Бюджет жүйесінің құрылымы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. ЖАЛПЫ БЮДЖЕТ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК, ОНЫҢ ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНДЕГІ АЛАТЫН ОРНЫ
1.1. Бюджет жүйесінің мәні мен мазмұны
1.2. Бюджет жүйесінің құрылымы
1.3. Бюджетті жоспарлау мен болжаудың механизмі
2. ҚАЗАҚСТАН РЕПУБЛИКАСЫНЫҢ 2004-2005 ЖЫЛДАРДАҒЫ БЮДЖЕТІНІҢ
ОРЫНДАЛУЫНА ТАЛДАУ ЖӘНЕ 2006-шы ЖЫЛҒА БЮДЖЕТТІК БОЛЖАМЫ
2.1. Қазақстан Республикасының 2004-2005 жылдардағы бюджетінің
орындалуына талдау
2.2.Қазақстан Республикасының 2006-шы жылға бюджеттік болжамы.
3. НАРЫҚ ЭКОНОМИКАСЫНДА БЮДЖЕТТІ ЖОСПАРЛАУ МЕН БОЛЖАУДЫҢ НЕГІЗГІ
БАҒЫТТАРЫ.
3.1. Бюджетті жоспарлау мен болжаудың негізгі проблемалары
3.2. Бюджетті жоспарлау мен болжауды жетілдірудің жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ.
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда көптеген дамыған
мемлекеттерде бюджет жүйесі ең маңызды мәселе. Бюджет жүйесінің экономикада
алатын орны, өндірістік қатынасқа әсері негізгі, өзекті, мәселелердің бірі
болып табылады. Кез-келген елдің мемлекеттік бюджетінің қаржылық
көрсеткіштеріне қарап, сол мемлекеттің экономикалық, қаржылық жағдайын
байқауға болады. Бюджет жүйесі – бұл қаржы жүйесінің маңызды бір бөлігі.
Бюджет – бұл жалпы категория. Қаржыға қатысты жеке экономикалық
категория. Ол қаржыдан, тек қаржылық байланыстардың көрінісінің әртүрлі
дәрежесімен ерекшеленеді. Осы мемлекеттік бюджет арқылы мемлекеттің әртүрлі
салалары қаржымен қамтамассыз етіліп отырады. Мемлекеттік бюджеттің қызмет
етуіне кедергі болатын негізгі проблема – бұл инфляция дейтін тажал. Яғни
ұлттық валютаның құнының төмендеуі бюджеттік шығыстардың көбеюіне әкеліп
соғады.
Қазақстан Республикасының бюджетін толықтырып отыру
мемлекетіміздің салық саясатымен тығыз байланысты. Яғни бюджетке түсетін
түсімдерді құраушы көздер – бұл салық және басқа да бюджетке төленетін
міндетті төлемдер. Соның ішінде, яғни салық түсімдерінің жоғарғы пайызын
көрсететін бұл қосылған құн салығы және корпоративтік табыс салығы. Бұл тек
қана Қазақстан Республикасында ғана емес, сонымен қатар, көптеген дамыған
мемлекеттерде де осылай. Жалпы айтсақ, экономика мен мемлекеттік бюджет
екеуі тығыз байланысты. Екеуі де маңызды. Мемлекеттің экономикасын бюджет
жүйесінсіз басқару – бұл менің ойымша бір қолмен шапалақтағанмен тең.
Менің диплом жұмысым үш тарау, қорытынды, қолданылған әдебиеттер
тізімі және тағы да басқа қосымша беттерден тұрады.
Диплом жұмысымның мақсаты бюджет жүйесінің қаржылық
көрсеткіштеріне сүйене отырып, нарықтық жағдайларда олардың оңтайлы шешімін
қалыптастыру және орналастыру мәселелерін зерттеу болып табылады.
1-тарауда мен жалпы бюджет жүйесінің мәнін ашуға тырыстым,
“жүйе” деп аталғандықтан оның әрине бірнеше құрылымы болады, осы
құрылымдарына да жеке-жеке түсінік беріп өттім. Яғни оларды атап айтатын
болсақ, олар – мемлекеттік бюджет, жергілікті бюджет және арнайы
аймақтардың бюджеті. Сонымен қатар, осы құрылымдардың экономикада атқаратын
қызметіне тоқталдым. Мысалы, мемлекеттік бюджеттің қаржысы көбіне
республикалық маңызы бар мәселелерді шешуге жұмсалады, мәселен,
жалпымемлекеттік маңызды салаларға қаржы бөлу, соның ішінде әлеуметтік
сала, құрылыс, жалпымемлекеттік қызмет көрсету және т.б. Әлеуметтік салаға
жұмылдырылған қаржы әрине халықтың тұрмыстық жағдайын жақсарту үшін, ал
құрылыс – бұл экономикалық дамудың негізгі локомотиві.
2-тарау аналитикалық тарау болғандықтан мен Қазақстан
Республикасының 2004-2005 жылдардағы республикалық және жергілікті
бюджеттердің орындалуына талдау жасап өттім, яғни 2004 жылға республикалық
және жергілікті бюджеттің кірістері мен шығыстарын, оның кірістерінің
қандай қызметтерден келіп түскенін және осы түсімдердің маңызды бөліктерін
қай қызмет құрайтынын қарастырдым. Бұл талдау бойынша менің түйіндегенім
бюджеттік түсімдердің маңызды бөлігін құрайтын бұл – салық. Яғни соның
ішінде корпоративтік табыс салығы мен қосылған құн салығы. Сонымен қатар,
мен 2005 жылғы республикалық бюджеттің шығыстарының маңызды бөлігін -
әлеуметтік сала, жалпымемлекеттік қызмет көрсету және қорғаныс, ал
жергілікті бюджет шығыстарының елеулі бөлігін ресми трансферттер,
өндірістік сала және әлеуметтік сала құрайтынын көрсетіп өттім және де осы
2005 жылғы республикалық және жергілікті бюджеттердің орындалуын 2004
жылмен салыстыра отырып тапшылығымен немесе артықшылығымен орындалғанын
көрсеттім. Содан соң осы 2005 жылдағы Қазақстан Республикасының
инвестициялық саясатына тоқталдым. Яғни републикалық бюджеттің еліміздің
барлық облыстарына жұмылдырылған инвестиция көлемін қарастырдым. Бұл
жөнінде түйіндегенім инвестициялар Республикамыздың негізгі капиталдарына
жұмсалғандықтан инвестицияның маңызды бөлігі Атырау облысына
жұмылдырылғанын көрсетіп өттім. Өйткені бүгінгі күні Қазақстан шикізат
өндіруші мемлекет болғандықтан негізгі байлығымыз бұл – мұнай. Сонымен
қатар осы 2005 жылдың негізгі капиталға салынған инвестициялардың
көрсеткіштерін 2004 жылдың көрсеткіштерімен салыстырып талдау жасадым.
3-тарауда мен ең алдымен Қазақстан Республикасының бүгінгі
таңдағы бюджетті жоспарлау мен болжаудағы негізгі проблемаларына тоқталдым.
Және осы проблемаларды шешу арқылы жаңа жетістіктерге қол жеткізуді
қарастырдам. Яғни Қазақстан Республикасында бюджетті жоспарлау мен
болжаудың жетілдіру жолдарына шолу жасап өттім.
Жұмыстың ақпараттық негізі ретінде Қазақстан Республикасының
ресми нормативтік құқықтық және заңнамалық актілері, Қазақстан Республикасы
Президентінің қаулылары, Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің
жылдық басылымдары қолданылды.
1. ЖАЛПЫ БЮДЖЕТ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК, ОНЫҢ ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНДЕГІ АЛАТЫН ОРНЫ.
1.1. Бюджет жүйесінің мәні мен мазмұны.
Бюджет жүйесі дегеніміз – мемлекеттің заңды ұйымдармен,
азаматтармен және аймақтрмен бюджеттерді орталықтандырылған ақшалай қорды
құру және пайдалану, оларды жасау және іске асыру әдістері мен тәсілдерінің
қаржылық қатынастарының жиынтығы. Сонымен бірге осы қатынастарды басқару
органдарының жиынтығын айтамыз.
Бюджет жүйесінің негізі болып мына аталған қаржылық қатынастар
есептелінеді:
1. Орталықтандырылған ақшалай қорды құру және шығындарды бюджеттен
қаржыландыру процесіндегі мемлекетт пен кісіпорын арасындағы қатынас;
2. Бюджеттік қаржыландырудағы өндірістік емес саладағы ұйымдар,
мекемелер мен мемлекет арасындағы қатынас;
3. Мемлекет пен халық арасындағы бюджет табыстарын құру және әртүрлі
өтемдерді төлеу, және жағдайы төмен азаматтарға әлеуметтік көмек
көрсету жөніндегі қатынас;
4. Қаржылық банк жүйелері институттары арасындағы (Қаржы министрлігі,
Ұлттық банк, Тұранәлембанк және т.б.) қатынас;
5. Мемлекеттің шет елдермен орталықтандырылған ақшалай қорлар құру
процесіндегі қатынастар және т.б.
Қаржылық қатынастардың осы түрлерінің бәрі мемлекет дайындаған
принциптері мен құқықтық нормалары негізінде басқарылып реттеледі және
жақсартылады.
Бюджет жүйесі экономикалық қатынастарға және құқықтық нормаларға
негізделген түрлі деңгейлер бюджеттерінің, сонымен бірге бюджет процесі мен
қатынастарының жиынтығын білдіреді. Әртүрлі елдердің бюджет жүйелері өзінің
құрылымы, бюджеттердің жекелеген түрлерінің саны жағынан түрліше болып
келеді, өйткені олардың аумақтық құрылысы мен аумақтық бөлінісіне
байланысты болады.
Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық-мемлекеттік құрылымымен
анықталады. Мемлекеттің федеративтік және унитарлық құрылымы болуы мүмкін.
Федеративтік мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буыннан тұрады:
- мемлекеттік бюджет немесе федералдық бюджет немесе орталық мемлекеттің
бюджеті;
- федерация мүшелерінің бюджеттері (АҚШ-та – штаттардың, ГФР-да –
жерлердің, Канадада – провинциялардың, Ресейде – федерация
субъектілерінің бюджеттері);
- жергілікті бюджеттер.
Унитарлық мемлекеттерде екі буынды бюджет жүйесі қолданылады:
орталық (республикалық) бюджет және толып жатқан жергілікті бюджеттер. Екі
жағдайда да бюджеттердің оқшаулану мен дербестігінің түрлі дәрежесі болуы
мүмкін, бірақ, әдеттегідей, әлеуметтік-экономикалық процестерді басқаруды
орталықтандыру деңгейіне байланысты төменгі бюджеттерге қатынасы бойынша
белгілі бір реттеуші рөл орталық бюджетте сақталады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі бюджет құрылымының
унитарлық типімен анықталады, өйткені Қазақстан – федералдық емес,
басқарудың Президенттік нысаны және сайланатын Парламенті бар унитарлық
мемлекет.
Бюджет жүйесі мемлекеттің қаржы жүйесінің құрамдас бөлігі ретінде
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық міндеттерін шешуде маңызды рөл
атқарады. Сондықтан бюджет жүйесінің салық жүйесімен және қаржы жүйесінің
басқа да компоненттерімен өзара байланыста қызмет етуі механизмін теориялық
және практикалық жағынан зерттеп білу нарық жағдайында көкейкесті
проблемаға айналады. Елімізде бюджет жүйесін реформалау және жаңа бюджет
жүйесін құру 1993 жылдан басталды. Бір айта кетерлігі, әзірге бюджет
жүйесін құру мен жетілдіру салық жүйесін және қаржы жүйесінің басқа да
элементтерін реформалаудан артта қалып келеді. Мұның өзі белгілі бір
дәрежеде республикадағы біртұтас қаржы жүйесінің қызмет етуі механизміндегі
жүйелікті бұзады.
Мемлекеттік органдардың өздерінің функцияларын орындауы үшін
басқарудың барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Осы
мақсатпен әр елде аймақтардың шаруашылығын, әлеуметтік сферасын, әрбір
әкімшілік-аумақтық бірліктерді абаттандыруды, заң шығарушы билікті, басқару
аппаратын ұстауды және басқа шараларды қаржыландыру үшін олардың ақша
ресурстарын жұмылдыруды қамтамассыз ететін бюджеттер тармақтарының желісі
құрылады. Бюджеттердің жекелеген түрлерінің кірістері мен шығыстарын
қалыптастыру, оларды теңдестіру процесінде заңмен реттеліп отыратын белгілі
бір қаржылық өзара қарым-қатынастар пайда болады. Осы элементтердің барлығы
– бюджет жүйесін ұйымдастыру мен құрудың қағйдаттары, оның буындарының
өзара қатынастары мен байланысының ұйымдық нысандары, бюджет құқықтарының
жйынтығы – бюджет құрылысын құрайды.
Дүние жүзінің әртүрлі елдерінде бюджет құрылысы мемлекеттің
құрылысына, аумақтық-әкімшілік бөлінісіне, экономиканың даму деңгейіне және
нақтылы мемлекеттің басқа айрықша белгілеріне байланысты өзгешеліктермен
ерекшеленеді.
Қазақстан Республикасында жиынтығында мемлекеттік бюджетті
құрайтын бекітілетін, атқарылатын және дербес болып табылатын мынадай
бюджеттер жұмыс істейді (1-ші суретті қараңыз):
- республикалық бюджет;
- облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті;
- аудандық (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті.
Сурет 1 – Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі.
Қазақстанда төтенше немесе соғыс жағдайында төтенше мемлекеттік
бюджеттің әзірленуі, бекітілуі және атқарылуы мүмкін.
Бюджет кодексіне сәйкес, мемлекеттік бюджет араларындағы өзара
өтелетін операцияларды есепке алмағанда, республикалық және жергілікті
бюджеттерді біріктіретін, талдамалық ақпарат ретінде пайдаланылатын және
бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет.
Мемлекеттік (республикалық) және жергілікті (муниципалдық)
бюджеттер кез-келген басқа мемлекеттердегідей Қазақстан Республикасы қаржы
жүйесінің орталық буыны болып табылады. Бюджет – мемлекеттің қажетті
атрибуты және оның егемендігінің негізі. Бюджеттің көмегімен тиісті
мемлекеттік және муниципалдық құрылымдарының ақша қорлары құрылады, бұл
қорлар олардың жалпы маңызды міндеттерін орындауды қамтамассыз етеді,
мемлекеттік билік пен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының функцияларын
жүзеге асырудың қаржылық негізін жасайды. Бюджеттерде мемлекеттің қаржы
ресурстарының аса ірі бөлігі шоғырландырылады. Бюджетте қаржы ресурстарын
шоғырландыру мемлекеттің қаржы саясатын ойдағыдай жүзеге асыру үшін қажет.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің басты бөлігі
республикалық бюджетте шоғырланған.
Республикалық бюджет – бұл салықтық және басқа да түсімдер
есебінен қалыптастырылатын және орталық мемлекеттік органдардың, оларға
ведмостволық бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын
қаржымен қамтамассыз етуге және мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық
бағыттарын жүзеге асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Жергілікті бюджет (әкімшілік-аймақтық бірліктердің бюджеттері) –
облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті,
аудандардың (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті.
Бюджет кодексімен айқындалған салықтық және басқа да түсімдер
есебінен қалыптастырылатын және облыстық деңгейдегі жергілікті мемлекеттік
органдардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың оларға
ведмостволық бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын
қаржымен қамтамассыз етуге және тиісті әкімшілік-аумақтық бірлікте
мемлекеттік саясатты іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры
облыс бюджеті, республикалық маңызы бар қала астана бюджеті болып табылады.
Бюджет заңнамасымен айқындалған салықтық және басқа да түсімдер
есебінен қалыптастырылатын және ауданның (облыстық маңызы бар қаланың)
жергілікті мемлекеттік органдарының, оларға ведмостволық бағынышты
мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамассыз
етуге және тиісті аудандағы (облыстық маңызы бар қаладағы) мемлекеттік
саясатты іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры (облыстық
маңызы бар қала) бюджеті болып табылады.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан
Республикасының заңымен жергілікті бюджеттер маслихаттардың шешімдерімен
бекітіледі.
Төтенше мемлекеттік бюджетті бюджеттік жөніндегі орталық
уәкілетті орган әзірлейді және ол Қазақстан Республикасының заңдарында
белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен
бекітіледі.
Қазақстан Республикасының бүкіл аймағында төтенше немесе соғыс
жағдайын енгізу және оның күшін жою туралы Президенттің Жарлығы төтенше
мемлекеттік бюджетті енгізуге және оның қолданылуын тоқтатуға негіз болып
табылады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қабылданғаны туралы Қазақстан
Республикасының Парламенті дереу хабардар етеді. Төтенше мемлекеттік
бюджеттің қолданылу уақытына тиісті қаржы жылына арналған республикалық
бюджет туралы заңның және тиісті қаржы жылына арналған барлық деңгейлердің
жергілікті бюджеттері туралы маслихаттар шешімдерінің қолданылуы тоқтатыла
тұрады. Төтенше мемлекеттік бюджет төтенше немесе соғыс жағдайы енгізілген
мерзім ішінде қолданыста болады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қолданылуы тоқтатылғаннан бастап
республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы тиісті қаржы жылына
арналған барлық деңгейлердің жергілікті бюджеттері туралы маслихаттардың
шешімдеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының жекелеген жерлерінде төтенше жағдай
енгізілген ретте төтенше мемлекеттік бюджет енгізілмейді.
Қазақстан Республикасының бірнеше аймақтарының аумақтарында бір
мезгілде төтенше жағдай енгізуге төтенше жағдайдың зардабы ұлттық
мүдделерге және республиканың экономикалық қауіпсіздігіне нақты қатер
төндіруі мүмкін болатын ретте ғана төтенше мемлекеттік бюджет енгізуге
негіз бола алады.
Бюджет жүйесінің жұмыс істеуі бюджеттердің әртүрлі деңгейлерінің
өзара байланысына негізделеді және оларды жоспарлау, әзірлеу, қарау,
бекіту, атқару, бақылау тәртібімен, сондай-ақ республикалық және жергілікті
бюджеттердің атқарылуы туралы есеппен қамтамассыз етіледі.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі мемлекеттік бюджет
жүйесіне кіретін барлық бюджеттердің бірлігі, дербестігі, толықтығы,
реалистігі, дәйектілігі, жариялылығы және тағы басқа қағидаттарына
негізделеді.
Бюджеттің бірлігі қағидаты – бюджет жүйесін ұйымдық-экономикалық
орталықтандырудың дәрежесін білдіреді. Қазіргі кезде биліктің жергілікті
органдарының дербестік алуымен және оларға қаржы ресурстарын иелену
жөніндегі құқықтардың берілуімен байланысты бұл қағидат біршама әлсіреді.
Бюджет жүйесінің бірлігі бірыңғай қаржы саясатын қамтамассыз етуге
бағытталған және ең алдымен Қазақстан Республикасы егеменді мемлекетінің
жалпы экономикалық және саяси негізін тірек етеді. Ол реттеуші кіріс
көздерін пайдалану арқылы барлық деңгейдегі бюджеттердің өзара іс-қимылына,
төменгі деңгей бюджеттерінің теңгерімділігі үшін оларды қаржылық қолдауға,
сондай-ақ ішінара қайта бөлудің мақсатты және аумақтық бюджет қорларын
жасауға да негізделген.
Бюджеттердің бірлігі бірыңғай бюджет заңнамасын қолданумен, соның
ішінде Үкімет бекіткен бірыңғай бюджеттік сыныптамасын, бюджет процесін
жүзеге асырудың бюджет рәсімдерін пайдаланумен қамтамассыз етіледі. Бюджет
жүйесінің бірлігі салық саясатын қоса бірыңғай әлеуметтік-экономикалық
саясат арқылы іске асырылады.
Алайда бюджеттердің бірлігі бюджет жүйесін құрудың маңызды
қағидаты болып отырған оның жеке буындарының дербестігін жоққа шығармайды.
Бюджеттердің дербестігі қағидаты түрлі деңгейдегі бюджеттердің арасындағы
түсімдерді тұрақты бөлуді белгілейді және оларды жұмсаудың бағыттарын
анықтайды.
Биліктің әрбір органы өз бюджетін жасайды, бекітеді және оны
атқарады. Бюджеттердің жеке түрлерінің арасындағы кіріс көздері мен
шығыстарды бөлуді шектейтін айқын құқықтар белгіленген. Жергілікті
бюджеттердің атқарылуы барысында қосымша алым-кірістерді, жергілікті
бюджеттер қаражаттарының бос қалдықтарын жоғарғы бюджетке алып қоюға,
тиісті өтемсіз жергілікті бюджеттерге қасымша шығыстарды жүктеуге жол
берілмейді. Сонымен бірге бюджеттердің барлық түрлерінің шығыстары осы
аумақтың әлеуметтік-экономикалық даму мәселелерімен және биліктің тиісті
органдарының нақты функцияларымен, құзырымен анықталады. Бюджет
қаражаттарын пайдалана отырып, өзара талаптарды есепке сияқты бюджет
қаражаттары бойынша талаптардан да шегінуге жол берілмейді.
Бюджеттің толықтығы бюджетке үкіметтің барлық қаржы
операцияларының, оның жинайтын барлық түсімдерінің және жасайтын
шығыстарының, Қазақстан Республикасының салық және бюджет заңнамаларында
белгіленетін барлық түсімдердің толық тізбесінің бюджеттерде және Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорында міндетті және толық көрсетілуімен
қамтамассыз етіледі. Сөйтіп, ол мемлекеттік билік пен басқару органдарының
барлық кірістері мен шығыстарын бюджетке жинақтап, жұмылдырудың объективтік
қажеттігін қамтып көрсетеді. Осыған байланысты барлық ақша түсімдерін,
сондай-ақ бюджет шығыстарының көлемі мен нақтылы бағыттарын айқындау қажет.
Бюджет іске асатындай болуы тиіс, нақты экономикалық және саяси
ахуалды, өндірістің даму тенденциясын, жалпы мемлекеттік қажеттілікті
есепке алу қажет. Дүние жүзілік практикада бұл қағидат қазіргі кезде оны
дәл қолдану бюджетке кірістерінің дербес көздері бар автономды түрде бөліп
көрсетуге болатын аса көп шығыстарды жүктейтіндіктен орынды деп
есептелмейді. Қазақстанда мемлекеттік қаражаттарды қалыптастырудың
орталықтандырылған әдісі қабылданған, сондықтан 1998 жылдан бастап
мемлекеттік бюджетке бюджеттен тыс қорлардың – зейнетақы, әлеуметтік
сақтандыру және тағы басқа қорлардың қаражаттары енгізілген.
Реалистік қағидаты – параметрлердің экономиканың ағымдағы жай-
күйінің көрсеткіштеріне, сондай-ақ Қазақстанның және аймақтардың
параметрлеріне және әлеуметтік-экономикалық дамуының бағыттарына
сәйкестігі. Бюджеттің реалистігіне ішкі және сыртқы саясаттың негізгі
бағыттары туралы Президенттің Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауына
сәйкес оларды Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының
индикативтік жоспарының, аумақтарды дамытудың экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларының өлшемдеріне сәйкес келтіру арқылы қол жеткізіледі.
Сондықтан оның көрсеткіштері көп нұсқалық есеп-қисаптармен негізделуі
тиіс,бюджеттердің атқарылуына, ведмостволардың өткен кезеңдегі қаржы
жоспарларына жасалған терең талдаудың нәтижесі, болжамдық бағалау есепке
алынуы қажет. Дүниежүзілік практика бюджет ресурстарының қозғалысын
ағымдағы жылға, анағұрлым ұзақ мерзімге үлгілеуді, сондай-ақ оларды нақтылы
жағдайлардың өзгеруіне байланысты қаржы жылы ішінде түзетуді пайдаланады.
Реалистік қағидатына ең алдымен жеке қаржы жоспарын, сметаларды және жалпы
тиісті деңгейдің бюджет жобасын жасау процесінде қол жетеді.
Реалистік қағидаты бюджет тізімдемесін бұрмалауды болдырмау және
бұзылуын жою үшін қажет. Ол бюджетте мемлекеттің қаржы операцияларының
шынайы көрсетілуін, бекітілген сомалардың бюджеттік арналымдардың
атқарылуына сәйкестігін алдын-ала қарастырады. Нақтылы дамудың болжамдары
мен бағдарламаларының көрсеткіштеріне негізделетін және бюджеттік
резервтердің болуымен нығайтылған кірістердің барлық көздері мен шығыстар
бағыттарының есеп-қисаптарының негізділігімен анықталады.
Транспоренттілік қағидаты – бюджет заңнамасы саласындағы
нормативтік құқықтық актілерді, бекітілген бюджеттерді және олардың
атқарылуы туралы есептемелерді, мемлекеттің фискалдық саясатына қатысты
басқа ақпаратты міндетті түрде жариялау, бюджет процесінің ашықтығы,
мемлекеттік қаржылық бақылауды жүргізу.
Дәйектілік қағидаты – бұл мемлекеттік басқару органдарының бюджет
қатынастары сферасында бұрын қабылдаған шешімдерінің сақталуы.
Тиімділік пен нәтижелілік қағидаты – бұл бюджеттік
бағдарламалардың паспорты қарастырған нәтижеге жету үшін қажетті бюджет
қаражаттарының оңтайлы көлемін пайдалана отырып белгілі бір нәтижелерге
жетудің қажеттігіне қарай бюджеттерді әзірлеу және атқару.
Басымдық қағидаты – бюджеттік процесті республиканың немесе
аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының басты бағыттарына сәйкес жүзеге
асыру.
Жауапкершілік қағидаты – бюджеттік процеске қатысушыларды бюджет
заңнамасын бұзғаны үшін жауапқа тарту.
Бюджеттердің жариялылығы қағидаты бекітілген бюджеттер мен алдағы
қаржы жылына арналған бюджет туралы есептердің жариялануы арқылы
қамтамассыз етіледі.
Бюджет кірістерінің қалыптасуы (ең алдымен салықтар, алымдар
арқылы) бюджет ресурстарының бағытталуы сияқты шаруашылық жүргізуші
субъектілердің және қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін шалады.
Сондықтан олар бюджеттің мазмұны, оны қалыптастырудың көздері, салық
төлемдерін алудың тәртібі, сондай-ақ бюджет қаражаттарының бағыттары туралы
хабардар болуы тиіс. Президент қол қойған Қазақстан Республикасының бюджеті
заң мәртебесін қабылдайды және оның атқарылуы бюджет рәсімінің қатысушылары
үшін міндетті болады. Заң өткен кезеңдегі бюджеттің атқарылуы туралы есеп
баспасөз бетінде жарияланады. Осылайша бюджеттің кірістері мен шығыстарының
көлемі, оның негізгі түсім көздері, шығыстарының бағыттары,тапшылық көлемі
және оны жабудыңәдістері (шығындарды қысқарту, кірістерді көбейту,
қарыздар, ақша эмиссиясы) жария етіледі.
Бюджет жүйесін құрудың барлық қағидаттары өзара үйлестірілген
және бірін-бірі толықтырып отырады, олар егеменді еліміздің
Конституциясында және Бюджет кодексінде, “Жергілікті өкілді және атқарушы
органдар туралы”, “Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару
туралы” арнайы заңдарда және басқа да заңнамалық актілерінде қамтып
көрсетілген.
Нақтылы жағдайда бұл қағидаттардан жиі ауытқиды. Мысалы, кейде
бюджеттің бірлігі қағидатынан ауытқиды, өйткені көптеген арнаулы және
бюджеттен тыс қорлар пайда болдаы. Нақтылық қағидаты да өзінің маңызын
жоғалтып барады: әр түрлі бюджеттен тыс қорлар жұмыс істеуі мүмкін, олар
арқылы мемлекет қаржы қатынастарын саралауға ұмтылады.
Бюджет жүйесі реттеуші кіріс көздерін пайдалану, мақсатты және
аймақтық бюджет қорларын құру, оларды ішінара қайта бөлу арқылы жүзеге
асырылатын барлық деңгейлер бюджеттерінің өзара іс-қимылына негізделген.
Сонымен, жоғарыдағы жазылған бюджет жүйесінің мәні мен мазмұнын
түйіндейтін болсам, бюджет – бұл мемлекеттің экономикалық дамудың негізгі
құралы. Қандай да болмасын мемлекеттерде өздерінің бюджет жүйесі болады.
Кез-келген дамыған, дамушы мемлекеттерде бюджет жүйесі негізгі, күрделі
мәселелердің бірі болып табылады. Сондықтан да бюджет жүйесі туралы заң
қабылданар алдында оған үлкен көңіл бөлінуі қажет.
1.2. Бюджет жүйесінің құрылымы.
Жалпы бюджет жүйесінің құрылымы бірнеше бөлімдерден тұрады. Соның
ішінде атап айтатын болсақ, ең күрделі бөлімі десекте қате болмас, ол –
мемлекеттік бюджет. Міне енді осы мемлекеттік бюджеттің мәніне тоқталатын
болсам.
Бюджет – бұл жалпы категория, қаржыға қатысты жеке (ерекше),
экономикалық категория. Ол қаржыдан тек абстракциялық басқа деңгейімен, тек
қаржылық байланыстардың көрнісінің әртүрлі дәрежесімен ерекшеленеді. Олай
болса, қаржылық байланыстардың көп түрлілігінің ішінде бір-бірінен нақты
жалпы қасиеттермен ерекшеленетін жекелей ерекше салаларды бөліп көрсетуге
болады. Сөйтіп, қоғамдық өнімді құндық бөліп тартудың ерекше саласын
мемлекеттің кәсіпорындармен, ұйымдармен, мекемелер және халықпен болатын
қаржылық қатынастар құрайды; бұл қаржылық қатынастардың барлығына ортақ
нәрсе, олар бөліп тарту процесінде пайда болды, оның міндетті мүшесі
мемлекет болып табылады, жәнеде жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді
қанағаттандыруға бағытталған орталықтандырылған ақшалай қаражаттардың қорын
құру мен пайдалануға байланысты. Бұл қаржылық қатынастардың жиынтығы
“мемлекеттік бюджет” деп аталатын түсініктің экономикалық мазмұнын
құрастырады.
Мемлекеттік бюджеттің экономикалық қатынастар жиынтығы ретінде
объективтік сипаттамасы бар. Оның дербес бөліп тарту саласы ретінде болуы
қоғамдық өндірістің өзімен объективті алдын-ала анықталған, оның дамуы
сәйкес орталықтандырылған ресурстарды қажет етеді.
Ақшалай қаражаттардың орталықтандырылуы бүкіл халық шаруашылығы
аумағында қорлардың үзіліссіз айналымын ұйымдастыру үшін, экономиканың
барлық звеноларының дұрыс қызметін қамтамассыз ету үшін қажет.
Құндық бөліп тарату спецификалық бюджеттік сфераның болуы сонымен
қатар табиғат пен мемлекет қызметтерімен шартталған. Соңғысы тездетілген
қарқынмен дамитын салаларды қаржыландыру үшін, бүкіл қоғам аумағында
әлеуметтік-мәдени шараларды өткізу, қорғаныс сипатындағы мәселелерді шешу,
мемлекеттік басқарудың жалпы шығындарын жабу үшін, орталықтандырылған
қаражаттарды қажет етеді. Сөйтіп, мемлекеттік бюджеттің болуы адамдардың
субъективті тілегінің нәтижесі емес, кеңейтілген ұдайы өндіріс
қажеттіліктерімен, табиғат және мемлекет қызметтерімен шартталған
объективті қажеттілік.
Мемлекеттік бюджетте мемлекет арқылы жүзеге асатын қаржылық
орталықтандыру принципі шынайы жасалған. Орталықтандырылған қаржылық
ресурстар мемлекетке өндірістің жоспарланған қарқындары мен пропорцияларын
қамтамассыз етуге, оның салалары мен аумақтық құрылымдарын жақсартуға,
экономиканың прогрессивті салаларын алғы кезекте дамытуға, ірі әлеуметтік
өзгертулерді өткізуге мүмкіндік береді. Қаржылық орталықтандырудың
арқасында ақшалай қаражаттар мемлекеттің экономикалық әлеуметтік саясатын
ойдағыдай жүзеге асыру үшін жағдайларды дайындай отырып, экономикалық және
әлеуметтік дамудың маңызды бөлшектерінде шоғырланады.
Мемлекеттік бюджет құндық бөліп таратудың ерекше саласы ретінде
спецификалық қоғамдық міндетті орындайды – жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыру қызметін атқарады. Бюджеттік қаражаттар
арқылы өндірісті кеңейту бойынша ғылыми-техникалық прогресті тездетумен
және қоғамдық өндірістің салалық және аумақтық құрылымдардағы жоспарланған
ілгері жылжуларға жетумен байланысты шығындар жүзеге асырылады; жалпы
мемлекеттік ауқымда резервтік қорлар құрылады; өндіріске қатысы жоқ жалпы
басқару шығындары жабылады; ұжымдық қажеттіліктерді (ағарту, денсаулық
сақтау) қанағаттандыру бойынша және еңбекке жарамсыздарды қамтамассыз ету
үшін, (мемлекеттік және әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік
қамсыздандыру) қорларды құру бойынша шығындар жүргізіледі. Мемлекет
шекараларын қорғау, қарулы күштерді ұстау бойынша шығындар, интеграциялық
дамумен байланысты шығындар және т.б.
Біз көріп отырғандай мемлекеттік бюджетке белгіленген қаржы
қатнастары ретінде ең алдымен қаржы категорисын ерекшелендіретін белгілер
тән: бюджеттік қатнастар бөліп тарату қасиетіне ие, сол сияқты ол әрқашан
ақшалай түрде іске асады, мақсатты ақша қорларын құру және қолдану кезінде
бірге жүріп отырады. Сонымен бірге мемлекеттік бюджет құндылық таратудың
ерекше ортасы ретінде мынадай түрде негізделеді.
Мемлекет қолындағы жалпы өнім құнының жартсының жекеленуін және
оның жалпы мемлекеттік қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қолданумен
байланысты бөліп тарату қатынастарының ерекше экономикалық түрі болып
табылады.
Халық шаруашылығы салаларының арасындағы, елдер аумағының,
экономика секторларының арасындағы құнды бөліп таратуға арналған.
Құндық тартудың таурлы түрдегі қоғамдық өнімнің қозғалысымен
тікелей байланысты емес кезеңін көрсетеді, сол уақытта материалдық
өндірісте және өндірістік емес салада қаржылық қатынастар тауарлы-ақшалай
түрмен тығыз байланыста болады.
Қоғамдық өнімді құнмен бюджеттік таратудың пропорциясы мен
түрлері жалпы кеңейтілген ұдайы өндірістің қажеттіліктерімен және қоғамның
алдында дамудың әр тарихи кезеңінде тұратын мәселелермен анықталады.
Бюджеттік тарату саласы қаржы-несие жүйесінің басқа салаларына
(кәсіпорындар мен халық шаруашылығы салаларының қаржысы, мемлекеттік
сақтандыру, банк несиелері т.б.) қарағанда жетекші орын алады. Бұл
бюджеттің басқа қаржы-несие жүйесінің бөлімшелерімен тығыз
байланыстылығымен олардың арасында бастауыш орын алатындығынан белгілі;
оның көмегімен экономикалық, әлеуметтік және қорғаныс құрылыстарының шешуші
орындары ақша қаражаттарымен қамтамассыз етіледі. Қоғамдық өндірістің
құндық құрылымына бюджет жоғары дәрежеде әсер етеді.
Сонымен, мемлекеттік бюджет басқада экономикалық категориялар
сияқты өндірістік қатынастарды ақшалай түрде жеткізуде және соған сай
материалды-заттай түрде іске асырылады; бюджеттік қатынастар мемлекеттің
ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорында, яғни еліміздің бюджеттік
қорында заттай түрге айналады. Осының нәтижесінде қоғамда болып жатқан
нақты экономикалық процестер мемлекеттің жинақтайтын және қолданатын ақша
қаражаттарының ағымында көрініс табады.
Бюджеттік қор – бұл құндық тарату белгілі сатылардан өтіп,
кеңейтілген ұлғаймалы өндіріс бойынша, халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет
көрсету, қорғаныс және басқару бойынша қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін
мемлекеттің қарауына түскен жалпы өнім мен ұлттық табыстың белгілі
бөлігінің қозғалысының объективті түрде келісілген, экономикалық түрі.
Бюджеттік қордың құрылуы құнның таратылуы және қайта таратылуына байланысты
болатын көп сатылы қозғалыс процесі.
Бюджеттің қызметі оның кірісі және шығысы арқылы іске асады және
де олар мемлекеттік бюджеттің қызметінің ерекше түрі болып табылады. Бұл
екі категория, яғни шығыс пен кіріс бюджет сияқты объективті және оларға
ерекше қоғамдық міндет жүктелген кіріс мемлекетті қажетті ақша
қаражаттарымен қамтамассыз етеді, ал шығыс жалпы мемлекеттің
қажеттіліктеріне сай орталықтандырылған ресурстарды тартады.
Объективті қоғамдық түрлермен бірге, ұйымдық, яғни, ішкі
экономикалық қатынастардың пайда болуын көрсететін түрі бар. Бюджеттік
қатынастар ортасының ұйымдық түріне нақты табыс түсімдерінің түрлері
(пайдаға салынатын салық, қосымша құн салығы, халықтан алынатын салық және
т.б.) және шығындарға негізделген (халық шаруашылығын қаржыландыруға
әлеуметтік мәдени шараларға шығатын шығын және т.б.). Ұйымдық түрлері
бюджеттік шығындар мен кірістердің нақты түрлерін анықтайтын және олардың
қызметтерінің шарттары мен тәртібіне сәйкес заң ережелерін шығару жолымен,
белгілейтін мемлекеттің қызметімен байланысты.
Нақ осы ұйымдық формалардың арқасында бюджетті экономиканың
тұтқасы және экономиканы басқарудың белсенді құралы ретінде қолдануға
мүмкіндік туады.
Сонымен, мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы
өнім құнын, сол сияқты ұлттық табысты да мемлекеттің ақша қаражаттарының
орталықтандырылған қорын ұйымдастыру және оның кеңейтілген ұдайы өндіріске,
халықтың өмір сүру деңгейін жоғарлатуға және қажеттіліктерін қанағаттандыру
мақсатымен тарату және қайта тарату кезінде мемлекетпен басқа да қоғамдық
өндіріске қатысушылардың арқасында пайда болатын өндірістік қатынастардың
ақшалай түрінде көрсетіледі.
Мемлекеттік меншіктің өндірістің меншігіне ауысуы шаруашылықты
ұйымдастырылған түрде жүргізуге болады деп болжайды және соған байланысты
бюджеттік қатынастардың қызметін алдын-ала анықтайды.
Бюджеттік байланыстардың мақсаттылығы мемлекеттің ақша
қаражаттарының орталықтандырылған қорының қозғалысына ұқсас, яғни, соған
байланысты бюджеттік байланыстарға сәйкес “мемлекеттік бюджет” деген
қаржылық жоспарда көрсетіледі. Ол жоспарда бюджеттің экономикалық мазмұнын
құрайтын тарту процестері, мемлекеттің ақша қаражаттарының
орталықтандырылған құрудың және оларды қолдану бағыттарының көздерін
көрсететін кірістер мен шығыстардың ерекше статиялары ескеріледі, сол
сияқты бұл жоспарда қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін қорғайтын
мемлекеттің еркі (воля) көрсетіледі.
Мемлекеттік бюджеттің көрсеткіштері жыл сайын республиканың
жоғарғы кеңес қабылдайтын республикалық бюджет заңына сәйкес міндетті түрде
орындалуы қажет.
Бюджет қаржылық жоспар ретінде, бір жағына материалдық өндіріс
салаларының қаржылық жоспары негізінде құралады, екінші жағынан – көбіне
соларды анықтап отырады.
Бюджеттің өндірісті емес сала ұйымдарының қаржылық жоспарымен байланысты
одан жақсы көрінеді. Олардың сметаның есеп – шотында есептелетін шығындары
мемлекеттік бюджет қаржысының есебінен толығымен өтеледі. Ал мемлекеттік
бюджет пен банктердің несиелік жоспарының арасындағы тығыз байланыс
несиенің көлемімен бағытының бюджеттік қаржыландыру жүйесіне белгілі
дәрежеде тәуекелділігінен көрінеді. Бюджеттің уақытша бос қаржысы халық
шаруашылығын несиелеу үшін тартылады. Банк өзінің табысының жартсын
бюджетке аударады.
Мемлекеттік бюджеттің еліміздің негізгі қаржылық жоспары ретінде
баяндалуы бюджеттің объективті категория ретінде экономиканың табиғатына
кері әсер етпейді. Бұл “мемлекеттік бюджет” терминінің әртүрлі түсінікте
қолдануына байланысты: оның бірі – тарту қатынастарының саласына қатысты,
ал екіншісі бұл объективті категорияның адамдардың қызметі процесінде
қолдануын көрсетеді. Сондықтан мемлекеттік бюджеттің объективті табиғатын
экономикалық категория ретінде зерттеп, сол сияқты бюджеттік қатынастарды
көрсететін қаржылық жоспар ретінде қарастыру керек.
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандығында жеке ортақ
ерекшеліктерімен көзге түсетін оқшауланған сфераларды бөліп көрсетуге
болады. Мәселен, мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілерімен және
халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық
бөлудің ерекше саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен
және пайдаланумен байланысты болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы
“мемлекеттік бюджет” ұғымының экономикалық мазмұнын құрайды. Демек,
мемлекеттік бюджет мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны
ұдайы өндіріс пен қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына
пайдалану жолымен қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде
мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын
экономикалық қатынастарды білдіреді.
Қаржы қатынастарының белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке ең алдымен жалпы қаржы категориясынан ажырататын өзгеше белгілер
тән: бюджет қатынастарының бөлгіштік сипаты бар, әрқашан ақша нысанында
жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен
қосарлана жүреді. Сонымен бірге, бюджет қатынастарына белгілі бір өзіндік
ерекшелік тән, алайда ол қаржымен ортақ өзгеше белгілердің шеңберінен
шықпайды.
Құндық бөліністің айрықшалықты сферасы ретінде мемлекеттік бюджет
мына өзгеше белгілермен сипатталады:
1) мемлекеттен жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін оқшауландырумен және
оны қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты
бөлгіштік қатынастардың айрықша экономикалық нысаны болып табылады;
2) құнды жасау және оны тұтыну процесін шарттастыратын материалдық
өндіріс қаржысынан және құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістік емес
сфера қаржысынан мемлекеттік бюджеттің айырмашылығы ол ұлттық
шаруашылықтың салалары, аумақтар, экономиканың секторлары, қоғамдық
қызметтің сфералары арасында құнды қайта бөлуге арналған;
3) қоғамдық өнімнің, оның тауар нысанындағы қозғалысымен тікелей
байланысты емес құндық бөліністің стадиясын білдіреді және одан
белгілі үзілісте жүзеге асырылады, ал қаржы қатынастары материалдық
өндірісте де, өндірістік емес сферада да тауар-ақша қатынастарымен
тығыз тоқайласып жатады.
Мемлекеттік бюджет, кез-келген басқа экономикалық категория
сияқты, өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты
материалдық-заттай түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорында – бюджеттік қорында затталынады. Мұның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық процестер мемлекеттің
жұмылдыратын және пайдаланатын ақшаның ағынында өзінің көрінісін табады.
Бюджеттік қор – бұл қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың құндық бөліністің
белгілі стадияларын өткен және ұлғаймалы ұдайы өндіріс, халыққа әлеуметтік-
мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және басқару жөніндегі қажеттіліктерді
қанағаттандыру үшін мемлекетке түсетін бөлігі қозғалысының объективті
шарттасылған экономикалық нысаны. Бюджеттік қордың қалыптасуы мен
пайдаланылуы құнды бөлу және қайта бөлумен байланысты оның қозғалыс
процесін білдіреді.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы
сияқты бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл функциялардың іс-
қимылы, мазмұны, мәні мен маңызы бюджет қатынастарының қаралған
айрықшалығымен айқындалды. Бөлгіштік функцияның іс-әрекетінің өзіндік
ерекшелігі сол, қоғамдық өнімнің құны қоғамдық өндірістің сфералары, ұлттық
шаруашылықтың секторлары, аумақтар, салалар, жеке шаруашылық жүргізуші
субъектілер арасында бөлінеді. Мемлекеттік бюджет арқылы бүгінде
Қазақстанда жалпы қоғамдық өнімнің шамамен 10% және жалпы ішкі өнімнің 20%
бөлінеді. Сонымен бірге мемлекет қаржысының негізгі буыны ретінде
мемлекеттік бюджет бөлгіштік функция шеңберінде қосалқы функцияларды, атап
айтқанда: ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлу; экономиканы
мемлекеттік реттеу және ынталандыру; әлеуметтік саясатты қаржымен
қамтамассыз ету; ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын жасау және
пайдалануға бақылау жасау сияқты сипатты функцияларды орындайды. Бақылау
функциясы бюджет қорларын бөлудің сандық үйлесімдерінде, олардың қоғамдық
өндіріс дамуының қажеттіліктеріне сай келетіндігінде, бөлудің ұнамсыз
барысынан ауытқуын анықтау және оларды жою мүмкіндігінде көрінеді.
Мемлекеттік бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып, оны тек
экономикалық категория және мемлекеттің орталықтандырылған ақша қоры
ретінде ғана емес, сонымен бірге негізгі қаржы жоспары, әлеуметтік-
экономикалық процестерді реттеу механизмінің жиынтық ұғымы ретінде қарауға
болады. Мәселен, мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық
процестер бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары –
салықтар, мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік несие, мемлекеттік қарыздар
және тағы басқа өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет
мемлекеттің негізгі қаржы жоспары ретінде сипатталады. Ол нақты кезеңге,
әдетте, бір жылға жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығыстарын,
орталықтандырылған қаржы ресурстарының шешуші бөлігінің қозғалысын
анықтайды. Бюджетті негізгі қаржы жоспары деп мойындау оның ұлттық табысты
қайта бөлудегі маңызды орнын, қаржы жоспарларының жүйесіндегі басымдық
жағдайын, сондай-ақ қоғамдық ұдайы өндірістегі айрықша рөлін айқындайды.
Негізгі қаржы жоспары мемлекеттің қаржылық қызметінің жемісі болып
табылады. Елдің негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика
Парламентінің жыл сайын қабылдайтын Республикалық бюджет туралы заңына
сәйкес сөзсіз орындауға жатады.
Нарықтық механизмге көшу жағдайында мемлекеттік бюджеттің
қаражаттары ең алдымен экономиканың құрылымын қайта құруды, кешенді
мақсатты бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми-техникалық
әлуетті арттыруға, әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың табысы аз
жіктерін (зейнеткерлерді, мүгедектерді, аз қамтылған отбастарын) қолдау,
сондай-ақ денсаулық сақтау, білім беру және мәдениет мекемелерін әлеуметтік
қорғауға бағытталуы тиіс.
Шығындар мен салықтар арқылы бюджет экономика мен инвестицияларды
реттеудің және ынталандырудың, өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды
құралы болып табылады.
Қаржылық жоспарлау процесінде бюджет ұлттық шаруашылықтың
салаларына және өндірістік емес сфераның мекемелеріне айтарлықтай ықпал
етеді. Мемлекеттің ақша қорын жасау және пайдаланудың негізгі қаржы жоспары
бола отырып, бюджет барлық шаруашылық жүргізуші субъектілермен және
ұжымдармен етене байланысқан.
Сонымен бюджет жүйесінің тағы бір маңызды бөлігі бұл – жергілікті
қаржы. Жергілікті қаржы – ақша нысанындағы қоғамдық өнімнің бір бөлігін
жергілікті басқару органдары өздеріне артылған функцияларға сәйкес жасау,
бөлу пайдалану процесіндегі қаржы қатынастарының жүйесі жергілікті қаржы
мемлекеттің қаржы жүйесінің маңызды құрамды бөлігі болып табылады. Ол
жергілікті бюджеттерді арнаулы бюджеттен тыс қорларды және басқарудың
жергілікті органдарының қарамағындағы шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қаржысын кіріктіреді.
Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты
механизмдерінің бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша
қорын жасау мен пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып
табылатын бюджеттік механизм арқылы ықпал етеді. Жалпы экономикаға ықпал
етудің құралы ретіндегі бюджеттің рөлі осында көрінеді. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемін анықтау, оны жасау мен
бөлудің нысандары мен әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылу процесінде қаржы
ресурстарын қайта бөлу жолымен жүзеге асырылады.
Ақырында, мемлекеттік бюджет орындалуы міндетті мемлекет
заңдарының бірі болып табылады (мысалы, келесі қаржы жылына арналған
республикалық бюджет туралы заң).
Сөйтіп, бюджетті осы жоғарыда айтылғандардың жиынтығы ретінде
қараған жөн. (2-суретті қараңыз).
Негізгі қаржы жоспары Қондырма бөлігі
(субъективтік
жағы)
Мемлекет заңы
Әлеуметтік-экономикалық дамуды басқару
механизмі
Мемлекеттік бюджет
Базис бөлігі Мемлекеттің орталықтандырылған
ақша қоры Ресурстар
(Обективтік Экономикалық категория Ресурстар
жағы)
Сурет 2 – Мемлекеттік бюджеттің сапалық сипаттамасы.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы жағдайында жергілікті органдар
қызметінің аясы кеңейе түсуде, олар әлеуметтік, экономикалық, экологиялық,
демографиялық сипаттағы проблемаларды шешуде едәуір дербестігіне ие бола
бастады.
Жергілікті қаржының әлеуметтік-экономикалық мәні жалпымемлекеттік
қаржыға ұқсас.
Жергілікті қаржының рөлі, оның құрылымы мен бағыты бүтіндей
билікпен басқарудың жергілікті органдарына жүктелген функциялардың
сипатымен, сондай-ақ мемлекеттің әкімшілік-аумақтық құрылысымымен және оның
саяси экономикалық бағыттылығымен анықталады.
Жалпы жергілікті қаржының жай-күйі әрқашанда, біріншіден, елдің
жалпы экономикалық жағдайына, екіншіден, тиісті аумақтардың экономикалық
әулетіне, үшіншіден, билік пен басқарудың жергілікті органдарының құқығы
мен міндеттерін белгілі бір дәрежеде реттеп отыратын мемлекеттік заңдардың
деңгейіне, төртіншіден, биліктің жергілікті органдары құзырының дәрежесіне
байланысты болады.
Өркениетті батыс елдерінде жергілікті қаржы мемлекеттің қаржы
ресурстарын қалыптастыру мен пайдалану процесінде едәуір рөл атқарады. Оның
үстіне жергілікті бюджеттердің айтарлықтай дербестігі болады және батыс
елдерінде олар мемлекеттік бюджеттің жалпы жүйесіне кірмейді.
Қазақстан Республикасының экономикасы дамуының қазіргі кезеңінде
реформа ауыртпалығының салмағы шаруашылық жүргізудің аймақтық деңгейіне
ауысып отыр, осыған орай басқарудың жергілікті органдарына үлкен өкілеттік
беріліп олардың жауапкершілігі арта түсуде. Білім беру мен денсаулық сақтау
саласындағы бағдарламаларға қамсыздандыру жөніндегі іс-шараларды және
атаулы әлеуметтік көмекке жұмсалынатын шығындардың ең көбі оларды
қаржыландырудың жаңа тәртібіне сәйкес жергілікті бюджеттерге жүктеліп отыр.
Сонымен бірге бюджеттерде соңғы кездерде бюджеттік бөлініс және әлеуметтік
жеңілдіктердің орнына қаржылай жәрдемақы сияқты жаңа ұғымдар өзінің
көрінісін тапқан.
“Бюджеттік бөлініс” салықтар мен алымдардың әртүрлі деңгейдегі
бюджеттерге түсуін нақты шектеумен ерекшеленеді. Атап айтқанда
корпорациялық табыс салығы түгелдей республикалық бюджетке, ал
акциздер,жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы мен әлеуметтік салық
жергілікті бюджетке қалдырылады. Бұл әкімдердің жергілікті қазынаны
толтыруға, әлеуметтік мәселелерді шешуге деген ынтасын арттыруға септігін
тигізері сөзсіз. Сонымен қатар қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды
бұзғаны үшін алынатын айыппұлдар республикалық және жергілікті бюджеттер
арасында тепе-тең бөлінетін болды.
Нарықтық экономикаға өту және тиісті экономикалық реформаларды
жүргізу кезінде жергілікті әкімшілік органдары өздерінің құзыры мен
дербестігін арттыруға объективтітүрде ұмтылады. Бұл эволюция ең алдымен
республикалық билік өкілеттігінің бір бөлігі жергілікті мемлекеттік
деңгейде өтуі тиістілігінде көрінеді. Аймақтар Қазақстан Республикасының
аумақтық субъектілері болып табылатындықтан биліктің жергілікті органдары
өз аймағының халқының толып жатқан экономикалық, әлеуметтік және мәдени
мұқтаждары мен тілектеріне жауапты өздерінше іздестіруі тиіс.
1994 жылға дейін Қазақстанда 3045 жергілікті бюджеттер болған
еді. 1994 жылдың басынан жүргізілген бюджет жүйесін орталықтандыруға
байланысты 2500 жергілікті бюджеттер – селолық, поселкалық, ауылдық
бюджеттер жойылды. Осының нәтижесінде бюджет жүйесіне түсетін қаражаттарды
орталықтандырудың дәрежесі едәуір бәсеңдеді.
Аймақтардың шаруашылық қызметінің ұлғаюы республикалық және
жергілікті бюджеттердің өзара қатынастарының проблемасына, жергілікті
бюджеттердің мемлекеттік қаржыландырудағы және оны жүзеге асыру
нысандарындағы қажеттіліктерін дұрыс ұйымдастыруға жаңа көзқарасты талап
етеді.
Осыған байланысты түрлі деңгейдегі бюджеттер арасындағы бюджеттік
құқықтарды айқын шектеу және орталықпен аймақтардың бюджет мүдделерін
теңестіру туралы мәселе айрықша мәнділікке ие болып отыр.
Қазақстан Республикасындағы бюджеттер арасындағы қатынастардың
жүйесі қалыптасу мен даму стадиясында тұр. Оның оңтайлы механизмі
іздестірілуде.
Қазақстан Республикасындағы басқаруды орталықсыздандыру
мемлекеттік басқару мен бекітіліп берілген міндеттерді жүзеге асыру үшін
жергілікті бюджет дербестігі арасында шығыстар бойынша жауаптылықты
неғұрлым байыпты бөлуді қажет етеді.
1.3. Бюджетті жоспарлау мен болжаудың механизмі.
Кез-келген мемлекет өзінің объективтік нақты қаржылық қарым-
қатынасының қызығышулықпен өсуін экономикалық және қаржылық басқарудың
облыстық тұспалдау мақсатында қаржыларды тұрақтандыру, өркениетті нарықтық
экономиканы тұрғызу қызметіне пайдаланады.
Бұдан әрі басшылықпен өткізілген реформалар және белгіленген
экономикада қаржыларды тұрақтандыру елде қаржылық басқару қатесіз
өзгерілмейді.
Осындай қызметтер арнайы ұйымдастырылған құрылымдармен жүзеге
асырылады, болжау, жоспарлау, талқылау, бекіту, жедел басқару, реттеу және
бақылау сияқты функцияның элементін қосады.
Осы аталған элементтер күнделікті мемлекеттік мекемелердің, заңды
және жеке тұлғалардың қаржылық саясатының шараларының өткізілуін анық
қамтамассыз етеді.
Қаржылық басқару бюджеттік механизм арқылы жүзеге асырылады.
Бюджеттік механизм кешен өңдеуінің және мемлекеттік формалардың бюджеттік
қатынастарының ұйымдастырылуына бейімділігін көрсетеді. Аймақтық елдердің
және экономиканың таралуына қоғамдық қызметтерде қаржылық қорлардың қайта
бөліп беру аралық өрісі қамтамассыздандырылған. Бюджеттік механизмнің
құрылымдары бюджеттік қатынастардың кіріс, шығыс, ішкі бюджеттің өзара
байланысына тойтарыс береді. Экономиканың таралуларында ақшаның құралдарын
қайта бөліп беру жолдарын тәсілдендіреді.
Сондықтан да ақша қатынастары, ақша құралдары әдістерінің
мобилизациясы мемлекет қолында көрсетіледі. Формадағы бюджеттік реттің
құрастырылуы және кәсіпорын құралының орындалуы ұйымдарға және мекемелерге
өндірістік және өндірістік емес өрістердің сонымен қатар, олардың ішкі
бюджеттік бөлулері және қайта бөлулері қаржылық қорлардың тәсілдері шебер
пайдаланылған.
Бюджеттік механизм өзінің кезегінде салық мобилизациясын және
салықтық емес қаржылық қорлардың әдістерін нақтылы табыстардың түрлерінде
айтып, қосып отыр. Мысалға, қосылған құн салығы, акциздік түсім салығы,
жеке тұлғалардың табыс салығы, мүлік және тағы басқа. Ол қаржылық
көмектердің, жәрдемақылардың, ұйымдардың қаржылық бюджеттік формалары және
принциптері көмегімен жүзеге асырылады. Жеке жағдайларда бюджеттік
жүйелердің және әртүрлі бюджеттердің реттеу тәсілдеріне үйлесімді үзбелерге
бекітіледі.
Өзінің функцияларының ерекшеліктеріне қарамай осы құрылымдық
үзбелер және толық бірлестіктер сияқты элементтерін функцияламайды. Толық
бюджеттік механизмнің қиындығы дегенмен мөлшерге жетеді.
Қаржылармен қалай стратегиялық болса, солай жедел басқарылады.
Стратегиялық қаржылардың басқарылуы, соның ішінде мемлекеттік бюджеттермен,
Қазақстан Республикасының Конституциясында мемлекеттік биліктердің жоғарғы
мүшелерінде және мемлекеттік басқарушылар: Президент, Парламент (сенат,
мәжіліс), Үкімет жауапкершілігінде. Қазақстан Республикасының Үкіметі
өзінің кезегінде қаржылық басқаруды Қазақстан Республикасының Экономика
және Бюджеттік Жоспарлау Министрлігі және Қазақстан Республикасының Қаржы
Министрлігі арқылы жүзеге асырады. Қазақстан Республикасының Президент
өкілеттілігі қаржылық басқаруда кең көлемде ие бола алады, мекеме
жұмыстарында Президент аппараты арқылы жүзеге асырылады. Президент
республиканың мемлекеттік бюджеті арқылы бүкіл мекемелердің
қызметкерлерінің еңбек ақысын қамтамассыз етуін және бірлескен қаржылық
жүйемен Қазақстан Республикасының Премъер-министіріне таныстырып бекітеді.
Президент есептеу комитетінің республикалық бюджеттің орындалуы
мен бақылауына екі төрағаны мүше етіп бес жылға қызметке сайлайды, Үкімет
актілерге толықтай және жартылай әрекеттенуі және көптеген басқада маңызды
сұрақтар тоқтатылады немесе алынып тасталынады. Парламент қаулысына және
Қазақстан Республикасының актілері мен заңдарына бекітілген Үкіметтің
қаржылық мәселелердің шешілімін жүзеге асырады. Парламент республикалық
бюджеттің, Үкіметтің есеп беруі және республикалық бюджеттің есептеу
комитетінде бақылау жасауы және орындалуы жайлы және бюджетке өзгертулер
мен толықтырулар енгізуін бекітеді. Сонымен бірге Парламенттің қоғамдағы
қатынасты реттеу жайлы, принциптер мен негізін қалайтын заң шығаруға құқығы
бар қатысты:
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. ЖАЛПЫ БЮДЖЕТ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК, ОНЫҢ ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНДЕГІ АЛАТЫН ОРНЫ
1.1. Бюджет жүйесінің мәні мен мазмұны
1.2. Бюджет жүйесінің құрылымы
1.3. Бюджетті жоспарлау мен болжаудың механизмі
2. ҚАЗАҚСТАН РЕПУБЛИКАСЫНЫҢ 2004-2005 ЖЫЛДАРДАҒЫ БЮДЖЕТІНІҢ
ОРЫНДАЛУЫНА ТАЛДАУ ЖӘНЕ 2006-шы ЖЫЛҒА БЮДЖЕТТІК БОЛЖАМЫ
2.1. Қазақстан Республикасының 2004-2005 жылдардағы бюджетінің
орындалуына талдау
2.2.Қазақстан Республикасының 2006-шы жылға бюджеттік болжамы.
3. НАРЫҚ ЭКОНОМИКАСЫНДА БЮДЖЕТТІ ЖОСПАРЛАУ МЕН БОЛЖАУДЫҢ НЕГІЗГІ
БАҒЫТТАРЫ.
3.1. Бюджетті жоспарлау мен болжаудың негізгі проблемалары
3.2. Бюджетті жоспарлау мен болжауды жетілдірудің жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ.
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда көптеген дамыған
мемлекеттерде бюджет жүйесі ең маңызды мәселе. Бюджет жүйесінің экономикада
алатын орны, өндірістік қатынасқа әсері негізгі, өзекті, мәселелердің бірі
болып табылады. Кез-келген елдің мемлекеттік бюджетінің қаржылық
көрсеткіштеріне қарап, сол мемлекеттің экономикалық, қаржылық жағдайын
байқауға болады. Бюджет жүйесі – бұл қаржы жүйесінің маңызды бір бөлігі.
Бюджет – бұл жалпы категория. Қаржыға қатысты жеке экономикалық
категория. Ол қаржыдан, тек қаржылық байланыстардың көрінісінің әртүрлі
дәрежесімен ерекшеленеді. Осы мемлекеттік бюджет арқылы мемлекеттің әртүрлі
салалары қаржымен қамтамассыз етіліп отырады. Мемлекеттік бюджеттің қызмет
етуіне кедергі болатын негізгі проблема – бұл инфляция дейтін тажал. Яғни
ұлттық валютаның құнының төмендеуі бюджеттік шығыстардың көбеюіне әкеліп
соғады.
Қазақстан Республикасының бюджетін толықтырып отыру
мемлекетіміздің салық саясатымен тығыз байланысты. Яғни бюджетке түсетін
түсімдерді құраушы көздер – бұл салық және басқа да бюджетке төленетін
міндетті төлемдер. Соның ішінде, яғни салық түсімдерінің жоғарғы пайызын
көрсететін бұл қосылған құн салығы және корпоративтік табыс салығы. Бұл тек
қана Қазақстан Республикасында ғана емес, сонымен қатар, көптеген дамыған
мемлекеттерде де осылай. Жалпы айтсақ, экономика мен мемлекеттік бюджет
екеуі тығыз байланысты. Екеуі де маңызды. Мемлекеттің экономикасын бюджет
жүйесінсіз басқару – бұл менің ойымша бір қолмен шапалақтағанмен тең.
Менің диплом жұмысым үш тарау, қорытынды, қолданылған әдебиеттер
тізімі және тағы да басқа қосымша беттерден тұрады.
Диплом жұмысымның мақсаты бюджет жүйесінің қаржылық
көрсеткіштеріне сүйене отырып, нарықтық жағдайларда олардың оңтайлы шешімін
қалыптастыру және орналастыру мәселелерін зерттеу болып табылады.
1-тарауда мен жалпы бюджет жүйесінің мәнін ашуға тырыстым,
“жүйе” деп аталғандықтан оның әрине бірнеше құрылымы болады, осы
құрылымдарына да жеке-жеке түсінік беріп өттім. Яғни оларды атап айтатын
болсақ, олар – мемлекеттік бюджет, жергілікті бюджет және арнайы
аймақтардың бюджеті. Сонымен қатар, осы құрылымдардың экономикада атқаратын
қызметіне тоқталдым. Мысалы, мемлекеттік бюджеттің қаржысы көбіне
республикалық маңызы бар мәселелерді шешуге жұмсалады, мәселен,
жалпымемлекеттік маңызды салаларға қаржы бөлу, соның ішінде әлеуметтік
сала, құрылыс, жалпымемлекеттік қызмет көрсету және т.б. Әлеуметтік салаға
жұмылдырылған қаржы әрине халықтың тұрмыстық жағдайын жақсарту үшін, ал
құрылыс – бұл экономикалық дамудың негізгі локомотиві.
2-тарау аналитикалық тарау болғандықтан мен Қазақстан
Республикасының 2004-2005 жылдардағы республикалық және жергілікті
бюджеттердің орындалуына талдау жасап өттім, яғни 2004 жылға республикалық
және жергілікті бюджеттің кірістері мен шығыстарын, оның кірістерінің
қандай қызметтерден келіп түскенін және осы түсімдердің маңызды бөліктерін
қай қызмет құрайтынын қарастырдым. Бұл талдау бойынша менің түйіндегенім
бюджеттік түсімдердің маңызды бөлігін құрайтын бұл – салық. Яғни соның
ішінде корпоративтік табыс салығы мен қосылған құн салығы. Сонымен қатар,
мен 2005 жылғы республикалық бюджеттің шығыстарының маңызды бөлігін -
әлеуметтік сала, жалпымемлекеттік қызмет көрсету және қорғаныс, ал
жергілікті бюджет шығыстарының елеулі бөлігін ресми трансферттер,
өндірістік сала және әлеуметтік сала құрайтынын көрсетіп өттім және де осы
2005 жылғы республикалық және жергілікті бюджеттердің орындалуын 2004
жылмен салыстыра отырып тапшылығымен немесе артықшылығымен орындалғанын
көрсеттім. Содан соң осы 2005 жылдағы Қазақстан Республикасының
инвестициялық саясатына тоқталдым. Яғни републикалық бюджеттің еліміздің
барлық облыстарына жұмылдырылған инвестиция көлемін қарастырдым. Бұл
жөнінде түйіндегенім инвестициялар Республикамыздың негізгі капиталдарына
жұмсалғандықтан инвестицияның маңызды бөлігі Атырау облысына
жұмылдырылғанын көрсетіп өттім. Өйткені бүгінгі күні Қазақстан шикізат
өндіруші мемлекет болғандықтан негізгі байлығымыз бұл – мұнай. Сонымен
қатар осы 2005 жылдың негізгі капиталға салынған инвестициялардың
көрсеткіштерін 2004 жылдың көрсеткіштерімен салыстырып талдау жасадым.
3-тарауда мен ең алдымен Қазақстан Республикасының бүгінгі
таңдағы бюджетті жоспарлау мен болжаудағы негізгі проблемаларына тоқталдым.
Және осы проблемаларды шешу арқылы жаңа жетістіктерге қол жеткізуді
қарастырдам. Яғни Қазақстан Республикасында бюджетті жоспарлау мен
болжаудың жетілдіру жолдарына шолу жасап өттім.
Жұмыстың ақпараттық негізі ретінде Қазақстан Республикасының
ресми нормативтік құқықтық және заңнамалық актілері, Қазақстан Республикасы
Президентінің қаулылары, Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің
жылдық басылымдары қолданылды.
1. ЖАЛПЫ БЮДЖЕТ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК, ОНЫҢ ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНДЕГІ АЛАТЫН ОРНЫ.
1.1. Бюджет жүйесінің мәні мен мазмұны.
Бюджет жүйесі дегеніміз – мемлекеттің заңды ұйымдармен,
азаматтармен және аймақтрмен бюджеттерді орталықтандырылған ақшалай қорды
құру және пайдалану, оларды жасау және іске асыру әдістері мен тәсілдерінің
қаржылық қатынастарының жиынтығы. Сонымен бірге осы қатынастарды басқару
органдарының жиынтығын айтамыз.
Бюджет жүйесінің негізі болып мына аталған қаржылық қатынастар
есептелінеді:
1. Орталықтандырылған ақшалай қорды құру және шығындарды бюджеттен
қаржыландыру процесіндегі мемлекетт пен кісіпорын арасындағы қатынас;
2. Бюджеттік қаржыландырудағы өндірістік емес саладағы ұйымдар,
мекемелер мен мемлекет арасындағы қатынас;
3. Мемлекет пен халық арасындағы бюджет табыстарын құру және әртүрлі
өтемдерді төлеу, және жағдайы төмен азаматтарға әлеуметтік көмек
көрсету жөніндегі қатынас;
4. Қаржылық банк жүйелері институттары арасындағы (Қаржы министрлігі,
Ұлттық банк, Тұранәлембанк және т.б.) қатынас;
5. Мемлекеттің шет елдермен орталықтандырылған ақшалай қорлар құру
процесіндегі қатынастар және т.б.
Қаржылық қатынастардың осы түрлерінің бәрі мемлекет дайындаған
принциптері мен құқықтық нормалары негізінде басқарылып реттеледі және
жақсартылады.
Бюджет жүйесі экономикалық қатынастарға және құқықтық нормаларға
негізделген түрлі деңгейлер бюджеттерінің, сонымен бірге бюджет процесі мен
қатынастарының жиынтығын білдіреді. Әртүрлі елдердің бюджет жүйелері өзінің
құрылымы, бюджеттердің жекелеген түрлерінің саны жағынан түрліше болып
келеді, өйткені олардың аумақтық құрылысы мен аумақтық бөлінісіне
байланысты болады.
Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық-мемлекеттік құрылымымен
анықталады. Мемлекеттің федеративтік және унитарлық құрылымы болуы мүмкін.
Федеративтік мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буыннан тұрады:
- мемлекеттік бюджет немесе федералдық бюджет немесе орталық мемлекеттің
бюджеті;
- федерация мүшелерінің бюджеттері (АҚШ-та – штаттардың, ГФР-да –
жерлердің, Канадада – провинциялардың, Ресейде – федерация
субъектілерінің бюджеттері);
- жергілікті бюджеттер.
Унитарлық мемлекеттерде екі буынды бюджет жүйесі қолданылады:
орталық (республикалық) бюджет және толып жатқан жергілікті бюджеттер. Екі
жағдайда да бюджеттердің оқшаулану мен дербестігінің түрлі дәрежесі болуы
мүмкін, бірақ, әдеттегідей, әлеуметтік-экономикалық процестерді басқаруды
орталықтандыру деңгейіне байланысты төменгі бюджеттерге қатынасы бойынша
белгілі бір реттеуші рөл орталық бюджетте сақталады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі бюджет құрылымының
унитарлық типімен анықталады, өйткені Қазақстан – федералдық емес,
басқарудың Президенттік нысаны және сайланатын Парламенті бар унитарлық
мемлекет.
Бюджет жүйесі мемлекеттің қаржы жүйесінің құрамдас бөлігі ретінде
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық міндеттерін шешуде маңызды рөл
атқарады. Сондықтан бюджет жүйесінің салық жүйесімен және қаржы жүйесінің
басқа да компоненттерімен өзара байланыста қызмет етуі механизмін теориялық
және практикалық жағынан зерттеп білу нарық жағдайында көкейкесті
проблемаға айналады. Елімізде бюджет жүйесін реформалау және жаңа бюджет
жүйесін құру 1993 жылдан басталды. Бір айта кетерлігі, әзірге бюджет
жүйесін құру мен жетілдіру салық жүйесін және қаржы жүйесінің басқа да
элементтерін реформалаудан артта қалып келеді. Мұның өзі белгілі бір
дәрежеде республикадағы біртұтас қаржы жүйесінің қызмет етуі механизміндегі
жүйелікті бұзады.
Мемлекеттік органдардың өздерінің функцияларын орындауы үшін
басқарудың барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Осы
мақсатпен әр елде аймақтардың шаруашылығын, әлеуметтік сферасын, әрбір
әкімшілік-аумақтық бірліктерді абаттандыруды, заң шығарушы билікті, басқару
аппаратын ұстауды және басқа шараларды қаржыландыру үшін олардың ақша
ресурстарын жұмылдыруды қамтамассыз ететін бюджеттер тармақтарының желісі
құрылады. Бюджеттердің жекелеген түрлерінің кірістері мен шығыстарын
қалыптастыру, оларды теңдестіру процесінде заңмен реттеліп отыратын белгілі
бір қаржылық өзара қарым-қатынастар пайда болады. Осы элементтердің барлығы
– бюджет жүйесін ұйымдастыру мен құрудың қағйдаттары, оның буындарының
өзара қатынастары мен байланысының ұйымдық нысандары, бюджет құқықтарының
жйынтығы – бюджет құрылысын құрайды.
Дүние жүзінің әртүрлі елдерінде бюджет құрылысы мемлекеттің
құрылысына, аумақтық-әкімшілік бөлінісіне, экономиканың даму деңгейіне және
нақтылы мемлекеттің басқа айрықша белгілеріне байланысты өзгешеліктермен
ерекшеленеді.
Қазақстан Республикасында жиынтығында мемлекеттік бюджетті
құрайтын бекітілетін, атқарылатын және дербес болып табылатын мынадай
бюджеттер жұмыс істейді (1-ші суретті қараңыз):
- республикалық бюджет;
- облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті;
- аудандық (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті.
Сурет 1 – Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі.
Қазақстанда төтенше немесе соғыс жағдайында төтенше мемлекеттік
бюджеттің әзірленуі, бекітілуі және атқарылуы мүмкін.
Бюджет кодексіне сәйкес, мемлекеттік бюджет араларындағы өзара
өтелетін операцияларды есепке алмағанда, республикалық және жергілікті
бюджеттерді біріктіретін, талдамалық ақпарат ретінде пайдаланылатын және
бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет.
Мемлекеттік (республикалық) және жергілікті (муниципалдық)
бюджеттер кез-келген басқа мемлекеттердегідей Қазақстан Республикасы қаржы
жүйесінің орталық буыны болып табылады. Бюджет – мемлекеттің қажетті
атрибуты және оның егемендігінің негізі. Бюджеттің көмегімен тиісті
мемлекеттік және муниципалдық құрылымдарының ақша қорлары құрылады, бұл
қорлар олардың жалпы маңызды міндеттерін орындауды қамтамассыз етеді,
мемлекеттік билік пен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының функцияларын
жүзеге асырудың қаржылық негізін жасайды. Бюджеттерде мемлекеттің қаржы
ресурстарының аса ірі бөлігі шоғырландырылады. Бюджетте қаржы ресурстарын
шоғырландыру мемлекеттің қаржы саясатын ойдағыдай жүзеге асыру үшін қажет.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің басты бөлігі
республикалық бюджетте шоғырланған.
Республикалық бюджет – бұл салықтық және басқа да түсімдер
есебінен қалыптастырылатын және орталық мемлекеттік органдардың, оларға
ведмостволық бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын
қаржымен қамтамассыз етуге және мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық
бағыттарын жүзеге асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Жергілікті бюджет (әкімшілік-аймақтық бірліктердің бюджеттері) –
облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті,
аудандардың (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті.
Бюджет кодексімен айқындалған салықтық және басқа да түсімдер
есебінен қалыптастырылатын және облыстық деңгейдегі жергілікті мемлекеттік
органдардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың оларға
ведмостволық бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын
қаржымен қамтамассыз етуге және тиісті әкімшілік-аумақтық бірлікте
мемлекеттік саясатты іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры
облыс бюджеті, республикалық маңызы бар қала астана бюджеті болып табылады.
Бюджет заңнамасымен айқындалған салықтық және басқа да түсімдер
есебінен қалыптастырылатын және ауданның (облыстық маңызы бар қаланың)
жергілікті мемлекеттік органдарының, оларға ведмостволық бағынышты
мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамассыз
етуге және тиісті аудандағы (облыстық маңызы бар қаладағы) мемлекеттік
саясатты іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры (облыстық
маңызы бар қала) бюджеті болып табылады.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан
Республикасының заңымен жергілікті бюджеттер маслихаттардың шешімдерімен
бекітіледі.
Төтенше мемлекеттік бюджетті бюджеттік жөніндегі орталық
уәкілетті орган әзірлейді және ол Қазақстан Республикасының заңдарында
белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен
бекітіледі.
Қазақстан Республикасының бүкіл аймағында төтенше немесе соғыс
жағдайын енгізу және оның күшін жою туралы Президенттің Жарлығы төтенше
мемлекеттік бюджетті енгізуге және оның қолданылуын тоқтатуға негіз болып
табылады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қабылданғаны туралы Қазақстан
Республикасының Парламенті дереу хабардар етеді. Төтенше мемлекеттік
бюджеттің қолданылу уақытына тиісті қаржы жылына арналған республикалық
бюджет туралы заңның және тиісті қаржы жылына арналған барлық деңгейлердің
жергілікті бюджеттері туралы маслихаттар шешімдерінің қолданылуы тоқтатыла
тұрады. Төтенше мемлекеттік бюджет төтенше немесе соғыс жағдайы енгізілген
мерзім ішінде қолданыста болады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қолданылуы тоқтатылғаннан бастап
республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы тиісті қаржы жылына
арналған барлық деңгейлердің жергілікті бюджеттері туралы маслихаттардың
шешімдеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының жекелеген жерлерінде төтенше жағдай
енгізілген ретте төтенше мемлекеттік бюджет енгізілмейді.
Қазақстан Республикасының бірнеше аймақтарының аумақтарында бір
мезгілде төтенше жағдай енгізуге төтенше жағдайдың зардабы ұлттық
мүдделерге және республиканың экономикалық қауіпсіздігіне нақты қатер
төндіруі мүмкін болатын ретте ғана төтенше мемлекеттік бюджет енгізуге
негіз бола алады.
Бюджет жүйесінің жұмыс істеуі бюджеттердің әртүрлі деңгейлерінің
өзара байланысына негізделеді және оларды жоспарлау, әзірлеу, қарау,
бекіту, атқару, бақылау тәртібімен, сондай-ақ республикалық және жергілікті
бюджеттердің атқарылуы туралы есеппен қамтамассыз етіледі.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі мемлекеттік бюджет
жүйесіне кіретін барлық бюджеттердің бірлігі, дербестігі, толықтығы,
реалистігі, дәйектілігі, жариялылығы және тағы басқа қағидаттарына
негізделеді.
Бюджеттің бірлігі қағидаты – бюджет жүйесін ұйымдық-экономикалық
орталықтандырудың дәрежесін білдіреді. Қазіргі кезде биліктің жергілікті
органдарының дербестік алуымен және оларға қаржы ресурстарын иелену
жөніндегі құқықтардың берілуімен байланысты бұл қағидат біршама әлсіреді.
Бюджет жүйесінің бірлігі бірыңғай қаржы саясатын қамтамассыз етуге
бағытталған және ең алдымен Қазақстан Республикасы егеменді мемлекетінің
жалпы экономикалық және саяси негізін тірек етеді. Ол реттеуші кіріс
көздерін пайдалану арқылы барлық деңгейдегі бюджеттердің өзара іс-қимылына,
төменгі деңгей бюджеттерінің теңгерімділігі үшін оларды қаржылық қолдауға,
сондай-ақ ішінара қайта бөлудің мақсатты және аумақтық бюджет қорларын
жасауға да негізделген.
Бюджеттердің бірлігі бірыңғай бюджет заңнамасын қолданумен, соның
ішінде Үкімет бекіткен бірыңғай бюджеттік сыныптамасын, бюджет процесін
жүзеге асырудың бюджет рәсімдерін пайдаланумен қамтамассыз етіледі. Бюджет
жүйесінің бірлігі салық саясатын қоса бірыңғай әлеуметтік-экономикалық
саясат арқылы іске асырылады.
Алайда бюджеттердің бірлігі бюджет жүйесін құрудың маңызды
қағидаты болып отырған оның жеке буындарының дербестігін жоққа шығармайды.
Бюджеттердің дербестігі қағидаты түрлі деңгейдегі бюджеттердің арасындағы
түсімдерді тұрақты бөлуді белгілейді және оларды жұмсаудың бағыттарын
анықтайды.
Биліктің әрбір органы өз бюджетін жасайды, бекітеді және оны
атқарады. Бюджеттердің жеке түрлерінің арасындағы кіріс көздері мен
шығыстарды бөлуді шектейтін айқын құқықтар белгіленген. Жергілікті
бюджеттердің атқарылуы барысында қосымша алым-кірістерді, жергілікті
бюджеттер қаражаттарының бос қалдықтарын жоғарғы бюджетке алып қоюға,
тиісті өтемсіз жергілікті бюджеттерге қасымша шығыстарды жүктеуге жол
берілмейді. Сонымен бірге бюджеттердің барлық түрлерінің шығыстары осы
аумақтың әлеуметтік-экономикалық даму мәселелерімен және биліктің тиісті
органдарының нақты функцияларымен, құзырымен анықталады. Бюджет
қаражаттарын пайдалана отырып, өзара талаптарды есепке сияқты бюджет
қаражаттары бойынша талаптардан да шегінуге жол берілмейді.
Бюджеттің толықтығы бюджетке үкіметтің барлық қаржы
операцияларының, оның жинайтын барлық түсімдерінің және жасайтын
шығыстарының, Қазақстан Республикасының салық және бюджет заңнамаларында
белгіленетін барлық түсімдердің толық тізбесінің бюджеттерде және Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорында міндетті және толық көрсетілуімен
қамтамассыз етіледі. Сөйтіп, ол мемлекеттік билік пен басқару органдарының
барлық кірістері мен шығыстарын бюджетке жинақтап, жұмылдырудың объективтік
қажеттігін қамтып көрсетеді. Осыған байланысты барлық ақша түсімдерін,
сондай-ақ бюджет шығыстарының көлемі мен нақтылы бағыттарын айқындау қажет.
Бюджет іске асатындай болуы тиіс, нақты экономикалық және саяси
ахуалды, өндірістің даму тенденциясын, жалпы мемлекеттік қажеттілікті
есепке алу қажет. Дүние жүзілік практикада бұл қағидат қазіргі кезде оны
дәл қолдану бюджетке кірістерінің дербес көздері бар автономды түрде бөліп
көрсетуге болатын аса көп шығыстарды жүктейтіндіктен орынды деп
есептелмейді. Қазақстанда мемлекеттік қаражаттарды қалыптастырудың
орталықтандырылған әдісі қабылданған, сондықтан 1998 жылдан бастап
мемлекеттік бюджетке бюджеттен тыс қорлардың – зейнетақы, әлеуметтік
сақтандыру және тағы басқа қорлардың қаражаттары енгізілген.
Реалистік қағидаты – параметрлердің экономиканың ағымдағы жай-
күйінің көрсеткіштеріне, сондай-ақ Қазақстанның және аймақтардың
параметрлеріне және әлеуметтік-экономикалық дамуының бағыттарына
сәйкестігі. Бюджеттің реалистігіне ішкі және сыртқы саясаттың негізгі
бағыттары туралы Президенттің Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауына
сәйкес оларды Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының
индикативтік жоспарының, аумақтарды дамытудың экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларының өлшемдеріне сәйкес келтіру арқылы қол жеткізіледі.
Сондықтан оның көрсеткіштері көп нұсқалық есеп-қисаптармен негізделуі
тиіс,бюджеттердің атқарылуына, ведмостволардың өткен кезеңдегі қаржы
жоспарларына жасалған терең талдаудың нәтижесі, болжамдық бағалау есепке
алынуы қажет. Дүниежүзілік практика бюджет ресурстарының қозғалысын
ағымдағы жылға, анағұрлым ұзақ мерзімге үлгілеуді, сондай-ақ оларды нақтылы
жағдайлардың өзгеруіне байланысты қаржы жылы ішінде түзетуді пайдаланады.
Реалистік қағидатына ең алдымен жеке қаржы жоспарын, сметаларды және жалпы
тиісті деңгейдің бюджет жобасын жасау процесінде қол жетеді.
Реалистік қағидаты бюджет тізімдемесін бұрмалауды болдырмау және
бұзылуын жою үшін қажет. Ол бюджетте мемлекеттің қаржы операцияларының
шынайы көрсетілуін, бекітілген сомалардың бюджеттік арналымдардың
атқарылуына сәйкестігін алдын-ала қарастырады. Нақтылы дамудың болжамдары
мен бағдарламаларының көрсеткіштеріне негізделетін және бюджеттік
резервтердің болуымен нығайтылған кірістердің барлық көздері мен шығыстар
бағыттарының есеп-қисаптарының негізділігімен анықталады.
Транспоренттілік қағидаты – бюджет заңнамасы саласындағы
нормативтік құқықтық актілерді, бекітілген бюджеттерді және олардың
атқарылуы туралы есептемелерді, мемлекеттің фискалдық саясатына қатысты
басқа ақпаратты міндетті түрде жариялау, бюджет процесінің ашықтығы,
мемлекеттік қаржылық бақылауды жүргізу.
Дәйектілік қағидаты – бұл мемлекеттік басқару органдарының бюджет
қатынастары сферасында бұрын қабылдаған шешімдерінің сақталуы.
Тиімділік пен нәтижелілік қағидаты – бұл бюджеттік
бағдарламалардың паспорты қарастырған нәтижеге жету үшін қажетті бюджет
қаражаттарының оңтайлы көлемін пайдалана отырып белгілі бір нәтижелерге
жетудің қажеттігіне қарай бюджеттерді әзірлеу және атқару.
Басымдық қағидаты – бюджеттік процесті республиканың немесе
аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының басты бағыттарына сәйкес жүзеге
асыру.
Жауапкершілік қағидаты – бюджеттік процеске қатысушыларды бюджет
заңнамасын бұзғаны үшін жауапқа тарту.
Бюджеттердің жариялылығы қағидаты бекітілген бюджеттер мен алдағы
қаржы жылына арналған бюджет туралы есептердің жариялануы арқылы
қамтамассыз етіледі.
Бюджет кірістерінің қалыптасуы (ең алдымен салықтар, алымдар
арқылы) бюджет ресурстарының бағытталуы сияқты шаруашылық жүргізуші
субъектілердің және қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін шалады.
Сондықтан олар бюджеттің мазмұны, оны қалыптастырудың көздері, салық
төлемдерін алудың тәртібі, сондай-ақ бюджет қаражаттарының бағыттары туралы
хабардар болуы тиіс. Президент қол қойған Қазақстан Республикасының бюджеті
заң мәртебесін қабылдайды және оның атқарылуы бюджет рәсімінің қатысушылары
үшін міндетті болады. Заң өткен кезеңдегі бюджеттің атқарылуы туралы есеп
баспасөз бетінде жарияланады. Осылайша бюджеттің кірістері мен шығыстарының
көлемі, оның негізгі түсім көздері, шығыстарының бағыттары,тапшылық көлемі
және оны жабудыңәдістері (шығындарды қысқарту, кірістерді көбейту,
қарыздар, ақша эмиссиясы) жария етіледі.
Бюджет жүйесін құрудың барлық қағидаттары өзара үйлестірілген
және бірін-бірі толықтырып отырады, олар егеменді еліміздің
Конституциясында және Бюджет кодексінде, “Жергілікті өкілді және атқарушы
органдар туралы”, “Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару
туралы” арнайы заңдарда және басқа да заңнамалық актілерінде қамтып
көрсетілген.
Нақтылы жағдайда бұл қағидаттардан жиі ауытқиды. Мысалы, кейде
бюджеттің бірлігі қағидатынан ауытқиды, өйткені көптеген арнаулы және
бюджеттен тыс қорлар пайда болдаы. Нақтылық қағидаты да өзінің маңызын
жоғалтып барады: әр түрлі бюджеттен тыс қорлар жұмыс істеуі мүмкін, олар
арқылы мемлекет қаржы қатынастарын саралауға ұмтылады.
Бюджет жүйесі реттеуші кіріс көздерін пайдалану, мақсатты және
аймақтық бюджет қорларын құру, оларды ішінара қайта бөлу арқылы жүзеге
асырылатын барлық деңгейлер бюджеттерінің өзара іс-қимылына негізделген.
Сонымен, жоғарыдағы жазылған бюджет жүйесінің мәні мен мазмұнын
түйіндейтін болсам, бюджет – бұл мемлекеттің экономикалық дамудың негізгі
құралы. Қандай да болмасын мемлекеттерде өздерінің бюджет жүйесі болады.
Кез-келген дамыған, дамушы мемлекеттерде бюджет жүйесі негізгі, күрделі
мәселелердің бірі болып табылады. Сондықтан да бюджет жүйесі туралы заң
қабылданар алдында оған үлкен көңіл бөлінуі қажет.
1.2. Бюджет жүйесінің құрылымы.
Жалпы бюджет жүйесінің құрылымы бірнеше бөлімдерден тұрады. Соның
ішінде атап айтатын болсақ, ең күрделі бөлімі десекте қате болмас, ол –
мемлекеттік бюджет. Міне енді осы мемлекеттік бюджеттің мәніне тоқталатын
болсам.
Бюджет – бұл жалпы категория, қаржыға қатысты жеке (ерекше),
экономикалық категория. Ол қаржыдан тек абстракциялық басқа деңгейімен, тек
қаржылық байланыстардың көрнісінің әртүрлі дәрежесімен ерекшеленеді. Олай
болса, қаржылық байланыстардың көп түрлілігінің ішінде бір-бірінен нақты
жалпы қасиеттермен ерекшеленетін жекелей ерекше салаларды бөліп көрсетуге
болады. Сөйтіп, қоғамдық өнімді құндық бөліп тартудың ерекше саласын
мемлекеттің кәсіпорындармен, ұйымдармен, мекемелер және халықпен болатын
қаржылық қатынастар құрайды; бұл қаржылық қатынастардың барлығына ортақ
нәрсе, олар бөліп тарту процесінде пайда болды, оның міндетті мүшесі
мемлекет болып табылады, жәнеде жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді
қанағаттандыруға бағытталған орталықтандырылған ақшалай қаражаттардың қорын
құру мен пайдалануға байланысты. Бұл қаржылық қатынастардың жиынтығы
“мемлекеттік бюджет” деп аталатын түсініктің экономикалық мазмұнын
құрастырады.
Мемлекеттік бюджеттің экономикалық қатынастар жиынтығы ретінде
объективтік сипаттамасы бар. Оның дербес бөліп тарту саласы ретінде болуы
қоғамдық өндірістің өзімен объективті алдын-ала анықталған, оның дамуы
сәйкес орталықтандырылған ресурстарды қажет етеді.
Ақшалай қаражаттардың орталықтандырылуы бүкіл халық шаруашылығы
аумағында қорлардың үзіліссіз айналымын ұйымдастыру үшін, экономиканың
барлық звеноларының дұрыс қызметін қамтамассыз ету үшін қажет.
Құндық бөліп тарату спецификалық бюджеттік сфераның болуы сонымен
қатар табиғат пен мемлекет қызметтерімен шартталған. Соңғысы тездетілген
қарқынмен дамитын салаларды қаржыландыру үшін, бүкіл қоғам аумағында
әлеуметтік-мәдени шараларды өткізу, қорғаныс сипатындағы мәселелерді шешу,
мемлекеттік басқарудың жалпы шығындарын жабу үшін, орталықтандырылған
қаражаттарды қажет етеді. Сөйтіп, мемлекеттік бюджеттің болуы адамдардың
субъективті тілегінің нәтижесі емес, кеңейтілген ұдайы өндіріс
қажеттіліктерімен, табиғат және мемлекет қызметтерімен шартталған
объективті қажеттілік.
Мемлекеттік бюджетте мемлекет арқылы жүзеге асатын қаржылық
орталықтандыру принципі шынайы жасалған. Орталықтандырылған қаржылық
ресурстар мемлекетке өндірістің жоспарланған қарқындары мен пропорцияларын
қамтамассыз етуге, оның салалары мен аумақтық құрылымдарын жақсартуға,
экономиканың прогрессивті салаларын алғы кезекте дамытуға, ірі әлеуметтік
өзгертулерді өткізуге мүмкіндік береді. Қаржылық орталықтандырудың
арқасында ақшалай қаражаттар мемлекеттің экономикалық әлеуметтік саясатын
ойдағыдай жүзеге асыру үшін жағдайларды дайындай отырып, экономикалық және
әлеуметтік дамудың маңызды бөлшектерінде шоғырланады.
Мемлекеттік бюджет құндық бөліп таратудың ерекше саласы ретінде
спецификалық қоғамдық міндетті орындайды – жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыру қызметін атқарады. Бюджеттік қаражаттар
арқылы өндірісті кеңейту бойынша ғылыми-техникалық прогресті тездетумен
және қоғамдық өндірістің салалық және аумақтық құрылымдардағы жоспарланған
ілгері жылжуларға жетумен байланысты шығындар жүзеге асырылады; жалпы
мемлекеттік ауқымда резервтік қорлар құрылады; өндіріске қатысы жоқ жалпы
басқару шығындары жабылады; ұжымдық қажеттіліктерді (ағарту, денсаулық
сақтау) қанағаттандыру бойынша және еңбекке жарамсыздарды қамтамассыз ету
үшін, (мемлекеттік және әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік
қамсыздандыру) қорларды құру бойынша шығындар жүргізіледі. Мемлекет
шекараларын қорғау, қарулы күштерді ұстау бойынша шығындар, интеграциялық
дамумен байланысты шығындар және т.б.
Біз көріп отырғандай мемлекеттік бюджетке белгіленген қаржы
қатнастары ретінде ең алдымен қаржы категорисын ерекшелендіретін белгілер
тән: бюджеттік қатнастар бөліп тарату қасиетіне ие, сол сияқты ол әрқашан
ақшалай түрде іске асады, мақсатты ақша қорларын құру және қолдану кезінде
бірге жүріп отырады. Сонымен бірге мемлекеттік бюджет құндылық таратудың
ерекше ортасы ретінде мынадай түрде негізделеді.
Мемлекет қолындағы жалпы өнім құнының жартсының жекеленуін және
оның жалпы мемлекеттік қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қолданумен
байланысты бөліп тарату қатынастарының ерекше экономикалық түрі болып
табылады.
Халық шаруашылығы салаларының арасындағы, елдер аумағының,
экономика секторларының арасындағы құнды бөліп таратуға арналған.
Құндық тартудың таурлы түрдегі қоғамдық өнімнің қозғалысымен
тікелей байланысты емес кезеңін көрсетеді, сол уақытта материалдық
өндірісте және өндірістік емес салада қаржылық қатынастар тауарлы-ақшалай
түрмен тығыз байланыста болады.
Қоғамдық өнімді құнмен бюджеттік таратудың пропорциясы мен
түрлері жалпы кеңейтілген ұдайы өндірістің қажеттіліктерімен және қоғамның
алдында дамудың әр тарихи кезеңінде тұратын мәселелермен анықталады.
Бюджеттік тарату саласы қаржы-несие жүйесінің басқа салаларына
(кәсіпорындар мен халық шаруашылығы салаларының қаржысы, мемлекеттік
сақтандыру, банк несиелері т.б.) қарағанда жетекші орын алады. Бұл
бюджеттің басқа қаржы-несие жүйесінің бөлімшелерімен тығыз
байланыстылығымен олардың арасында бастауыш орын алатындығынан белгілі;
оның көмегімен экономикалық, әлеуметтік және қорғаныс құрылыстарының шешуші
орындары ақша қаражаттарымен қамтамассыз етіледі. Қоғамдық өндірістің
құндық құрылымына бюджет жоғары дәрежеде әсер етеді.
Сонымен, мемлекеттік бюджет басқада экономикалық категориялар
сияқты өндірістік қатынастарды ақшалай түрде жеткізуде және соған сай
материалды-заттай түрде іске асырылады; бюджеттік қатынастар мемлекеттің
ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорында, яғни еліміздің бюджеттік
қорында заттай түрге айналады. Осының нәтижесінде қоғамда болып жатқан
нақты экономикалық процестер мемлекеттің жинақтайтын және қолданатын ақша
қаражаттарының ағымында көрініс табады.
Бюджеттік қор – бұл құндық тарату белгілі сатылардан өтіп,
кеңейтілген ұлғаймалы өндіріс бойынша, халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет
көрсету, қорғаныс және басқару бойынша қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін
мемлекеттің қарауына түскен жалпы өнім мен ұлттық табыстың белгілі
бөлігінің қозғалысының объективті түрде келісілген, экономикалық түрі.
Бюджеттік қордың құрылуы құнның таратылуы және қайта таратылуына байланысты
болатын көп сатылы қозғалыс процесі.
Бюджеттің қызметі оның кірісі және шығысы арқылы іске асады және
де олар мемлекеттік бюджеттің қызметінің ерекше түрі болып табылады. Бұл
екі категория, яғни шығыс пен кіріс бюджет сияқты объективті және оларға
ерекше қоғамдық міндет жүктелген кіріс мемлекетті қажетті ақша
қаражаттарымен қамтамассыз етеді, ал шығыс жалпы мемлекеттің
қажеттіліктеріне сай орталықтандырылған ресурстарды тартады.
Объективті қоғамдық түрлермен бірге, ұйымдық, яғни, ішкі
экономикалық қатынастардың пайда болуын көрсететін түрі бар. Бюджеттік
қатынастар ортасының ұйымдық түріне нақты табыс түсімдерінің түрлері
(пайдаға салынатын салық, қосымша құн салығы, халықтан алынатын салық және
т.б.) және шығындарға негізделген (халық шаруашылығын қаржыландыруға
әлеуметтік мәдени шараларға шығатын шығын және т.б.). Ұйымдық түрлері
бюджеттік шығындар мен кірістердің нақты түрлерін анықтайтын және олардың
қызметтерінің шарттары мен тәртібіне сәйкес заң ережелерін шығару жолымен,
белгілейтін мемлекеттің қызметімен байланысты.
Нақ осы ұйымдық формалардың арқасында бюджетті экономиканың
тұтқасы және экономиканы басқарудың белсенді құралы ретінде қолдануға
мүмкіндік туады.
Сонымен, мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы
өнім құнын, сол сияқты ұлттық табысты да мемлекеттің ақша қаражаттарының
орталықтандырылған қорын ұйымдастыру және оның кеңейтілген ұдайы өндіріске,
халықтың өмір сүру деңгейін жоғарлатуға және қажеттіліктерін қанағаттандыру
мақсатымен тарату және қайта тарату кезінде мемлекетпен басқа да қоғамдық
өндіріске қатысушылардың арқасында пайда болатын өндірістік қатынастардың
ақшалай түрінде көрсетіледі.
Мемлекеттік меншіктің өндірістің меншігіне ауысуы шаруашылықты
ұйымдастырылған түрде жүргізуге болады деп болжайды және соған байланысты
бюджеттік қатынастардың қызметін алдын-ала анықтайды.
Бюджеттік байланыстардың мақсаттылығы мемлекеттің ақша
қаражаттарының орталықтандырылған қорының қозғалысына ұқсас, яғни, соған
байланысты бюджеттік байланыстарға сәйкес “мемлекеттік бюджет” деген
қаржылық жоспарда көрсетіледі. Ол жоспарда бюджеттің экономикалық мазмұнын
құрайтын тарту процестері, мемлекеттің ақша қаражаттарының
орталықтандырылған құрудың және оларды қолдану бағыттарының көздерін
көрсететін кірістер мен шығыстардың ерекше статиялары ескеріледі, сол
сияқты бұл жоспарда қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін қорғайтын
мемлекеттің еркі (воля) көрсетіледі.
Мемлекеттік бюджеттің көрсеткіштері жыл сайын республиканың
жоғарғы кеңес қабылдайтын республикалық бюджет заңына сәйкес міндетті түрде
орындалуы қажет.
Бюджет қаржылық жоспар ретінде, бір жағына материалдық өндіріс
салаларының қаржылық жоспары негізінде құралады, екінші жағынан – көбіне
соларды анықтап отырады.
Бюджеттің өндірісті емес сала ұйымдарының қаржылық жоспарымен байланысты
одан жақсы көрінеді. Олардың сметаның есеп – шотында есептелетін шығындары
мемлекеттік бюджет қаржысының есебінен толығымен өтеледі. Ал мемлекеттік
бюджет пен банктердің несиелік жоспарының арасындағы тығыз байланыс
несиенің көлемімен бағытының бюджеттік қаржыландыру жүйесіне белгілі
дәрежеде тәуекелділігінен көрінеді. Бюджеттің уақытша бос қаржысы халық
шаруашылығын несиелеу үшін тартылады. Банк өзінің табысының жартсын
бюджетке аударады.
Мемлекеттік бюджеттің еліміздің негізгі қаржылық жоспары ретінде
баяндалуы бюджеттің объективті категория ретінде экономиканың табиғатына
кері әсер етпейді. Бұл “мемлекеттік бюджет” терминінің әртүрлі түсінікте
қолдануына байланысты: оның бірі – тарту қатынастарының саласына қатысты,
ал екіншісі бұл объективті категорияның адамдардың қызметі процесінде
қолдануын көрсетеді. Сондықтан мемлекеттік бюджеттің объективті табиғатын
экономикалық категория ретінде зерттеп, сол сияқты бюджеттік қатынастарды
көрсететін қаржылық жоспар ретінде қарастыру керек.
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандығында жеке ортақ
ерекшеліктерімен көзге түсетін оқшауланған сфераларды бөліп көрсетуге
болады. Мәселен, мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілерімен және
халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық
бөлудің ерекше саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен
және пайдаланумен байланысты болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы
“мемлекеттік бюджет” ұғымының экономикалық мазмұнын құрайды. Демек,
мемлекеттік бюджет мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны
ұдайы өндіріс пен қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына
пайдалану жолымен қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде
мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын
экономикалық қатынастарды білдіреді.
Қаржы қатынастарының белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке ең алдымен жалпы қаржы категориясынан ажырататын өзгеше белгілер
тән: бюджет қатынастарының бөлгіштік сипаты бар, әрқашан ақша нысанында
жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен
қосарлана жүреді. Сонымен бірге, бюджет қатынастарына белгілі бір өзіндік
ерекшелік тән, алайда ол қаржымен ортақ өзгеше белгілердің шеңберінен
шықпайды.
Құндық бөліністің айрықшалықты сферасы ретінде мемлекеттік бюджет
мына өзгеше белгілермен сипатталады:
1) мемлекеттен жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін оқшауландырумен және
оны қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты
бөлгіштік қатынастардың айрықша экономикалық нысаны болып табылады;
2) құнды жасау және оны тұтыну процесін шарттастыратын материалдық
өндіріс қаржысынан және құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістік емес
сфера қаржысынан мемлекеттік бюджеттің айырмашылығы ол ұлттық
шаруашылықтың салалары, аумақтар, экономиканың секторлары, қоғамдық
қызметтің сфералары арасында құнды қайта бөлуге арналған;
3) қоғамдық өнімнің, оның тауар нысанындағы қозғалысымен тікелей
байланысты емес құндық бөліністің стадиясын білдіреді және одан
белгілі үзілісте жүзеге асырылады, ал қаржы қатынастары материалдық
өндірісте де, өндірістік емес сферада да тауар-ақша қатынастарымен
тығыз тоқайласып жатады.
Мемлекеттік бюджет, кез-келген басқа экономикалық категория
сияқты, өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты
материалдық-заттай түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорында – бюджеттік қорында затталынады. Мұның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық процестер мемлекеттің
жұмылдыратын және пайдаланатын ақшаның ағынында өзінің көрінісін табады.
Бюджеттік қор – бұл қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың құндық бөліністің
белгілі стадияларын өткен және ұлғаймалы ұдайы өндіріс, халыққа әлеуметтік-
мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және басқару жөніндегі қажеттіліктерді
қанағаттандыру үшін мемлекетке түсетін бөлігі қозғалысының объективті
шарттасылған экономикалық нысаны. Бюджеттік қордың қалыптасуы мен
пайдаланылуы құнды бөлу және қайта бөлумен байланысты оның қозғалыс
процесін білдіреді.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы
сияқты бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл функциялардың іс-
қимылы, мазмұны, мәні мен маңызы бюджет қатынастарының қаралған
айрықшалығымен айқындалды. Бөлгіштік функцияның іс-әрекетінің өзіндік
ерекшелігі сол, қоғамдық өнімнің құны қоғамдық өндірістің сфералары, ұлттық
шаруашылықтың секторлары, аумақтар, салалар, жеке шаруашылық жүргізуші
субъектілер арасында бөлінеді. Мемлекеттік бюджет арқылы бүгінде
Қазақстанда жалпы қоғамдық өнімнің шамамен 10% және жалпы ішкі өнімнің 20%
бөлінеді. Сонымен бірге мемлекет қаржысының негізгі буыны ретінде
мемлекеттік бюджет бөлгіштік функция шеңберінде қосалқы функцияларды, атап
айтқанда: ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлу; экономиканы
мемлекеттік реттеу және ынталандыру; әлеуметтік саясатты қаржымен
қамтамассыз ету; ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын жасау және
пайдалануға бақылау жасау сияқты сипатты функцияларды орындайды. Бақылау
функциясы бюджет қорларын бөлудің сандық үйлесімдерінде, олардың қоғамдық
өндіріс дамуының қажеттіліктеріне сай келетіндігінде, бөлудің ұнамсыз
барысынан ауытқуын анықтау және оларды жою мүмкіндігінде көрінеді.
Мемлекеттік бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып, оны тек
экономикалық категория және мемлекеттің орталықтандырылған ақша қоры
ретінде ғана емес, сонымен бірге негізгі қаржы жоспары, әлеуметтік-
экономикалық процестерді реттеу механизмінің жиынтық ұғымы ретінде қарауға
болады. Мәселен, мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық
процестер бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары –
салықтар, мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік несие, мемлекеттік қарыздар
және тағы басқа өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет
мемлекеттің негізгі қаржы жоспары ретінде сипатталады. Ол нақты кезеңге,
әдетте, бір жылға жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығыстарын,
орталықтандырылған қаржы ресурстарының шешуші бөлігінің қозғалысын
анықтайды. Бюджетті негізгі қаржы жоспары деп мойындау оның ұлттық табысты
қайта бөлудегі маңызды орнын, қаржы жоспарларының жүйесіндегі басымдық
жағдайын, сондай-ақ қоғамдық ұдайы өндірістегі айрықша рөлін айқындайды.
Негізгі қаржы жоспары мемлекеттің қаржылық қызметінің жемісі болып
табылады. Елдің негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика
Парламентінің жыл сайын қабылдайтын Республикалық бюджет туралы заңына
сәйкес сөзсіз орындауға жатады.
Нарықтық механизмге көшу жағдайында мемлекеттік бюджеттің
қаражаттары ең алдымен экономиканың құрылымын қайта құруды, кешенді
мақсатты бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми-техникалық
әлуетті арттыруға, әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың табысы аз
жіктерін (зейнеткерлерді, мүгедектерді, аз қамтылған отбастарын) қолдау,
сондай-ақ денсаулық сақтау, білім беру және мәдениет мекемелерін әлеуметтік
қорғауға бағытталуы тиіс.
Шығындар мен салықтар арқылы бюджет экономика мен инвестицияларды
реттеудің және ынталандырудың, өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды
құралы болып табылады.
Қаржылық жоспарлау процесінде бюджет ұлттық шаруашылықтың
салаларына және өндірістік емес сфераның мекемелеріне айтарлықтай ықпал
етеді. Мемлекеттің ақша қорын жасау және пайдаланудың негізгі қаржы жоспары
бола отырып, бюджет барлық шаруашылық жүргізуші субъектілермен және
ұжымдармен етене байланысқан.
Сонымен бюджет жүйесінің тағы бір маңызды бөлігі бұл – жергілікті
қаржы. Жергілікті қаржы – ақша нысанындағы қоғамдық өнімнің бір бөлігін
жергілікті басқару органдары өздеріне артылған функцияларға сәйкес жасау,
бөлу пайдалану процесіндегі қаржы қатынастарының жүйесі жергілікті қаржы
мемлекеттің қаржы жүйесінің маңызды құрамды бөлігі болып табылады. Ол
жергілікті бюджеттерді арнаулы бюджеттен тыс қорларды және басқарудың
жергілікті органдарының қарамағындағы шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қаржысын кіріктіреді.
Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты
механизмдерінің бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша
қорын жасау мен пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып
табылатын бюджеттік механизм арқылы ықпал етеді. Жалпы экономикаға ықпал
етудің құралы ретіндегі бюджеттің рөлі осында көрінеді. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемін анықтау, оны жасау мен
бөлудің нысандары мен әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылу процесінде қаржы
ресурстарын қайта бөлу жолымен жүзеге асырылады.
Ақырында, мемлекеттік бюджет орындалуы міндетті мемлекет
заңдарының бірі болып табылады (мысалы, келесі қаржы жылына арналған
республикалық бюджет туралы заң).
Сөйтіп, бюджетті осы жоғарыда айтылғандардың жиынтығы ретінде
қараған жөн. (2-суретті қараңыз).
Негізгі қаржы жоспары Қондырма бөлігі
(субъективтік
жағы)
Мемлекет заңы
Әлеуметтік-экономикалық дамуды басқару
механизмі
Мемлекеттік бюджет
Базис бөлігі Мемлекеттің орталықтандырылған
ақша қоры Ресурстар
(Обективтік Экономикалық категория Ресурстар
жағы)
Сурет 2 – Мемлекеттік бюджеттің сапалық сипаттамасы.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы жағдайында жергілікті органдар
қызметінің аясы кеңейе түсуде, олар әлеуметтік, экономикалық, экологиялық,
демографиялық сипаттағы проблемаларды шешуде едәуір дербестігіне ие бола
бастады.
Жергілікті қаржының әлеуметтік-экономикалық мәні жалпымемлекеттік
қаржыға ұқсас.
Жергілікті қаржының рөлі, оның құрылымы мен бағыты бүтіндей
билікпен басқарудың жергілікті органдарына жүктелген функциялардың
сипатымен, сондай-ақ мемлекеттің әкімшілік-аумақтық құрылысымымен және оның
саяси экономикалық бағыттылығымен анықталады.
Жалпы жергілікті қаржының жай-күйі әрқашанда, біріншіден, елдің
жалпы экономикалық жағдайына, екіншіден, тиісті аумақтардың экономикалық
әулетіне, үшіншіден, билік пен басқарудың жергілікті органдарының құқығы
мен міндеттерін белгілі бір дәрежеде реттеп отыратын мемлекеттік заңдардың
деңгейіне, төртіншіден, биліктің жергілікті органдары құзырының дәрежесіне
байланысты болады.
Өркениетті батыс елдерінде жергілікті қаржы мемлекеттің қаржы
ресурстарын қалыптастыру мен пайдалану процесінде едәуір рөл атқарады. Оның
үстіне жергілікті бюджеттердің айтарлықтай дербестігі болады және батыс
елдерінде олар мемлекеттік бюджеттің жалпы жүйесіне кірмейді.
Қазақстан Республикасының экономикасы дамуының қазіргі кезеңінде
реформа ауыртпалығының салмағы шаруашылық жүргізудің аймақтық деңгейіне
ауысып отыр, осыған орай басқарудың жергілікті органдарына үлкен өкілеттік
беріліп олардың жауапкершілігі арта түсуде. Білім беру мен денсаулық сақтау
саласындағы бағдарламаларға қамсыздандыру жөніндегі іс-шараларды және
атаулы әлеуметтік көмекке жұмсалынатын шығындардың ең көбі оларды
қаржыландырудың жаңа тәртібіне сәйкес жергілікті бюджеттерге жүктеліп отыр.
Сонымен бірге бюджеттерде соңғы кездерде бюджеттік бөлініс және әлеуметтік
жеңілдіктердің орнына қаржылай жәрдемақы сияқты жаңа ұғымдар өзінің
көрінісін тапқан.
“Бюджеттік бөлініс” салықтар мен алымдардың әртүрлі деңгейдегі
бюджеттерге түсуін нақты шектеумен ерекшеленеді. Атап айтқанда
корпорациялық табыс салығы түгелдей республикалық бюджетке, ал
акциздер,жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы мен әлеуметтік салық
жергілікті бюджетке қалдырылады. Бұл әкімдердің жергілікті қазынаны
толтыруға, әлеуметтік мәселелерді шешуге деген ынтасын арттыруға септігін
тигізері сөзсіз. Сонымен қатар қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды
бұзғаны үшін алынатын айыппұлдар республикалық және жергілікті бюджеттер
арасында тепе-тең бөлінетін болды.
Нарықтық экономикаға өту және тиісті экономикалық реформаларды
жүргізу кезінде жергілікті әкімшілік органдары өздерінің құзыры мен
дербестігін арттыруға объективтітүрде ұмтылады. Бұл эволюция ең алдымен
республикалық билік өкілеттігінің бір бөлігі жергілікті мемлекеттік
деңгейде өтуі тиістілігінде көрінеді. Аймақтар Қазақстан Республикасының
аумақтық субъектілері болып табылатындықтан биліктің жергілікті органдары
өз аймағының халқының толып жатқан экономикалық, әлеуметтік және мәдени
мұқтаждары мен тілектеріне жауапты өздерінше іздестіруі тиіс.
1994 жылға дейін Қазақстанда 3045 жергілікті бюджеттер болған
еді. 1994 жылдың басынан жүргізілген бюджет жүйесін орталықтандыруға
байланысты 2500 жергілікті бюджеттер – селолық, поселкалық, ауылдық
бюджеттер жойылды. Осының нәтижесінде бюджет жүйесіне түсетін қаражаттарды
орталықтандырудың дәрежесі едәуір бәсеңдеді.
Аймақтардың шаруашылық қызметінің ұлғаюы республикалық және
жергілікті бюджеттердің өзара қатынастарының проблемасына, жергілікті
бюджеттердің мемлекеттік қаржыландырудағы және оны жүзеге асыру
нысандарындағы қажеттіліктерін дұрыс ұйымдастыруға жаңа көзқарасты талап
етеді.
Осыған байланысты түрлі деңгейдегі бюджеттер арасындағы бюджеттік
құқықтарды айқын шектеу және орталықпен аймақтардың бюджет мүдделерін
теңестіру туралы мәселе айрықша мәнділікке ие болып отыр.
Қазақстан Республикасындағы бюджеттер арасындағы қатынастардың
жүйесі қалыптасу мен даму стадиясында тұр. Оның оңтайлы механизмі
іздестірілуде.
Қазақстан Республикасындағы басқаруды орталықсыздандыру
мемлекеттік басқару мен бекітіліп берілген міндеттерді жүзеге асыру үшін
жергілікті бюджет дербестігі арасында шығыстар бойынша жауаптылықты
неғұрлым байыпты бөлуді қажет етеді.
1.3. Бюджетті жоспарлау мен болжаудың механизмі.
Кез-келген мемлекет өзінің объективтік нақты қаржылық қарым-
қатынасының қызығышулықпен өсуін экономикалық және қаржылық басқарудың
облыстық тұспалдау мақсатында қаржыларды тұрақтандыру, өркениетті нарықтық
экономиканы тұрғызу қызметіне пайдаланады.
Бұдан әрі басшылықпен өткізілген реформалар және белгіленген
экономикада қаржыларды тұрақтандыру елде қаржылық басқару қатесіз
өзгерілмейді.
Осындай қызметтер арнайы ұйымдастырылған құрылымдармен жүзеге
асырылады, болжау, жоспарлау, талқылау, бекіту, жедел басқару, реттеу және
бақылау сияқты функцияның элементін қосады.
Осы аталған элементтер күнделікті мемлекеттік мекемелердің, заңды
және жеке тұлғалардың қаржылық саясатының шараларының өткізілуін анық
қамтамассыз етеді.
Қаржылық басқару бюджеттік механизм арқылы жүзеге асырылады.
Бюджеттік механизм кешен өңдеуінің және мемлекеттік формалардың бюджеттік
қатынастарының ұйымдастырылуына бейімділігін көрсетеді. Аймақтық елдердің
және экономиканың таралуына қоғамдық қызметтерде қаржылық қорлардың қайта
бөліп беру аралық өрісі қамтамассыздандырылған. Бюджеттік механизмнің
құрылымдары бюджеттік қатынастардың кіріс, шығыс, ішкі бюджеттің өзара
байланысына тойтарыс береді. Экономиканың таралуларында ақшаның құралдарын
қайта бөліп беру жолдарын тәсілдендіреді.
Сондықтан да ақша қатынастары, ақша құралдары әдістерінің
мобилизациясы мемлекет қолында көрсетіледі. Формадағы бюджеттік реттің
құрастырылуы және кәсіпорын құралының орындалуы ұйымдарға және мекемелерге
өндірістік және өндірістік емес өрістердің сонымен қатар, олардың ішкі
бюджеттік бөлулері және қайта бөлулері қаржылық қорлардың тәсілдері шебер
пайдаланылған.
Бюджеттік механизм өзінің кезегінде салық мобилизациясын және
салықтық емес қаржылық қорлардың әдістерін нақтылы табыстардың түрлерінде
айтып, қосып отыр. Мысалға, қосылған құн салығы, акциздік түсім салығы,
жеке тұлғалардың табыс салығы, мүлік және тағы басқа. Ол қаржылық
көмектердің, жәрдемақылардың, ұйымдардың қаржылық бюджеттік формалары және
принциптері көмегімен жүзеге асырылады. Жеке жағдайларда бюджеттік
жүйелердің және әртүрлі бюджеттердің реттеу тәсілдеріне үйлесімді үзбелерге
бекітіледі.
Өзінің функцияларының ерекшеліктеріне қарамай осы құрылымдық
үзбелер және толық бірлестіктер сияқты элементтерін функцияламайды. Толық
бюджеттік механизмнің қиындығы дегенмен мөлшерге жетеді.
Қаржылармен қалай стратегиялық болса, солай жедел басқарылады.
Стратегиялық қаржылардың басқарылуы, соның ішінде мемлекеттік бюджеттермен,
Қазақстан Республикасының Конституциясында мемлекеттік биліктердің жоғарғы
мүшелерінде және мемлекеттік басқарушылар: Президент, Парламент (сенат,
мәжіліс), Үкімет жауапкершілігінде. Қазақстан Республикасының Үкіметі
өзінің кезегінде қаржылық басқаруды Қазақстан Республикасының Экономика
және Бюджеттік Жоспарлау Министрлігі және Қазақстан Республикасының Қаржы
Министрлігі арқылы жүзеге асырады. Қазақстан Республикасының Президент
өкілеттілігі қаржылық басқаруда кең көлемде ие бола алады, мекеме
жұмыстарында Президент аппараты арқылы жүзеге асырылады. Президент
республиканың мемлекеттік бюджеті арқылы бүкіл мекемелердің
қызметкерлерінің еңбек ақысын қамтамассыз етуін және бірлескен қаржылық
жүйемен Қазақстан Республикасының Премъер-министіріне таныстырып бекітеді.
Президент есептеу комитетінің республикалық бюджеттің орындалуы
мен бақылауына екі төрағаны мүше етіп бес жылға қызметке сайлайды, Үкімет
актілерге толықтай және жартылай әрекеттенуі және көптеген басқада маңызды
сұрақтар тоқтатылады немесе алынып тасталынады. Парламент қаулысына және
Қазақстан Республикасының актілері мен заңдарына бекітілген Үкіметтің
қаржылық мәселелердің шешілімін жүзеге асырады. Парламент республикалық
бюджеттің, Үкіметтің есеп беруі және республикалық бюджеттің есептеу
комитетінде бақылау жасауы және орындалуы жайлы және бюджетке өзгертулер
мен толықтырулар енгізуін бекітеді. Сонымен бірге Парламенттің қоғамдағы
қатынасты реттеу жайлы, принциптер мен негізін қалайтын заң шығаруға құқығы
бар қатысты:
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz