Шартты мерзімінен бұрын тоқтату және лизинг берушіге құқығы мүлікті қайтару
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ 2
1 ТАРАУ. ҚАРЖЫ ЛИЗИНГІНІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ 4
1.1. Қаржы лизингінің түсінігі және оның түрлері 4
1.2. Лизинг түрлерінің салыстырмалы сипаттамалары және ерекшеліктері 11
1.3 Лизинг - шағын кәсіпкерлікті қаржыландырудың негізгі құралы 18
2-ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЛИЗИНГ ШАРТТАРЫ, ОНЫҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ 22
2.1 Қазақстандағы лизингтің даму кезеңдері 22
3-ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ ДАМУ КЕЛЕШЕГІ
29
ҚОРЫТЫНДЫ 35
Пайдаланылған нормативтік-құқықтық актілер 37
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 37
КІРІСПЕ
Қазіргі жағдайда Қазақстан экономикасының дамуы оның барлық
салаларындағы терең нарықтық өзгертулер бойынша шаралар жүргізуге және
экономикалық өсуді қамтамасыз етуге бағытталған. Қазақстан Республикасының
стратегиялық даму бағдарламасы 2030 жылға дейін халық шаруашылығын
басқарудағы елеулі оңды өзгертулерді қарастырады. Экономиканы басқару
стратегиясында лизинг механизміне елеулі мән беріледі, себебі, онда отандық
кәсіпкерлік нарықтың дамуына үлкен потенциал салынған.
Өз қаржы ресурстарының, бюджеттік қаражаттың және шетелдік инвестиция
шектеулілігі жағдайында қазақстан кәсіпорындары жаңа техниканы лезде сатып
алуға мүмкіндігі, құрал-жабдықтарды өндірушілердің өздері елеулі қаржы
ресурстарын қажет етеді, банктер шаруашылық субъектілерді несиелендіру үшін
лезде кепіл сұрайды.
Кәсіпорындардың техникалық жабдықталу жағдайы негізгі қорлардың
физикалық және моральдік тозудың шекті деңгейін жағдайы негізгі қорлардың
және аморальдік тозудың шекті деңгейін көрсетіп отыр. Аталған факторлардың
барлығы ұлттық экономикаға теріс әсер етеді және негізгі құралдарды
жаңартудың альтернативті жолдарын іздеуді талап етеді.
Лизингтік қатынастардың құрылуы және дамуы қазақстандық кәсіпорындардың
техникалық потенциалын қайта құруға жағдайлармен және мүмкіндіктермен
қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Шағын кәсіпорындар үшін ерекше
қажеттілігі: мүліктің рухани ескіруіне байланысты шығынға жол бермеу;
келісімді 100 пайыз қаржыландыруды қамтамасыз ету, жалгерлік төлемге
қолайлы жағдай туғызуға келісу, ағымдағы шағын ретінде қаралатын жалгерлік
өтем қаржысына салынатын таза табыс салығының бір бөлігін азайту.
Халықаралық ақша айналымында лизинг елдердің жалға берушілеріне салық
жеңілдіктерін пайдалануға мүмкіндік бередің1. Бірақ, қазіргі уақытта
республикадағы лизингтің даму деңгейі оған қойылатын талаптарға толық
сәйкес келмейді. Бұл лизингтің қолданылатын экономикалық-ұйымдық
механизмдердің әлсіз тиімділігімен, лизингті басқару сұрақтары бойынша
заңдық және құқықтық актілердің жетілмегендігімен, ұсынылатын лизингтік
қызметтердің құрамы мен сипаты туралы ақпараттық базаның
жеткіліксіздігімен, лизингтік қатынастарда толық қатысу үшін көптеген
лизинг алушылардың психологиялық дайынсыздығы, көптеген лизингтік
компаниялардың инвестициялық потенциалының әлсіздігімен түсіндіріледі.
Осыған байланысты бүгінгі таңда көптеген лизингтік компаниялар банктік және
сақтандыру секторының, олардың лизингтік фирмалардың қызметінде тікелей
қатысуымен және лизингтік қызмет сферасын кеңейту үшін клиент тартуымен
қаржылық ресурстарын тарту арқылы кеңею саясатын жүргізеді. Бұдан басқа,
лизингтік компаниялардың ассоциацияларға және одақтарға бірігу тенденциясы
байқалуда, бірақ лизингтік қатынастардың бұл жағы пайда болу және тұрғызылу
кезеңінде болып отыр және Қазақстан жағдайында лизингті пайдалану
тиімділігінің экономикалық-ұйымдастырушылық факторларды зерттеуді қажет
етеді.
Лизингтік компаниялар мен ассоциациялар жұмыс істеуінің экономикалық
тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін лизинг бойынша заңдық және нормативтік
базаны жетілдіру бойынша шаралар қолдану, лизингтік қатынастарға барлық
қатысушылардың мүдделерінің жақындауы үшін жағдай жасау керек.
Берілген жұмыстың мақсаты - Қазақстан Республикасындағы қаржылық
лизингтің теориялық негіздерін, лизингтің құқықтық негіздерін зерттеу,
лизингтік операциялардың механизміндерін қарастыру, сондай-ақ Қазақстандағы
лизинг дамуының ерекшеліктері мен даму келешегін зерттеу.
1 ТАРАУ. ҚАРЖЫ ЛИЗИНГІНІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ
1.1. Қаржы лизингінің түсінігі және оның түрлері
Инновациялық процестердегі лизингтің рөлін терең анықтау үшін лизингтің
экономикалық мәнін және оның қаржы ресурстарының жетіспеушілігі жағдайында
негізгі қорларды қайта құру процесіне ықпалын анықтау керек.
Лизинг термині ағылшынның lease етістігінен шықты және жал деп
аударылады, лизинг келісімінің негізінде тараптардың мүлікті уақытша
пайдалануға қатысты қатынастары жатқанымен, келісімнің сипаттамасы осымен
шектелмейді. Неміс тілінде leasіngvertrage термині тұрғын үйді бұзу және
жөндеу үшін жауапкершілік жалға алушыда болатын жалдау келісімінің түрін
білдіреді.
Тек француз тілі credіt-baіlң түсінігінің мазмұнын кішкене ашуға
мүмкіндік береді: жалгер-кәсіпорын үшін арнайы алынған құрал-жабдықтарды
жалдау.
Қазақстан Республикасының Қаржы лизингі туралы Заңына сәйкес лизингң -
лизинг беруші сатушыдан өз меншігіне сатып алған және лизинг шартымен
келісілген лизинг нысанасын лизинг алушыға белгілі бір төлемақысына және
белгілі бір талпптармен уақытша иеленуге және кәсіпкерлік мақсаттар үшін
кемінде үш жыл мерзімге пайдалануға беруге міндеттенетін инвестициялық
қызметтің бір түрі. Бұл орайда лизинг шарты бойынша лизинг нысанасын беру
мына талаптардың біріне немесе бірнешеуіне сай келуі тиіс:
1) лизинг нысанасын алушының меншігіне беру және (немесе) лизинг
алушыға тіркелген баға бойынша лизинг нысанасын сатып алу құқығын
беру лизинг шартымен айқындалады;
2) лизинг мерзімі лизинг нысанасының пайдалы қызмет ету мерзімінің 75
процентінен асады;
3) лизинг төлемдерінің лизингтің бүкіл мерзімі ішіндегі ағымдық
(диконттық) лизингтің ьерілген нысанасы құнының 90 процентінен
асады.1
Бірінші лизингтік компания 1952 жылы Америка Құрама Штатында құрылды.
Осы қысқа мерзімде, яғни 1959 жылы лизинг операциясының көлемі 300 миллион
долларды құрады. Германияда лизингтік компания 1962 жылы, ал, Жапонияда -
1963 жылы құрылды. Италияда лизингтік бірінші қызмет 1966 жылы енгізілді.
Осы кезеңдерден бастап лизингтік бизнестің ауқымы барынша кеңейді. Қазір
бұл инвестициялық қаржыландыру механизмінің дамыған нарық экономикасындағы
банк бизнесінің жүздеген миллиард қаржысын құрайтын табыс көзіне айналды.
1980 жылдың соңында АҚШ-та лизингтік жабдықтау мен машинаны инвестициялау
көлемінің 28-30 пайызын құрады. 1995 жылдың мәліметі бойынша Батыс Еуропа
елдерінде лизингтік жабдықтау, оны жеткізу көлемі 12-16, Ұлыбританияда -
31, Австрияда - 32 пайызға жетті.
Лизинг – бұл лизинг берушінің құрал – жабдықтарды, машиналарды, ЭЕМ,
ұйымдастыру техникаларды, өндіріске, сауда-саттыққа және қоймаға арналған
құрғыларды лизинг алушыға лизингтік төлем төлеу шартымен, белгіленген
мерзімге пайдалануға беруді қарастыратын жалға беру шартын білдіреді.
Лизингтік мәмілелердің бірнеше түрлері бар. Барлық лизингтік операциялар
екі түрге бөлінеді: шұғыл және қаржылық лизингтер.
Шұғыл лизинг – бұл мүліктің қызмет ету мерзіміне қарағанда, оның
пайдалану мерзімінің қысқалығын және мүліктің құнын толық өтемеуін
сипаттайды.
Қаржы лизингі – бұл уақытша пайдалануға берген лизинг затының мерзімі
ішінде өзінің толық амортизациялық құнын төлеп шығуымен немесе өзін-өзі
өтеуімен байланысты сипатталады. Қаржы лизингі үлкен күрделі қаржы
жұмсалымын талап ететіндіктен де, оларды банктермен ынтымақтаса отырып
жүзеге асырады.
Сондай-ақ, лизингтің отандық және халықаралық тәжірибеде қолданылатын
мынадай түрлері бар:
Ішкі лизинг – бұл, оның қатынасушыларының бір елден болып келуімен
байланысты сипатталады.
Халықаралық лизинг – бір тарап немесе барлық тараптардың әр елден болып
келуін сипаттайды.
Сыртқы лизинг экспорттық және импорттық болып бөлінеді. Экспорттық
лизингте шетел лизинг алушы болса, импорттық лизингте шетел лизинг
беруші болып табылады.
Лизингтің екі негізгі түрін белгілейді: қаржылық және оперативті , басқа
авторлар үш түрін белгілейді: оперативтік, қаржылық және қайталама,
кейбіреулері – төрт және одан да астам: қаржылық, оперативтік,
жылжымайтын мүліктің және жабдықтардың лизингі және т.б.
Е.Н.Чекмарева, Л.Прилуцкий, В.Голощапов, В.М.Джуха өз схемаларында
төменде көрсетілген сегіз нышандарға сүйене отырып, лизингтің түрлеріне
жіктеме береді: мәмілелер қатысушыларының құрамы, лизингке берілетін
мүліктің типі, оның өтелімділігінің дәрежесі, амортизация жағдайлары,
қызмет көрсету көлемі, операция жүргізілетін нарықтың секторы, салықтық
және амортизациялық жеңілдіктерге қатынасы, лизингтік төлемдердің сипаты.
А.С.Смагулов лизинг типтері жіктемесінің сызықты және сатылы принципінің
жақтаушыларын белгілейді1. Олар үшін лизингтің екі түрі бар – қаржылық және
оперативтік, ал қалғандары осы нысандардан туынды болып табылады, оларға
В.В.Бочаров, Р.Г.Ольхова, И.Т.Балабанов, Л.Павлова, В.Я. Горфинкель жатады.
Сонымен қатар, екі жіктемеде бірқатар кемшіліктер бар: сызықты
принциптердің ізбасарлары үшін осы ұғымның бір жақтылығы, оларға
Е.Чекмарева жатады. Лизингтің қаржылық және оперативтік болып бөлінуі жоқ,
ол лизинг жүргізу механизміндегі негіз салушы болып табылады, сондай-ақ
сатылы жіктеудің ізбасарлары үшін кемшіліктер жоқ – лизингтің жеке
түрлеріндегі түсінік беру аяқталмаған.
А.С.Смагулов жалпыға танылған жіктемені келесі сегіз нышандармен
толықтыруды ұсынады: мәміленің мерзімімен кезеңімен, қосымша және қарыз
қаржылармен, мәміленің масштабымен, мәміленің сомасымен, лизингтік
мәміледегі опционның болуымен, негізгі мерзім ішінде шартты бұзу шарттары,
мүлікті бухгалтерлік есептеу тәсілімен. А.С.Смагулов ұсынып отырған
лизингтің әзірленген жіктемесінде лизингтің ұйымдастыру нышандары бойынша
дифференциация мәселелері жеткілікті терең баяндалған. Лизинг түрлерінің
кең спектріне келесі факторлар әсер етті:
- шетел терминологиясының сөзбе-сөз аудармасы мен ұғынуының
айырмашылығы;
- құқықтық мәртебенің айрымашылығы және түрлі елдердегі заң базасының
дамуы;
- түрлі елдердегі лизинг бизнесінің мемлекет тарапынан қолдау
дәрежесінің айырмашылығы;
- түрлі елдердегі лизинг түрлілігі үшін салықтық және амортизациялық
қалқанның айырмашылығы;
- лизингтік мәміленің барлық қатысушыларына арналған несиемен
салыстырғанда лизинг тартымдылығындағы айырмашылық;
- нақты лизингтік операцияның ұлттық спецификасы.
Лизингтің барлық түрлерінің нақтыланған жіктемесі терминдердің әр
түрлілігі және лизингтік мәміле жасау шарттары үшін қиын болып табылады.
Бұндай жағдайда олардың негізін салушы нышандарын қарау және лизингтің
мәнін түсіну үшін жіктемелі сипаттамасын бөлу маңызды.
Лизингтің анықтамасы және мазмұны бойынша зерттеулердің қорытындыларын
зерттеп, келесі 16 сипаттамалар бойынша лизинг түрлерінің жіктемесін
нақтылау керек. Осы сипаттамаларда лизингтің жеке түрлері нақтыланған және
А қосымшасында көрсетілген лизинг түрлерінің сипаттамаларында жүйелілік пен
көлемділікті біріктіру талпынысы жасалған. Осыған байланысты, зерттеуде
отандық және шетелдік авторлардың көзқарастарын критикалық шолу негізінде
сипаттамалар бойынша лизинг түрлерінің шектелу критериялары нақтыланған
және толықтырылған:
-Ұйым нысаны мен қатысушылар құрамы;
- Мәміленің объектісі;
- Өтелімділік дәрежесі мен амортизация шарттары;
- Қызмет көрсету көлемі мен дәрежесі;
- Қаржыландыру түрлері;
- Нарықты қамтамасыз ету;
- Мақсаттық белгілеу;
- Шарттың сипаты.
Төлемдердің сипаты, олар мыналарға бөлінеді:
- төлем нысаны бойынша;
- лизингтік төлемдерді төлеу тәсілдері бойынша;
- төлемдер мерзілімділігі бойынша;
- төлем түрлері бойынша;
Мүлікті сатып алуға қа.тынас;
Мәміленің ұзақтылығы;
Жеке меншік нысаны мен саласы;
Лизингтік келісім-шарттың сомасынан тәуелдену;
Лизинг беруші үшін тәуекел дәрежесінен тәуелді.
Ұлттық нарықтың дәлдігіне және даму спецификасынан тәуелді.
Түрлі елдердегі бухгалтерлік есеп жүргізудің қолданылынатын
стандарттары.
Лизинг нысанының алуан түрлілігіне байланысты отандық және шетел
авторлар негізгі түрі ретінде қаржылық және оперативтік лизингті таниды,
оларға лизингтің қалған түрлері бөлінеді.
Лизингтің барлық түрлерінің ішінен қаржылық лизингті сипаттайтын негізгі
нышандар белгіленеді:
- қатынастың жаңа субъектісінің пайда болуы – мүлікті өндіру-сатушысы;
- лизинг берушінің лизингке арнайы өткізуге сатып алынған мүлік, сонымен
қатар мүлік пен сатушыны таңдау құқығы лизинг алушыға жатады.
- Мүліктің сапасы, оның жинағы бойынша наразылық, кепілді мерзім ішінде
кемшіліктерді жою бойынша талапты мүліктің сатушысына тікелей ұсыну, яғни
лизинг жабдығының өндірушісіне, ал лизинг беруші бұндай жағдайда ешқандай
жауаптылық көтермейді.
- Лизинг мүлікті қабылдау-өткізу актісіне қол қойылғаннан кейін мүліктің
кездейсоқ бұзылуының барлық тәуекелі лизинг алушыға көшеді.
Соңғы екі тармақ қаржылық лизингтің оперативтік лизингтен айырмашылығын
көрсетеді. Оперативтік лизингке ғана тән нышандарды қарастырайық 1 кесте.
Осы ерекшеліктермен қатар, оперативтік лизингтің келесі
сипаттамалары белгіленеді:
- лизингтік шарт нормативтік шарттан аз мерзімге жасалады, сондықтан да
лизинг беруші өзінің барлық шығындарын бір лизинг алушының түскен лизингтік
төлемдер есебінен өтеуді ескермейді;
- лизингке лизинг алушының өтінімі бойынша арнайы сатып алынған емес,
лизинг берушінің қолындағысы өткізіледі;
- лизингтік мәміле екіжақты сипатталады лизинг беруші-лизинг алушы;
- мүлік лизинге көп есе өткізіледі;
- лизингтің шарты аяқталғаннан кейін мүлік лизинг берушіге жаңа шарт қол
қою және лизинг алушы сатып алу мүмкіндікпен қайтарылады.
1 кесте
Оперативтік лизингктің ерекшеліктері
Қатынастардың Сипаттамасы
мазмұны
Меншіктік құқық Мүлік лизинг берушінің меншігі болып табылады
Лизинг алушының Шартты мерзімінен бұрын тоқтату және лизинг берушіге
құқығы мүлікті қайтару
Мүлікті қайтару Лизинг алушы белгіленген күнге шартта көрсетілген
кездегі қатынас мүлік құнының айырмашылығын өтейді мүліктің
болжамдалған қалдық және жою бағасы арасындағы
айырмашылық.
Лизингтік Жоғары, өйткені лизинг беруші жүргізетін сервистік
төлемдер-дің қызмет көрсету бойынша барлық шығындар жатады.
жүктемесі
Лизингтік мәмілердінМүлік тозу кезеңінен елеулі қысқабір реттік,
мерзімі маусымдық.
Қасиеттері Қаржы болмаған жағдайда лизинг алушы мерзімін
ұзартып мүлікті пайдаланады
Лизинг берушінің Мүлікті бұзған жағдайда оның құнын өтеу
тәуекелі
Лизинг алушының Мүліктің белгіленген қалған құнын шарттың мерзімі
кепілі аяқталуына дейін қамтамасыз ету.
Оперативтік лизинг жүргізу кезінде лизинг алушыға келесі факторлар
тартымды болып табылады:
- кәсіпорынның өндірістік қуаттылығын көбейтумен өндірістің рентабель-
ділігін көтеруге мүмкіндік беретін технологиялық жаңалықтары бар жаңа мүлік
алу мүмкіндігі;
- мүлікті иелену құқықсыз тозудың жоғары қарқынымен мүліктің ұзақ емес
уақытқа пайдалану;
- мүліктің моральды тозуы бойынша минималды тәуекелдер;
- салықтық міндеттемелердің төмендеуі;
- жабдықты ұстау бойынша шығындардың болмауы;
- лизингтік жабдықтардың арнайы техникалық қызмет көрсетуін алу
мүмкіндігі;
- лизингтік мүліктің алғашқы құнын жабусыз оның пайдалануынан табыс
шығару мүмкіндігі;
- жабдықты қысқа мерзімде пайдалану кезінде нарықтың өзгеріп отырған
конъюнктурасына оралымды қатынас.
Оперативтік лизингтің аталған ерекшеліктері ауыл шаруашылық, транспорт,
тау-кен өнеркәсіп, құрылыс сияқты салаларда оның таралуын белгілейді.
Л.Прилуцкий айтқандай оперативтік лизинг бізге белгілі жалдаудың
ерекше түрі1.
Қаржылық және оперативтік лизингті салыстыру кезінде лизинг алушы үшін
лизинге сұраныс болмаған жағдайда лизинг объектісінің қалған құнын өтеу
бойынша тәуекел өсе бастайды. Сондықтан да, біздің ел тұрған лизинг бизнесі
дамуының бастапқы кезеңінде лизинг берушілерінің мүдделеріне мүлікті толық
амортизация кезеңіне жақын мерзімге беру нысаны жауап берер еді, яғни
қаржылық лизинг. Бірақ та, бұл жерде егер де кепіл беру және қамтамасыз
етудің әрекетті және сенімді механизмдері араласпаса несие берудің қысқа
мерзімді құралы ретінде оперативтік лизингке мүддемелілік білдірген
лизингтік компания мен несие беру мекемелер мүдделерінің қайшылығы
байқалады. Бірақ та, қазақстан экономикасының жағдайларында оперативтік
лизингті жүзеге асыру механизмдері әлі әзірленбеген, оны жүзеге асыру
үшін заң және құқықтық негіздер жоқ.
Қаржылық және оперативтік лизингтердің салыстыру қорытындылары бойынша
олардың айырмашылықтары айқындалды 2 кесте.
2 кесте
Қаржылық және оперативтік лизингтің ұйымдастыру айырмашылықтары
Қаржылық лизинг Оперативтік лизинг
1 2 3 4
Артықшылықтары Кемшіліктері Артықшылықтары Кемшіліктері
Амортизациялық Өте қауіпті Мүлікке құқық Мүлік ұстау үшін
шығындар және операция тәуекел лизингтік қосымша
мүлікке салық салу мүлік жоғалу компа-нияда шығын-дарды талап
клиентке жүктеледі салдарынан пайда қалады. етеді қосымша
болуы мүмкін шығын-дар
Тәуекел бойынша, Клиенттердің Мүлік бақылау
сондай-ақ техникалыққаржылық жағдайын мүмкіндігі
қызмет көрсету белгілеу бойынша
бойынша жұмысты талап
жауаптылық-ты клиентетеді.
көтереді
Лизингтік төлемдер Бірінші үлкен Бірінші үлкен Өзіндік құнға
өнімнің өзіндік жарна арна жоқ лизингтік
құнына жатады төлем-дер
жатпайды.
Табыс салық бойынша Персоналмен және Табыс салығы
жеңілдіктер қызмет көрсетуменбойынша
лизинг ұсыну жеңіл-діктердің
мүм-кінділігі болмауы
Қаржыландырудың барлық нысандарының құрылуының теориялық негіздерін
қарастыру лизингтің негізгі капиталды құрудың басқа нысандарынан негізгі
айырмашылықтарын және байланысын анықтауға мүмкіндік берді. Олар 3-кестеде
бейнеленген.
Бұдан басқа, лизинг кәсіпкерлерге лизингтік құрал-жабдықты алуға қажетті
қаражаттың 13 бөлігімен қосымша жұмыс орындарын құрумен өз ісін бастауға
мүмкіндік береді. Лизингтік келісімге қатысушылардың әрекет ету бостандығын
шектемейді. Лизинг объектісі негізгі қорлардың құрамдас бөлігі бола тұра,
кәсіпкерлік істің тиімділігін, өндірістің құрылымдық қайта құрулардың
сипатын және ауқымын, материалды-техникалық базаны жаңартудың әдістерін
анықтайды
Сонымен, лизинг түрлерін және оның жіктемелерін зерттеу қазақстан
экономикасының ерекшеліктеріне бейнеленген лизингтік қаржыландырудың
қолданылынатын нысандарын айқындады. Лизингтік іс-әрекетте кез келген
экономикалық процессте сияқты түрлі шаруашылық құрылымдарда оның
практикалық іске асырылуының нақты ұйымдастыру нысандары мен мәні
белгіленеді.
Лизингтің түрлерін зерттеу қазақстан нарығының жағдайларында олардың
нәтижелі пайдаланылуының механизмдері мен теориялық негіздерін зерттеу
мақсатында олардың маңызды сипаттамалары мен ерекшеліктерін тереңірек ұғыну
үшін қажет. Лизингтік механизмді белсенді ендіру Қазақстан экономикасының
барлық буындарының дамуына және құрылымдық қайта құруға әрекеттеседі, басқа
елдермен байланыстарды кеңейтудің факторларының бірі болады. Осы негізде
келесіде лизингтік операциялардың механизмі қарастырылады.
1.2. Лизинг түрлерінің салыстырмалы сипаттамалары және ерекшеліктері
Қаржы лизингі туралы Заңда лизингті төмендегідей түрлерге жіктейді1:
1) нысандары бойынша: а) Ішкі лизинг; б) халықаралық лизинг;
2) түрлері бойынша: а) қайтару лизингі; ә) қайталама лизинг; б) банк
лизингі; в) толық лизинг г) сублизинг д) таза лизинг.
Инновациялық процесстердің қаржы салу жүйесінде лизингтік механизм
қаралуына байланысты мәселелерді нақтылау үшін лизинг нысандары мен
түрлілігін тереңірек зерттеу қажет. Лизингті жүзеге асыру механизмінің
процесінде пайда болған қатынастардың көпқырлылығы оның жеке түрлеріне
жіктеудің нақтылауын және олардың әрқайсысының инновациялық ерекше-
ліктерінің сипаттамасын талап етеді. Осындай саралау күрделі болып табы-
лады және қазақстан экономикасының жағдайларында лизингті практикада
қолдану үшін өзінің жоғары маңыздылығына қарай оның түрлерінің және
түрлершілерінің әрқайсысы бойынша тегжейлі және толық бейнеленуі тиіс.
Лизингтің мағынасын кеңінен түсіндірудің мәні алынған мүліктерді ұзақ
мерзім (бір жылдан 15-20 жыл) пайдаланған соң оны қайта өткізуден
туындайтын кешенді мүліктік қатынасқа байланысты.
Қашан мүлікті иелену құқығынан пайдалану құқығы алшақтап, кәсіп-орынды
пайда табу үшін ұзақ мерзімді капитал салушылардың қаржыландыру қызметі
бейімділігінің ерекшелігі өзгерген шақта экономикадағы лизинг мәні өзінен-
өзі әртүрлі көріністегі тауарлық үлгіге ауысады. Лизинг үш жақты келісім
шеңберінде жүзеге асады: лизингтік фирма (лизинг беруші), дайындаушыдан
мүлікті тұтынушының қалауымен сатып алуы, ол соңғысының қарамағына
беріледі.
Екі жақты қатысушылар лизингтік келісім-шарт жасайды, оған мыналар
кіреді: қаржы мен мерзімінің келісімдік қызметке реттелуі, жалға төленетін
ақының мөлшері, пайыздық өсім қойылымы, төлемнің мерзімдік уақытысы, жалға
беру мерзімінің аяқталуына байланысты мүліктің қалдық құны, жабдықты
дайындаушыдан лизингі алушылардың мүлік қабылдау хаттамасы, мүлікті
сақтандырудың шарттары, жалға берудің мерзімі аяқталуына байланысты мүлікке
ие болудың тәсілдері 1-схема. Келісім күшіне енгенге дейін мүлікке заңды
иелік жасау құқығы лизинг берушіге тиесілі, ал пайдалану құқығына лизингті
алушы ие.
Лизингтік механизмді пайдаланған кезде лизинг алушы кәсіпорындар оған
өзінің қаражатын кетірмей немесе қарыз тартпай қымбаттық құрал-жабдықтарды
толық инвестициялау мүмкіндігіне ие болады, оның үстіне лизингке алған
мүлік кепіл бола алады, яғни лизинг алушы тарапынан қосымша кепіл қажет
етпейді және жалпы шығындарын төмендетеді.
Лизинг жүйесіндегі ең бастысы - лизинг алушының лизингтік төлемдерді
жүзеге асыруға қажетті қаражатты өзінің шаруашылық қызметі үрдісінде таба
алу қабілеттілігі, себебі лизинг келісімінің әрекет ету мерзімі бойынша
лизинг беруші-қаржыландырушы бұл мүлікке меншік құқығын өзінде сақтап
қалады. Қарыз алуға мүмкіндігі болмай және бөлінбеген табыс немесе
венчурлік капитал түріндегі өзінің қаражаты болмай шаруашылық субъектілер
лизинг болмаса дами алмайтын еді.
Лизинг жаңа құрал-жабдықтарды игеру кезінде шығындардың пайда болу
тәуекелін азайтады, лизинг алушының сатып алуға, эксплуатацияға, жөндеуге,
сатуға кететін қаржы ресурстарының экономиясын өсіреді, себебі бұл
тәуекелдіктердің бір бөлігін лизинг беруші өз мойнына алады. Лизинг беруші
лизинг алушы ұсынған тапсырыс негізінде жабдықтаушыдан лизингке беру үшін
арнайы алынған мүлікті белгілі бір мерзімге ақылы негізде жалға береді,
және де лизингтік төлемдер лизинг берушінің шығындарын компенсациялап
белгілі бір табыс қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, мүлік лизинг берушінің
меншігінде болады, бірақ соңында оны лизинг алушыға беру мүмкіндігі бар.
Қазақстандық кәсіпорындардың көпшілігі үшін техникалық қайта жабдықтауға
инвестициялау негізгі қорлар құнын қайтарудың мерзімі қысқарақ және аса
қымбат емес операция болып табылады. Лизингтің аталған қасиеттері оны
маусымдық немесе циклдық сипаттағы өндіріс үшін, қосымша немесе жөндеу
жұмыстарын жасау үшін қымбат құрал-жабдықтарды бір мезетте сатып алуға
мүмкіндігі жоқ отандық орта және шағын кәсіпорындарға қолдануға болатын
іске асыру механизмі бойынша дәстүрлі емес шаралар қатарына жатқызады.
Өндірісті техникалық қайта жабдықтау алдыңғы қатарлы технологиялардың
жайылуына жедел және икемді ыңғайлануға, кәсіпорынның барлық ресурстарын
тиімдірек пайдалануға мүмкіндік береді.
Дәл осы Лизинг өзіне тән мүмкіндіктері мен артықшылықтарының күшіне сай
ұлттық экономиканың интенсивті дамуының факторы және техникалық қайта
жабдықтау процесін кәсіпорындар үшін аз бастапқы шығындармен, қысқа
мерзімде, үлкен тиімділікпен және табыспен жылдамдатудың инновациялық
құралы бола алады.
Қаржылық ресустардың шектелу жағдайларында индустриалдық әлеуетті қолдау
және инвестициялық процесстердің даму жағдайларын қалыптастыру үшін
инновациялық дамудың басымды бағыттарының сұрыпталуын жүргізу керек.
Өндіріс шығынын төменденуі және өнім сапасы бәсекелестік қабілеттің негізгі
факторы болып табылатын өндірістерде акцент технологиялық базаның
жаңартылуына бағытталуы тиіс, сондай-ақ бұндай жағдайда ерекше көңіл және
қолдау қаржылық лизинг сияқты негізгі қорлардың жетілдірілуінің
перспективті бағыттарына аударылуы керек.
Халықаралық лизингтің өнеркәсіптік әлеуетін дамыту және механизмдерін
қолдану үшін нақты шетелдік инвестицияларын тартуда қаржылық лизингтің бір
түрі болып табылатын сублизинг механизмін қолдануға болады.
Сублизинг – үшінші тұлғаға лизинг затын қолдану құқығын қайта беруге
байланысты пайда болған қатынастардың ерекше түрі. Ол лизингтің арнайы
шартымен рәсімделеді.
Ғылыми-техникалық прогресстің қазіргі масштабтарында көптеген
инновациялық жобаларды тіпті дамыған елдерде жүзеге асыра алмайды.
Инновациялық процесстер ықпалдастықтың жоғары деңгейінде халықаралық
сипатқа иеленеді. Инновациялық салада түрлі елдердің бірігуі жаңа ғылыми-
техникалық қорытындылар алу мақсатында ресурстар бірігу нысандарының
спектрінде, технологияның халықаралық трансфертінде, ғылыми-инновациялық
инфрақұрылымды құру кезінде, өз мәні бойынша ауқымды сипаты бар
инновацияларды жүзеге асыру кезінде орын алады. Бұдан басқа, сублизингң
типтегі схема бойынша холдинг, концернге жататын кәсіпорындардың техникалық
қайта құрылуы бойынша қатынастар құруға болады. Мысалы, бас компания
жабдықтар сатып алу үшін өзінің еншілес фирмаларына тікелей несие беруді
жүзеге асыра отырып, ал лизингтік компания арқылы жеткізушілерден талап
етілген жабдықтарды сатып ала алады және лизингтік төлемдердің уақытылы
түсуін, негізгі лизинг берушіге қаржылардың шоғырлануын және есептелуін
бақылауын жүзеге асыра алады, жабдықтарды пайдалану бойынша бақылау
жүргізеді. Сублизингтің жүйесі халықаралық инвестициялық ынтымақтастық үшін
сенімді базис құрады.
Қазіргі жағдайда, лизинг тікелей емес, делдал арқылы қолданылынады.
Негізгі лизинг беруші бар, ол, әдетте, делдал, сондай-ақ лизингтік компания
арқылы лизинг алушыға жалға береді. Сонымен қатар, егер же делдал төлем
қабілетті болмаса немесе банкротқа ұшыраған жағдайда лизингтік төлемдер
негізгі лизинг берушіге түсетіні шартта көзделген. Сублизинг схемасы
негізгі лизинг беруші мен лизинг алушы әр түрлі елдерде болған жағдайда
қолданылынады. Бұндай жағдайда, жабдықтардың қолданылу, төлемдердің жүзеге
асырылуын, пайда болған ағымдағы мәселелер шешімінің дұрыстығын бақылау
жергілікті лизинг компаниясы айналасқаны қолайлы болып табылады.
Сублизингтік мәміленің бірінші кезеңінде лизинг қызметтерін қолданушылар
қазақстан лизингтік компаниясына қажетті лизингтік мүліктердің тізімін
ұсынады, олар өз кезеңінде жабдықты жеткізуші шетел компаниясымен бас шарт
жасайды.
Екінші кезеңде жеткізуші-шетел компаниясы лизингтік мүліктің техникалық
шарттары мен сипаттамаларын келісімге ұсынады. Лизинг беруші лизинг
алушымен сублизинг шартына қолтаңба қояды.
Үшінші кезеңде үшінші тұлғалардың кепілдігі болған жағдайда лизингтік
компания өз банкі арқылы вексельдер эмиссиясын пайдалана алады. Банк осы
вексельдер бойынша аваль жүргізеді, яғни шетел жеткізушілердің алдында
лизингтік жабдықтарды төлеу бойынша міндеттер орындау жауаптылығын өзіне
алады. Осы операцияны жүргізу кезінде лизингтік жабдықтаудың шетелдік
жеткізушісі өз банкі арқылы ол төленгенге дейін вексельдердің есебін
жүргізеді.
Лизингтік операцияның жүргізудің төртінші кезеңінде жеткізуші лизингтік
компаниясына лизингтік жабдықтар мен монтажды жеткізуді жүргізуді, егер де
осы операция келісімнің шарттарына енгізілсе. Бұл жерде лизинг алушы
тарапынан жабдықтарды жеткізушіге қосыша техникалық талаптар пайда болуы
мүмкін. Осы қызметтер қосымша келісім бойынша 15-20 пайыз көлемінде алдына
ала төленуі тиіс. Лизинг алушы лизингтік келісімнің шарттарына сәйкес
лизингтік компанияның вексельдер бойынша өтеуін жүзеге асыра алатын
лизингтік төлемдерін жүзеге асырады.
Сублизинг механизмін қолдану лизинг даму үшін енгізілген уақытша кіргізу
жүйесін ескереді, бірақ та қорытындысында өзі кедергі болып қалды. Уақытша
кіргізу ережелеріне сәйкес НДС пен кеден бажын төлемей-ақ техниканы
кіргізуге және қолдануға рұқсат етілген, сонымен қатар лизингтің мерзімі
аяқталғаннан кейін техниканы шетелге қайтару туралы шарт қойылған, яғни,
осы схема бойынша халықаралық лизинг мүмкін емес. Қазақстанның лизингтік
компаниясының қатысуы елеулі қаржы салымдарын қолдана отырып, халықаралық
лизинг механизмінің жұмысына қажетті шартты болып табылған жағдайда
сублизингтің қолданылуы қолайлы.
Сублизингтік жобалардың дамуын тоқтату себебі: лизингтік операциялардың
нашар қамтамасыз етілуі. Қазіргі таңда халықаралық лизингтің шарттары
қазақстанның жетекші банктерінің кепілдігімен және вексельдік
міндеттемелерімен қамтамасыз етілуі керек, бірақ та бұл рәсімдер толық
мөлшерде шетел инвестицияларының қажетті көлемін қамтамасыз ете алмайды.
Яғни, тартылатын ресурстарға барабар лизингтік операцияларды қамтамасыз ету
қосымша механизмі қажет. Аймақ деңгейінде осы аймаққа тән кепілді
ресурстардан құрылған Кепілдік қорың құрылған. Ол шетел инвесторларының
талаптарына сәйкес келеді және де олардың көздерінің алдында салынған
қаржылардың сенімді құралы болып табылады.
15 сәуірдегі 1998 жылғы қолданыстағы №341 Ауыл шаруашылықта лизингті
ұйымдастыру тәртібі мен шарттары туралы Ережеге сүйене отырып, ауыл
шаруашылық Министрлігінің атынан ауыл шаруашылықты қаржылық қолдау
Мемлекеттік қоры құрылған. Оған лизингтік негізде ауыл шаруашылық
өндірісшілеріне арналған жаңа ауыл шаруашылық техникасын сатып алуға және
эксплутациялауға республикалық бюджетке қайтару есеппен бір миллиард теңге
бөлінген болатын. Ауыл шаруашылықты қаржылай қолдау Мемлекеттік қоры квота
ұсынады, оның негізінде лизинг беруші лизингтік мүліктің жеткізушісімен,
сондай-ақ тиесілі қызмет көрсететін басқа ұйымдармен транспортық фирмалар,
сақтандыру фирмалар шарт жасайды. Өз қаржысы болмаған немесе жетпеген
жағдайда лизинг беруші несие мекемелерінде кепілдік қаржыны қолданады, ал
ол бұл шығындар төмендегі рәсімдерден кейін белгіленген квоталар бойынша
сомаға сүйене отырып қормен өтеледі: банкі мен лизинг беруші арасында
жасалған несиелік шартты ұсыну, жеткізушіден есеп ұсыну, лизинг берушінің
барлық есеп айырылысу, төлем құжаттарын ұсыну, лизингтік мүлікті өткізу-
қабылдау актісін ұсыну.
Ұсынылған квота негізінде лизинг беруші лизинг алушымен үш-төрт жылға
машина жасаудың бірлігіне 500 мың теңге құнымен қаржылық лизинг шартын
жасайды, ол кепілмен немесе сақтандырумен қамтамасыз етілуі керек. Сондай-
ақ, шартта келесі шарттар ескерілуі керек:
- лизинг берушіге алғашқы және келесі төлемдердің мерзімі, мерзімділігі
және көлемі;
- шарттың мерзімі аяқталғаннан кейін мәміленің барлық шарттарын сақтай
отырып, лизингтік мүліктің лизинг алушының меншігіне ауысуы;
- ауыл шаруашылықты қаржылық қолдау Мемлекеттік қорына сыйақы төлеу
(лизингтік мүлік құнының 1 пайызы на дейін).
Бірақ та, лизингтік бизнесті қолдаудың осындай механизмі ауылшаруашылық
тұтынушылары машина жасау өнімдерін сатып алу үшін экономиканың басымды бір
секторында қолданылынады. Жалпы айтқанда, экономика үшін сублизингтік
мәміле механизмін қолдануға және мемлекет тарапынан квота ұсынуға болар
еді. Бір көргенде бюджеттік шығындарға ұшырататын сияқты, бірақ та шын
мәнінде бюджеттің шығындары лизинг берушілердің, лизинг алушылардың,
жеткізушілердің салықтарының есебінен жабылады.
Экономикада қалыптастыру процесстерін тездету үшін өндірістік базаның
жаңартылуына, жаңа техника сатып алуға шығындардың өсуін талап ететін
процестік инновациялар масштабының кеңеюі маңызды роль ойнайды. Өкінішке
орай, осы процессте салаларда және инвестициялық кешеннің өндірістерінде
дағдарыс процессі сақталуына байланысты импорттық жеткізілімдерден
тәуелділік қалыптасады, ол, біріншіден, жаңа техникаға өскен сұранысты
сипаттайды, яғни, өндірістің жаңартылуына импульстің қалыптасуы, екіншіден,
ұлттық инвестициялық кешеннің дамуын басады, отандық өндірістің шетелдік
жеткізілімдерден ұзақ мерзімді технологиялық тәуелділіктің нақты қаупін
тудырады. Осындай жағдайда, шетелден ескірген технологияны сатып алу
баламасы ретінде қазіргі жағдайда өнімдік және процесстік иннвациялардың
дамуы үшін сублизинг механизмін қолдану артықшылығы пайда болады.
Зерттеушілердің пікірі бойынша, экономикада ішкі және сыртқы сұраныстың
көлемінде бәсекеге қабілетті өнімдер өндірілуінің балансталған жағдайы
қалыптасуына және өнеркәсіптің технологиялық қайта құрылуына сыртқы қаржы
салымдардың түсімі болжамдалмауына байланысты нарыққа жартылай бейімделген
технологиялық әлеуеттің барынша пайдаланылуын қамтамасыз ету керек. Негізгі
қорларды жаңартудың басқа инновациялық құралын пайдалану қызықты болып
табылады – қайталама лизинг механизмі. Ол тұрақсыз қаржылық жағдайда жүрген
Қазақстанның көптеген кәсіпорындарына тән және қатаң біруақыттық қаржылық
шектелу жағдайларында қолданылынады.
Қайталама лизинг мүлік сату бойынша кәсіпорын мен лизинг компаниясы
арасында жасалған екі жақтық шартты белгілейді. Бірінші меншіктенуші иелену
құқығын сақтап және жабдықты пайдаланғаны үшін лизингтік төлемдерді ғана
төлей отырып, лизингтік компаниядан жабыдықтың толық құнын алады.
Солай, қайталама лизингтің ерекшелігі – мүліктің меншіктенушісі сату-
сатып алу шартында лизингтік компанияға меншіктену құқығын береді және
біруақытта лизинг алушы ретінде онымен қарым-қатынас орнатады. Қайталама
лизингті тікелей лизингтің түрі деп санауға болады. Осы жағдайда жеткізуші
мен лизинг алушы бірдей заңды тұлға болып табылады. Егер де кәсіпорын
мүлікке мұқтаждық етсе, бірақ та белгілі себептермен қаржылық ресурстарға
байланысты қиындық көрсе, ол лизингтік компанияның мүлкін сатып және
лизингтік мүлікті пайдалана отыра, лизингтік шарт жасау оған қолайлы болар
еді.
Лизингтік қызмет көрсету нарығындағы конъюнктураны ескере отырып,
лизингтің осы түрі әлеуетті отандық пайдаланушыларды қызықтырады деп
болжамдауға болады, өйткені ол оларға өз мәселелерін оралымды шешуге
мүмкіндік береді.
Іскерлік белсендіктің жалпыэкономикалық басылу кезеңінде қайталама
лизинг механизмін пайдалану кәсіпорынның қаржылық жағдайын тартылған
инвестициялар есебінен қолдауға көмектеседі.
Қазақстан кәсіпорындарының активтерінің негізгі бөлімі жылжымайтын
мүлікке, жабдықтарға, көліктік құралдарға, жерге салынады, сонымен қатар
олар үшін бағаның тербелісі мәнді болып табылады. Осыған байланысты,
қайталама лизинг механизмін оларды нарықтық бағамен сату есебінен балансты
тегістіру үшін және өзінің бұрынғы меншігін жалға беру шартта қолдануға
болады, бірақ та осы қаржыландыруды жүзеге асыру үшін лизингтік
компаниялар лизингтік шарттың әлеуетті сатып алушысын табу үшін лизингтік
қызмет көрсету нарығында жақсы бағдар етулері қажет. Бірақ та, мүлікті
кепілдікке беріп қаржы алумен қайталама лизингті толығымен ұқсастыруға
болмайды, өйткені кепіл рәсімделмейді, бұл жерде тек қана сыртқы нысаны
сәйкеседі. Кәсіпкерлер қайталама лизинг жасау кезінде меншікті уақытша
жоғалту орын алатынын ескерулері керек. Қайталама лизинг кәсіпкерге мүлік
сату есебінен байланған капиталды босатуға және біруақытта лизинг алушы
құқығында пайдалануын жалғастыруға мүмкіндік береді. Қайталама лизинг
механизмін пайдалану кезінде лизингтік мәміленің қатысушылары ретінде
сақтандыру ұйымдар шақырылады. Қайталама лизинг механизмінің әрекет ету
схемасы төменде 2-схемада ұсынылған.
3
2
4
1
2 схема - Қайталама лизингтің операциясын жүргізу схемасы
Цифрлік белгілеулер:
1 – лизингтік жабдықтарға сақтандыру полисі
2 – мүлікті сату- сатып-алу шарты, лизингтік мүлікке лизингтік шарт
3 - лизингке сатып алынған мүліктің нарықтық құнының төлемі
4 – лизингтік шарт бойынша лизингтік төлемдер
Қайталама лизинг механизмінің нәтижелі пайдалану үлгісі ретінде мүліктің
құнын төленуін және лизинг берушіге комиссионды сыйақыны жүйелі
белгіленуіне негізделген лизингтік төлемдердің әдістемесімен қолданумен
БТА-Лизинг лизингтік компаниясының жұмысын келтіруге болады1. Лизингтің
шарттарында жабдықтардың құны – 22000 мың теңге, лизингтің мерзімі – 3
жыл, төлемдер тоқсандар бойынша біркелкі жүргізіледі. Несие ресурстарын
пайдалану жүктемесі – жылдың 15 пайызы, лизинг берушінің комиссионды
сыйақысы – жылдың 12 пайызы. Келісім-шарттың шарттары бойынша алғашқы жарна
лизинг объектісі құнының 20 пайызын құрайды. Мүліктің сақтандырылуы лизинг
объектісінің 10 пайызы.
Лизинг объектісінің құны: К
К- жабдықтың құны, К- лизинг алушының қосымша лизингтік
шығындары олар лизингке қабылданған мүліктің құнының 12 пайызы
мөлшерінде белгіленген.
К= 12%х22000 000= 2640 мың теңге
К = 22000 000+2640000= 24640 мың теңге
Лизинг алушының алқашқы жарнасы
П= 20%х24640000= 4928 мың теңге
3. Лизинг объектісінің құнын өтеу мөлшері: ВО=Н : Т
Мұнда Н – жабдықтың өтелмеген қалған құны, Т – лизингтің мерзімі
Бірінші жылы Н1 = К – П = 24640000-4928000=19712 мың теңге
В1 = 191712000:3=6571 мың теңге
Екінші жылы Н1=Н1-В1 = 13142 мың теңге
В2 =13142000:2=6571 мың теңге
Үшінші жылы Н3=Н2-В2=6571 мың теңге
В3=6571000:1=6571 мың теңге
4. Яғни, лизинг объектісінің құнын өтеу жарнасының жалпы сомасы мынаны
құрайды: ВО=В1+В2+В3=6571+6571+6571=19713 мың теңге
5. Сақтандыру жарнасы:
С=25%х К=616 мың теңге
6. Лизингтік мүлікті пайдаланғаны үшін 2 жылға комиссиондық сыйақы
(келісім-шарттың шарттары бойынша 3-ші жылға есептелінбейді):
1-ші жылы 1=15%хН1=15%х19712=2956 мың теңге
2-ші жылы А2=15%хН2=15%х13142= мың теңге
7. Лизингтік төлемдердің жалпы сомасы құрайды:
П= В0+С+А1+А2=19713+616+2956+1971=2525 6 мың теңге
Келісім-шарттың шарттары бойынша лизингтік шығындардың жалпы көлемі
жабдықтардың нарықтық құнынан 3256 мың теңгеге жоғары. Бірақ та, мәміле
сатып алушы үшін нақты артықшылықтарымен иеленеді, яғни ұзақ мерзімі ішінде
жабдықтардың құнын біртіндеп төлеуге мүмкіндік береді, оның ішінде
жабдықтар эксплуатациясынан түскен табыстар есебінен, сондай-ақ келісім-
шарттың мерзімі аяқталғаннан кейін оны қалған құны бойынша толық иеленуге
алу.
Сонымен, осы есептер лизингтік қаржы салуды қолдану кезінде үш жылдан
кем емес қажеттілігін көрсетеді, тек осы жағдайда ғана республиканың
экономикасына нақты қаржы салу принципі сақталады.
Жоғарыда келтірілген есептерге қарағанда лизинг алушыға меншіктікке
мүлікті сатып алумен салыстырғанда қымбат болып келеді. Сондықтан да, әр
мәмілені жасаған кезде нақты шарттар мен қажеттіліктердің жан-жақты
анализі, лизингтің барлық жағымды және жағымсыз жақтары қажет, оларды
қолдану салдарының қаржылық бағалануы қажет. Лизингті қолдану нәтижелілігін
айқындау үшін қаржыландырудың кез келген альтернативті түріндегі барлық
шығындарды қарау және ескеру керек. Ал, қаржыландыру варианттарын салыстыру
үшін әр инвестициялық жобаның ағымдағы құнын белгілеу қажет.
Лизингтің затына техникалық қызмет көрсету және оның ағымдағы жөндеуі
лизинг берушімен жүзеге асырылатын толық лизингтің механизмін практикада
қолдануға қатысты оның қолданылуы лизинг затының жағдайын бақылау
мақсатында лизинг беруші тарапынан қалай, солай қымбат тұратын техниканың
жөндеуін жүзеге асыру үшін білікті кадрлар болмағандықтан лизинг алушы
тарапынан расталған болып табылады.
1.3 Лизинг - шағын кәсіпкерлікті қаржыландырудың негізгі құралы
Қазіргі кезде Қазақстанда шағын кәсіпорындар үшін берілетін қаржы мен
несие қорының жеткіліксіздігі, қысқа мерзімдік несиенің 20-25 пайыз
құрайтын қайтарым өтемінің жоғары деңгейі мен шағын кәсіпкерлер тобының
банкіден алған қарыздарын өтеуге қоятын кепілдіктерінің жоқтығы қинап отыр.
Қазақстандағы шағын кәсіпкерлер тобын несиемен қамту механизмін жетілдіру
және шағын кәсіпорындарды қолдау үшін қаржыландырудың балама түрлерін
дамыту керек. Шағын бизнесті қолдау бағытының бірі - қаржыландыруды
жетілдіруге лизингтік несие мүмкіндік береді.
Лизинг ағылшын етістігінен шыққан сөз. Ол мүлікті қарызға беру және
алу мағынасын береді. Дамыған елдерде лизинг - инвестициялық
қаржыландырудың бірден-бір өзекті механизмі, әрі банк бизнесінің баптарында
айналымы жүздеген миллиард долларды құрайтын жоғары табыс көзі болып
есептелінеді.
Лизингінің мынадай түрлері бар: жедел және қаржылық. Жедел лизинг -
транспорт құралдарын, құрылыс техникаларын, өлшеу құрал-жабдықтарын,
саймандарын және басқа да техникалық құралдарды қысқа мерзімдік жалға
береді. Лизингтің бұл түрінің ерекшелігі аталған құралдарды пайдаланғаннан
кейін ол иесіне қайтарылады. Қаржылық лизинг әдеттегі лизинг үлгісін
неғұрлым кеңірек қолдану арқылы келісімдегі жалға берген мүліктің тұтыну
құнын толық, немесе үлкен бөлігін өтеудің орта және ұзақ мерзімді айырмасы
айқындайды. Қаржылық лизингінің басты шарты – лизингтік жалгерлік шығынды
қайтару үшін қажеттілікті қажет ететін негізгі мерзімді бұзуға мүмкіндік
бермейтіндігі.
Техникалық құралдар мен ғимараттарды, бітпеген құрылыстарды сатып алу,
немесе, қажетіне уақытша жарату мақсатында қаржыландыруға лизингіні
пайдалану лизинг алушылардың сатып алуы үшін өзінің жеке ірі қаржысын бір
мезетте салмауына мүмкіндік береді. Шағын кәсіпорындар үшін ерекше
қажеттілігі: мүліктің рухани ескіруіне байланысты шығынға жол бермеу;
келісімді 100 пайыз қаржыландыруды қамтамасыз ету, жалгерлік төлемге
қолайлы жағдай туғызуға келісу, ағымдағы шағын ретінде қаралатын жалгерлік
өтем қаржысына салынатын таза табыс салығының бір бөлігін азайту.
Халықаралық ақша айналымында лизинг елдердің жалға берушілеріне салық
жеңілдіктерін пайдалануға мүмкіндік береді. Лизингтік фирманың есебінде
тұратын нақты мүліктердің жалгерлік бағасын төмендетуге, сондай-ақ, басқа
да жеңілдіктер мен артықшылықтарға қол жеткізеді.
Лизинг дайындаушы-кәсіпорынға шығаратын өнімін көбейтуге және техникалық
құралдар мен басқа да тауарлар үшін төлемақыны толық алуға мүмкіндік
туғызады. Жобаның қолма-қол рентабельділігі тұтынушыға жабдықтар алуға
мүмкіндік жасайды және бір мезеттік ірі көлемдегі шығынсыз өндірісін бастай
алады. Бұл әсіресе, шағын бизнес саласында қызметін жаңа бастаған
кәсіпкерлерге өте тиімді.
Лизингіні дамытуға лизинг алушы ғана ынталы емес, сонымен қатар,
жабдықтарды тұтынушылар, жабдықтар дайындайтын өндіріс орны және солардың
шығарған жабдықтарын нарықта сатуды кеңейтуге ұмтылатындар да мүдделі.
Лизингтік компаниялар үшін, сондай-ақ инвесторлар үшін де лизинг
тұтынушылардың ең төменгі төлем қабілетін қорғау мақсатында тәуекелге
бару қажеттілігіне керекті қаржылық табысын қамтамасыз етеді. Төлемді
аяқтауға дейін жалға алған құрал-жабдықтар компанияның заңды меншігі болып
қала береді және осы бағыттағы жүйелі есептер жүзеге аспайтын жағдайда
шығынды жабу мақсатында жабдықтарды сатуды талап етулеріне болады. Лизинг
алушы банкротқа ұшыраса, онда жабдықтар лизингтік компанияға міндетті түрде
қайтарылады. Осылайша лизинг жабдықтаушыларды, тұтынушыларды және
инвесторларды, тағы басқа осы компанияға кіретін өндірушілер өкілдерін
қызықтырады.
Шағын кәсіпорындардың ірі көлемдегі қор салымын қамтуға қаржы көздері
жеткіліксіз. Осыған байланысты лизингіні пайдалану кәсіпорындардың негізгі
өндірістік қорын жаңалауға мүмкіндік береді. Бұл ретте қаржы лизингі-сінің
ұзақ мерзімдік анағұрлым артықшылығы бар екенін айтуға болады.
Шағын бизнес үшін лизингтің затты сипаттайтын жақтарының ерекшелігі -
кіші кәсіпорындар пайдаланатын жабдықтардың көп салалығында. Лизингінің
негізгі объектілері - өндірістік және құрылыс жабдықтар, ет-сүт және басқа
ауылшаруашылық өнімдерді өңдейтін шағын зауыттар, болып келеді.
Лизингінің капитал салушылардан басқа түрлеріне қарағанда артықшылығы
бар. Оның банкілер мен инвестициялық қорлардың қаржыла-рын тартуға, қосымша
әкімшілік-бақылау органдарын құрмай-ақ өндірісті дамыту мен шағын
кәсіпкерлікті қолдауға бөлінген мемлекеттік қаржыны барынша тиімді, әрі
мақсатты бағытта пайдалануға тигізетін ықпалы жоғары.
Қазақстанда лизингтік қызметті лизингтік жұмыспен айналысатын қаржылық
лизингтік компаниялар, коммерциялық банкілер арқылы дамыту 1989 жылдан
басталды. Қазіргі уақытта Қазақстанда лизингтік қызмет мына бақыттарда
жүзеге асырылуда:
- коммерциялық банкілердің лизингтік жүйелері;
- жаңа мамандандырылған лизингтік фирмалар;
- халықаралық экспорттық-импорттық және шетелдік фирмалар,
кәсіпорындармен, шетелдік компаниялармен бірлескен лизингі.
Қазақстанда лизингтік бизнесті дамытуға жеткілікті алғы-шарттар бар
екенін көреміз. Қазақстан үшін мына үлгілердің келешегі зор:
1. Лизинг берушіге - машина және жабдықтар жасайтын сондай-ақ, лизингтік
фирмалар мен банкілер сияқты кәсіпорындардың өздері қосылуы мүмкін. Бұл
форма әлемдік тәжірибеде келешектің объектісі саналатын лизингтік бизнестен
көптеген техника мен жабдық түрлеріне сұранысты төмендетуге ықпалын
тигізетін - Ресей, Беларуссия, Украина, Өзбекістан, Балтық жағалауы
елдеріндегі машина-құрылысы кәсіпорындарында кеңінен қолдануға жол
табуы мүмкін.
2. Лизингі берушілерге машина құралы мен басқа дәстүрлі осы формаларды
пайдаланып, жабдықтар мен техникалық құралдарды жеткізіп жүрген Батыс
Еуропа елдері мен АҚШ және Жапония кәсіпорындары да кіруі мүмкін.
3. Конверсиялық іс үстінде өндірістік қажеттілікке орай қайта
мамандырылған әскери өнеркәсіп кешені, көлік құралдары мен жабдықтары
лизингтік нарықтың объектісі болуы мүмкін.
Лизингіні қолдау тиімділігін ағымдағы есептеу жүйесі мен жеңілдетілген
салық және нормативтік базаны нақтылау деңгейлерінің дәрежесі анықтайды.
Қазіргі уақытта Қазақстанда лизингтік операцияның нормативтік базасын
жетілдіру жұмыстары жүргізілуде. Осыған орай 2000 жылдың шілдесінде
инвестиция тартудың көзі ретінде лизингтік қаржыландыруды дамытуға
бағытталған Қазақстан Республикасының Қаржылық лизинг туралы Заңы
қабылданды. Сондай-ақ, Қазақстан Республикасының Кеден ісі туралың Заңына
Қазақстан Республикасы Үкіметі тізбесіне енгізіп, бекіткен кедендік
алымдарға салық салудан және лизингтік заттар салығынан босату туралы
айтарлықтай өзгерістер енгізілді. Бұдан басқа да Қазақстан Республикасының
Салық және басқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 2
1 ТАРАУ. ҚАРЖЫ ЛИЗИНГІНІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ 4
1.1. Қаржы лизингінің түсінігі және оның түрлері 4
1.2. Лизинг түрлерінің салыстырмалы сипаттамалары және ерекшеліктері 11
1.3 Лизинг - шағын кәсіпкерлікті қаржыландырудың негізгі құралы 18
2-ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЛИЗИНГ ШАРТТАРЫ, ОНЫҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ 22
2.1 Қазақстандағы лизингтің даму кезеңдері 22
3-ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ ДАМУ КЕЛЕШЕГІ
29
ҚОРЫТЫНДЫ 35
Пайдаланылған нормативтік-құқықтық актілер 37
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 37
КІРІСПЕ
Қазіргі жағдайда Қазақстан экономикасының дамуы оның барлық
салаларындағы терең нарықтық өзгертулер бойынша шаралар жүргізуге және
экономикалық өсуді қамтамасыз етуге бағытталған. Қазақстан Республикасының
стратегиялық даму бағдарламасы 2030 жылға дейін халық шаруашылығын
басқарудағы елеулі оңды өзгертулерді қарастырады. Экономиканы басқару
стратегиясында лизинг механизміне елеулі мән беріледі, себебі, онда отандық
кәсіпкерлік нарықтың дамуына үлкен потенциал салынған.
Өз қаржы ресурстарының, бюджеттік қаражаттың және шетелдік инвестиция
шектеулілігі жағдайында қазақстан кәсіпорындары жаңа техниканы лезде сатып
алуға мүмкіндігі, құрал-жабдықтарды өндірушілердің өздері елеулі қаржы
ресурстарын қажет етеді, банктер шаруашылық субъектілерді несиелендіру үшін
лезде кепіл сұрайды.
Кәсіпорындардың техникалық жабдықталу жағдайы негізгі қорлардың
физикалық және моральдік тозудың шекті деңгейін жағдайы негізгі қорлардың
және аморальдік тозудың шекті деңгейін көрсетіп отыр. Аталған факторлардың
барлығы ұлттық экономикаға теріс әсер етеді және негізгі құралдарды
жаңартудың альтернативті жолдарын іздеуді талап етеді.
Лизингтік қатынастардың құрылуы және дамуы қазақстандық кәсіпорындардың
техникалық потенциалын қайта құруға жағдайлармен және мүмкіндіктермен
қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Шағын кәсіпорындар үшін ерекше
қажеттілігі: мүліктің рухани ескіруіне байланысты шығынға жол бермеу;
келісімді 100 пайыз қаржыландыруды қамтамасыз ету, жалгерлік төлемге
қолайлы жағдай туғызуға келісу, ағымдағы шағын ретінде қаралатын жалгерлік
өтем қаржысына салынатын таза табыс салығының бір бөлігін азайту.
Халықаралық ақша айналымында лизинг елдердің жалға берушілеріне салық
жеңілдіктерін пайдалануға мүмкіндік бередің1. Бірақ, қазіргі уақытта
республикадағы лизингтің даму деңгейі оған қойылатын талаптарға толық
сәйкес келмейді. Бұл лизингтің қолданылатын экономикалық-ұйымдық
механизмдердің әлсіз тиімділігімен, лизингті басқару сұрақтары бойынша
заңдық және құқықтық актілердің жетілмегендігімен, ұсынылатын лизингтік
қызметтердің құрамы мен сипаты туралы ақпараттық базаның
жеткіліксіздігімен, лизингтік қатынастарда толық қатысу үшін көптеген
лизинг алушылардың психологиялық дайынсыздығы, көптеген лизингтік
компаниялардың инвестициялық потенциалының әлсіздігімен түсіндіріледі.
Осыған байланысты бүгінгі таңда көптеген лизингтік компаниялар банктік және
сақтандыру секторының, олардың лизингтік фирмалардың қызметінде тікелей
қатысуымен және лизингтік қызмет сферасын кеңейту үшін клиент тартуымен
қаржылық ресурстарын тарту арқылы кеңею саясатын жүргізеді. Бұдан басқа,
лизингтік компаниялардың ассоциацияларға және одақтарға бірігу тенденциясы
байқалуда, бірақ лизингтік қатынастардың бұл жағы пайда болу және тұрғызылу
кезеңінде болып отыр және Қазақстан жағдайында лизингті пайдалану
тиімділігінің экономикалық-ұйымдастырушылық факторларды зерттеуді қажет
етеді.
Лизингтік компаниялар мен ассоциациялар жұмыс істеуінің экономикалық
тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін лизинг бойынша заңдық және нормативтік
базаны жетілдіру бойынша шаралар қолдану, лизингтік қатынастарға барлық
қатысушылардың мүдделерінің жақындауы үшін жағдай жасау керек.
Берілген жұмыстың мақсаты - Қазақстан Республикасындағы қаржылық
лизингтің теориялық негіздерін, лизингтің құқықтық негіздерін зерттеу,
лизингтік операциялардың механизміндерін қарастыру, сондай-ақ Қазақстандағы
лизинг дамуының ерекшеліктері мен даму келешегін зерттеу.
1 ТАРАУ. ҚАРЖЫ ЛИЗИНГІНІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ
1.1. Қаржы лизингінің түсінігі және оның түрлері
Инновациялық процестердегі лизингтің рөлін терең анықтау үшін лизингтің
экономикалық мәнін және оның қаржы ресурстарының жетіспеушілігі жағдайында
негізгі қорларды қайта құру процесіне ықпалын анықтау керек.
Лизинг термині ағылшынның lease етістігінен шықты және жал деп
аударылады, лизинг келісімінің негізінде тараптардың мүлікті уақытша
пайдалануға қатысты қатынастары жатқанымен, келісімнің сипаттамасы осымен
шектелмейді. Неміс тілінде leasіngvertrage термині тұрғын үйді бұзу және
жөндеу үшін жауапкершілік жалға алушыда болатын жалдау келісімінің түрін
білдіреді.
Тек француз тілі credіt-baіlң түсінігінің мазмұнын кішкене ашуға
мүмкіндік береді: жалгер-кәсіпорын үшін арнайы алынған құрал-жабдықтарды
жалдау.
Қазақстан Республикасының Қаржы лизингі туралы Заңына сәйкес лизингң -
лизинг беруші сатушыдан өз меншігіне сатып алған және лизинг шартымен
келісілген лизинг нысанасын лизинг алушыға белгілі бір төлемақысына және
белгілі бір талпптармен уақытша иеленуге және кәсіпкерлік мақсаттар үшін
кемінде үш жыл мерзімге пайдалануға беруге міндеттенетін инвестициялық
қызметтің бір түрі. Бұл орайда лизинг шарты бойынша лизинг нысанасын беру
мына талаптардың біріне немесе бірнешеуіне сай келуі тиіс:
1) лизинг нысанасын алушының меншігіне беру және (немесе) лизинг
алушыға тіркелген баға бойынша лизинг нысанасын сатып алу құқығын
беру лизинг шартымен айқындалады;
2) лизинг мерзімі лизинг нысанасының пайдалы қызмет ету мерзімінің 75
процентінен асады;
3) лизинг төлемдерінің лизингтің бүкіл мерзімі ішіндегі ағымдық
(диконттық) лизингтің ьерілген нысанасы құнының 90 процентінен
асады.1
Бірінші лизингтік компания 1952 жылы Америка Құрама Штатында құрылды.
Осы қысқа мерзімде, яғни 1959 жылы лизинг операциясының көлемі 300 миллион
долларды құрады. Германияда лизингтік компания 1962 жылы, ал, Жапонияда -
1963 жылы құрылды. Италияда лизингтік бірінші қызмет 1966 жылы енгізілді.
Осы кезеңдерден бастап лизингтік бизнестің ауқымы барынша кеңейді. Қазір
бұл инвестициялық қаржыландыру механизмінің дамыған нарық экономикасындағы
банк бизнесінің жүздеген миллиард қаржысын құрайтын табыс көзіне айналды.
1980 жылдың соңында АҚШ-та лизингтік жабдықтау мен машинаны инвестициялау
көлемінің 28-30 пайызын құрады. 1995 жылдың мәліметі бойынша Батыс Еуропа
елдерінде лизингтік жабдықтау, оны жеткізу көлемі 12-16, Ұлыбританияда -
31, Австрияда - 32 пайызға жетті.
Лизинг – бұл лизинг берушінің құрал – жабдықтарды, машиналарды, ЭЕМ,
ұйымдастыру техникаларды, өндіріске, сауда-саттыққа және қоймаға арналған
құрғыларды лизинг алушыға лизингтік төлем төлеу шартымен, белгіленген
мерзімге пайдалануға беруді қарастыратын жалға беру шартын білдіреді.
Лизингтік мәмілелердің бірнеше түрлері бар. Барлық лизингтік операциялар
екі түрге бөлінеді: шұғыл және қаржылық лизингтер.
Шұғыл лизинг – бұл мүліктің қызмет ету мерзіміне қарағанда, оның
пайдалану мерзімінің қысқалығын және мүліктің құнын толық өтемеуін
сипаттайды.
Қаржы лизингі – бұл уақытша пайдалануға берген лизинг затының мерзімі
ішінде өзінің толық амортизациялық құнын төлеп шығуымен немесе өзін-өзі
өтеуімен байланысты сипатталады. Қаржы лизингі үлкен күрделі қаржы
жұмсалымын талап ететіндіктен де, оларды банктермен ынтымақтаса отырып
жүзеге асырады.
Сондай-ақ, лизингтің отандық және халықаралық тәжірибеде қолданылатын
мынадай түрлері бар:
Ішкі лизинг – бұл, оның қатынасушыларының бір елден болып келуімен
байланысты сипатталады.
Халықаралық лизинг – бір тарап немесе барлық тараптардың әр елден болып
келуін сипаттайды.
Сыртқы лизинг экспорттық және импорттық болып бөлінеді. Экспорттық
лизингте шетел лизинг алушы болса, импорттық лизингте шетел лизинг
беруші болып табылады.
Лизингтің екі негізгі түрін белгілейді: қаржылық және оперативті , басқа
авторлар үш түрін белгілейді: оперативтік, қаржылық және қайталама,
кейбіреулері – төрт және одан да астам: қаржылық, оперативтік,
жылжымайтын мүліктің және жабдықтардың лизингі және т.б.
Е.Н.Чекмарева, Л.Прилуцкий, В.Голощапов, В.М.Джуха өз схемаларында
төменде көрсетілген сегіз нышандарға сүйене отырып, лизингтің түрлеріне
жіктеме береді: мәмілелер қатысушыларының құрамы, лизингке берілетін
мүліктің типі, оның өтелімділігінің дәрежесі, амортизация жағдайлары,
қызмет көрсету көлемі, операция жүргізілетін нарықтың секторы, салықтық
және амортизациялық жеңілдіктерге қатынасы, лизингтік төлемдердің сипаты.
А.С.Смагулов лизинг типтері жіктемесінің сызықты және сатылы принципінің
жақтаушыларын белгілейді1. Олар үшін лизингтің екі түрі бар – қаржылық және
оперативтік, ал қалғандары осы нысандардан туынды болып табылады, оларға
В.В.Бочаров, Р.Г.Ольхова, И.Т.Балабанов, Л.Павлова, В.Я. Горфинкель жатады.
Сонымен қатар, екі жіктемеде бірқатар кемшіліктер бар: сызықты
принциптердің ізбасарлары үшін осы ұғымның бір жақтылығы, оларға
Е.Чекмарева жатады. Лизингтің қаржылық және оперативтік болып бөлінуі жоқ,
ол лизинг жүргізу механизміндегі негіз салушы болып табылады, сондай-ақ
сатылы жіктеудің ізбасарлары үшін кемшіліктер жоқ – лизингтің жеке
түрлеріндегі түсінік беру аяқталмаған.
А.С.Смагулов жалпыға танылған жіктемені келесі сегіз нышандармен
толықтыруды ұсынады: мәміленің мерзімімен кезеңімен, қосымша және қарыз
қаржылармен, мәміленің масштабымен, мәміленің сомасымен, лизингтік
мәміледегі опционның болуымен, негізгі мерзім ішінде шартты бұзу шарттары,
мүлікті бухгалтерлік есептеу тәсілімен. А.С.Смагулов ұсынып отырған
лизингтің әзірленген жіктемесінде лизингтің ұйымдастыру нышандары бойынша
дифференциация мәселелері жеткілікті терең баяндалған. Лизинг түрлерінің
кең спектріне келесі факторлар әсер етті:
- шетел терминологиясының сөзбе-сөз аудармасы мен ұғынуының
айырмашылығы;
- құқықтық мәртебенің айрымашылығы және түрлі елдердегі заң базасының
дамуы;
- түрлі елдердегі лизинг бизнесінің мемлекет тарапынан қолдау
дәрежесінің айырмашылығы;
- түрлі елдердегі лизинг түрлілігі үшін салықтық және амортизациялық
қалқанның айырмашылығы;
- лизингтік мәміленің барлық қатысушыларына арналған несиемен
салыстырғанда лизинг тартымдылығындағы айырмашылық;
- нақты лизингтік операцияның ұлттық спецификасы.
Лизингтің барлық түрлерінің нақтыланған жіктемесі терминдердің әр
түрлілігі және лизингтік мәміле жасау шарттары үшін қиын болып табылады.
Бұндай жағдайда олардың негізін салушы нышандарын қарау және лизингтің
мәнін түсіну үшін жіктемелі сипаттамасын бөлу маңызды.
Лизингтің анықтамасы және мазмұны бойынша зерттеулердің қорытындыларын
зерттеп, келесі 16 сипаттамалар бойынша лизинг түрлерінің жіктемесін
нақтылау керек. Осы сипаттамаларда лизингтің жеке түрлері нақтыланған және
А қосымшасында көрсетілген лизинг түрлерінің сипаттамаларында жүйелілік пен
көлемділікті біріктіру талпынысы жасалған. Осыған байланысты, зерттеуде
отандық және шетелдік авторлардың көзқарастарын критикалық шолу негізінде
сипаттамалар бойынша лизинг түрлерінің шектелу критериялары нақтыланған
және толықтырылған:
-Ұйым нысаны мен қатысушылар құрамы;
- Мәміленің объектісі;
- Өтелімділік дәрежесі мен амортизация шарттары;
- Қызмет көрсету көлемі мен дәрежесі;
- Қаржыландыру түрлері;
- Нарықты қамтамасыз ету;
- Мақсаттық белгілеу;
- Шарттың сипаты.
Төлемдердің сипаты, олар мыналарға бөлінеді:
- төлем нысаны бойынша;
- лизингтік төлемдерді төлеу тәсілдері бойынша;
- төлемдер мерзілімділігі бойынша;
- төлем түрлері бойынша;
Мүлікті сатып алуға қа.тынас;
Мәміленің ұзақтылығы;
Жеке меншік нысаны мен саласы;
Лизингтік келісім-шарттың сомасынан тәуелдену;
Лизинг беруші үшін тәуекел дәрежесінен тәуелді.
Ұлттық нарықтың дәлдігіне және даму спецификасынан тәуелді.
Түрлі елдердегі бухгалтерлік есеп жүргізудің қолданылынатын
стандарттары.
Лизинг нысанының алуан түрлілігіне байланысты отандық және шетел
авторлар негізгі түрі ретінде қаржылық және оперативтік лизингті таниды,
оларға лизингтің қалған түрлері бөлінеді.
Лизингтің барлық түрлерінің ішінен қаржылық лизингті сипаттайтын негізгі
нышандар белгіленеді:
- қатынастың жаңа субъектісінің пайда болуы – мүлікті өндіру-сатушысы;
- лизинг берушінің лизингке арнайы өткізуге сатып алынған мүлік, сонымен
қатар мүлік пен сатушыны таңдау құқығы лизинг алушыға жатады.
- Мүліктің сапасы, оның жинағы бойынша наразылық, кепілді мерзім ішінде
кемшіліктерді жою бойынша талапты мүліктің сатушысына тікелей ұсыну, яғни
лизинг жабдығының өндірушісіне, ал лизинг беруші бұндай жағдайда ешқандай
жауаптылық көтермейді.
- Лизинг мүлікті қабылдау-өткізу актісіне қол қойылғаннан кейін мүліктің
кездейсоқ бұзылуының барлық тәуекелі лизинг алушыға көшеді.
Соңғы екі тармақ қаржылық лизингтің оперативтік лизингтен айырмашылығын
көрсетеді. Оперативтік лизингке ғана тән нышандарды қарастырайық 1 кесте.
Осы ерекшеліктермен қатар, оперативтік лизингтің келесі
сипаттамалары белгіленеді:
- лизингтік шарт нормативтік шарттан аз мерзімге жасалады, сондықтан да
лизинг беруші өзінің барлық шығындарын бір лизинг алушының түскен лизингтік
төлемдер есебінен өтеуді ескермейді;
- лизингке лизинг алушының өтінімі бойынша арнайы сатып алынған емес,
лизинг берушінің қолындағысы өткізіледі;
- лизингтік мәміле екіжақты сипатталады лизинг беруші-лизинг алушы;
- мүлік лизинге көп есе өткізіледі;
- лизингтің шарты аяқталғаннан кейін мүлік лизинг берушіге жаңа шарт қол
қою және лизинг алушы сатып алу мүмкіндікпен қайтарылады.
1 кесте
Оперативтік лизингктің ерекшеліктері
Қатынастардың Сипаттамасы
мазмұны
Меншіктік құқық Мүлік лизинг берушінің меншігі болып табылады
Лизинг алушының Шартты мерзімінен бұрын тоқтату және лизинг берушіге
құқығы мүлікті қайтару
Мүлікті қайтару Лизинг алушы белгіленген күнге шартта көрсетілген
кездегі қатынас мүлік құнының айырмашылығын өтейді мүліктің
болжамдалған қалдық және жою бағасы арасындағы
айырмашылық.
Лизингтік Жоғары, өйткені лизинг беруші жүргізетін сервистік
төлемдер-дің қызмет көрсету бойынша барлық шығындар жатады.
жүктемесі
Лизингтік мәмілердінМүлік тозу кезеңінен елеулі қысқабір реттік,
мерзімі маусымдық.
Қасиеттері Қаржы болмаған жағдайда лизинг алушы мерзімін
ұзартып мүлікті пайдаланады
Лизинг берушінің Мүлікті бұзған жағдайда оның құнын өтеу
тәуекелі
Лизинг алушының Мүліктің белгіленген қалған құнын шарттың мерзімі
кепілі аяқталуына дейін қамтамасыз ету.
Оперативтік лизинг жүргізу кезінде лизинг алушыға келесі факторлар
тартымды болып табылады:
- кәсіпорынның өндірістік қуаттылығын көбейтумен өндірістің рентабель-
ділігін көтеруге мүмкіндік беретін технологиялық жаңалықтары бар жаңа мүлік
алу мүмкіндігі;
- мүлікті иелену құқықсыз тозудың жоғары қарқынымен мүліктің ұзақ емес
уақытқа пайдалану;
- мүліктің моральды тозуы бойынша минималды тәуекелдер;
- салықтық міндеттемелердің төмендеуі;
- жабдықты ұстау бойынша шығындардың болмауы;
- лизингтік жабдықтардың арнайы техникалық қызмет көрсетуін алу
мүмкіндігі;
- лизингтік мүліктің алғашқы құнын жабусыз оның пайдалануынан табыс
шығару мүмкіндігі;
- жабдықты қысқа мерзімде пайдалану кезінде нарықтың өзгеріп отырған
конъюнктурасына оралымды қатынас.
Оперативтік лизингтің аталған ерекшеліктері ауыл шаруашылық, транспорт,
тау-кен өнеркәсіп, құрылыс сияқты салаларда оның таралуын белгілейді.
Л.Прилуцкий айтқандай оперативтік лизинг бізге белгілі жалдаудың
ерекше түрі1.
Қаржылық және оперативтік лизингті салыстыру кезінде лизинг алушы үшін
лизинге сұраныс болмаған жағдайда лизинг объектісінің қалған құнын өтеу
бойынша тәуекел өсе бастайды. Сондықтан да, біздің ел тұрған лизинг бизнесі
дамуының бастапқы кезеңінде лизинг берушілерінің мүдделеріне мүлікті толық
амортизация кезеңіне жақын мерзімге беру нысаны жауап берер еді, яғни
қаржылық лизинг. Бірақ та, бұл жерде егер де кепіл беру және қамтамасыз
етудің әрекетті және сенімді механизмдері араласпаса несие берудің қысқа
мерзімді құралы ретінде оперативтік лизингке мүддемелілік білдірген
лизингтік компания мен несие беру мекемелер мүдделерінің қайшылығы
байқалады. Бірақ та, қазақстан экономикасының жағдайларында оперативтік
лизингті жүзеге асыру механизмдері әлі әзірленбеген, оны жүзеге асыру
үшін заң және құқықтық негіздер жоқ.
Қаржылық және оперативтік лизингтердің салыстыру қорытындылары бойынша
олардың айырмашылықтары айқындалды 2 кесте.
2 кесте
Қаржылық және оперативтік лизингтің ұйымдастыру айырмашылықтары
Қаржылық лизинг Оперативтік лизинг
1 2 3 4
Артықшылықтары Кемшіліктері Артықшылықтары Кемшіліктері
Амортизациялық Өте қауіпті Мүлікке құқық Мүлік ұстау үшін
шығындар және операция тәуекел лизингтік қосымша
мүлікке салық салу мүлік жоғалу компа-нияда шығын-дарды талап
клиентке жүктеледі салдарынан пайда қалады. етеді қосымша
болуы мүмкін шығын-дар
Тәуекел бойынша, Клиенттердің Мүлік бақылау
сондай-ақ техникалыққаржылық жағдайын мүмкіндігі
қызмет көрсету белгілеу бойынша
бойынша жұмысты талап
жауаптылық-ты клиентетеді.
көтереді
Лизингтік төлемдер Бірінші үлкен Бірінші үлкен Өзіндік құнға
өнімнің өзіндік жарна арна жоқ лизингтік
құнына жатады төлем-дер
жатпайды.
Табыс салық бойынша Персоналмен және Табыс салығы
жеңілдіктер қызмет көрсетуменбойынша
лизинг ұсыну жеңіл-діктердің
мүм-кінділігі болмауы
Қаржыландырудың барлық нысандарының құрылуының теориялық негіздерін
қарастыру лизингтің негізгі капиталды құрудың басқа нысандарынан негізгі
айырмашылықтарын және байланысын анықтауға мүмкіндік берді. Олар 3-кестеде
бейнеленген.
Бұдан басқа, лизинг кәсіпкерлерге лизингтік құрал-жабдықты алуға қажетті
қаражаттың 13 бөлігімен қосымша жұмыс орындарын құрумен өз ісін бастауға
мүмкіндік береді. Лизингтік келісімге қатысушылардың әрекет ету бостандығын
шектемейді. Лизинг объектісі негізгі қорлардың құрамдас бөлігі бола тұра,
кәсіпкерлік істің тиімділігін, өндірістің құрылымдық қайта құрулардың
сипатын және ауқымын, материалды-техникалық базаны жаңартудың әдістерін
анықтайды
Сонымен, лизинг түрлерін және оның жіктемелерін зерттеу қазақстан
экономикасының ерекшеліктеріне бейнеленген лизингтік қаржыландырудың
қолданылынатын нысандарын айқындады. Лизингтік іс-әрекетте кез келген
экономикалық процессте сияқты түрлі шаруашылық құрылымдарда оның
практикалық іске асырылуының нақты ұйымдастыру нысандары мен мәні
белгіленеді.
Лизингтің түрлерін зерттеу қазақстан нарығының жағдайларында олардың
нәтижелі пайдаланылуының механизмдері мен теориялық негіздерін зерттеу
мақсатында олардың маңызды сипаттамалары мен ерекшеліктерін тереңірек ұғыну
үшін қажет. Лизингтік механизмді белсенді ендіру Қазақстан экономикасының
барлық буындарының дамуына және құрылымдық қайта құруға әрекеттеседі, басқа
елдермен байланыстарды кеңейтудің факторларының бірі болады. Осы негізде
келесіде лизингтік операциялардың механизмі қарастырылады.
1.2. Лизинг түрлерінің салыстырмалы сипаттамалары және ерекшеліктері
Қаржы лизингі туралы Заңда лизингті төмендегідей түрлерге жіктейді1:
1) нысандары бойынша: а) Ішкі лизинг; б) халықаралық лизинг;
2) түрлері бойынша: а) қайтару лизингі; ә) қайталама лизинг; б) банк
лизингі; в) толық лизинг г) сублизинг д) таза лизинг.
Инновациялық процесстердің қаржы салу жүйесінде лизингтік механизм
қаралуына байланысты мәселелерді нақтылау үшін лизинг нысандары мен
түрлілігін тереңірек зерттеу қажет. Лизингті жүзеге асыру механизмінің
процесінде пайда болған қатынастардың көпқырлылығы оның жеке түрлеріне
жіктеудің нақтылауын және олардың әрқайсысының инновациялық ерекше-
ліктерінің сипаттамасын талап етеді. Осындай саралау күрделі болып табы-
лады және қазақстан экономикасының жағдайларында лизингті практикада
қолдану үшін өзінің жоғары маңыздылығына қарай оның түрлерінің және
түрлершілерінің әрқайсысы бойынша тегжейлі және толық бейнеленуі тиіс.
Лизингтің мағынасын кеңінен түсіндірудің мәні алынған мүліктерді ұзақ
мерзім (бір жылдан 15-20 жыл) пайдаланған соң оны қайта өткізуден
туындайтын кешенді мүліктік қатынасқа байланысты.
Қашан мүлікті иелену құқығынан пайдалану құқығы алшақтап, кәсіп-орынды
пайда табу үшін ұзақ мерзімді капитал салушылардың қаржыландыру қызметі
бейімділігінің ерекшелігі өзгерген шақта экономикадағы лизинг мәні өзінен-
өзі әртүрлі көріністегі тауарлық үлгіге ауысады. Лизинг үш жақты келісім
шеңберінде жүзеге асады: лизингтік фирма (лизинг беруші), дайындаушыдан
мүлікті тұтынушының қалауымен сатып алуы, ол соңғысының қарамағына
беріледі.
Екі жақты қатысушылар лизингтік келісім-шарт жасайды, оған мыналар
кіреді: қаржы мен мерзімінің келісімдік қызметке реттелуі, жалға төленетін
ақының мөлшері, пайыздық өсім қойылымы, төлемнің мерзімдік уақытысы, жалға
беру мерзімінің аяқталуына байланысты мүліктің қалдық құны, жабдықты
дайындаушыдан лизингі алушылардың мүлік қабылдау хаттамасы, мүлікті
сақтандырудың шарттары, жалға берудің мерзімі аяқталуына байланысты мүлікке
ие болудың тәсілдері 1-схема. Келісім күшіне енгенге дейін мүлікке заңды
иелік жасау құқығы лизинг берушіге тиесілі, ал пайдалану құқығына лизингті
алушы ие.
Лизингтік механизмді пайдаланған кезде лизинг алушы кәсіпорындар оған
өзінің қаражатын кетірмей немесе қарыз тартпай қымбаттық құрал-жабдықтарды
толық инвестициялау мүмкіндігіне ие болады, оның үстіне лизингке алған
мүлік кепіл бола алады, яғни лизинг алушы тарапынан қосымша кепіл қажет
етпейді және жалпы шығындарын төмендетеді.
Лизинг жүйесіндегі ең бастысы - лизинг алушының лизингтік төлемдерді
жүзеге асыруға қажетті қаражатты өзінің шаруашылық қызметі үрдісінде таба
алу қабілеттілігі, себебі лизинг келісімінің әрекет ету мерзімі бойынша
лизинг беруші-қаржыландырушы бұл мүлікке меншік құқығын өзінде сақтап
қалады. Қарыз алуға мүмкіндігі болмай және бөлінбеген табыс немесе
венчурлік капитал түріндегі өзінің қаражаты болмай шаруашылық субъектілер
лизинг болмаса дами алмайтын еді.
Лизинг жаңа құрал-жабдықтарды игеру кезінде шығындардың пайда болу
тәуекелін азайтады, лизинг алушының сатып алуға, эксплуатацияға, жөндеуге,
сатуға кететін қаржы ресурстарының экономиясын өсіреді, себебі бұл
тәуекелдіктердің бір бөлігін лизинг беруші өз мойнына алады. Лизинг беруші
лизинг алушы ұсынған тапсырыс негізінде жабдықтаушыдан лизингке беру үшін
арнайы алынған мүлікті белгілі бір мерзімге ақылы негізде жалға береді,
және де лизингтік төлемдер лизинг берушінің шығындарын компенсациялап
белгілі бір табыс қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, мүлік лизинг берушінің
меншігінде болады, бірақ соңында оны лизинг алушыға беру мүмкіндігі бар.
Қазақстандық кәсіпорындардың көпшілігі үшін техникалық қайта жабдықтауға
инвестициялау негізгі қорлар құнын қайтарудың мерзімі қысқарақ және аса
қымбат емес операция болып табылады. Лизингтің аталған қасиеттері оны
маусымдық немесе циклдық сипаттағы өндіріс үшін, қосымша немесе жөндеу
жұмыстарын жасау үшін қымбат құрал-жабдықтарды бір мезетте сатып алуға
мүмкіндігі жоқ отандық орта және шағын кәсіпорындарға қолдануға болатын
іске асыру механизмі бойынша дәстүрлі емес шаралар қатарына жатқызады.
Өндірісті техникалық қайта жабдықтау алдыңғы қатарлы технологиялардың
жайылуына жедел және икемді ыңғайлануға, кәсіпорынның барлық ресурстарын
тиімдірек пайдалануға мүмкіндік береді.
Дәл осы Лизинг өзіне тән мүмкіндіктері мен артықшылықтарының күшіне сай
ұлттық экономиканың интенсивті дамуының факторы және техникалық қайта
жабдықтау процесін кәсіпорындар үшін аз бастапқы шығындармен, қысқа
мерзімде, үлкен тиімділікпен және табыспен жылдамдатудың инновациялық
құралы бола алады.
Қаржылық ресустардың шектелу жағдайларында индустриалдық әлеуетті қолдау
және инвестициялық процесстердің даму жағдайларын қалыптастыру үшін
инновациялық дамудың басымды бағыттарының сұрыпталуын жүргізу керек.
Өндіріс шығынын төменденуі және өнім сапасы бәсекелестік қабілеттің негізгі
факторы болып табылатын өндірістерде акцент технологиялық базаның
жаңартылуына бағытталуы тиіс, сондай-ақ бұндай жағдайда ерекше көңіл және
қолдау қаржылық лизинг сияқты негізгі қорлардың жетілдірілуінің
перспективті бағыттарына аударылуы керек.
Халықаралық лизингтің өнеркәсіптік әлеуетін дамыту және механизмдерін
қолдану үшін нақты шетелдік инвестицияларын тартуда қаржылық лизингтің бір
түрі болып табылатын сублизинг механизмін қолдануға болады.
Сублизинг – үшінші тұлғаға лизинг затын қолдану құқығын қайта беруге
байланысты пайда болған қатынастардың ерекше түрі. Ол лизингтің арнайы
шартымен рәсімделеді.
Ғылыми-техникалық прогресстің қазіргі масштабтарында көптеген
инновациялық жобаларды тіпті дамыған елдерде жүзеге асыра алмайды.
Инновациялық процесстер ықпалдастықтың жоғары деңгейінде халықаралық
сипатқа иеленеді. Инновациялық салада түрлі елдердің бірігуі жаңа ғылыми-
техникалық қорытындылар алу мақсатында ресурстар бірігу нысандарының
спектрінде, технологияның халықаралық трансфертінде, ғылыми-инновациялық
инфрақұрылымды құру кезінде, өз мәні бойынша ауқымды сипаты бар
инновацияларды жүзеге асыру кезінде орын алады. Бұдан басқа, сублизингң
типтегі схема бойынша холдинг, концернге жататын кәсіпорындардың техникалық
қайта құрылуы бойынша қатынастар құруға болады. Мысалы, бас компания
жабдықтар сатып алу үшін өзінің еншілес фирмаларына тікелей несие беруді
жүзеге асыра отырып, ал лизингтік компания арқылы жеткізушілерден талап
етілген жабдықтарды сатып ала алады және лизингтік төлемдердің уақытылы
түсуін, негізгі лизинг берушіге қаржылардың шоғырлануын және есептелуін
бақылауын жүзеге асыра алады, жабдықтарды пайдалану бойынша бақылау
жүргізеді. Сублизингтің жүйесі халықаралық инвестициялық ынтымақтастық үшін
сенімді базис құрады.
Қазіргі жағдайда, лизинг тікелей емес, делдал арқылы қолданылынады.
Негізгі лизинг беруші бар, ол, әдетте, делдал, сондай-ақ лизингтік компания
арқылы лизинг алушыға жалға береді. Сонымен қатар, егер же делдал төлем
қабілетті болмаса немесе банкротқа ұшыраған жағдайда лизингтік төлемдер
негізгі лизинг берушіге түсетіні шартта көзделген. Сублизинг схемасы
негізгі лизинг беруші мен лизинг алушы әр түрлі елдерде болған жағдайда
қолданылынады. Бұндай жағдайда, жабдықтардың қолданылу, төлемдердің жүзеге
асырылуын, пайда болған ағымдағы мәселелер шешімінің дұрыстығын бақылау
жергілікті лизинг компаниясы айналасқаны қолайлы болып табылады.
Сублизингтік мәміленің бірінші кезеңінде лизинг қызметтерін қолданушылар
қазақстан лизингтік компаниясына қажетті лизингтік мүліктердің тізімін
ұсынады, олар өз кезеңінде жабдықты жеткізуші шетел компаниясымен бас шарт
жасайды.
Екінші кезеңде жеткізуші-шетел компаниясы лизингтік мүліктің техникалық
шарттары мен сипаттамаларын келісімге ұсынады. Лизинг беруші лизинг
алушымен сублизинг шартына қолтаңба қояды.
Үшінші кезеңде үшінші тұлғалардың кепілдігі болған жағдайда лизингтік
компания өз банкі арқылы вексельдер эмиссиясын пайдалана алады. Банк осы
вексельдер бойынша аваль жүргізеді, яғни шетел жеткізушілердің алдында
лизингтік жабдықтарды төлеу бойынша міндеттер орындау жауаптылығын өзіне
алады. Осы операцияны жүргізу кезінде лизингтік жабдықтаудың шетелдік
жеткізушісі өз банкі арқылы ол төленгенге дейін вексельдердің есебін
жүргізеді.
Лизингтік операцияның жүргізудің төртінші кезеңінде жеткізуші лизингтік
компаниясына лизингтік жабдықтар мен монтажды жеткізуді жүргізуді, егер де
осы операция келісімнің шарттарына енгізілсе. Бұл жерде лизинг алушы
тарапынан жабдықтарды жеткізушіге қосыша техникалық талаптар пайда болуы
мүмкін. Осы қызметтер қосымша келісім бойынша 15-20 пайыз көлемінде алдына
ала төленуі тиіс. Лизинг алушы лизингтік келісімнің шарттарына сәйкес
лизингтік компанияның вексельдер бойынша өтеуін жүзеге асыра алатын
лизингтік төлемдерін жүзеге асырады.
Сублизинг механизмін қолдану лизинг даму үшін енгізілген уақытша кіргізу
жүйесін ескереді, бірақ та қорытындысында өзі кедергі болып қалды. Уақытша
кіргізу ережелеріне сәйкес НДС пен кеден бажын төлемей-ақ техниканы
кіргізуге және қолдануға рұқсат етілген, сонымен қатар лизингтің мерзімі
аяқталғаннан кейін техниканы шетелге қайтару туралы шарт қойылған, яғни,
осы схема бойынша халықаралық лизинг мүмкін емес. Қазақстанның лизингтік
компаниясының қатысуы елеулі қаржы салымдарын қолдана отырып, халықаралық
лизинг механизмінің жұмысына қажетті шартты болып табылған жағдайда
сублизингтің қолданылуы қолайлы.
Сублизингтік жобалардың дамуын тоқтату себебі: лизингтік операциялардың
нашар қамтамасыз етілуі. Қазіргі таңда халықаралық лизингтің шарттары
қазақстанның жетекші банктерінің кепілдігімен және вексельдік
міндеттемелерімен қамтамасыз етілуі керек, бірақ та бұл рәсімдер толық
мөлшерде шетел инвестицияларының қажетті көлемін қамтамасыз ете алмайды.
Яғни, тартылатын ресурстарға барабар лизингтік операцияларды қамтамасыз ету
қосымша механизмі қажет. Аймақ деңгейінде осы аймаққа тән кепілді
ресурстардан құрылған Кепілдік қорың құрылған. Ол шетел инвесторларының
талаптарына сәйкес келеді және де олардың көздерінің алдында салынған
қаржылардың сенімді құралы болып табылады.
15 сәуірдегі 1998 жылғы қолданыстағы №341 Ауыл шаруашылықта лизингті
ұйымдастыру тәртібі мен шарттары туралы Ережеге сүйене отырып, ауыл
шаруашылық Министрлігінің атынан ауыл шаруашылықты қаржылық қолдау
Мемлекеттік қоры құрылған. Оған лизингтік негізде ауыл шаруашылық
өндірісшілеріне арналған жаңа ауыл шаруашылық техникасын сатып алуға және
эксплутациялауға республикалық бюджетке қайтару есеппен бір миллиард теңге
бөлінген болатын. Ауыл шаруашылықты қаржылай қолдау Мемлекеттік қоры квота
ұсынады, оның негізінде лизинг беруші лизингтік мүліктің жеткізушісімен,
сондай-ақ тиесілі қызмет көрсететін басқа ұйымдармен транспортық фирмалар,
сақтандыру фирмалар шарт жасайды. Өз қаржысы болмаған немесе жетпеген
жағдайда лизинг беруші несие мекемелерінде кепілдік қаржыны қолданады, ал
ол бұл шығындар төмендегі рәсімдерден кейін белгіленген квоталар бойынша
сомаға сүйене отырып қормен өтеледі: банкі мен лизинг беруші арасында
жасалған несиелік шартты ұсыну, жеткізушіден есеп ұсыну, лизинг берушінің
барлық есеп айырылысу, төлем құжаттарын ұсыну, лизингтік мүлікті өткізу-
қабылдау актісін ұсыну.
Ұсынылған квота негізінде лизинг беруші лизинг алушымен үш-төрт жылға
машина жасаудың бірлігіне 500 мың теңге құнымен қаржылық лизинг шартын
жасайды, ол кепілмен немесе сақтандырумен қамтамасыз етілуі керек. Сондай-
ақ, шартта келесі шарттар ескерілуі керек:
- лизинг берушіге алғашқы және келесі төлемдердің мерзімі, мерзімділігі
және көлемі;
- шарттың мерзімі аяқталғаннан кейін мәміленің барлық шарттарын сақтай
отырып, лизингтік мүліктің лизинг алушының меншігіне ауысуы;
- ауыл шаруашылықты қаржылық қолдау Мемлекеттік қорына сыйақы төлеу
(лизингтік мүлік құнының 1 пайызы на дейін).
Бірақ та, лизингтік бизнесті қолдаудың осындай механизмі ауылшаруашылық
тұтынушылары машина жасау өнімдерін сатып алу үшін экономиканың басымды бір
секторында қолданылынады. Жалпы айтқанда, экономика үшін сублизингтік
мәміле механизмін қолдануға және мемлекет тарапынан квота ұсынуға болар
еді. Бір көргенде бюджеттік шығындарға ұшырататын сияқты, бірақ та шын
мәнінде бюджеттің шығындары лизинг берушілердің, лизинг алушылардың,
жеткізушілердің салықтарының есебінен жабылады.
Экономикада қалыптастыру процесстерін тездету үшін өндірістік базаның
жаңартылуына, жаңа техника сатып алуға шығындардың өсуін талап ететін
процестік инновациялар масштабының кеңеюі маңызды роль ойнайды. Өкінішке
орай, осы процессте салаларда және инвестициялық кешеннің өндірістерінде
дағдарыс процессі сақталуына байланысты импорттық жеткізілімдерден
тәуелділік қалыптасады, ол, біріншіден, жаңа техникаға өскен сұранысты
сипаттайды, яғни, өндірістің жаңартылуына импульстің қалыптасуы, екіншіден,
ұлттық инвестициялық кешеннің дамуын басады, отандық өндірістің шетелдік
жеткізілімдерден ұзақ мерзімді технологиялық тәуелділіктің нақты қаупін
тудырады. Осындай жағдайда, шетелден ескірген технологияны сатып алу
баламасы ретінде қазіргі жағдайда өнімдік және процесстік иннвациялардың
дамуы үшін сублизинг механизмін қолдану артықшылығы пайда болады.
Зерттеушілердің пікірі бойынша, экономикада ішкі және сыртқы сұраныстың
көлемінде бәсекеге қабілетті өнімдер өндірілуінің балансталған жағдайы
қалыптасуына және өнеркәсіптің технологиялық қайта құрылуына сыртқы қаржы
салымдардың түсімі болжамдалмауына байланысты нарыққа жартылай бейімделген
технологиялық әлеуеттің барынша пайдаланылуын қамтамасыз ету керек. Негізгі
қорларды жаңартудың басқа инновациялық құралын пайдалану қызықты болып
табылады – қайталама лизинг механизмі. Ол тұрақсыз қаржылық жағдайда жүрген
Қазақстанның көптеген кәсіпорындарына тән және қатаң біруақыттық қаржылық
шектелу жағдайларында қолданылынады.
Қайталама лизинг мүлік сату бойынша кәсіпорын мен лизинг компаниясы
арасында жасалған екі жақтық шартты белгілейді. Бірінші меншіктенуші иелену
құқығын сақтап және жабдықты пайдаланғаны үшін лизингтік төлемдерді ғана
төлей отырып, лизингтік компаниядан жабыдықтың толық құнын алады.
Солай, қайталама лизингтің ерекшелігі – мүліктің меншіктенушісі сату-
сатып алу шартында лизингтік компанияға меншіктену құқығын береді және
біруақытта лизинг алушы ретінде онымен қарым-қатынас орнатады. Қайталама
лизингті тікелей лизингтің түрі деп санауға болады. Осы жағдайда жеткізуші
мен лизинг алушы бірдей заңды тұлға болып табылады. Егер де кәсіпорын
мүлікке мұқтаждық етсе, бірақ та белгілі себептермен қаржылық ресурстарға
байланысты қиындық көрсе, ол лизингтік компанияның мүлкін сатып және
лизингтік мүлікті пайдалана отыра, лизингтік шарт жасау оған қолайлы болар
еді.
Лизингтік қызмет көрсету нарығындағы конъюнктураны ескере отырып,
лизингтің осы түрі әлеуетті отандық пайдаланушыларды қызықтырады деп
болжамдауға болады, өйткені ол оларға өз мәселелерін оралымды шешуге
мүмкіндік береді.
Іскерлік белсендіктің жалпыэкономикалық басылу кезеңінде қайталама
лизинг механизмін пайдалану кәсіпорынның қаржылық жағдайын тартылған
инвестициялар есебінен қолдауға көмектеседі.
Қазақстан кәсіпорындарының активтерінің негізгі бөлімі жылжымайтын
мүлікке, жабдықтарға, көліктік құралдарға, жерге салынады, сонымен қатар
олар үшін бағаның тербелісі мәнді болып табылады. Осыған байланысты,
қайталама лизинг механизмін оларды нарықтық бағамен сату есебінен балансты
тегістіру үшін және өзінің бұрынғы меншігін жалға беру шартта қолдануға
болады, бірақ та осы қаржыландыруды жүзеге асыру үшін лизингтік
компаниялар лизингтік шарттың әлеуетті сатып алушысын табу үшін лизингтік
қызмет көрсету нарығында жақсы бағдар етулері қажет. Бірақ та, мүлікті
кепілдікке беріп қаржы алумен қайталама лизингті толығымен ұқсастыруға
болмайды, өйткені кепіл рәсімделмейді, бұл жерде тек қана сыртқы нысаны
сәйкеседі. Кәсіпкерлер қайталама лизинг жасау кезінде меншікті уақытша
жоғалту орын алатынын ескерулері керек. Қайталама лизинг кәсіпкерге мүлік
сату есебінен байланған капиталды босатуға және біруақытта лизинг алушы
құқығында пайдалануын жалғастыруға мүмкіндік береді. Қайталама лизинг
механизмін пайдалану кезінде лизингтік мәміленің қатысушылары ретінде
сақтандыру ұйымдар шақырылады. Қайталама лизинг механизмінің әрекет ету
схемасы төменде 2-схемада ұсынылған.
3
2
4
1
2 схема - Қайталама лизингтің операциясын жүргізу схемасы
Цифрлік белгілеулер:
1 – лизингтік жабдықтарға сақтандыру полисі
2 – мүлікті сату- сатып-алу шарты, лизингтік мүлікке лизингтік шарт
3 - лизингке сатып алынған мүліктің нарықтық құнының төлемі
4 – лизингтік шарт бойынша лизингтік төлемдер
Қайталама лизинг механизмінің нәтижелі пайдалану үлгісі ретінде мүліктің
құнын төленуін және лизинг берушіге комиссионды сыйақыны жүйелі
белгіленуіне негізделген лизингтік төлемдердің әдістемесімен қолданумен
БТА-Лизинг лизингтік компаниясының жұмысын келтіруге болады1. Лизингтің
шарттарында жабдықтардың құны – 22000 мың теңге, лизингтің мерзімі – 3
жыл, төлемдер тоқсандар бойынша біркелкі жүргізіледі. Несие ресурстарын
пайдалану жүктемесі – жылдың 15 пайызы, лизинг берушінің комиссионды
сыйақысы – жылдың 12 пайызы. Келісім-шарттың шарттары бойынша алғашқы жарна
лизинг объектісі құнының 20 пайызын құрайды. Мүліктің сақтандырылуы лизинг
объектісінің 10 пайызы.
Лизинг объектісінің құны: К
К- жабдықтың құны, К- лизинг алушының қосымша лизингтік
шығындары олар лизингке қабылданған мүліктің құнының 12 пайызы
мөлшерінде белгіленген.
К= 12%х22000 000= 2640 мың теңге
К = 22000 000+2640000= 24640 мың теңге
Лизинг алушының алқашқы жарнасы
П= 20%х24640000= 4928 мың теңге
3. Лизинг объектісінің құнын өтеу мөлшері: ВО=Н : Т
Мұнда Н – жабдықтың өтелмеген қалған құны, Т – лизингтің мерзімі
Бірінші жылы Н1 = К – П = 24640000-4928000=19712 мың теңге
В1 = 191712000:3=6571 мың теңге
Екінші жылы Н1=Н1-В1 = 13142 мың теңге
В2 =13142000:2=6571 мың теңге
Үшінші жылы Н3=Н2-В2=6571 мың теңге
В3=6571000:1=6571 мың теңге
4. Яғни, лизинг объектісінің құнын өтеу жарнасының жалпы сомасы мынаны
құрайды: ВО=В1+В2+В3=6571+6571+6571=19713 мың теңге
5. Сақтандыру жарнасы:
С=25%х К=616 мың теңге
6. Лизингтік мүлікті пайдаланғаны үшін 2 жылға комиссиондық сыйақы
(келісім-шарттың шарттары бойынша 3-ші жылға есептелінбейді):
1-ші жылы 1=15%хН1=15%х19712=2956 мың теңге
2-ші жылы А2=15%хН2=15%х13142= мың теңге
7. Лизингтік төлемдердің жалпы сомасы құрайды:
П= В0+С+А1+А2=19713+616+2956+1971=2525 6 мың теңге
Келісім-шарттың шарттары бойынша лизингтік шығындардың жалпы көлемі
жабдықтардың нарықтық құнынан 3256 мың теңгеге жоғары. Бірақ та, мәміле
сатып алушы үшін нақты артықшылықтарымен иеленеді, яғни ұзақ мерзімі ішінде
жабдықтардың құнын біртіндеп төлеуге мүмкіндік береді, оның ішінде
жабдықтар эксплуатациясынан түскен табыстар есебінен, сондай-ақ келісім-
шарттың мерзімі аяқталғаннан кейін оны қалған құны бойынша толық иеленуге
алу.
Сонымен, осы есептер лизингтік қаржы салуды қолдану кезінде үш жылдан
кем емес қажеттілігін көрсетеді, тек осы жағдайда ғана республиканың
экономикасына нақты қаржы салу принципі сақталады.
Жоғарыда келтірілген есептерге қарағанда лизинг алушыға меншіктікке
мүлікті сатып алумен салыстырғанда қымбат болып келеді. Сондықтан да, әр
мәмілені жасаған кезде нақты шарттар мен қажеттіліктердің жан-жақты
анализі, лизингтің барлық жағымды және жағымсыз жақтары қажет, оларды
қолдану салдарының қаржылық бағалануы қажет. Лизингті қолдану нәтижелілігін
айқындау үшін қаржыландырудың кез келген альтернативті түріндегі барлық
шығындарды қарау және ескеру керек. Ал, қаржыландыру варианттарын салыстыру
үшін әр инвестициялық жобаның ағымдағы құнын белгілеу қажет.
Лизингтің затына техникалық қызмет көрсету және оның ағымдағы жөндеуі
лизинг берушімен жүзеге асырылатын толық лизингтің механизмін практикада
қолдануға қатысты оның қолданылуы лизинг затының жағдайын бақылау
мақсатында лизинг беруші тарапынан қалай, солай қымбат тұратын техниканың
жөндеуін жүзеге асыру үшін білікті кадрлар болмағандықтан лизинг алушы
тарапынан расталған болып табылады.
1.3 Лизинг - шағын кәсіпкерлікті қаржыландырудың негізгі құралы
Қазіргі кезде Қазақстанда шағын кәсіпорындар үшін берілетін қаржы мен
несие қорының жеткіліксіздігі, қысқа мерзімдік несиенің 20-25 пайыз
құрайтын қайтарым өтемінің жоғары деңгейі мен шағын кәсіпкерлер тобының
банкіден алған қарыздарын өтеуге қоятын кепілдіктерінің жоқтығы қинап отыр.
Қазақстандағы шағын кәсіпкерлер тобын несиемен қамту механизмін жетілдіру
және шағын кәсіпорындарды қолдау үшін қаржыландырудың балама түрлерін
дамыту керек. Шағын бизнесті қолдау бағытының бірі - қаржыландыруды
жетілдіруге лизингтік несие мүмкіндік береді.
Лизинг ағылшын етістігінен шыққан сөз. Ол мүлікті қарызға беру және
алу мағынасын береді. Дамыған елдерде лизинг - инвестициялық
қаржыландырудың бірден-бір өзекті механизмі, әрі банк бизнесінің баптарында
айналымы жүздеген миллиард долларды құрайтын жоғары табыс көзі болып
есептелінеді.
Лизингінің мынадай түрлері бар: жедел және қаржылық. Жедел лизинг -
транспорт құралдарын, құрылыс техникаларын, өлшеу құрал-жабдықтарын,
саймандарын және басқа да техникалық құралдарды қысқа мерзімдік жалға
береді. Лизингтің бұл түрінің ерекшелігі аталған құралдарды пайдаланғаннан
кейін ол иесіне қайтарылады. Қаржылық лизинг әдеттегі лизинг үлгісін
неғұрлым кеңірек қолдану арқылы келісімдегі жалға берген мүліктің тұтыну
құнын толық, немесе үлкен бөлігін өтеудің орта және ұзақ мерзімді айырмасы
айқындайды. Қаржылық лизингінің басты шарты – лизингтік жалгерлік шығынды
қайтару үшін қажеттілікті қажет ететін негізгі мерзімді бұзуға мүмкіндік
бермейтіндігі.
Техникалық құралдар мен ғимараттарды, бітпеген құрылыстарды сатып алу,
немесе, қажетіне уақытша жарату мақсатында қаржыландыруға лизингіні
пайдалану лизинг алушылардың сатып алуы үшін өзінің жеке ірі қаржысын бір
мезетте салмауына мүмкіндік береді. Шағын кәсіпорындар үшін ерекше
қажеттілігі: мүліктің рухани ескіруіне байланысты шығынға жол бермеу;
келісімді 100 пайыз қаржыландыруды қамтамасыз ету, жалгерлік төлемге
қолайлы жағдай туғызуға келісу, ағымдағы шағын ретінде қаралатын жалгерлік
өтем қаржысына салынатын таза табыс салығының бір бөлігін азайту.
Халықаралық ақша айналымында лизинг елдердің жалға берушілеріне салық
жеңілдіктерін пайдалануға мүмкіндік береді. Лизингтік фирманың есебінде
тұратын нақты мүліктердің жалгерлік бағасын төмендетуге, сондай-ақ, басқа
да жеңілдіктер мен артықшылықтарға қол жеткізеді.
Лизинг дайындаушы-кәсіпорынға шығаратын өнімін көбейтуге және техникалық
құралдар мен басқа да тауарлар үшін төлемақыны толық алуға мүмкіндік
туғызады. Жобаның қолма-қол рентабельділігі тұтынушыға жабдықтар алуға
мүмкіндік жасайды және бір мезеттік ірі көлемдегі шығынсыз өндірісін бастай
алады. Бұл әсіресе, шағын бизнес саласында қызметін жаңа бастаған
кәсіпкерлерге өте тиімді.
Лизингіні дамытуға лизинг алушы ғана ынталы емес, сонымен қатар,
жабдықтарды тұтынушылар, жабдықтар дайындайтын өндіріс орны және солардың
шығарған жабдықтарын нарықта сатуды кеңейтуге ұмтылатындар да мүдделі.
Лизингтік компаниялар үшін, сондай-ақ инвесторлар үшін де лизинг
тұтынушылардың ең төменгі төлем қабілетін қорғау мақсатында тәуекелге
бару қажеттілігіне керекті қаржылық табысын қамтамасыз етеді. Төлемді
аяқтауға дейін жалға алған құрал-жабдықтар компанияның заңды меншігі болып
қала береді және осы бағыттағы жүйелі есептер жүзеге аспайтын жағдайда
шығынды жабу мақсатында жабдықтарды сатуды талап етулеріне болады. Лизинг
алушы банкротқа ұшыраса, онда жабдықтар лизингтік компанияға міндетті түрде
қайтарылады. Осылайша лизинг жабдықтаушыларды, тұтынушыларды және
инвесторларды, тағы басқа осы компанияға кіретін өндірушілер өкілдерін
қызықтырады.
Шағын кәсіпорындардың ірі көлемдегі қор салымын қамтуға қаржы көздері
жеткіліксіз. Осыған байланысты лизингіні пайдалану кәсіпорындардың негізгі
өндірістік қорын жаңалауға мүмкіндік береді. Бұл ретте қаржы лизингі-сінің
ұзақ мерзімдік анағұрлым артықшылығы бар екенін айтуға болады.
Шағын бизнес үшін лизингтің затты сипаттайтын жақтарының ерекшелігі -
кіші кәсіпорындар пайдаланатын жабдықтардың көп салалығында. Лизингінің
негізгі объектілері - өндірістік және құрылыс жабдықтар, ет-сүт және басқа
ауылшаруашылық өнімдерді өңдейтін шағын зауыттар, болып келеді.
Лизингінің капитал салушылардан басқа түрлеріне қарағанда артықшылығы
бар. Оның банкілер мен инвестициялық қорлардың қаржыла-рын тартуға, қосымша
әкімшілік-бақылау органдарын құрмай-ақ өндірісті дамыту мен шағын
кәсіпкерлікті қолдауға бөлінген мемлекеттік қаржыны барынша тиімді, әрі
мақсатты бағытта пайдалануға тигізетін ықпалы жоғары.
Қазақстанда лизингтік қызметті лизингтік жұмыспен айналысатын қаржылық
лизингтік компаниялар, коммерциялық банкілер арқылы дамыту 1989 жылдан
басталды. Қазіргі уақытта Қазақстанда лизингтік қызмет мына бақыттарда
жүзеге асырылуда:
- коммерциялық банкілердің лизингтік жүйелері;
- жаңа мамандандырылған лизингтік фирмалар;
- халықаралық экспорттық-импорттық және шетелдік фирмалар,
кәсіпорындармен, шетелдік компаниялармен бірлескен лизингі.
Қазақстанда лизингтік бизнесті дамытуға жеткілікті алғы-шарттар бар
екенін көреміз. Қазақстан үшін мына үлгілердің келешегі зор:
1. Лизинг берушіге - машина және жабдықтар жасайтын сондай-ақ, лизингтік
фирмалар мен банкілер сияқты кәсіпорындардың өздері қосылуы мүмкін. Бұл
форма әлемдік тәжірибеде келешектің объектісі саналатын лизингтік бизнестен
көптеген техника мен жабдық түрлеріне сұранысты төмендетуге ықпалын
тигізетін - Ресей, Беларуссия, Украина, Өзбекістан, Балтық жағалауы
елдеріндегі машина-құрылысы кәсіпорындарында кеңінен қолдануға жол
табуы мүмкін.
2. Лизингі берушілерге машина құралы мен басқа дәстүрлі осы формаларды
пайдаланып, жабдықтар мен техникалық құралдарды жеткізіп жүрген Батыс
Еуропа елдері мен АҚШ және Жапония кәсіпорындары да кіруі мүмкін.
3. Конверсиялық іс үстінде өндірістік қажеттілікке орай қайта
мамандырылған әскери өнеркәсіп кешені, көлік құралдары мен жабдықтары
лизингтік нарықтың объектісі болуы мүмкін.
Лизингіні қолдау тиімділігін ағымдағы есептеу жүйесі мен жеңілдетілген
салық және нормативтік базаны нақтылау деңгейлерінің дәрежесі анықтайды.
Қазіргі уақытта Қазақстанда лизингтік операцияның нормативтік базасын
жетілдіру жұмыстары жүргізілуде. Осыған орай 2000 жылдың шілдесінде
инвестиция тартудың көзі ретінде лизингтік қаржыландыруды дамытуға
бағытталған Қазақстан Республикасының Қаржылық лизинг туралы Заңы
қабылданды. Сондай-ақ, Қазақстан Республикасының Кеден ісі туралың Заңына
Қазақстан Республикасы Үкіметі тізбесіне енгізіп, бекіткен кедендік
алымдарға салық салудан және лизингтік заттар салығынан босату туралы
айтарлықтай өзгерістер енгізілді. Бұдан басқа да Қазақстан Республикасының
Салық және басқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz