртқы қаржы көздері есебінен қаржыландыру.
Кәсіпкер қаржыландыру көздерінің қайсысын таңдайтындығы туралы сиемім
қабылдамастан бұрын, меншікті капиталы арқылы осы мәселені шешуге
мүмкіншілігінің бар не жоқ екендігін анықтап алуы тиіс. Кәсіпкерге бизнесті
бастау үшін 300000 доллар қажет делік. Ол бұл қаржыны несие алу арқылы
қамтамачыз етуі мүмкін. Алайда, осы мәселенің шешімі көбіне кәсіпорының
бизнес түріне, қаржы тұрақтылығына және жалпы экономикалық жағдайға,
мысалға, банктік пайыз мөшерлемесіне, сондай – ақ, кәсіпкердің өзіне және
оның несие алуға деген көзқарасына байланыст. Аталмыш екі әдістің қайсысын
таңдау керектігі кәсіпорын пайдасының әлеуетті маселері, қаржы тәуекелі
және бақылаужеңгейімен анықталады. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде
меншікті капиталды тарту бірінші кезекте акция шығару деленді білдіреді.
Бұл жағдайда кәсіпкер қарыз төлеу негізінде несие алып, оны толығымен
қайтару және акция шығарып, өзіне тиесілі бақылау ауқымын кеңейту ие, әлде
кішірейту жолдарының қайсысын таңдау керектігіне тоқталуы қажет. Қазақстан
қазіргі таңда құңды қағаздар нарығының дамымағандығы, тіркеу жұмыстарының
күрделігі және жұмсалатын шығындар мөлшерінің көптігі салдарынан
кәсіпорындардың барлығының дерлік акция шығаруға мүмкіншілігі болмай отыр.
Сол себептен, көптеген шағын және орта кәсіпорындар өз қаражатты жетпеген
жағдайда тек несие алуға мәжбүр болады.
Дамыған елдерде меншікті капитал жеке инвесторлардың көмегімен және
венчурин капитал мен акция шығару арқылы арттырылады. Кәсіпкерлердің басым
көпшілігінің өз бизнесіне қажетті қаражатты қамтамасыз етуде қаржы
көздерінң түрлілігіне қарамастан меншікті капиталы мен туған туыс, жора –
жолдастарының қаржысын (75%), сыртқы қаржы көздерін (15%) және банк
несиелерін (10%) қолданғандығы зерттеулер нәтижесінде анықталған.
Компанияның жұмыс естеу қарқынына байланысты жаңа қаржыландыру көзі
кәсіпорының меншікті пайдасы да қызмет барысында іске қосылады. Бұл қаржы
көзі арқылы кәсіпорындардың 75% - ы қаржыландырылады. Сондай – ақ жұмыс
барысынды банк несиелерін алуға деген талпыныс өрістей түсіп,
кәсіпорындардың 45% - н қысқа мерзімді, ал 42% - ы ұзақ мерзімді банк
несиелерін қолдануға кіріседі. Капитал тартудың әдісі ретінде ақшалар (10 –
12%) шығарыла бастайды.
Жеке қорлардың, әсірісе, бастапқы кезеңдегі маңыздылығын ескере
отырып, оларды жан – жақты қарастыратын боламыз. Жеке қорларды үш
категорияға болуге болады: жеке қор, туыстарының және жора – жолдпстарының
қорлары және басқа жеке инвесторлар.
Кәсіпкерліктің жеке қоры – ең кең тараған өз қаржыландыру көзі. Бұл
келесі факторлармен түсіндіріледі. Біріншіден, іс енді жаңадан басталып
жатыр және кәсіпорынның қалай дамитыны белгісіз, тәуекел деңгейі жоғары.
Ондай жағдайда несиелік емес жеке капиталмен тәуекел жасаған артығырақ.
Екіншіден егер жаңадан бастаушы, кәсіпкер банкіден несие алатын болса, онда
банк бірінші кезекте, кәсіпкерден белгілі салада жеке қаражаттарын салуды
талап етеді. Үшіншіден, алғашқы бірнеше жылдарда кәсіпорын әдетте қазырды
өтеуге, алынған несиелері үшін пайызды төлуге шамасы болмайды. Сондықтан
кәсіпкерлердің көбісі алғаш кезде бастапқы капиталдық болмауына байланысты
кешіреді. Кәсіпкерлердің мүмкін болатын қаржыландыру көздерін бірінші
кезекте туыстары мен теолдастары арасынан іздей бастауы кездейсоқтық емес.
Кейде жолдастардан және туыстардан алатын қарыз қаржыландыруды артықшылығы
белгілі. Бірінші кезекте, бұл жерде қажетті құжаттарды толтыру бойынша
үлкен жұмыстар жүргізу қажет емес егжей – тегжейлі қаржылық талдау талап
етілмейді, себебі барлығы жеке қарым – қатынастар мен сенімді қалыптасады.
Сонда да кәсіпкер бұл қарызды мүмкіндігінше тез қайтаруды жоспарлау керек
және бұл міндеттер жазбаша бекітілген болуы керек.
Көптеген бастаушы кәсіпорындар жаңа құрал – жабдық сатып алудың орнына
оны жалға алуды қалайды. Жалға алу мерзімі әдетте 3 жылдан 5 жылға дейін
созылады. Кәсіпорын жалгерлік төлемді төлеуі қажет және қурал – жабдықты
тікелей мақсатына қарай пайдалануға міндеттенеді. Кәсіпорынға жалға алу
нусқасын пайдалану тиімді болатындығының, бірнеше себептері бар:
1. Фирманың бірден қымбат тұрал – жабдықтар алуға барлық кезде жағдайы
болмайды.
2. Банк құрал – жабдық арендасын төлеуге бірден несие беруі мүмкін.
3. жалға алынған қурал – жабдықтар моральдық ескеру жағдайында үлкен
шығындардан құтылуға мүмкіндік береді.
Сонымен бірге кәсіпкер құрал – жабдықты сатып алу немесе жалға алу
деген мәселені шешпес бұрың барлық факторларды ескеріп және салыстыруы
қажет: арендалық төлем, салық төлемдері, құрал – жабдықты орнатудың
қиындығы және т.б.
Қаржыландырудың келесі маңызды қайнар көзі – коммерциялық банктер.
Банктік несиенің берілуінің барлық кезде артықшылығы болғанымен оның
келешіліктері де бар, соның ішінде жоғарғы пайздық төлем, белгілі бір
мерзімде несиені қайтару қажеттілігі, төлемді алдын ала анықталғанграфик
бойынща жүзеге асыру, срңында жеке кепілдіктер беру сияқты. Несиені қайтару
мерзімі несиенің түріне байланысты қысқа және ұзақ мерзімді. Мысалы, несие
желілері несиелеудің қысқа мерзімді түрі ретінде ғана пайдаланылады және
әдетте бір жылға ашылады. Кейде банк шектеу қоры мүмкін – жыл 1 ай.
Банк кәсіпкердің жеке кепілдемесіне мүдделі. Егер сөз корпорация
жөнінде болса, онда проблема қиындай түседі. Өйткені, бұл жерде корпорация
жөнімде болса, онда проблема қиындай түседі. Өйткені, бұл жерде корпорация
меншігі кәсіпкердің меншігіне тең келмейді және корпорация мүшелерінің
жауапкершілігі салынған капиталдың көлемімен шектемді менеджерлерінен
қосымша жеке кепілдіктері және корпорация мүшелерінің жауапкершілігі
салынған капиталдың көлемімен шектеледі. Банк корпорацияның шешуші
менеджерлерінен қосымща жеке кепілдіктерді талап етуі мүмкін.
Сонымен, банктің кәсіпорынды несиелеуден бас тартуы мүмкін келесі
себерді болып көрсетуге болады:
- банктің бизнестің мәнің немесе бизнес жұмыс істейтін саланы толық
түсінбеуі;
- кәсіпорын шығыстарының кірістерінен артып кетуі, теріс қаржылық
көрсеткіштер;
- меншік иелерінің қарызды қайтаруға жеке кепілдеме беруді қаламауы;
- кәсіпкер және оның командасының бизнестің ашылуына нашар дайындалуы;
- бұрын қарызды қайтаруда проблемасы болған;
- несиелеудің кейбір түрлерінщектейтін, меклекеттік реттеудің болуы;
- аймақтық экономикалық немесе әлеуметтік дамудың төмен деңгейі және
экономикада тұтастай несие ресурстарының жетіспеуі.
2. ЖШС МҰРАГЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ НӘТИЖЕЛЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ БОЙЫНША ТАЛДАУ
2.1 ЖШС Мұрагердің техникалық-экономикалық сипаттамасы
ЖШС Мұрагер Семей қаласында ірі төсек жабдықтарын және киім
тігетін шығаратын бірден бір кәсіпорын.
Қазіргі таңда кәсіпорында жұмыс істейтін жұмысшылар саны 80 адам,
соның ішінде негізгі өндіріс жұмысшылары 41 адамды құрайды.
Кәсіпорын құрамыны келесідей цехтар кіреді:
1. Матрац жасау
2. Көрпе жастық жасау
3. Әскери киімдер
4. Медицина киімдері
5. Ескі көрпе жастықты өңдеу
ЖШС Мұрагер өндірістік цехы шет елден және отандық жоғары
сапалы технологиялық құралдармен жабдықталған. Кәсіпорын құрылған күннен
бастап онда өнімнің сапасын бақылап отыратын ішкі фирмалық жүйе
(лаборатория) жұмыс істейді.
Кәсіпорын стратегиясы:
- тұтынушыларға өнімдерді жеткізу, толық қызмет көрсету,
ассортиментті кеңейту;
- тұтынушы нарығын зерттеу, өнім бәсекелестігін жоғарылату, жеке
тапсырыстарды орындау;
- сауда жүйесінің жұмысын бақылау.
Фирма саясаты тауар айналымын және өндіріс шығындарын азайту,
бұл нарықтың көп бөлігін жаулап алуға көмектеседі.
Осы стратегияны жүзеге асыратын, барлық бөлімшелердің қызметін
байланыстыратын маркетинг бөлімі жұмыс істейді. Бұл бөлім фирманың жарнама
саясатымен айналысады және кәсіпорынның жұмысында жаңа бағыттарды анықтау
үшін нарықты зерттейді.
Кәсіпорын жоспары өнімді өткізу жоспарымен тығыз байланысты.
Шикізат пен құралдарды жеткізушілер ЖШС Гелиос, ЖШС Ардагер,
ЖШС Әділет, АМЗ – Семей, сонымен қатар Новосібірдегі Союз продукт және
тағы басқа ресейлік фирмалар.
ЖШС Мұрагер киім заттарын қаламыздағы сауда нүктелеріне жеткізуді
жеңілдету үшін маманданған машиналар саябағы бар. Шығарылған өнімді тарату
фирманың сауда нүктелері арқылы жүзеге асырылады.
Бүгінгі таңда ЖШС Мұрагер нарыққа елуге жуық әртүрлі өнім
түрін шығарады. Кәсіпорынның барлық өнімдері экологиялық таза шикізаттан
дайындалады. Технологиялық процесстің үздіксіздігі және заттарының сақталу
мерзімдерінің шектеулілігі аяқталмаған өнім резервтерін қалыптастыруға
мүмкіндік бермейді. Өнім сауда жүйелерінің тәуліктік тапсырыстары бойынша
өндіріледі.
Дайын өнім сапасын бақылауды стандартқа және республикалық
техникалық жағдайларға сай тәуліктік технологтар жүзеге асырады.
Жоғары сапалы өнімнің қажетті мөлшерін және ассортиментін қамтамасыз
ету үшін дайын өнімнің тағайындалған нормасын және өндірістің
технологиялық тәртібін қатаң сақтауға бағытталған өнімнің технологиялық
жоспары құрылады.
Өнімнің әрбір түрі үшін бекітілген технологиялық нұсқаулар
негізінде өндірістік рецептура, дайындау тәртібі және технологиялық
мөлшері анықталады. Технологиялық нұсқаны таңдау кезінде өнімнің жоғары
сапасы және тауарлық түрі шешуші мәнге ие болады.
ЖШС Мұрагер тұтынушылары болып қаланың 112 кәсіпкерлері,
дүкендері, дүңгіршектері және басқа да әріптестері, сонымен қатар қала
тұрғындары табылады. Кәсіпорын оларға өзінің өнімін жеткізеді және бірлесіп
жұмыс атқарады. Оның ішінде: Дана сауда үйі, Мерей-Адлен, Семей
базары, Восход, Айдана, Жібек жолы, Морозко, Жібек Жолы, Семей
сауда дүкендері, Арлан фирмасы, ЖШС Арбис, Экспресс, Байжан,
Наятиль-Нафис, ТПФ Арна, Семей–Коонтрог, ФК Ромат, Балапан-Транс,
Бунашам, Сенім LTD.
Кез - келген өндірістік кәсіпорында өндірістік шаруашылық
қызметті ұйымдастыру үшін басқарушылық құрылымның болатыны сөзсіз.
Ендігі кезекте ЖШС Мұрагер ұйымдастырушылық құрылымы: ол жоғары
маманданған арнайы білімі бар мамандармен қамтылған. Негізгі цех
жұмысшыларының үлкен өндірістік тәжірибесі және арнайы білімі бар.
Негізінен кәсіпорынды президент басқарады. Одан кейін орындаушы
директор. Орындаушы директорға қарасты төрт вице – президент бар. Олар:
- өндіріске жауапты;
- техникалық сұрақтарға жауап беруші;
- коммерциялық сұрақтарға жауапты;
- экономикалық және қаржылық сұрақтарға жауаптылар.
Бірінші президент орынбасарының қарамағында зауыттар, элеватор,
өндірістік техникалық лаборатория, тасымалдау цехы және шикізат дайындау
бөлімі кіреді. Ал екінші, техникалық сұрақтарға жауапты президент
орынбасарының бақылауында: өндірістік техникалық бөлім, басты механик, киім
бөлімі (киім цехы), басты энергетик (жылу цехы, энергоцех). Ендігі
президент орынбасары ол- коммерциялық сұрақтарға жауап беруші. Оған мыналар
қарасты: маркетинг бөлімі, дайын өнімдер қоймасы, сауда бөлімі, ас бөлме.
Экономика және қаржы сұрақтарына жауап беруші президент
орынбасарына қарасты келесілер: экономика және қаржы бөлімі, бухгалтерия,
шикізат дайындау бөлімі, тасымалдау цехы.
Орындаушы директорға келесілер қарасты: бухгалтерия, заң
бөлімі, қамтамасыз ету бөлімі, жалпы бөлім, қауіпсіздік бөлім басқарушысы,
еңбек жағдайындағы қауіпсіздік, экология, күзету қызметі, өрт қауіпсіздігін
қорғау бөлімдері.
Ал мамандар бөлімі тікелей президентке жауап береді.
Осындай ұйымдастырушылық нәтижесінде кәсіпорын нарықтық
экономика жағдайында өз потенциалын сақтап қана қойөңдеу, күннен – күнге
арттыруда. Бұл туралы екінші бөлімде технико – экономикалық көрсеткіштер
арқылы дәлелдеме айтылады.
Кәсіпорынның дамуының бірден – бір себебі, осы кәсіпорындағы
қызметкерлердің біліктілігінің нәтижесі. Яғни, сол қызмеркерлер барлық
ұйымдастыру істерінің иелері. Ол кесте 1-де көрсетілген.
Кесте 1- ЖШС Мұрагер негізгі бөлімінің құрамы
Басқару аппараты 12 адам 2,5%
Технико- өндірістік қызметі 23 адам 4,8%
Есеп және қаржылық қызмет 14 адам
Коммерциялық қызмет
Заң қызметі 3 адам 10,2%
Негізгі өндіріс 271 адам 0,6%
Көмекші өндіріс 110 адам 56,2%
Барлығы 482 адам 22,8%
Әрбір бөлімнің, цехтың қызметкерлері және жұмысшылары өзара
тығыз байланысты. Кәсіпорынның әрбір қызметкері, маманы, жұмысшысы
техникалық қауіпсіздік ережесін білуге міндетті.
Аталған кәсіпорында сызықтық және функционалды басқару құрылымы
қолданылады. Бірінші жағдайда басшылар арасындағы өзара ақпарат алмасу
болса, ал функционалды өзара бөлімшелер арасында тең дәрежеде қолданылады.
Кәсіпорынның басқару құрылымы ұйымдастырудың міндеті мен мақсатын нақты
айқындауы керек. Басқару органдары мен жұмысшылар бөлімінде еңбекті тиімді
бөлу қарастырылады. Басқару құрылымын қалыптастыруда маңызды фактор болып
технологиялық ақпараттың даму деңгейі табылады.
Жоспарлы экономикалық қызмет бөлімінің сипаттамасы
Кәсіпорынның экономикалық жоспарлау жұмысын іске асырады. Ұйымның
өндірістік, қаржылық және коммерциялық қызметтерінің орта мерзімді және
ұзақ мерзімді кешенді жоспарларды құруды басқарады.
Ұйым қызметінің барлық түрлерін экономикалық талдау жүргізіп,
материалдық, қаржылық және еңбектік ресурстарды тиімді пайдалану, еңбек
өнімділігін, шығарылатын өнімнің бәсекелестік қабілетін жоғарлату,
өндірістің рентабельділігін арттыру, пайданы көбейту, өндірістік емес
шығындарды азайту шараларын жүзеге асырады.
Негізгі техникалық- экономикалық көрсеткіштерін сипаттау үшін
кәсіпорынның ақырғы үш жылдық нәтижесін қарастырамын.
ЖШС Мұрагер шаруашылық қызмет нәтижелері өндіріс көлемінің өсуімен,
өнімді таратумен және шығарылатын өнім номенклатурасымен, сонымен қатар
негізгі қызметтен пайданың өсуімен сипатталады.
Жоспар бойынша 304 810 мың теңге болса, нақты таратылған
312 655 мың теңге. Аталған кезеңге сәйкес өнімді тарату көлемі 2 есеге
өсті. Өсу қарқыны 98 % құрайды. “Шаруашылық қызметтің негізгі техникалық –
экономикалық көрсеткіші” 2005 – 2006 жылы жылы тауарлы өнім 164425 мың Өсу
қарқыны 2004 жылы – 282, 5%, 2005 жылы – 143,8 %. 2004 – 2006 жылдарға
қарағанда тауарлы өнімді тарату 142553 мың теңге сомасына өсті 188,3%,
ал өсу қарқыны 288,3%. Өнімді тарату және өнімді өндіру арасында. Жоспар
бойынша 304 810 мың теңге болса, нақты таратылған 312 655 мың теңге.
Аталған кезеңге сәйкес өнімді тарату көлемі 2 есеге өсті. Өсу қарқыны 98 %
өсті. Дайын өнімді тарату динамикасы 2002 жылы басқаларға қарағанда
желтоқсан айында 139 195 мың теңге деңгейде таратылды. Дайын өнімді
таратудың ең төменгі деңгейін тарату қаңтар айында 17 714 мың теңге. Тауар
өнімінің көлемі. 2003 жылы жоспар бойынша 112 724 мың теңге болса, 108 225
мың теңге сомасында өнім шығарылды. Ол 96 % құрады.
Соның ішінде:
Төсектер – 90,2 %
Көрпе жастық жасау – 98 %
Матрац өнімдері - 105 %
Әскери киім өнімдері – 105 %
Талдау нәтижелері көрсеткендей жастық өнімдері және жастық
өнімдері бойынша тауарлы өнім көлемі орындалмаған.
Бұл қала нарығында оларды
таратудың төмен деңгейімен болды.
Өткен жылы тауар өнімдерінің көлеміне қарағанда 1,5 есе өзгерді.
Өсу қарқыны 47% Зауытшілік айналым тауар өнім көлемі бойынша 15990
мың теңгені құрады. Есептік кезең бойынша негізгі цехтармен 2419 бірлік
өңдірілді.Соның ішінде көрпе өнімдері-622,6, жастық өнімдері-286,7,
матрацөнімі -363,2%, әскери киімдер цехы 93,3,%. Былтырғы жылмен
салыстырғанда өнім 374 бірлікке көп. Көбею барлық өнім түрлері бойынша
болды. Көрпе өнімі 76,1, матрац үй өнімі – 22,2, әскери киімдер – 244,2,
өңдеу цехы – 168. Өнімнің өзіндік құны. Қарастырылған үш жылда
өндірілетін өнімнің өзіндік құны өсті. Аталған тенденцияны түсіндіретін
көрсеткіш 1 теңгеге тауарлы өнім есептік жылда өткен жылмен салыстырғанда
11,7 төмендеді. 2003 жылмен салыстырғанда төмендеу 17,9 және 13,8 тиынды
құрады. Фирманың пайдасы мен рентабеьділігі. 2004 жылы алған пайда 222 142
мың теңге болды. Кәсіпорынның жалпы пайдасында үлкен үлесті цемент цехы –
10577 мың теңге 132,2 % және өңдеу цехы 103 63 мың теңге. 31,5%. Ең төменгі
үлес гипсокартон цех - 2%. Өткен жылмен салыстырғанда 74495 мың теңге пайда
алынды. Соның ішінде:
- 1 теңгеге таратылған өнімнің шығынның төмендеу есебінен
- тарату көлемінің ұлғаюымен.
Айналымға түспеген: дайын өнім қалдығынан 1192,7 мың теңге ,
соның ішінде 263,6 мың теңге. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ҚАРЖЫЛАРЫН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Шағын және орта бизнестің экономикалық мазмұны
... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2. Шағын және орта бизнестің қаржыларын басқару
саясаты ... ... ... ... ... ...15
3. Шағын және орта бизнестің қаржыларын басқарудағы шетел
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2. ЖШС МҰРАГЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ НӘТИЖЕЛЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ БОЙЫНША ТАЛДАУ
2.1 ЖШС Мұрагердің техникалық-экономикалық
сипаттамасы ... ... ... ... .27
2.2 Өнімді шығаруға және өткізуге кеткен шығындарды
талдау ... ... ... ... ... ..34
2.3 ЖШС Мұрагердің қаржылық көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... 4 3
3. ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ҚАРЖЫЛАРЫН БАСҚАРУЫН ДАМЫТУДАҒЫ МӘСЕЛЕЛЕР
МЕН ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ.
1. Шағын және орта бизнестің қаржыларын басқарудағы
мәселелері ... ... ..58
2. Шағын және орта бизнестің қаржыларын басқаруды
дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 66
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..6 8
КІРІСПЕ
Елімізде шағын және орта бизнес белсенді дамып келеді. Жас тәуелсіз
Қазақстанның өмірге қадам басқан алғашқы күндерінен бастап, оның нарықтық
экономикасын қалыптастыруда шағын және орта бизнеске бірден-бір басты мен
берілуде, ал шағын және орта бизнесті қолдау мен дамыту мемлекеттік
экономикалық саясаттың басын саласы ретінде Зау жүзінде танылған.
Қазақстан Республикасының нарықтық-экономика жағдайындағы шағын және
орта бизнес бірқатар экономикалық және әлеуметтік мәселелерді шешуде
маңызды ролін атқарады.
Сондықтан да жоғарыда айтылғандар негізінде, дипломдық жұмыстың жазысуы
барысында, тақырыптың мазмұнын ашуда келесідей міндеттер алға қойылған .:
- Шағын және орта бизнестің экономикалық мазмұнын аша отырып, дамуына
талдау жасау;
- Шағын және орта кәсіпкерлікке қаржылық – несиелік қолдау көрсету
бағыттарын анықтау.
- Шағын және орта бизнестің қаржыларын басқарудағы мәселелерді зерттей
отырып тиімді жоспарлау мен басқару стратегияларын жан – жақты қарастыру
болып отыр. Менің дипломдық жұмысымда ЖШС Мұрагердің қаржылық жағдайына
шолу жасалды
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік Мұрагер кәсіпкерлік формасында
коммерциялық ұйым болып құрылған. Оның құрылу мақсаты және жұмыс істеуі
бизнес жоспарда толығымен қарастырылған. Оның негізгі мақсаты – пайда
табу.
ЖШС Мұрагер киім жөндеу жұмыстарымен, киім заттарын, шаруашылық заттарын
таратушы болып қалада және жақын аудандарда өз тұтынушыларын тапты.
1. ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ҚАРЖЫЛАРЫН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Шағын және орта бизнестің экономикалық мазмұны
Кәсіпорын экономиканың негізгі буыны ретінде меншік нысандары мен
шаруашылық жүргізудің әр алуандығы, тауар- ақша қатынастары мен рыноктың
дамуы кезінде жұмыс істейді. Шағын және орта бизнестің қалыптасуы мен дамуы
барысында мемлекеттік қолдауды талап етеді. Мемлекет бизнестің алдында
тұрған кедергілерді жоюға, құқықтық жағынан көмек көрсетуге, қаржылық
қолдау көрсетуге тиіс.
Қазіргі уақытта шағын және орта кәсіпорындар жұмыс істеп тұрған
барлық шаруашылық жүргізуші субъектілердің 80 пайызын құрайды. Шағын және
орта бизнесті қаржылай қолдау едәуір шығындарды талап етеді, ал мемлекеттік
бюджеттің мүмкіндік шектеулі. Мұндай жағдайда қаржыны пайдаланудың
коммерциялық механизмдеріне көшу қажет. Қазір банктер сату - сатып алуды
несиелейді немесе ірі тауар өндірушілерді несиелеуді қолайлы көреді. Шағын
бизнес өтімді кепілдік базаның жоқтығынан несиелік ресурстарға қолы жете
алмай тұр. Осыған байланысты шағын және орта бизнеске лизингтік,
франчайзингтік, фонтарингтік несиелерді дамыту ерекше маңызға ие болып
отыр.
Шағын және орта бизнесті қаржыландыру бағыттары, екінші деңгейлі банктер
мен басқа қаржы институттары тарапынан жүргізілуде. Коммерциялық банктердің
шағын және орта бизнесті несиелеудегі қолдау корсетулері, субъектілеріне
ақысыз шоттарды ашу, төменделген пайыздық несие, құжаттар пакетінің
аздығымен ерекшеленеді.
Шағын және орта бизнестің қаржыларын басқару бизнестің немесе
кәсіпкерліктің тактикалық және стратегиялық тұрғыдан қаржылық қамтанасыз
ету үшін тиімді қызмет ету мақсатында қаржының ағымдарды басқару болып
табылады. Шағын және орта бизнестің қаржыларын басқару келесі әлементерінен
турады; ақпарат, жоспарлау үйымдастыру, реттеу, бақылау.
Шағын және орта бизнестің қаржылық стратегиясын жоспарлау және басқару
бизнестің бәсекелестіріне қатынасында өмір сүру қабылеттігі мен күш –
қуатын күшейтуге арналған барлық өзара байланысты кешенді қызметі яғни узақ
мерзімді артықшылықтарға қол жеткізу болып табылады.
Кәсіпорындарды ұйымдық-құқықтық нысандары бойынша межелеу олардың
қаржысын ұйымдастырудағы айырмашылықтарға: капиталдың қалыптасуына,
өндірістік-шаруашылық қызметін қаржыландаруға, шаруашылықты жүргізудің
нәтижелеріне әкеп соғады.
Меншік нысандарына қарай шаруашылық жүргізуші субьектілердің қорларын
қалыптастырудың ерекшеліктері болады. Мысалы, өндірістік кәсіпорындардың
қаржы қорлары мына көздер есебінен құрылады: меншікті көздер
(амортизациялық аударымдар, табыс (пайда), басқалары); банк несиелері;
бағалы қағаздар шығарудан түсетін қаражаттар; мемлекеттік кәсіпорындарды
қаражаттардың бұл көздері қажет жағдайларда бюджеттен және бюджеттен тыс
қорлардын қаржы бөлумен толықтырылады; кооперативтерде –кооператив
мүшелерінің үлестік жарналарының қаражаттары. Практикада көбінесе меншіктің
аралас нысандарымен шарттасылған қорлардың көздері бойынша оларды құрудың
аралас нысандары кездеседі. Мысалы, негізгі құралдар мен айналымдағы
активтердің үлкен бөлігі мемлекетке жататын мемлекеттік кооперативтерде
қызметкерлердің үлестік жарналары болымсыз рөл атқарады. Мемлекеттік
акционерлік қоғамдарда да осылай.Кәсіпорындар мен ұйымдардың мүлкін жалға
бергенде айрықшалықты төлем- жалға берілген мүлік құнының амортизациялық
аударымдарын, жалға беру мерзімінің өтуіне қарай обьектілерді жөндеу үшін
жалдаушының жалға берушіге беретін қаражаттарын, жалға алынған мүлікті
қоғамдық қажетті пайдаланудан түсетін пайданың бір бөлігін кіріктіретін
жалгерлік ақы қолданылады.Өндірістің бастапқы қорларының қалыптасуына
сәйкес шаруашылық қызметтік мынадай қаржылық нәтижелері бөлінеді және
пайдаланылады: жалпы табыс, пайыздық табыс, дивиденттер, үлестік табыстар,
бюджеттің және бюджеттен тыс қорлардың шығыстарын өтеу.
Үлестік жарна негізінде жұмыс істейтін кәсіпорындардың- шаруашылық
серіктестіктерінің, кооперативтердің, бірлескен кәсіпорындлардың қаржысын
ұйымдастыру мұндай кәсіпорындар қаржысының қалыптасу және алынған
табыстарды әрбір қатысушының мүліктегі үлесіне сәйкес кейінгі бөлудің
ерекшеліктерімен анықталады. Мұндай кәсіпорындардың құрылтайшылары мен
қатысушылары өздерінің салымдарын ақша қаражаттары, мүліктің әр түрлі
түрлері (ғимараттың, жабдықтың және басқаларының), мүлікті құқықтар (жерді,
табиғи ресурстарды, мүлікті, зияткерлік меншікті пайдалану құқықтары)
түрінде жүзеге асырады.Қазақстан Республикасы Президентінің Шаруашылық
серіктестіктері туралы заң күші бар жарлығына сәйкес шаруашылық
серіктестігі- ажрғылық капиталы құрылтайшылардың (қатысушылардың)
салымдарына (үлесіне) бөлінген, өз қызметінің негізгі мақсаты пайда түсіру
деп есептелетін және заңды тұлға борлып табылатын коммерциялық ұйым.
Шаруашылық серіктестіктің мынадай нысандары белгіленген:
1) толық серіктестік;
2) сенім серіктестігі;
3) жауапкеі шектеулі серіктестік;
4) қосымша жауапкершілігі бар серіктестік;
5) акционерлік қоғам.
Толық серіктестіктің пайдасы мен матрацалдары қатысушылар арасында,
егер құрылтайшылардың шартында немесе қатысушылардың келісіміне өзгеше
белгіленбесе, олардың серіктестіктің жарғылық капиталындағы үлесінің
мөлшеріне бара- бар бөлінеді; сенім серіктестігі мен жауапкершілігі
шектеулі серіктестікте де осылай бөлінеді.
Акционерлік қоғамдар туралы қазақстан Республикасының заңына сәйкес
өзінің қызметін жүзеге асыру қаражаттарды тарту мақсатымен акциялар
шығаратын заңи тұлға акционерлік қоғам деп танылады.
Нарық жағдайында шағын және орта кәсіпкерліктің алатын орны орасан зор.
Кәсіпорындарда және ұлттық шаруашылық саласында қаржыны басқаруды
кәсіпорындардың, ұйымдардың және мекемелердің қаржы бөлімдері мен
службалары, сондай- ақ сақталып отырған министрліктер мен ведомоствалардың
қаржы бөлімдері мен басқармалары жүзеге асырып отыр.
Шағын және орта бизнестің қаржы бөлімдері кредит және есеп айырысу
операцияларының жаңа нысандарын пайдалана отырып, оперативті қаржылық
жоспарлауды, қаржы ресурсттарымен оңтайландыруды жүзеге асырады.
Шаруашылық серіктестіктерінде қаржыны басқаруда басқа функциялармен
қатар, жоғарғы органдар- олардың қатысушыларының жалпы жиналысы,
акционерлік қоғамдарда – акционерлердің жалпы жиналысы үйлестіріп отырады.
Атқарушы орган - басқарма өзінің лауазымды адамдарының, соның ішінде
қаржыны басқару жөніндегі вице –президенті; ол серіктестіктің тиісті
бөлімшесіне –қаржы бөліміне, топқа, секторға жетекшілік етеді немесе оның
бағынышындағы жеке қызметкерлер- шаруашылық жүргізуші субьектісінің
қаржылық қызметінің бағыттары жөніндегі қаржы менеджерлері жұмыс істейді.
Шағын және орта бизнес құрамына материалдық өндірістің барлық
кәсіпорындары және нарықтық экономика жағдайында өзінің қызметін
коммерциялық есеп негіздерінде жүзеге асыратын өндірістік емес сфераның бір
бөлігі кіреді.
Шағын және орта бизнес субьектілер - кәсіпорындар мен ұйымдар
(фирмалар, компаниялар, фермер шаруашылығы, шаруашылық серіктестіктері,
мекемелер әр түрлі белгілері бойынша сыныпталады және оларды не ол, не бұл
түрі бойынша айырудың негіздемелері қаржыны ұйымдастырудың сипатына елеулі
әсер етуі мүмкін.
Межелеудің ең жалпы белгісі кәсіпорындар мен ұйымдарды қызмет
сфераларының біріне- материалдық немесе материалдық емес (өндірістік емес)
сфераға жатқызу болып табылады. Қызметтің материалдық сферасының
кәсіпорындары бүкіл қоғамнның тіршілік әрекетінің негізі болып табылатын
материалдық өнімдер мен игіліктерді жасайды. Өндірістік емес сфера
қызметінің нәтижелері қызметтердің нысанын қабылдайды, қызметтерді жасаудың
процесі, әдеттегідей, оларды тұтыну процесімен тоқайласады, яғни олар
қордалауға, сақтауға жатпайды.
Қоғамдық өндірістің екі сферасының аталған қағидалы айырмашылықтары бұл
сфералардың қаржысын ұйымдастыруға –қаржыландару, өнімдер мен қызметтер
құнының жасалу процестеріндегі қаржы қорларының қозғалысы кезінде де,
сондай-ақ қызметтің қаржы нәтижелерін қалыптастыру- қорланымдарды,
табыстарды немесе пайданы бөлу және пайдалану кезінде де әсерін тигізеді.
Мысалы, материалдық сфера қорларының қозғалысында өндірістік босалқы
қорларды, аяқталмаған өндірісті жасаумен, дайын өнім және өндірістік емес
сфераға сипатты емес бірқатар басқа процесстердің қозғалысымен
байланыстылары елеулі орын алады.
Сыныптаманың басқа белгісі шаруашылық жүргізуші субьектілердің қаржылық
қызметінің сипаты –коммерциялық және коммерциялық емес қызметі болып
табылады.
Коммерциялық және коммерциялық емес қызмет болып межелену Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексінде бекітіліп берілген, онда заңи тұлға
ұғымы анқталады. Заңи тұлға деп меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел
басқару құқығындағы оқшау мүокі бар және сол мүлікпен өз міндеттемелері
бойынша жауап беретін ұйымды айтады.
Өз қызметінің негігі мақсаты ретінде пайда келтіруді көздейтін
(коммерциялық ұйым( не мұндай мақсат ретінде пайда келтіре алмайтын және
алынған пайдасын қатысушыларына үлестірмейтін (коммерциялық емес ұйым )ұйым
заңи тұлға бола алады.
Коммерциялық ұйым болып табылатын заңи тұлға мемлекеттік кәсіпорын,
шаруашылық серіктестігі, өндірістік кооператив нысандарында құрылуы мүмкін.
Коммерциялық емес ұйым болып табылатын заңи тұлға мекеме, қоғамдық
бірлестік, тұтыну кооперативі, қоғамдық қор, діни берлестік нысанында және
заң құжаттарында көзделген өзге де нысанда құрылуы мүмкін және ол
кәсіпкерлік қызметпен өзінің жарғылық мақсаттарына сай келуіне қарай ғана
айналыса алады.
Коммерциялық қызметтің мақсаты табыс алу болып табылады. Коммерциялық
негізде материалдық өндіріс сферасы кәсіпорындарының басым бөлігі және
материалдық емес сфера ұйымдары мен мекемелерінің едәуір бөлігі жұмыс
істейді.
Өндірістік емес сфера мекемелерінің едәуір бөлігі. Мемлекеттік
басқару, қорғаныс, мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру және қамсыздандыру,
құқық тәртібін қорғау, айналадағы ортаны қорғау, денсаулық сақтау менг
білім берудің, мәдениеттің және шығармашылықтың үлкен тобы, іргелі ғылым
коммерциялық емес секторда қалып отыр. Коммерциялық емес қызмет табыс
(пайда( алуға емес, бүкіл қоғам үшін, соның ішінде халықты әлеуметтік
қорғауды қамтамасыз етуге қажет функциялар мен іс-қимылдарды орындауға
бағытталған.
Шағын және орта бизнестің сыныптаудың маңызды белгісі меншіктің белгілі
бір нысанына тиістілігі болып табылады. Заңнамаға сәйкес Қазақстан
Республикасында меншіктің екі нысаны қабылданған: жеке меншік және
мемлекеттік меншік. Жеке меншік азаматтардың және (немесе) мемлекеттік емес
заңды тұлғалар мен олардың бірлестіктері ретінде болады, жеке меншіктің
айырықша түрі қоғамдық ұйымдардың меншігі болады.
Мемлекеттік меншік республикалық және коммуналдық меншік болып
ажыратылады.
Меншіктің аталған нысандарының ішінде шаруашылықты жүргізудің ұйымдық-
құқықтық нысандарының көптеген түрлерін туғызатын әр түрлі шаруашылық
құрылымдары қалыптасуы мүмкін:
1. мемлекеттік меншікке негізделген мемлекеттік кәсіпорындар, соның
ішінде:
республикалық Қазақстан Республикасының экономикалық және әлеуметтік
дамуының жалпы мемлекеттік міндеттерін шешу үшін;
коммуналдық меншіктегі кәсіпорындар- тиісті аумақтың халқының әлеуметтік-
экономикалық қажеттіліктерін қанағаттандыру жөніндегі міндеттерді шешу
үшін, жергілікті бағынышта болады.
2. Заңи тұлғалардың жеке меншігіне негізделген кәсіпорындар. әр түрлі
тұрпаттағы шаруашылық серіктестіктері, соның ішінде акционерлік
қоғамдар, кооперативтік кәсіпорындар мен ұйымдар.
3. Қоғамдық бірлестіктердің меншігіне негізделген кәсіпорындар.
4. Құрылтайшылардың, соның ішінде шетелдік заңды тұлғалар мен
азаматтардың мүлкін біріктіру негізіндегі бірлескен кәсіпорындар.
5. Азаматтардың меншігіне негізделген жеке меншікті кәсіпорындар.
6. Меншіктің жоғарыда келтірілген әр түрлі нысандарының қатысуындағы
аралас кәсіпорындар.
7. Меншіктің барлық нысандарының теңдігі мен меншік субьектілерінің
құқығын теңдей қорғау Қазақстан Республикасының заңнамасымен
кепілденілген.
Шаруашылық жүргізудің ұйымдық- құқықтық нысаны Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексімен анықталған, ол шаруашылық жүргізуші субьектілердің
құқықтық тәртібіне айтарлықтай өзгерістер енгізді.
Кәсіпорындардың ұйымдық-құқықтық нысандары мен олардың мөлшерін ажырата
білген жөн.
Кәсіпорындардың ұйымдық-құқықтық нысандары меншік нысанымен- мемлекеттік,
жеке меншікпен анықталады. Мөлшері бойынша кәсіпорындар
және кез келген нысан шағын, орта және үлкен болуы мүмкін.
Заңнамалық тәртіппен қызметтің әр түрлі сфералары шағын кәсіпорындарының
өндірістік және ұйымдық міндеттерді жедел шешуге мүмкіндік беретін тиімді
құрылымдар ретінде олардың дамуын ынталандыру мақсатында парабірліклері
анықталуы мүмкін.
Жалпы меншіктің әр түрлі нысандары кәсіпорындарының қаржысы ортақ
қағидаттарға негізделген. Алайда бұл кәсіпорындардың ұйымдық- құқықтық
мәртебесіндегі айырмашылықтар кәсіпорындарды басқару механизмінің кейбір
ерекшеліктерін сипатын және осымен байланысты болатын қаржы ресурстарын
қалыптастырып, бөлудің нысандарын анықтайды.
Бұл ең алдымен жарғылық капиталды қалыптастыру көздеріне, табысты
бөлуге және бюджетпен өзара қатынастарды ұйымдастыруға қатысты болып отыр.
Шаруашылық жүргізудің ұйымдық- құқықтық нысаны жарғылық капиталды
жасаудың процесіндегі қаржы қатынастарының мазмұнын анықтайды.
2. Шағын және орта бизнестің қаржыларын басқару саясаты
Шағын және орта бизнес қаржыларын басқару қоғамның экономикалық және
әлеуметтік прогресінің маңызді факторы болып табылады. Шағын және орта
кәсіпорындар бастапқы ірі инвестицияны талап етпейді және ресурстардың
айналымының жоғары жылдамдығына кепіл береді, экономиканың құрылымының
өзгерту мәселелерін тез және тесімді шешуге қабілетті. Нарық
конъюнктурасының өзгерісіне оперативті жауап беріп, шағын және орта бизнес
экономикаға қажетті икемділік береді. Ол экономикадағы бәсекелестік ортасын
қалыптастыруға елеулі үлес енгізуге қарағанда, сұраным мен ұсынымның
өзгересіне тез үн қосуға және осы есептен нарыққа қажет тепетеңдікті
қамтамасыз етуге қабілетті.
Шағын және орта бизнесті дамыту аралас экономикаға икемділік беріп,
әр түрлі нысандағы меншікті және оларға тән шаруашылықтың боламалық
үлгелерін үйлестіріп, жалпы әлемдік үрдіске жауап береді, онда бәсекелес
нарық механизмін күрделі синтезі және ірі, орта және ұсақ өндірісті
мемлекеттік реттеу жүзеге асады.
Шағын және орта бизнес саласы – бұл көбіне экономикалық өсу қарқынын,
жалпы ұлттық өнімнің құрылымын және сапасын анықтайтын ұлттық экономиканың
жетекші салаларының бірі. Ол елеуметтік құбылыс белгілерін иеленеді,
өйткені халықты жұмыс орындарымыс қамтамасыз етеді және жұмыссыздық пен
кедейлікті азайтады.
Нарық конъюнктурасы – нарықта қалыптасқан экономикалық жағдай:
сұраным мен ұсыным, баға, сату көлемі, пайыз валюта курсының деңгейі. Шағын
және орта бизнсті дамыту қаржы, материал қуралдарына және табиғи
ресурстарға ұқыпты қатынасты, шаруашылық істегі жаңа ойлады қалыптастыруға
қабілетті.
Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнесті дамытуға
объективті қажеттілікке үлкен назар аударылады. Қазақстан Республикасындағы
2001 -2002 жылдарда шағын және орта бизнесті дамыту мен қолдаудың
мемлекеттік бағдарламасы осы бағыттағы елеулі қадам болып табылады. Шағын
және орта бизнесті мемлекеттік қолдау мемлекеттік тапсырыс беру, кепіл зат
ұсыну жолдарымен жүзен асады.
Шағын және орта бизнесті қаржы – несиелік ынталандыруды, оның
субъектілерін несиелеудің бағдарламасын жасайтын және қолданатын
коммерциялық банктер жүзеге асырады. Шағын және орта бизнестің дамуын
қолдау мен ынталандыру шаралары қызметін лизинг пен франчайзинг атқарады.
Лизингтін дамуын рухани және табиғи тозған негізгі қорларды ауыстыру
қажеттілігіне және шағын кәсіпорындарда жаңа техника мен технологияны сатып
алу үшін жеткілікті қаржылардың шектеулігіне байланысты.
Франчайзинг – шағын және орта бизнеске белгілі уақыт ішінде
және белгілі орында кәсіпкерлік қызметті жүргізуге берілген бас компанияның
шағын және орта бизнес субъектілерінің қызметін қаржыландыру құралы
ретіндегі құқығы.
Шағын және орта кәсіпорының ұзақ мерзімді болашағын, көптеген
шешімдердің жүзеге асуын болжау қиын, әрекет бағытын бірнеше мүмкін
нұсқадан таңдау қажет болған белгісіздік жағдайда қабылдауға тура келеді.
Осыған байланысты кәсіпкерлік тәуекелді басқарудағы қажеттілік пайда
болады. Мұнда шиеленіскен жағдайлардың ықтималдағы есепке алынуы тиіс.
Шағын және орта бизнес теориясы мен практикасының мәні, тәуекелдің зардабын
мүмкіндігінше төмендету, тәуекелді алдын – ала есептегі білу, болжанбаған
шараларды азайту бойынша шараларды белгілу. Тек табиғи ресурстаға сүйеніп,
экономикалық өсуді қамтамасыз ету, өте үнемсіз.
Қазақстанда елеулі ғылым және білімділік әлеует сияқты өсудің
стратегиялық факторы бар. Бәсекелестік қабілеттің бұл факторы көптеген
дамушы елдерде жоқ. Оны нарықты экономикада тек инновация арқылы толық
қолдануға болады. Жаналықтар енгізуге бейімділік және оларды жүзеге асыруға
қабілеттілік – қоғамның өмір сүру қабілетінің қажетті белгісі. Инновациялық
қызмет экономикалық, әлеуметтік дамудың, экономиканың ішінде туған
шаруашылық мәдениет элементінің құрылымдық өзгерісінің маңызды факторы
болып табылады. Болашақтағы бағдар дамудың инновациялық түрі болады. Оның
негізінде жаналықтар енгізуді үздіксіз және мақсатты іздеу, дайындау және
жүзеге асыру процесі жатыр.
Қазақстан Республикасында тұрақты экономикалық өсудің күрделі
факторына инновацияны айналдырудағы маңызды рольді шағын және орта бизнес
атқарады. Әлемдік экономикалық серпіннің заңдылықтары бойынша әдетте
инновациялық сілкіністі шағын және орта кәсіпкерлік бастайды, одан кейін
оның табыстарын ірі кәсіпорын жүзеге асырады. Шағын және орта кәсіпорын
инновацияға тез жауап береді, тәуекелге жаңа нарыққа бұзып кіруге бейне
болып саналады.
Экономикалық өсу курсы шағын және орта бизнесті дамытуды
белсендіруді, оның ұлттық экономикадағы ролін арттыруды ұйғарады. Шағын
және орта бизнес шаруашылық қызметтің ерекше әдісі ретінде шаруашылықтың
көп түрлі нысандарын ынталандыруға, ішкі шаруашылықты дамытуды елеулі
мамада күнейтуге, халықтың еңбекпен қамтылуын кеңейтуге және Қазақстанның
халықаралық еңбек болінісі мен айырбаста салыстырмассы артықшылығын іске
асыруға болады және осы бағытқа арналған. Кәсіпкерлік қызмет шығармашылық
сипатта болады, ол үшін кәсіпкерге жекелей сипаттағы қасиеттер болуы қажеті
- Бастамашылдық;
- Тәуекелге бару қабілетті;
- Өзіне жауапкершілік алу;
- Бірегей шешім іздеу;
- Экономикалық білімді және бизнес принциптерін игеру.
Қазақстан Республикасының Шаруашылық қызмет еркіндігі және
кәсіпкерлікті дамыту туралы заңында кәсіпкерлік қызмет дегеніміз заңға
қайшы келмейтін және табыс алуға бағытталған кез келген шаруашылық немесе
басқа қызмет, ал кәсіпкерлер меншікті иелену нысанына байланыссыз заңды
және жеке тұлға болып табылады.
Қаржыны басқаруға дипломдық көзқарас қаржы қатынастарының әрбір
сферасында олардың әрбір буынында оны басқаруға көп жоспарлы сипатпен
жүйелі көзқарасты айқындайды. Заңи заңдарды, қаржылық болжамдармен
жоспарларды, қаулыларда және басқаларды ресімделетін қаржылық сипаттағы
басқару шешімдерін әзірлеген кезде экономикалық және заңи заңдардың
талаптарын өткен шаруашылық кезеңінің қорытындыларын ғана емес, сонымен
бірге келешекті экономикалық талдаудың нәтижелерін, экономикалық-
математикалық әдістермен қаржыны басқарудың автоматтандырылған жүйесін,
басқарудың экономикалық және әкімшілік әдістерінің ұтымды үйлесуін ескерген
жөн. Қаржыны дипломдық басқару іс –қимылға жаңа қаржы әдістерімен
тұтқаларын енгізу немесе ескілерінің күшін жою жолымен келеңсіз
құбылыстарыды уақтылы жеңіп отыруды қажет етеді. Сонымен бірге айқын және
уақтылы экономикалық ақпарат, дипломдық негізделген көрсеткіштер, жоғары
сапалы перспективалық және ағындағы қаржылы жоспарлау талап етіледі. Қаржы
қатынастарының әрбір сферасымен әрбір буынында басқару субьектілері қаржыға
мақсатта ықпал етудің өзіндік әдістермен нысандарын пайдаланады. Мәселе,
қаржыны басқаруда мынадай бірнеше өзара байланыста нақтылы функциялық
элементтерді бөледі: ақпарат, жоспарлау (болжау) ұйымдастыру, реттеу,
бақылау.
Қаржылық ақпараттың дипломдық негізделген жоспарлау мақсаты үшін де,
сондай-ақ бүкіл қаржы процесін оперативті басқару үшін де зор маңызы бар.
Жоспарлау процесіндегі басқару шешімдері қаржы ақпаратына талдау жасау
негізінде қабылданады, ол осыған байланысты жеткілік және ақиқат болуы тиіс
ақпаратты алудың ақиқаттығы мен уақыттылы негізделген шешімдер қабылдауды
қамтамасыз етеді. Қаржылық ақпарат бухгалтерлік, статистикалық және
оперативтік есеп беруге негізделеді.
Жоспарлау (болжау) қаржыны басқарудың жүйесінде маңызды орын алады. Бұл-
жоспарлы тапсырмаларды орындауға қажетті ақша қаражаттарының мөлшерін және
оның көздерін анықтау; орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша
қорлары арасында, ұлттық шаруашылықтың салалары мен әкімшілік- аумақтық
бірліктері арасында қаражаттарды бөлудің оңтайлы үйлесімін белгілеу;
ресурстарды пайдаланудың нақты бағыттарын анықтау және т.б.
Ұйымдастыру- басқарудың барлық буындарының жөнге салынғандығын,
айқындығын, қаржы ақпаратының жоғары нәтижелігін, басқару қызметкерлерінің
жауапкершілігі мен тәртіптілігн білдіреді.
Шағын және орта биснестің қаржыларын басқаруды дұрыс ұйымдастырудың
маңызы зор. Көбінесе қаржыны оперативті басқарудың нәтижесі қаржы
субьектілерінің- қаржы органдарының, салық комитеттері мен қаржы
полициясының және ұлттық шаруашылық салаларындағы қаржы бөлімдерінің толып
жатқан аппараттарының жұмысының қалай ұйымдастырылып отырғанына байланысты
болады. Қаржы аппаратының ұйымдастырылу дәрежесі жоғары болуы тиіс. Бұл
қаржы құрылымдарының барлық қызметкерлерінің біліктілігі мен жеке
білгірлігіне жоғары талаптар қояды.
Қаржылық реттеу- бұл жоспарлы тапсырмалардың орындалуы үшін қаржы
ресурстарын икемді, шебер жұмсау, белгіленген нәтижеден теріс ауытқулардың
барлық түрін алдын алуға және жоюға бағытталған; мұның өзі резервтік
қорлары, жоспардан тыс қаржы ресурстары, пайдаланылмаған қаржылар есебінен
қызметтердің барлық түрлерінде арақатынас пен үйлесімділікті қамтамасыз
етуді білдіреді.
Бақылау басқарудың элементі ретінде жоспарлау процесінде де, сонымен
бірге оперативтік басқару стадиясында да жүзеге асырылады. Ол қоғамда
барлық қаржы процестерін жүргізудің дұрыстығы мен заңдылығын тексеру және
қамтамасыз ету жөніндегі қаржы құқығының нормаларын басшылыққа алып
отыратын қаржы аппаратарының қызметін қамтиды. Бақылау қаржы ресурстарын
пайдаланудың нақты нәтижелерін жоспалы көрсеткіштермен салыстыруға, қаржы
ресурстарын өсірудің резервтерін айқындауға, шаруашылықты неғұрлым тиімді
жүргізудің жолдарын белгілеуге мүмкіндік береді.
Шағын және орта биснестің қаржыларын басқаруда басқа кез келген
басқарылу жүйесіндегідей басқарудың обьектілері мен субьектілері бөлінеді.
Обьектілер ретінде қаржы қатынастарынның сан алуан түрлері бола алады,
басқаруды жүзеге асыратын ұйымдық құрылымдар субьектілер болып табылады.
Қаржы қатынастарын олардың сфераларына сәйкес обьектілердің екі тобын
бөледі: шаруашылық жүргізуші субьектілердің қаржысы, мемлекеттің қаржысы.
Оларға басқарудың мына субьектілері сәйкес келеді: қаржы службалары
(шаруашылық жүргізуші субьектілердің бөлімдері), қаржы және салық
органдары. Қаржыны басқаруды жүзеге асыратын барлық ұйымдық құрылымдардың
жиынтығы қаржы аппараты деп аталады.
Нарықтық экономиканың қалыптасып, дамуы жағдайындағы қаржыны басқару
қаржы бойынша басқару шешімдерін негіздеуді, бүгінде нашар пайдаланып
жүрген әдістерді іске асыруды, басқару функцияларының- реттеудің, қаржы
рыногын қалыптастыру әдістерінің бір элементі ретіндегі қаржы ресурстарын
есебін тауып пайдалануды күшейтуді талап етеді. Бұл жағдайда нарықтық
экономикаға көшкен Шығыс Европа елдерінің де, сонымен бірге әлеуметтік
жағынан бағдарланған нарықтық экономика жағдайында көп жылдар бойы өмір
сүріп отырған капиталистік елдердің де тәжірибесін де ескерген жөн.
Өткен кездің оңтайлы тәжірибесіне келеңсіз қарау қаржының дамуына, оны
басқаруға қайшы келеді: бюджетке төленетін төлемдердің салық нысандары
жеткіліксіз пайдалынады: бюджеттен төленетін субенциялардан бас тарту
болады және т.б. Осы және басқа себептерге байланысты қаржының рөлі
төмендеді. Экономиканы басқаруды қайта құру жаңа қаржы саясатын жасап,
жүзеге асыруды, қаржыны басқарудың қағидалы жаңа әдістеріне көшуді талап
етті. Бұл әдістер экономикаға қаржының реттеуші ықпалын күшейтуді
қамтамасыз етуі, қоғамдық өндірістің тиімділігін өсіруге, әлеуметтік саланы
дамытуға мүмкіндік туғызуы тиіс.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, мемлекеттің қаржысын басқарудың
қолданылып жүрген жүйесінің айтарлықтай кемшіліктері бар. Олардың
бастыларына мыналарды жатқызуға болады.
Біріншіден, өкіметтік операцияларды қамтудың толық еместігі.
Қазіргі кезде өкіметтік операциялардың едәуір бөлігі, биліктің аймақтық
және жергілікті органдарының барлық операциялары. Қаржы министрлігі
тарапынан блатын тиімді бақылаудан тыс қалып қояды. Ең алдымен бұл толып
жатқан бюджеттен тыс қорлардың қаражаттарын, шетелдік субсидилар мен
нәтижелерді пайдалану жөніндегі операцияларға, шетел валютасындағы бюджет
операцияларына, сондай-ақ мезгілі өткен сыртқы берешекке қызмет ету
жөніндегі операцияларға қатысты.
Екіншіден, түсімдерді уақтылы алуға жеткілікті бақылау жасамау.
Қаржы министрлігі, Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі бұл
проблемаларды ойдағыдай шеше алатыны, мемлекеттік басқарудың деңгейлері
арасында салықтық түсімдерді , шығыстарды түзету жүйесіндегі икемділікті
бөлуге бақылауды жолға қояры сөзсіз.
Үшіншіден, мемлекеттік бюджет тапшылығын қаржыландыру жүйесінің
кемшіліктері.
Бұрынғы КСРО- да мемлекеттік бюджеттің тапшылығын қаржыландарудың
дәстүрлі көзі ұзақ жылдар бойы Мемлекеттік банктің пайызсыз кредиттері,
сондай- ақ Жинақ банктеріндегі халықтың салымдары болап келеді. Қазіргі
кезде бұл көздерді пайдалану қиын мәселе болып қалды.
Мемлекеттік бюджет тапшылығын жабудың баламалы қаржы көзі ретінде
пайдалануға болатын мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару бүгінге дейін
кеңінен таралмай отыр. Мұның экономикалық дағдарыстар мен инфляция
жағдайында заңды екенін мойындауға тура келеді.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1997ж. 6 – ші наурызындағы Шағын
және орта бизнесті дамытуды белсендету және мемлекеттік қолдауды күшейту
бойынша шаралар туралы Жарлығына сәйкес Қазақстан Республикасы Үкіметінің,
қазақстандық заңды тұлғалардың және кәсіпкерлердің, халықаралық қаржы
ұйымдарының, шетелдік үкіметтік және үкіметтік емес құрылымдарының
қатысуымен кәсіпкерлікті дамыту қорын құру көзделген.
3. Шетелде шағын және орта бизнестің қаржыларын басқару тәжірибесі
Біріккен Ұлыбритания корольдігі және Солтүстік Ирландия құрамына
Англия, Шотландия, Уэльс және Солтүстік Ирландия кіреді.
Мемлекеттің қаржы саласында қызметін жүргізетін Ұлыбританияның негізгі
заңы болып, Конституция табылады. Британдық Конституция көп ғасырлар бойы
дамып келеді. Басқа елдердің конституцияларына қарағанда, ол тек бір
құжаттылық емес, оның қүрамында мәртебелік құқық, жаяпы және конституциялық
дәстүр. Конституциялық дәстүр – бұл құқықтық санкциямен қамтамасыз
етілмеген тәртіп және тәжірибе жиынтығы, бірақ атқарушы билігінің жұмысы
үшін өте қажетті деп есептеледі.
Ұлыбритания – унитарлы мемлекет. Мемлекеттің басында Ханша тұр.
Конституция бойынша ол атқарушы және биліктің басшысы, сондай-ақ заңдылық
биліктің ажырамас бөлігі болып табылады.
Біріккен Патшалықта жоғары билік пен заңдылықты Вестминстерлік
Парламент жүргізеді және ол 3 бөлімнен тұрады: Ханша, Лордтар палатасы және
қауымдар палатасы.
Ханшаның маңызды функциясы болып, Шотландияның басты атқарушы өкіметін
Бірінші министр мен Премьер-Министрін тағайындау табылады. Сонымен қатар
Ханша басқа министрлердің қызметін бекітеді. Мемлекеттік міндеттерді атқару
барысында Ханшамен кеткен барлық шығындар патша сарайын ұстау үшін
Парламентпен бөлінетін қаражаттар есебінен қаржыландырылады. 1991 жылы бұл
шығындар оңжылдық мерзімге 7,9 млн. фунт стерлинг сомасында бекітілген.
Бұл бөлімнің басты міндеті – қаржы ресурстарына деген қажеттілікті
және оларды қамтамасыз ету көздерін анықтау. Оған кәсіпорын құру және
дамыту үшін қанша қаржы қажет? Қаржыландыру көзінің қасысы ол үшін өте
қолайлы?
Ұлыбританияда шағын және орта бизнесті қаржыландырудың үш негізгі
көзі бар:
1. Өнімді өндіру және өткізу процестеріенде туындайтын ерікті
қаржыландыру.
2. Кәсіпорын пайдасының өндірісті дамытуға жұмсалатын бір бөлігі.
3. Сыртқы қаржы көздері есебінен қаржыландыру.
Кәсіпкер қаржыландыру көздерінің қайсысын таңдайтындығы туралы сиемім
қабылдамастан бұрын, меншікті капиталы арқылы осы мәселені шешуге
мүмкіншілігінің бар не жоқ екендігін анықтап алуы тиіс. Кәсіпкерге бизнесті
бастау үшін 300000 доллар қажет делік. Ол бұл қаржыны несие алу арқылы
қамтамачыз етуі мүмкін. Алайда, осы мәселенің шешімі көбіне кәсіпорының
бизнес түріне, қаржы тұрақтылығына және жалпы экономикалық жағдайға,
мысалға, банктік пайыз мөшерлемесіне, сондай – ақ, кәсіпкердің өзіне және
оның несие алуға деген көзқарасына байланыст. Аталмыш екі әдістің қайсысын
таңдау керектігі кәсіпорын пайдасының әлеуетті маселері, қаржы тәуекелі
және бақылаужеңгейімен анықталады. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде
меншікті капиталды тарту бірінші кезекте акция шығару деленді білдіреді.
Бұл жағдайда кәсіпкер қарыз төлеу негізінде несие алып, оны толығымен
қайтару және акция шығарып, өзіне тиесілі бақылау ауқымын кеңейту ие, әлде
кішірейту жолдарының қайсысын таңдау керектігіне тоқталуы қажет. Қазақстан
қазіргі таңда құңды қағаздар нарығының дамымағандығы, тіркеу жұмыстарының
күрделігі және жұмсалатын шығындар мөлшерінің көптігі салдарынан
кәсіпорындардың барлығының дерлік акция шығаруға мүмкіншілігі болмай отыр.
Сол себептен, көптеген шағын және орта кәсіпорындар өз қаражатты жетпеген
жағдайда тек несие алуға мәжбүр болады.
Дамыған елдерде меншікті капитал жеке инвесторлардың көмегімен және
венчурин капитал мен акция шығару арқылы арттырылады. Кәсіпкерлердің басым
көпшілігінің өз бизнесіне қажетті қаражатты қамтамасыз етуде қаржы
көздерінң түрлілігіне қарамастан меншікті капиталы мен туған туыс, жора –
жолдастарының қаржысын (75%), сыртқы қаржы көздерін (15%) және банк
несиелерін (10%) қолданғандығы зерттеулер нәтижесінде анықталған.
Компанияның жұмыс естеу қарқынына байланысты жаңа қаржыландыру көзі
кәсіпорының меншікті пайдасы да қызмет барысында іске қосылады. Бұл қаржы
көзі арқылы кәсіпорындардың 75% - ы қаржыландырылады. Сондай – ақ жұмыс
барысынды банк несиелерін алуға деген талпыныс өрістей түсіп,
кәсіпорындардың 45% - н қысқа мерзімді, ал 42% - ы ұзақ мерзімді банк
несиелерін қолдануға кіріседі. Капитал тартудың әдісі ретінде ақшалар (10 –
12%) шығарыла бастайды.
Жеке қорлардың, әсірісе, бастапқы кезеңдегі маңыздылығын ескере
отырып, оларды жан – жақты қарастыратын боламыз. Жеке қорларды үш
категорияға болуге болады: жеке қор, туыстарының және жора – жолдпстарының
қорлары және басқа жеке инвесторлар.
Кәсіпкерліктің жеке қоры – ең кең тараған өз қаржыландыру көзі. Бұл
келесі факторлармен түсіндіріледі. Біріншіден, іс енді жаңадан басталып
жатыр және кәсіпорынның қалай дамитыны белгісіз, тәуекел деңгейі жоғары.
Ондай жағдайда несиелік емес жеке капиталмен тәуекел жасаған артығырақ.
Екіншіден егер жаңадан бастаушы, кәсіпкер банкіден несие алатын болса, онда
банк бірінші кезекте, кәсіпкерден белгілі салада жеке қаражаттарын салуды
талап етеді. Үшіншіден, алғашқы бірнеше жылдарда кәсіпорын әдетте қазырды
өтеуге, алынған несиелері үшін пайызды төлуге шамасы болмайды. Сондықтан
кәсіпкерлердің көбісі алғаш кезде бастапқы капиталдық болмауына байланысты
кешіреді. Кәсіпкерлердің мүмкін болатын қаржыландыру көздерін бірінші
кезекте туыстары мен теолдастары арасынан іздей бастауы кездейсоқтық емес.
Кейде жолдастардан және туыстардан алатын қарыз қаржыландыруды артықшылығы
белгілі. Бірінші кезекте, бұл жерде қажетті құжаттарды толтыру бойынша
үлкен жұмыстар жүргізу қажет емес егжей – тегжейлі қаржылық талдау талап
етілмейді, себебі барлығы жеке қарым – қатынастар мен сенімді қалыптасады.
Сонда да кәсіпкер бұл қарызды мүмкіндігінше тез қайтаруды жоспарлау керек
және бұл міндеттер жазбаша бекітілген болуы керек.
Көптеген бастаушы кәсіпорындар жаңа құрал – жабдық сатып алудың орнына
оны жалға алуды қалайды. Жалға алу мерзімі әдетте 3 жылдан 5 жылға дейін
созылады. Кәсіпорын жалгерлік төлемді төлеуі қажет және қурал – жабдықты
тікелей мақсатына қарай пайдалануға міндеттенеді. Кәсіпорынға жалға алу
нусқасын пайдалану тиімді болатындығының, бірнеше себептері бар:
1. Фирманың бірден қымбат тұрал – жабдықтар алуға барлық кезде жағдайы
болмайды.
2. Банк құрал – жабдық арендасын төлеуге бірден несие беруі мүмкін.
3. жалға алынған қурал – жабдықтар моральдық ескеру жағдайында үлкен
шығындардан құтылуға мүмкіндік береді.
Сонымен бірге кәсіпкер құрал – жабдықты сатып алу немесе жалға алу
деген мәселені шешпес бұрың барлық факторларды ескеріп және салыстыруы
қажет: арендалық төлем, салық төлемдері, құрал – жабдықты орнатудың
қиындығы және т.б.
Қаржыландырудың келесі маңызды қайнар көзі – коммерциялық банктер.
Банктік несиенің берілуінің барлық кезде артықшылығы болғанымен оның
келешіліктері де бар, соның ішінде жоғарғы пайздық төлем, белгілі бір
мерзімде несиені қайтару қажеттілігі, төлемді алдын ала анықталғанграфик
бойынща жүзеге асыру, срңында жеке кепілдіктер беру сияқты. Несиені қайтару
мерзімі несиенің түріне байланысты қысқа және ұзақ мерзімді. Мысалы, несие
желілері несиелеудің қысқа мерзімді түрі ретінде ғана пайдаланылады және
әдетте бір жылға ашылады. Кейде банк шектеу қоры мүмкін – жыл 1 ай.
Банк кәсіпкердің жеке кепілдемесіне мүдделі. Егер сөз корпорация
жөнінде болса, онда проблема қиындай түседі. Өйткені, бұл жерде корпорация
жөнімде болса, онда проблема қиындай түседі. Өйткені, бұл жерде корпорация
меншігі кәсіпкердің меншігіне тең келмейді және корпорация мүшелерінің
жауапкершілігі салынған капиталдың көлемімен шектемді менеджерлерінен
қосымша жеке кепілдіктері және корпорация мүшелерінің жауапкершілігі
салынған капиталдың көлемімен шектеледі. Банк корпорацияның шешуші
менеджерлерінен қосымща жеке кепілдіктерді талап етуі мүмкін.
Сонымен, банктің кәсіпорынды несиелеуден бас тартуы мүмкін келесі
себерді болып көрсетуге болады:
- банктің бизнестің мәнің немесе бизнес жұмыс істейтін саланы толық
түсінбеуі;
- кәсіпорын шығыстарының кірістерінен артып кетуі, теріс қаржылық
көрсеткіштер;
- меншік иелерінің қарызды қайтаруға жеке кепілдеме беруді қаламауы;
- кәсіпкер және оның командасының бизнестің ашылуына нашар дайындалуы;
- бұрын қарызды қайтаруда проблемасы болған;
- несиелеудің кейбір түрлерінщектейтін, меклекеттік реттеудің болуы;
- аймақтық экономикалық немесе әлеуметтік дамудың төмен деңгейі және
экономикада тұтастай несие ресурстарының жетіспеуі.
2. ЖШС МҰРАГЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ НӘТИЖЕЛЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ БОЙЫНША ТАЛДАУ
2.1 ЖШС Мұрагердің техникалық-экономикалық сипаттамасы
ЖШС Мұрагер Семей қаласында ірі төсек жабдықтарын және киім
тігетін шығаратын бірден бір кәсіпорын.
Қазіргі таңда кәсіпорында жұмыс істейтін жұмысшылар саны 80 адам,
соның ішінде негізгі өндіріс жұмысшылары 41 адамды құрайды.
Кәсіпорын құрамыны келесідей цехтар кіреді:
1. Матрац жасау
2. Көрпе жастық жасау
3. Әскери киімдер
4. Медицина киімдері
5. Ескі көрпе жастықты өңдеу
ЖШС Мұрагер өндірістік цехы шет елден және отандық жоғары
сапалы технологиялық құралдармен жабдықталған. Кәсіпорын құрылған күннен
бастап онда өнімнің сапасын бақылап отыратын ішкі фирмалық жүйе
(лаборатория) жұмыс істейді.
Кәсіпорын стратегиясы:
- тұтынушыларға өнімдерді жеткізу, толық қызмет көрсету,
ассортиментті кеңейту;
- тұтынушы нарығын зерттеу, өнім бәсекелестігін жоғарылату, жеке
тапсырыстарды орындау;
- сауда жүйесінің жұмысын бақылау.
Фирма саясаты тауар айналымын және өндіріс шығындарын азайту,
бұл нарықтың көп бөлігін жаулап алуға көмектеседі.
Осы стратегияны жүзеге асыратын, барлық бөлімшелердің қызметін
байланыстыратын маркетинг бөлімі жұмыс істейді. Бұл бөлім фирманың жарнама
саясатымен айналысады және кәсіпорынның жұмысында жаңа бағыттарды анықтау
үшін нарықты зерттейді.
Кәсіпорын жоспары өнімді өткізу жоспарымен тығыз байланысты.
Шикізат пен құралдарды жеткізушілер ЖШС Гелиос, ЖШС Ардагер,
ЖШС Әділет, АМЗ – Семей, сонымен қатар Новосібірдегі Союз продукт және
тағы басқа ресейлік фирмалар.
ЖШС Мұрагер киім заттарын қаламыздағы сауда нүктелеріне жеткізуді
жеңілдету үшін маманданған машиналар саябағы бар. Шығарылған өнімді тарату
фирманың сауда нүктелері арқылы жүзеге асырылады.
Бүгінгі таңда ЖШС Мұрагер нарыққа елуге жуық әртүрлі өнім
түрін шығарады. Кәсіпорынның барлық өнімдері экологиялық таза шикізаттан
дайындалады. Технологиялық процесстің үздіксіздігі және заттарының сақталу
мерзімдерінің шектеулілігі аяқталмаған өнім резервтерін қалыптастыруға
мүмкіндік бермейді. Өнім сауда жүйелерінің тәуліктік тапсырыстары бойынша
өндіріледі.
Дайын өнім сапасын бақылауды стандартқа және республикалық
техникалық жағдайларға сай тәуліктік технологтар жүзеге асырады.
Жоғары сапалы өнімнің қажетті мөлшерін және ассортиментін қамтамасыз
ету үшін дайын өнімнің тағайындалған нормасын және өндірістің
технологиялық тәртібін қатаң сақтауға бағытталған өнімнің технологиялық
жоспары құрылады.
Өнімнің әрбір түрі үшін бекітілген технологиялық нұсқаулар
негізінде өндірістік рецептура, дайындау тәртібі және технологиялық
мөлшері анықталады. Технологиялық нұсқаны таңдау кезінде өнімнің жоғары
сапасы және тауарлық түрі шешуші мәнге ие болады.
ЖШС Мұрагер тұтынушылары болып қаланың 112 кәсіпкерлері,
дүкендері, дүңгіршектері және басқа да әріптестері, сонымен қатар қала
тұрғындары табылады. Кәсіпорын оларға өзінің өнімін жеткізеді және бірлесіп
жұмыс атқарады. Оның ішінде: Дана сауда үйі, Мерей-Адлен, Семей
базары, Восход, Айдана, Жібек жолы, Морозко, Жібек Жолы, Семей
сауда дүкендері, Арлан фирмасы, ЖШС Арбис, Экспресс, Байжан,
Наятиль-Нафис, ТПФ Арна, Семей–Коонтрог, ФК Ромат, Балапан-Транс,
Бунашам, Сенім LTD.
Кез - келген өндірістік кәсіпорында өндірістік шаруашылық
қызметті ұйымдастыру үшін басқарушылық құрылымның болатыны сөзсіз.
Ендігі кезекте ЖШС Мұрагер ұйымдастырушылық құрылымы: ол жоғары
маманданған арнайы білімі бар мамандармен қамтылған. Негізгі цех
жұмысшыларының үлкен өндірістік тәжірибесі және арнайы білімі бар.
Негізінен кәсіпорынды президент басқарады. Одан кейін орындаушы
директор. Орындаушы директорға қарасты төрт вице – президент бар. Олар:
- өндіріске жауапты;
- техникалық сұрақтарға жауап беруші;
- коммерциялық сұрақтарға жауапты;
- экономикалық және қаржылық сұрақтарға жауаптылар.
Бірінші президент орынбасарының қарамағында зауыттар, элеватор,
өндірістік техникалық лаборатория, тасымалдау цехы және шикізат дайындау
бөлімі кіреді. Ал екінші, техникалық сұрақтарға жауапты президент
орынбасарының бақылауында: өндірістік техникалық бөлім, басты механик, киім
бөлімі (киім цехы), басты энергетик (жылу цехы, энергоцех). Ендігі
президент орынбасары ол- коммерциялық сұрақтарға жауап беруші. Оған мыналар
қарасты: маркетинг бөлімі, дайын өнімдер қоймасы, сауда бөлімі, ас бөлме.
Экономика және қаржы сұрақтарына жауап беруші президент
орынбасарына қарасты келесілер: экономика және қаржы бөлімі, бухгалтерия,
шикізат дайындау бөлімі, тасымалдау цехы.
Орындаушы директорға келесілер қарасты: бухгалтерия, заң
бөлімі, қамтамасыз ету бөлімі, жалпы бөлім, қауіпсіздік бөлім басқарушысы,
еңбек жағдайындағы қауіпсіздік, экология, күзету қызметі, өрт қауіпсіздігін
қорғау бөлімдері.
Ал мамандар бөлімі тікелей президентке жауап береді.
Осындай ұйымдастырушылық нәтижесінде кәсіпорын нарықтық
экономика жағдайында өз потенциалын сақтап қана қойөңдеу, күннен – күнге
арттыруда. Бұл туралы екінші бөлімде технико – экономикалық көрсеткіштер
арқылы дәлелдеме айтылады.
Кәсіпорынның дамуының бірден – бір себебі, осы кәсіпорындағы
қызметкерлердің біліктілігінің нәтижесі. Яғни, сол қызмеркерлер барлық
ұйымдастыру істерінің иелері. Ол кесте 1-де көрсетілген.
Кесте 1- ЖШС Мұрагер негізгі бөлімінің құрамы
Басқару аппараты 12 адам 2,5%
Технико- өндірістік қызметі 23 адам 4,8%
Есеп және қаржылық қызмет 14 адам
Коммерциялық қызмет
Заң қызметі 3 адам 10,2%
Негізгі өндіріс 271 адам 0,6%
Көмекші өндіріс 110 адам 56,2%
Барлығы 482 адам 22,8%
Әрбір бөлімнің, цехтың қызметкерлері және жұмысшылары өзара
тығыз байланысты. Кәсіпорынның әрбір қызметкері, маманы, жұмысшысы
техникалық қауіпсіздік ережесін білуге міндетті.
Аталған кәсіпорында сызықтық және функционалды басқару құрылымы
қолданылады. Бірінші жағдайда басшылар арасындағы өзара ақпарат алмасу
болса, ал функционалды өзара бөлімшелер арасында тең дәрежеде қолданылады.
Кәсіпорынның басқару құрылымы ұйымдастырудың міндеті мен мақсатын нақты
айқындауы керек. Басқару органдары мен жұмысшылар бөлімінде еңбекті тиімді
бөлу қарастырылады. Басқару құрылымын қалыптастыруда маңызды фактор болып
технологиялық ақпараттың даму деңгейі табылады.
Жоспарлы экономикалық қызмет бөлімінің сипаттамасы
Кәсіпорынның экономикалық жоспарлау жұмысын іске асырады. Ұйымның
өндірістік, қаржылық және коммерциялық қызметтерінің орта мерзімді және
ұзақ мерзімді кешенді жоспарларды құруды басқарады.
Ұйым қызметінің барлық түрлерін экономикалық талдау жүргізіп,
материалдық, қаржылық және еңбектік ресурстарды тиімді пайдалану, еңбек
өнімділігін, шығарылатын өнімнің бәсекелестік қабілетін жоғарлату,
өндірістің рентабельділігін арттыру, пайданы көбейту, өндірістік емес
шығындарды азайту шараларын жүзеге асырады.
Негізгі техникалық- экономикалық көрсеткіштерін сипаттау үшін
кәсіпорынның ақырғы үш жылдық нәтижесін қарастырамын.
ЖШС Мұрагер шаруашылық қызмет нәтижелері өндіріс көлемінің өсуімен,
өнімді таратумен және шығарылатын өнім номенклатурасымен, сонымен қатар
негізгі қызметтен пайданың өсуімен сипатталады.
Жоспар бойынша 304 810 мың теңге болса, нақты таратылған
312 655 мың теңге. Аталған кезеңге сәйкес өнімді тарату көлемі 2 есеге
өсті. Өсу қарқыны 98 % құрайды. “Шаруашылық қызметтің негізгі техникалық –
экономикалық көрсеткіші” 2005 – 2006 жылы жылы тауарлы өнім 164425 мың Өсу
қарқыны 2004 жылы – 282, 5%, 2005 жылы – 143,8 %. 2004 – 2006 жылдарға
қарағанда тауарлы өнімді тарату 142553 мың теңге сомасына өсті 188,3%,
ал өсу қарқыны 288,3%. Өнімді тарату және өнімді өндіру арасында. Жоспар
бойынша 304 810 мың теңге болса, нақты таратылған 312 655 мың теңге.
Аталған кезеңге сәйкес өнімді тарату көлемі 2 есеге өсті. Өсу қарқыны 98 %
өсті. Дайын өнімді тарату динамикасы 2002 жылы басқаларға қарағанда
желтоқсан айында 139 195 мың теңге деңгейде таратылды. Дайын өнімді
таратудың ең төменгі деңгейін тарату қаңтар айында 17 714 мың теңге. Тауар
өнімінің көлемі. 2003 жылы жоспар бойынша 112 724 мың теңге болса, 108 225
мың теңге сомасында өнім шығарылды. Ол 96 % құрады.
Соның ішінде:
Төсектер – 90,2 %
Көрпе жастық жасау – 98 %
Матрац өнімдері - 105 %
Әскери киім өнімдері – 105 %
Талдау нәтижелері көрсеткендей жастық өнімдері және жастық
өнімдері бойынша тауарлы өнім көлемі орындалмаған.
Бұл қала нарығында оларды
таратудың төмен деңгейімен болды.
Өткен жылы тауар өнімдерінің көлеміне қарағанда 1,5 есе өзгерді.
Өсу қарқыны 47% Зауытшілік айналым тауар өнім көлемі бойынша 15990
мың теңгені құрады. Есептік кезең бойынша негізгі цехтармен 2419 бірлік
өңдірілді.Соның ішінде көрпе өнімдері-622,6, жастық өнімдері-286,7,
матрацөнімі -363,2%, әскери киімдер цехы 93,3,%. Былтырғы жылмен
салыстырғанда өнім 374 бірлікке көп. Көбею барлық өнім түрлері бойынша
болды. Көрпе өнімі 76,1, матрац үй өнімі – 22,2, әскери киімдер – 244,2,
өңдеу цехы – 168. Өнімнің өзіндік құны. Қарастырылған үш жылда
өндірілетін өнімнің өзіндік құны өсті. Аталған тенденцияны түсіндіретін
көрсеткіш 1 теңгеге тауарлы өнім есептік жылда өткен жылмен салыстырғанда
11,7 төмендеді. 2003 жылмен салыстырғанда төмендеу 17,9 және 13,8 тиынды
құрады. Фирманың пайдасы мен рентабеьділігі. 2004 жылы алған пайда 222 142
мың теңге болды. Кәсіпорынның жалпы пайдасында үлкен үлесті цемент цехы –
10577 мың теңге 132,2 % және өңдеу цехы 103 63 мың теңге. 31,5%. Ең төменгі
үлес гипсокартон цех - 2%. Өткен жылмен салыстырғанда 74495 мың теңге пайда
алынды. Соның ішінде:
- 1 теңгеге таратылған өнімнің шығынның төмендеу есебінен
- тарату көлемінің ұлғаюымен.
Айналымға түспеген: дайын өнім қалдығынан 1192,7 мың теңге ,
соның ішінде 263,6 мың теңге. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz