Қаржы қатынастарының объектісі ретіндегі қаржы ресурстары мен қорлары
ЖОСПАР
Кіріспе 3
1-тарау. Қаржының мәні, функциялары және рөлі 4
1.1 Қаржы ұғымы, оның мәні мен қажеттігі 4
1.2. Қаржының функциялары және рөлі 14
1.3. Қаржы қатынастарының объектісі ретіндегі қаржы ресурстары мен қорлары
23
1.4. Қаржы жүйесі және оны ұйымдастырудың қағидаттары 28
Қорытынды 36
Қолданған әдебиеттер 37
Кіріспе
Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан оларды
реттеу механизмінде де қаржы зор рөл атқарады. Қаржы — нарықтық
қатынастардың құрамды бөлігі және мемлекеттік саясатты жүзеге асырудың
құралы. Бұл орайда қаржының әлеуметтік-экономикалық мәнін түсіне білудің,
оның іс-әрекет етуінің ерекшеліктерін терең ұғынудың, Қазақстан
экономикасын ойдағыдай дамыту мақсатымен қаржы ресурстарын неғұрлым толық
және ұтымды пайдаланудың әдістері мен амалдарын көре білудің маңызы зор.
Қоғамдық өнімді бөлумен және осының негізінде ақшалай қорланымдарды,
табыстарды және қорларды жасаумен, оларды ұлғаймалы ұдайы өндірістің
мақсаттарына және қоғамдық дамудың кажеттіліктерін қанағаттандыруға
пайдаланумен байланысты болатын экономикалық қатынастар қаржы туралы
ғылымның жәй мағынасы болып табылады. Қаржы ресурстары мен мақсатты ақша
қорлары, олардың қалыптасуы, қозғалысы және пайдаланылуы қаржының
объектісі, ал қоғамдық өмірдің ұйымдастырушысы ретіндегі мемлекетті қоса
алғанда қызметтін өндірістік және өндірістік емес сфераларының сан алуан
шаруашылық, қоғамдық және басқа ұйымдары оның субьектілері болып табылады.
Қаржы туралы ғылымда және қаржыны зерделеу кезінде танып білудің
негізгі әдісі — материалистік диалектикалық-тарихи әдіс қолданылады, ол
нақты тарихи жағдайларды ескере отырып, қаржы қатынастары мен құбылыстарын
олардың дамуы мен өзара байланыстылығы негізінде зерттеуді болжайды.
1-тарау. Қаржының мәні, функциялары және рөлі
1.1 Қаржы ұғымы, оның мәні мен қажеттігі
Қаржы (қолма-қол ақша, табыс ұғымын білдіретін орта ғасырдағы
латын тілінің fіnancіa сөзінен пайда болған француздың fіnance сөзінен
шыққан) қоғамда нақты өмір сүретін, объективті сипаты мен айрықша қоғамдық
арналымы бар өндірістік қатынастарды білдіре отырып, тарихи қалыптасқан
экономикалық категория ретінде көрінеді. Құн категорияларының жүйесінде
(ақша, баға, кредит, пайда, жалақы және т.т.) қаржы белгілі орын алады және
өзінің ішкі ерекшеліктерімен, сондай-ақ ұдайы өндірістегі өзгешілік рөлімен
айшықталады.
Қаржы ұғымы мемлекетпен бірге бір уақытта қоғамның таптарға
жіктелуі кезінде, мемлекеттің дамуы мен оның ресурстарға деген
қажеттіліктерін қанағаттандыруға байланысты жүйелі тауар-ақша айырбасы
жағдайында пайда болып, дамыды және ол ақша нысанындағы қоғамдық өнімді
бөлумен байланысты болатын экономикалық қатынастардың кең аукымын қамтиды.
Тауар-ақша қатынастарының жалпы қамтуындағы сипатқа ие болып отырған
нарықтық экономика жағдайындағы қаржы нақтылы және үздіксіз болып жататын
ақша айналымын – ақша ағынын бейнелеп көрсетеді.
Қаржы ғылыми ұғым ретінде, әдетте, қоғамдық өмірде сан алуан
нысандарда пайда болатын қызметтермен ассоцияланады және міндетті түрде
ақша қатынастарының қозғалысымен қосарлана жүреді.
Бүгінде қаржы терминін күнделікті қолданысқа енгізген авторды атау
қиын. Бұл терминнің авторлығын 1577 жылы Республика туралы алты кітап
деген жұмысын бастырып шығарған француз ғалымы Ж. Боденге қалдыруға болады.
Қаржының мәні, оның даму заңдылықтары, тауар-ақша қатынастарын қамту
сферасы мен қоғамдық ұдайы өндіріс процесіндегі рөлі қоғамның экономикалық
құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады.
Түрлі қоғамдық-экономикалық формациялар қаржысының айырмашылығы мына
себептерге байланысты:
әр түрлі қоғамдық формацияға қоғамның өзіне меншікті таптық құрылымы
сай келеді. Сонымен бірге қаржы ұлттық табысты мемлекеттің пайдасына қайта
бөлуді ұйымдастыра отырып, оны бөлудің қатынастарын есепке алады;
кез келген қоғамдық-экономикалық формацияларда қаржы билеуші таптың
мүлделерін қорғайтын мемлекеттің мақсаттары мен міндеттеріне бағынады;
өндірістің жаңа әдісі шаруашылық қатынастардың жаңа жүйесін тудырады.
Мәселен, құл иеленуші және феодалдық формацияларға натуралдық қатынастар
сәйкес келсе, мемлекет табысының қалыптасуы да көбінесе натуралдық сипатта
болды. Капиталистік шаруашылық тауар-ақша шаруашылығы болып табылады.
Тиісінше мемлекеттің табысы да ақша нысанында қалыптасады;
егер мемлекет басқару органы ретінде қалыптасқан өндірістік
қатынастардың ұдайы өндірісі мен таптық құрылыстың міндеттеріне қызмет
ететін болса, онда бұл міндеттерге қаржы да қызмет етеді.
Экономикалық өмірде қаржының сыртқы көрінісі қоғамдық өндірістегі әр
түрлі қатысушылар қаражаттарының қозғалысы түрінде болып жатады. Құбылыстар
бетінде бұл қозғалыс ақшалай соманы қолма-қолсыз немесе қолма-қол ақшамен
есеп айырысу түрінде бір иеленушіден басқа иеленушіге беруі болып табылады.
Алайда, кез-келген ақша операциясы, мәміле қаржы операциясына жата
бермейді, өйткені ақша түрлі құндық экономикалық категориялардың - бағаның,
еңбекке ақы төлеудің, қаржының, кредиттің көмегімен болатын қоғамдық
өнімнің барлық құнының қозғалысын ортақтастырып, жүзеге асырады. Тікелей
қаржы операцияларына мыналарды жатқызуға болады: шаруашылық жүргізуші
субъектілердің бір-бірімен қолма-қол ақшасыз жасасатын есеп айырысулары;
негізгі капиталға жұмсалатын амортизациялық соманы есептеу; табысты
(пайданы) бөлу және кәсіпорындарда, фирмаларда ішкішаруашылық арналымының
қорларын қалыптастыру; мемлекеттік бюджеттің кірістеріне салық төлемдерін
аудару; қайырымдылық қорларына қаражат төлеу; экспортталатын тауарлар үшін
кеден баждарын төлеу және тағы басқа операциялар.
Қаржы – ақша қатынастарының ажырағысыз бөлігі, ол әрқашан экономикалық
жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы өндірістің түрлі субъектілері арасындағы
бүкіл ақша қатынастарын емес, тек айырықша ақша қатынастарын білдіреді,
сондықтан оның рөлі мен маңызы экономикалық қатынастарда ақша
қатынастарының қандай орын алатындағына байланысты.
Жалпықоғамдық өнім мен ұлттық табысты жасау, бөлу және қайта бөлу
процесінде қалыптаса отырып, қаржы қоғамның түпкілікті пайдалануға
жіберілетін материалдық ресурстар бөлігінің ақшалай көрінісі болып
табылады.
Алайда қаржы ақша қатынастарының бүкіл сферасын қамтиды деп санау
дұрыс болмас еді. Ақша қатынастары ішінен тек олар арқылы мемлекеттің, оның
аумақтық бөлімшелерінің, сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субъектілердің
жасалынатын ақша қорлары бұл қатынастардың мазмұны болып табылады. Ақша
қатынастары жалпы алғанда қаржыдан кең. Қаржы тек ақша қорларының, атап
айтқанда табыстар мен қорланымдардың қозғалысымен байланысты болатын ақша
қатынастарын ғана қамтиды. Басқа ақша қатынастары қаржы шеңберінен шығып
кетеді. Қаржы қатынастарының жиынтығына, мысалы, шығындардың барлық
түрлерін ақшалай есепке алу мен бақылау жасау, өндірілген өнімді ақша
нысанында өлшеу, өзіндік құнды калькуляциялау және өнімнің бағасын анықтау,
ақшалай түсімді есепке алу мен сақтау, ақша айналысын реттеу және басқалары
кірмейді. Сауда жүйесі арқылы тауарларды сатып алу және сату (тіпті
мемлекет бөлшек сауда бағаларын реттеп отырған жағдайда да) кезінде пайда
болатын ақша қатынастарын да қаржыға жатқызуға болмайды. Себебі мемлекет
бұл жерде ақша қатынастарын азаматтық-құқықтық әдіспен реттеп отырады. Ақша
қатынастарымен бірігіп кеткен субъектілердің теңдігі (олардың құқықтары мен
міндеттеріндегі тепе-теңдік) бұл әдіске тән өзгеше нышан болып табылады.
Сонымен бірге қалыптасатын ақша қатынастарының өзіндік қаржылық емес
өзгешелігі болады.
Қаржының ақшадан мазмұны жағынан да, функциялары жағынан да
айырмашылығы бар. Ақша – бұл ең алдымен ассоциацияландырылған
өндірушілердің еңбек шығындары өлшенетін жалпыға ортақ балама, ал қаржы –
жалпы ішкі өнім мен ұлттық табысты бөлудің және қайта бөлудің экономикалық
тетігі, ақша қорларын жасау мен пайдалануға бақылау жасаудың құралы. Ол
өндіруге, бөлуге және тұтынуға ықпал жасайды және объективті сипатта
болады. Қаржы өндірістік қатынастардың белгілі бір сферасын білдіреді және
базистік категорияға жатады.
Қаржыны экономикалық категориялардың қатарынан бөліп алу үшін қаржы
құбылысын қарастырудан оның мәнін – зат болмысының барлық әр алуан
нысандарының бірлігін білдіретін оның ішкі мазмұнын зерттеуге көшу қажет.
Қоғамдық қатынастардың иерархиясында ақша қатынастары экономикалық
қатынастарға жатады, ал экономикалық қатынастар өз кезегінде қоғамдық
қатынастар жүйесінің айқындаушы бөлігі - өндірістік қатынастарға кіреді (1-
сызбаны қараңыз). Бұдан қаржы қатынастарын өндірістік қатынастардың бір
бөлігі деуге болады, яғни олар базистік әрі негізгі қатынастар болып
табылады.
1-сызба. Қоғамдық жүйедегі қатынастардың дәйектілігі (бағыныңқылығы)
Ж а л п ы қ о ғ а м д ы қ қ а т ы н а с т а р
Ө н д і р і с т і к қ а т ы н а с т а р
А қ ш а қ а т ы н а с т а р ы
Қ а р ж ы қ а т ы н а с т а р ы
Қатынастардың иерархиялық субординациясын ескере отырып, жалпыдан –
жекеге қағидаты бойынша олардың мынадай дәйекті қатарын жасауға болады:
жалпықоғамдық қатынастар, өндірістік қатынастар, ақша қатынастары және
қаржы қатынастары (салық, бюджет, мемлекеттік несие, сыртқы экономикалық
қатынастар және т.т.)
Ұдайы өндіріс процесі үздіксіз жалғасып жататын өндіру, бөлу,
айырбастау және тұтыну стадияларының өзара байланысты және өзара тәуелді
үйлесуі түрінде жүзеге асып жатады. Ұдайы өндірістің бұл төрт стадиясы
қоғамдық өндіріс процесінің қатысушылары арасында тауар қатынастарының
болуын айқындайды, өйткені өндірілген өнімдер сатып алу-сатуға жататын
тауарлар ретінде болады; өнім оны тұтынудан бұрын айырбастау және бөлу
стадияларынан өтеді. Сонымен бірге материалдық өндіріс қатысушыларының ғана
емес, қоғамдық қатынастардың барлық қатысушыларының қажеттіліктері мен
мүлделері қанағаттандырылуы тиіс. Өз кезегінде тауар қатынастарының болуына
экономикалық агенттердің еңбек бөлінісінің қажеттігі қозғау салады, осыған
орай олар мамандырылған еңбектің, орындалатын қызметтердің нәтижелерімен,
әр түрлі өндірілетін игіліктермен олардың саны мен сапасына сәйкес
айырбасталуы тиіс. Жасалынған игіліктер мен құндылықтарды өлшеу құн өлшемі
мен жалпыға ортақ балама ретіндегі ақшаның көмегімен жүзеге асады.
Сондықтан материалдық және материалдық емес игіліктер, қызметтердің
өндірілген массасы – қоғамдық өнімнің -- натуралды -заттық көрінісімен
бірге оның ақшалай көрінісі де болады. Қозғалыстың құндық нысаны натуралды-
заттық нысандағы өнімнің қозғалысын ортақтастыратын белгілі бір ақша
қорларын тудырады. Басқаша айтқанда, өнімнің өндірістен тұтынуға өтуі тек
тиісті ақша қорларын жасау, бөлу және пайдалану арқылы болады. Осы кезде
пайда болатын ақша, экономикалық қатынастар қаржының мәнін құрады. Бұдан
қаржыны ұдайы өндірістің объективті қажетті категориясы деп айтуға болады.
Ақша қорларын қалыптастыру, оларды тауар қатынастарына пайдалану қаржы
көмегімен болып жатады.
Қаржы қатынастарының пайда болуы өзі жайында әрқашан ақшаның нақты
қозғалысымен аңғартып отырады. Ұдайы өндіріс процесінің өндіру мен тұтыну
стадияларында мұндай қозғалыстың болмауы олардың қаржының пайда болуының
орны еместігін дәлелдейді. Бөлінген құн (ақшалай нысанда) тауар нысанымен
айырбасталатын, яғни сатып алу-сату актілері жасалатын айырбаста да қаржыға
орын жоқ. Сонымен қаржы мен қаржы қатынастарының пайда болып, іс-әрекет
ететін орны ақшаның нақтылы қозғалысы болатын ұдайы өндіріс процесінің бөлу
стадиясы болып табылады. Мұнда жалпы қоғамдық өнімнің құны және оның
маңызды бөлігі - ұлттық табыс алғашқы бөлу[1] процесіне ұшырап, мақсатты
арналым мен субъектілер бойынша бөлінеді. Бұл процестің нәтижесінде құн оны
құрайтын микроэлементтерге – с, v, және m *[2]* ыдырайды: өндіріске
жұмсалынған өндіріс құралдары құнының (с) орны толтырылады, қызметкерлердің
жалақысы (v) төленеді және қосымша өнім (m) алынады. Тап осы қосымша өнім
немесе қоғамның таза табысын (табыстарды, қорланымдарды, ақша қорларын)
құрайтын қайта жасалынған қоғамдық өнімнің бұл бөлігі қаржы қатынастарының
мәнін және қаржы функцияларының бастауын құрайды. Қосымша өнім мемлекеттің
қатысуынсыз болатын қаржы қатынастарының ежелгі объектісі болып табылады,
ол ақша қорларын жасау арқылы ұлғаймалы ұдайы өндіріс процесін және
мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорларының қалыптасуын қамтамасыз
етеді. Сөйтіп, өндірістің алдын ала шарттасылған сипаты кезінде сатылатын
өнімді сң, vң және m-гең сәйкес элементтерге бөлудің үйлесімдері
қалыптасады және оларға сәйкес ақша қорлары немесе ақша қорланымдары
жасалынады.
Сонымен бірге айналым қаражаттарының қорлары, амортизациялық және
басқа аударымдар (мысалы, әлеуметтік мұқтаждарға арналған), еңбекақы қоры,
табыс (пайда)[3] бөліп шығарылады. Бұдан әрі бөлу нормативтерімен
анықталатын белгіленген үйлесімдерге сәйкес құнның жоғарыда аталған
элементтерін қайта бөлу процесі болады. Алынған табыстың (пайданың) бір
бөлігі мемлекеттің қарамағына оның орталықтандырылған қорларын қалыптастыру
үшін аударылады, басқа бөлігі өндірушінің қарамағында қалады және оның
қарап шешуі бойынша пайдаланылады.
Кірістер бойынша ЖҰӨ мына элементтерді жинақтаумен жасалынады:
тұтынылған капиталдың көлемі (амортизациялық аударымдар); бизнеске
салынатын жанама салықтар; жалдамалы қызметкердің жалақысы; ренталық
төлемдер; пайыздар; меншіктен түсетін табыстар; корпоррациялардың пайдасы.
Шығыстар бойынша (яғни өнімнің бүкіл жиынтығы бойынша) ЖҰӨ мыналарды
қамтиды: үй шаруашылығының, яғни елдің бүкіл халқының тұтыну шығыстарының
көлемі – С; жалпы жекеше ішкі инвестициялар – Іg; тауарлар мен қызметтер
көрсетуді үкіметтің сатып алуы – G; Xn – таза экспорт (экспорт көлемінің
импорттан асып түсуі немесе керісінше минус белгісімен). ЖҰӨ (GNP) сомасы =
C+Іg+G+Xn. Бұл көрсеткіш қоғамдық өндірістің ақырғы нәтижесін сипаттайды,
ол айналым қорларының (капиталының) (бұл қорлардың қалыптасуы мен
қозғалысында қаржы зор рөл атқарады) елеулі бөлігі болып келетін аралық
өнімнің құнын қамтымайды. Сондықтан бұл оқулықта жалпықоғамдық өнімнің
P=c+v+m дәстүрлі формуласы алынды.
m элементінен, бұдан басқа, қорланымға бағытталатын, яғни өндірістің
негізгі факторларын, сондай-ақ осы үздіксіздікті қамтамасыз ететін еңбек
құралдарын – негізгі капиталды сатып алуға бір бөлігі бөлінуі мүмкін.
Одан кейін қалыптастырылған ақша қорлары қайта бөлуге --
қаражаттардың мақсатты арналымына қарай ұсақтандыруға немесе керісінше,
ірілендіруге, өндірістік және өндірістік емес құрал-жабдықтардың ауыспалы
айналымы процесінде олар атаулы бағыттауға немесе пайдалануға жұмсалады.
Сөйтіп, шаруашылық жүргізуші субъектіде жасалынған құнның бір бөлігі осы
субъектінің ауыспалы айналымында қалады, бір бөлігі еңбекақы, әлеуметтік
шығындар нысанында жұмыс күшінің ұдайы толықтырылуына жұмсалады,
материалдық және материалдық емес игіліктер мен қызметтер көрсетуге
айырбасталады және тұтынылады, одан арғы қозғалыстан шығып қалады.
Материалдық өндірісте жасалынған құнның едәуір бөлігі жалпымемлекеттік
мұқтаждарға беріледі, ақша нысанында өздігінше қозғалыс алып мемлекеттің
кірістері түрінде мемлекеттің қаржы қатынастарының сферасына қосылады.
Экономиканың бастапқы буындарының табыстарынан, аударымдардан басқа,
мемлекет халықтың салықтар, ерікті төлемдер – заемдар, лотереялар,
мемлекеттің қатысуымен банктерде сақталынатын жинақ ақшалар нысанындағы
қаражаттың бір бөлігін жұмылдырады. Қаражаттардың бір бөлігі қор және қор
емес нысандарда әр түрлі төлемдер, аударымдар, алымдар түрінде мемлекеттік,
жекеше, қоғамдық кәсіпорындар мен халықтан түседі. Орталықтандырылған ақша
қорларын – мемлекеттік бюджетті, әлеуметтік қамсыздандыру (сақтандыру)
қорларын, әр түрлі бюджеттен тыс қорларды (ресурстарды) қалыптастыру арқылы
мемлекет деңгейіндегі қаржы қатынастарының нысандары осылай пайда болады.
Қаржы қатынастарының бұл сферасы өте әртүрлі болып келеді және мемлекеттік
басқарудың түрлі деңгейлерінде – жалпыұлттық, жергілікті деңгейлерде
аталған қорларды жасаумен де, сол сияқты аталған деңгейлерде, салалық,
ведомстволық, аймақтық, әлеуметтік қағидаттар бойынша қайта бөлумен және
пайдаланумен де байланысты. Бұдан басқа ақша қаражаттары мен қорларының
қозғалысы мемлекеттік ұзақ мерзімді мақсатты бағдарламаларды - өндіргіш
күштерді дамыту, әлеуметтік, экологиялық,ғылыми, аумақтық және басқа
бағдарламаларды жүзеге асырады.
Ақырында, ұдайы өндірістік процестің барлық стадияларынан өте отырып,
қоғамдық өнім қайта жаңғыртылып, үш дербес қорда іске асады: орынды толтыру
қоры (өтеу қоры), тұтыну қоры және қорлану қоры (1.2 сызбаны қараңыз).
1.2 сызба. Қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу
Ш Ы Ғ Ы Н Д А Р
m
c v
Материалдық шығындар Еңбекке ақы төлеу Қосымша өнім
Ұлттық табыс
Қ А Й Т А Б Ө Л У
Орынды толтыру қоры Тұтыну қоры Қорлану қоры
Нәтижесінде өнімнің бір бөлігі жаңа ауыспалы айналымға түседі, ал бір
бөлігі тұтынылады. Сөйтіп, жалпы қоғамдық өнімнің құны мақсатты арналымдар
мен субъектілер бойынша бөлініп, олардың әрқайсысы өндірілген өнімдегі
өзінің үлесін алуы тиіс. Қаржының қатысуынсыз қоғамдық өнімнің жеке
бөліктерге бөлінуі мүмкін емес. Қаржы - қоғамдық өнімді жасау мен пайдалану
арасындағы байланыстырушы буын.
Қарастырылған процестер қаржы қатынастарының күрделі тоқайласуын,
олардың басқа экономикалық қатынастармен өзара іс-әрекетін шарттастырады
және олардың экономиканың тиімділігіне, оның үдемелі дамуына, қоғамдық
әлеуметтік процестерге әсерін зерделеуге ғылыми көзқарасты талап етеді.
Әр түрлі қоғамдық-саяси құрылымы бар осы заманғы мемлекеттерде қаржымен
қатар басқа экономикалық категориялар да – ақша, табыс пайда, өзіндік құн
және басқалары пайдаланылады. Олардың әрқайсысы өзінің функцияларын
(тауардың құнын немесе бағасын білдіру, айналыс құралы, еңбек өлшемі мен
тұтыну өлшемін анықтау, өндірісті ынталандыру, кәсіпорындар қызметінің
нәтижелерін бағалау) орындайды, оларда қоғам дамуындағы бұл категориялардың
мәні мен маңызы көрінеді. Қаржының олардың барлығынан өзінің айрықшалықты
белгілері бойынша айырмашылығы бар.
Қаржыны құндық экономикалық категориялардың бүкіл жалпы жиынтығынан
бөліп алу үшін бұл экономикалық категорияға тән өзгеше белгілерді біліп
алған жөн. Сонымен бірге, құбылыстың мәнін, өзгешелігін бір ғана белгімен,
тіпті ол елеулі болғанның өзінде де сипаттау мүмкін емес. Құндық
категориялардың барлығының да толып жатқан ортақ белгілері болады.
Сондықтан қайсы бір құндық категориялардың, соның ішінде қаржының да
өзгешелігін тек бірнеше сипатты белгілердің жиынтығы ғана кез келген құндық
экономикалық категорияның, соның ішінде қаржының да мағынасы мен
өзгешеліктерін ашып бере алады.
Экономикалық категория ретіндегі қаржының мазмұнын құрайтын
қатынастардың өзгешелігі олардың көрінісінің әрқашан ақшалай нысаны
болатындығында. Қаржы әрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы
өндірістің әр түрлі субъектілері арасындағы ақша және тек ақша қатынастарын
ғана білдіреді. Сондықтан қаржы қатынастарының ақшалай сипаты --қаржының
маңызды белгісі. Қаржының ақшалай сипаты оны жүзеге асырудың нысанын және
қаржының құндық экономикалық категорияларға тиіcтілігін (жататынын) баса
көрсетеді. Ақша қаржының іс-әрекет етуінің міндетті шарты болып табылады.
Ақша болмаса қаржының болуы мүмкін емес, өйткені қаржы ақшаға байланысты
болатын жалпы нышан. Ақша айналыс құралының функциясын орындай отырып,
капитал, яғни үдемелі құн немесе табыс (пайда) әкелетін құн бола бастайды.
Сөйтіп, ол ақшалай қаражаттардың дербес аясы ретіндегі, өндірістік
қатынастардың бір бөлігі ретіндегі қаржының пайда болуына жағдайлар
жасайды.
Қаржы қатынастары өзінің негізінде бөлгіштік қатынастар болып табылады.
Қаржының арқасында экономиканың барлық құрылымдық бөліктерінде (материалдық
өндіріс пен өндірістік емес салаларда) және шаруашылық жүргізудің түрлі
деңгейлерінде қоғамдық өнім құнын қайта бөлудің сан алуан процестері жүзеге
асады. Қаржы қатынастарының бөлгіштік сипаты экономикалық категория ретінде
олардын айрықша белгісі болып табылады.
Қаржы қатынастарының ақшалай сипаты мен бөлгіштік сипаты қаржының аса
маңызды белгілері болып табылады, бірақ оның ақтық белгілері емес, өйткені
бұл белгілер бағаға да, еңбекке ақы төлеуге де, кредитке де ортақ.
Қаржының түрлі мақсатты ақша қорларының қозғалысында көрінуі оның
маңызды ерекше белгісі болып табылады. Ақша қорлары, істің шын мәнінде,
қаржы қатынастарының объектілері болып табылады.
Нақты жұмсауға арналған мақсатты ақша-қаржы қорлары қоғамдық өндіріс
қатысушыларының барлығында, өндірістік емес сферада қаржылық әдістердің
көмегімен жасалынады. Әдістер, қаржы қатынастарындағы іс-қимылдың амалдары
ретінде директивалық, яғни қажетті, сөзсіз болатын, міндетті сипатты игеріп
алады, мұның өзі экономиканы реттеудің қажеттігімен және қоғамдық дамудың
мақсаттарына ақша ресурстарының көлемі мен оның бағыттарын алдын ала
қарастыру қажеттігімен байланысты болады.
Ақша қаражаттары экономикалық өмірде, әдеттегідей, баламалы, яғни тауар
және ақша нысандарындағы құнның тең (бірдей) қозғалысы негізінде
пайдаланылады. Баламалылық белгісі басқа экономикалық категориялардың--
бағаның, еңбекақының, несиенің іс-қимылына тән. Ақша қорларының бүкіл ақша
қаражаттарынан бөлініп тұратын ерекшелігі сол, олар экономиканы басқарудың
барлық деңгейлерінде ақша нысанындағы құнның бір жақты қозғалысының
негізінде жасалынады. Кез келген қаржы операциясы осындай ерекшелікпен
(салықтар, табыстан (пайдадан) аударылатын аударымдар, шығыстарды
қаржыландыру, субвенциялар және т.т.), яғни баламасыздықпен сипатталады.
Салалық қаржыларда қорлардағы ақша қаражаттарын ішкі шаруашылықтағы
мақсатты оқшауландырудың ұқсас қағидаты қолданылады.
Сөйтіп, қаржының қаралған өзгеше белгілері бұл экономикалық категорияны
ақша қатынастарының бүкіл жиынтығынан мұлтіксіз бөліп алуға мүмкіндік
береді, әрі қаржының өзгешелігін, ерекшелігін атап көрсетеді. Басқа бір-де
бір құндық экономикалық категория белгілердің жоғарыда аталған жиынтығын
иемдене алмайды. Егер белгілердің алғашқы екеуі – қаржы қатынастарының
ақшалай сипаты мен бөлгіштік сипаты қаржы қатынастарының өрісін тежеп
отыратын болса, қаржыға тән қор нысаны, міндетті сипаты, біржақты
тәртіптегі құн қозғалысының баламасыздық сипаты экономикалық категория
ретіндегі қаржының айырықша ерекшеліктерін баса көрсетеді.
Жоғарыда айтылғандардың негізінде қаржының қысқаша анықтамасын былайша
тұжырымдауға болады: қаржы – бұл қоғамдық өнімді бөлу және қайта бөлу
процесінде пайда болатын айырықша экономикалық қатынастардың жиынтығы,
мұның нәтижесінде ұдайы өндіріс қатысушыларының сан алуан қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін олардың ақшалай табыстары, қорланымдары мен қорлары
жасалып, пайдаланылады.
Қаржының қажеттігі объективті мән-жайдан – тауар-ақша қатынастарының
болуынан және қоғамдық дамудың қажеттіліктерінен туындайды. Қаржының басты
арналымы – табыстар мен ақшалай қорларды жасау арқылы мемлекет пен
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы ресурстарына деген
қажеттіліктерін қанағаттандырып отыру және бұл ресурстардың жұмсалуына
бақылау жасау.
Қаржы ресурстары болмаса, қаржы механизмі арқылы барлық жағдайға ықпал
етудің кең мүмкіндіктерін пайдалана алмаса, мемлекет өзінің ішкі және
сыртқы саясатын жүзеге асыра алмайды, өзінің әлеуметтік-экономикалық
бағдарламаларын, қорғаныс және елдің қауіпсіздігі функцияларын қамтамсыз
ете алмайды.
Мемлекет, дәстүрлі функциялардан басқа, шаруашылық процестерді реттеу
жөнінде едәуір экономикалық функцияларды орындайды, сондықтан мемлекеттің
қарамағына қаражаттарды орталықтандырудың дәрежесі айтарлықтай жоғары –
мемлекеттік бюджет арқылы қазір жалпы ішкі өнімнің 20 пайыздан астамы және
жиынтық қоғамдық өнімнің 10 пайыздайы (Қазақстан бойынша) бөлінеді.
Елде жергілікті мәні бар міндеттерді шешуге бейімделген жергілікті өзін
өзі басқарудың дамуы да тиісті қаржымен қамтамасыз етуді, муниципалдық
құрылымдар қаржысының қызмет етуін талап етеді.
Сондықтан өтпелі кезеңде шаруашылық жүргізудің төменгі буындары мен
аймақтарға ерекше көңіл аударылады, оларға қаржы ресурстарын қалыптастыруда
үлкен құқық пен дербестік беріліп отыр. Тек бұл ресурстар орталықтың,
аймақтардың, шаруашылық жүргізудің төменгі буындарының арасында ұтымды,
ғылыми негізде бөлінген кезде ғана жоғары қайтарымы және пайдаланылатын
қаражаттардың үлкен көлемде жаңғыруы болуы мүмкін.
Мемлекеттік сектордың қызметімен байланысты қаржы қатынастары елеулі
дәрежеде қоғамдық (немесе әлеуметтік) тауарларң деп аталынатындарды –
мемлекет қаржыландыратын және бірлесіп тұтынылатын материалдық, сол сияқты
материалдық емес сипаттағы игіліктер мен қызметтерді өндіру мен бөлуді
қамтамасыз етуге бағытталған. Бұған қалалар мен елді мекендердегі
абаттандыру объектілері, жол торабы, мемлекеттік биліктің, басқарудың,
құқықтық тәртіпті қорғаудың, қорғаныстың, қоршаған ортаны қорғаудың
органдары мен мекемелері, ішінара алықты әлеуметтік қорғау, білім беру және
денсаулық сақтау (кепілдемелі деңгейде) жатады.
Қаржының мәні ақша нысанындағы құн қозғалысынан туындайды. Бұл
қозғалыстың шарты тауар-ақша қатынастарының болуы және экономикалық
заңдардың, соның ішінде құн заңының іс-әрекеті болып табылады.
Экономиканың жұмыс істеуінің нарық жағдайында мемлекет тауар-ақша
қатынастарын әлде қайда аз дәрежеде реттейді, негізгі реттеуіш тауарлардың,
жұмыстардың және қызметтер көрсетудің сұранымы мен ұсынымы болып табылады.
Тауар өндірісінің негізіне тауар өндірушілердің экономикалық алдын ала
келісіп алушылығын шарттастыратын қоғамдық еңбек бөлінісі қойылған. Олардың
әрқайсысы өндірістік материалдық-заттық факторларының саралануы
факторлардың әр түрлі деңгейі жағдайында өнім жасайды, ал сол себепті тіпті
ұқсас тауарлар нақты және затталынған еңбектің әр түрлі шығындарымен
өндіріледі. Бұл теңсіздіктің салдарынан қажырлы еңбек пен жұмсалынған күш-
жігерге баламалы болып келетін тұтынудың өлшемін объективті түрде ескере
алатын шығындар мен еңбек нәтижелері өлшемінің айрықша механизмінің
объективті қажеттігі туады. Бұған ақша және оның туынды экономикалық
категорияларының, соның ішінде қаржының да көмегімен қол жетеді. Қаржы
тауар катынастарынан тыс омір суре алмайды. Тек ондірілген тауарларды,
корсетілген қызметтерді, адам енбегінін онімдері айырбасталганда, оларды
белгілі бір ақшалай баламамен откізгенде ондірушілердін ақшалай тусімі
жасалады.
1.2. Қаржының функциялары және рөлі
Қаржының мәні, іс-әрекет механизмі және рөлі оның функцияларынан айқын
көрінеді. Қаржының мәнін толық ашу оның ұғымы мен қажеттігін ғана емес,
сонымен бірге қаржының қоғамдық арналымын, яғни оның функцияларын анықтауды
да талап етеді.
Қаржыға қатысты функция осы экономикалық категорияға тән қызмет тобын,
мәннің іс-қимылдағы көрінісін, сапаның өзіне тән категориялары кескінінің
айрықшалықты әдістерін білдіреді. Функцияда категорияның қоғамдық арналымы
қамтып көрсетіледі, оның экономикалық табиғаты ашылады.
Қаржы басқа тым жалпы категория – ақшадан туындайтын айрықшалықты
экономикалық категория болып табылатындықтан және бұл экономикалық
категорияның іс-қимылының шегін сызып қоюдың мүмкін еместігіне, оның
қоғамдық саяси және экономикалық өмірдің барлық сферасына терең дендеп
енуіне байланысты қаржы функциясы туралы мәселе ғалым-теоретиктер арасында
осы күнге дейін пікір талас тудыруда.
Қазіргі уақытта қаржының бөлгіштік және ұдайы өндірістік тәрізді екі
тұжырымдамасы танылып отыр. Бірінші тұжырымдаманың жақтаушылары қаржы
қоғамдық өндірістің екінші стадиясында – ақша нысанындағы қоғамдық өнімнің
құнын бөлу процесінде пайда болады, қаржының бөлгіштік сипаты оның іс
әрекет етуінің ерекшелігін көрсетеді деп санайды. Бұл тұжырымдамаға сәйкес
қаржы екі функция орындайды: бөлу және бақылау.
Бөлу функциясы қаржы құралдарын қоғамдық жалпы өнім мен оның аса
маңызды бөлігі - ұлттық табысты, сондай-ақ ұлттық байлықтың бір бөлігін
(мысалы, айналым қаражаттарын, мемлекеттік мүлікті сату операцияларын
шығарып тастағанда) бөлу және қайта бөлу процесінде пайдаланған кезде
көрінеді. Бұл функцияны қаржы өнімді өздігінше бөле береді деген мағынада
емес, қаржы тек жасалған өнімді бөлуді ғана ортақтастырып, жүзеге асырады
деп түсіну керек. Былай деп айтқан дұрыс: өнімнің натуралды-заттық құрамын
бөлу ақша қорларын бөлу арқылы жасалады. Мемлекет, кәсіпорын, фирма және
халық арасында ақша қорларын (табыстар мен қорланымдарды) бөлуге сәйкес
жасалған натуралды өнім де бөлінеді.
Қаржының бөлгіштік функциясының іс-қимылы оның мәнінен: жиынтық
қоғамдық өнімді, ұлттық табысты және таза табысты бөлумен және қайта
бөлумен байланысты қатынастарды қамтамасыз етуден; табыстар мен
қорланымдарды қалыптастырудан; ақша қорларын жасаудан туындайды.
Қоғамдық өнімді бөлу алғашқы және кейінгі, немесе қайта бөлу болып
ажыратылады.
Алғашқы бөлу кезінде жиынтық қоғамдық өнімнің жалпы көлемінен орнын
толтыру (өтеу) қоры (материалдық шығындар мен амортизациялық аударымдар)
шығарып тасталады және жаңадан жасалған құн - ұлттық табысты бөлудің
нәтижесінде мемлекеттің, өндірістік сфераның (шаруашылық жүргізуші
субъектілердің) және халықтың алғашқы табыстары қалыптасады, олар бөлудің
және қайта бөлудің күрделі процестеріне ұшырайды, бұл процестерде маңызды
рөлді қаржы атқарады. Қоғамдық өнім мен ұлттық табысты алғашқы бөлу
кезінде қаржы еңбекке ақы төлеу және баға сияқты экономикалық
категориялармен тығыз байланыста дамиды.
Қайта бөлу салалық, сондай-ақ аумақтық тұрғыдағы шаруашылық жүргізуші
субъектілер бойынша қоғамдық өнімді мүшелеудің сан алуан процесін қамтиды.
Мұның нәтижесінде натуралдық - заттық нысандағы өнімді түпкі тұтынуды
қамтамасыз ету үшін ұдайы өндіріс қатысушыларының ақша қаражаттарына деген
әр түрлі қажеттіліктерді қанағаттандырылып отырады. Бұл орайда
қатысушылардың бәрінің табыстары басқалардың шығыстары есебінен қалыптасады
және ұлттық табыс қорлану қоры мен тұтыну қорына ие болады. Бірінші
жағдайда қаражаттар өндірісті кеңейту үшін немесе материалдық сфера
капиталынан, әлеуметтік инфрақұрылымының өндірістік емес қорларынан болатын
өндірістік қорлардың (капиталдың) өсімі үшін, резервтер мен сақтық қорларды
жасау үшін пайдаланылады. Тұтыну қоры бүкіл халықтың оның ұдайы өндіріске
арналған түпкі табыстарын, әлеуметтік сфераның мекемелерін ұстауға,
ғылымға, мәдениетке, басқаруға, елдің қорғанысына арналған ресурстарды
құрайды.
Қаржы көмегімен ұлттық табысты бөлу және қайта бөлу екі әдіспен
жүзеге асырылады:
қаржылық - бюджеттік әдіс. Ол бюджетке табыстарды алғанда және
бюджеттен қаражаттарды қайтарусыз тәртіппен бергенде қолданылады;
несиелік – банктік әдіс. Ол уақытша бос қаржы ресурстарын жұмылдыруды
және қайтарымдық негізде несиелер беруді білдіреді.
Қоғамдық өнімді құндық бөлудің процесі мемлекет белгілеген қаржы
құралдарының – нормалардың, мөлшерлемелердің, тарифтердің, аударымдардың
және т.б. көмегімен жүзеге асырылуы мүмкін.
Ұлттық табысты қаржы көмегімен қайта бөлудің негізгі мақсаттары
мыналар болып табылады:
өндірістік емес саланы қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету; бұл салада
ұлттық табыс жасалмайтыны белгілі;
елдің жеке экономикалық аймақтары арасында қаржы ресурстарын мақсатты
бөлу;
қаржы ресурстарын маңызы зор прогрессивті салалардың айырықша дамуын
қамтамасыз ететін басым түрде салааралық бөлу;
қаржы ресурстарын ұтымды түрде сала ішінде бөлу, ол кәсіпорындардың
әртүрлі рентабелдігімен және күрделі жұмсалымдардың құбылмалы тиімділігімен
ынталандырылып отырады.
Сөйтіп, ұлттық табысты қаржы көмегімен бөлу және қайта бөлу қоғам мен
кәсіпорынның, фирманың материал және ақша ресурстарының ұдайы өндірістегі
қажетті мөлшерлестігін қамтамасыз етеді.
Қаржының қоғамдық өнімді бөлу және қайта бөлу процесіне қатысуы
бірдей емес. Алғашқы бөлу кезінде, жоғарыда атап өтілгендей, қаржы басқа
экономикалық категориялармен – бағамен, еңбекақымен өзара іс-қимыл жасайды.
Қаржыны қолданудың негізгі сферасы - қайта бөлу, мұнда ол тектес
экономикалық категориямен – несиемен өзара іс-қимыл жасайды. Қаржының
бөлгіштік функциясы аумақаралық, салааралық, ішкісалалық, ішкішаруашылық
бөліністі қамтиды. Аумақаралық және салааралық қайта бөлініс мемлекеттік
бюджет арқылы жүзеге асырылады, бұл кезде ақша қаражаттары шаруашылық
жүргізуші субъектілердің бірінен алынып, қаржы ресурстарының
жетіспеушілігін басынан кешіріп отырған әкімшілік-аумақтық бөліністер мен
салаларға беріледі. Қайта бөліністің бұл түрлерінің арқасында бүкіл
экономиканың үйлесімді дамуына қол жетеді, бұл Қазақстан жағдайында түпкі
салалардағы өндірістің дамуы үшін, сондай-ақ артта қалған аймақтарда
экономика мен әлеуметтік-түрмыстық инфрақұрылымды өрлету үшін өте-мөте
көкейтесті болып табылады. Ішкісалалық және ішкішаруашылық бөліністің
сферасы экономиканы қайта құрудың барысында шаруашылық жүргізуші
субъектінің тапқан қаражаттарын пайдалануды қажет ететін (заң бойынша
мемлекетке тиісті аударымдардан басқа) коммерциялық есеп пен өзін-өзі
қаржыландыру әдістерінің енгізілуімен байланысты біртіндеп тарылып келеді.
Демек, қаржы бөлгіштік функция арқылы ақшалай табыстарды қалыптастыру
және қаражаттарды жұмсау жолымен мемлекеттің, экономикалық агенттердің
экономикалық мүдделерін қамтып көрсететін белгілі бір қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандырады. Сөйтіп, бөлгіштік функция арқылы бөлу
категориясы ретіндегі қаржының мәні ашылады, ақша нысанындағы жиынтық
қоғамдық өнімнің, оның құрамды элементтерінің қозғалысымен байланысты
болатын экономикалық қатынастар айшықталады және сатып алу-сату арқылы
натуралды-заттық нысандағы қоғамдық өнімді өткізу үшін жағдайлар жасалады.
Қорытындысында қоғамдық өндірістің барлық қатысушыларының нақтылы еңбек
үлесі мен қоғамдық өндіріске қатысу дәрежесі ескеріле отырып, олардың
экономикалық мүлделері қанағаттандырылуы тиіс.
Қаржы ұлттық табыс құрамындағы бастапқы табыстарды да, түпкі табыстарды
да қалыптастыру мен пайдалануды ортақтастырып, жүзеге асырады.
Қаржының бөлгіштік функциясының жақтаушылары бөлу арқылы қаржы ұдайы
өндірістің басқа сатыларына - өндіріске, айырбасқа, тұтынысқа белсенді
ықпал етеді деп жорамалдайды. Мысалы, қаржы өндіріске қалыптастырылатын
ақша қорларының мөлшері арқылы санмен әсер етеді: бұл қорлардың көлемін
өзгерте отырып, өндіріске қалаған бағытта ықпал жасауға болады – не қолайлы
қаржы жағдайларын жасау жолымен экономиканың жеке құрылымдық бөлімшелерінің
дамуын тездетуге болады, не бұл өсудің қарқынын баяулатуға болады. Басқа
жағынан, егер көтермелеу қорларының көлемін өндірістің белгілі бір сапалық
көрсеткіштерінің: еңбек өнімділігінің, ресурстарды үнемдеудің, қор
қайтарымының және т.т. жетістіктерімен ұштастырса өндіріске сапалық әсер
етуге жетуге болады. Қаржы көмегімен ұдайы өндірістің басқа сатыларына да
осылайша әсер етуге болады. Сөйтіп, бөлгіштік функция арқылы қаржының ұдайы
өндірістің барлық процестерімен байланысы және бұл категорияның өндірістің
барлық сатыларына белсенді әсер етуі бақыланып отырылады.
Қаржының бөлгіштік функциясы тұжырымдамасының жақтаушылары
айқындамасындағы осал-мезет категорияның функциясы тап осы категорияның
өзіндік ерекшелігін қамтып көрсетуі тиіс деген жағдай болып табылады.
Қарастырылып отырған функция бөлуге қатысушы басқа экономикалық
категорияларға да - бағаға да, еңбекақыға да, несиеге де тән.
Ұдайы өндірістік тұжырымдаманың жақтаушылары қаржы – бір стадияның
емес, жалпы алғандағы ұдайы өндірістің категориясы деп санайды, өйткені,
олардың пікірінше:
қоғамдық ұдайы өндірістің барлық стадиялары бір-бірімен тығыз
байланысылған;
қаржы қоғам қызметінің бүкіл сферасына – материалдық өндіріске,
айналыс пен тұтыныс сферасына ене отырып, ұдайы өндірістің бір стадиясына
ғана емес, жалпы бүкіл бұл процеске қызмет көрсетеді;
қаржы қоғамдық өндіріс қозғалысының барлық стадияларында пайдаланылатын
бақылаудың әмбебапты құралы болып табылады.
Қаржының табиғатын ақша қаражаттарының қозғалысында анықтайтын
қаржының бөлгіштік тұжырымдамасынан айырмашылығы ұдайы өндірістік
тұжырымдама бұл табиғатты ақша нысанындағы құн қозғалысында анықтайды.
Мұндай ұстанымда қаржының іс-әрекет сферасы айтарлықтай кеңиді.
Ұдайы өндірістік тұжырымдамасы жақтаушыларының қаржының мәнін осылай
кеңінен ұғынуына сәйкес олар қаржыға мына функцияларды береді:
1) ақшалай табыстар мен қорларды жасау;
2) ақшалай табыстар мен қорларды пайдалану;
3) бақылау функциясы.
Қаржы көмегімен мемлекет өзінің иелігіне материалдық өндіріс
сферасында жасалған қоғамдық жиынтық өнім құнынының бір бөлігін алады. Бұл
процесс қаржының бірінші функциясын – ақша қорларын (табыстарды) жасау
арқылы жүзеге асады, бұл өзінің нақты түрдегі практикалық көрінісін, ең
алдымен, мемлекеттің салық саясатында табады. Нәтижесінде қоғамда дәйекті
түрде сан алуан ақша қорлары – орталықтандырылған (мемлекеттік бюджет),
орталықтандырылмаған (аймақтық және жергілікті деңгейдегі), мақсатты қорлар
және т.т. жасалады.
Бұл ақша қорларын (табыстарды) нақтылы пайдалану қаржының екінші
функциясы арқылы жүзеге асады, оның заттық мазмұны негізінен мемлекеттің
шығыстары саясатын жүргізгенде көрінеді. Ақша қорларының (табыстардың)
қаражаты қайта бөлу жолымен мемлекеттік аппаратты ұстауға, қоғамдық
өндірістің ұтымды әрі тиімді құрылымын жасап, қолдауға, материалдық жағынан
аз қамтылғандарды қолдауды қамтамасыз етуге және т.с.с. бағытталады.
Сөйтіп, бөлу процесі ақша қорларын қалыптастыру және пайдалану түрінде
жүзеге асады. Қоғамдық өнімді ақша қорларын қалыптастыру және пайдалану
арқылы бөлу экономикалық қатынастардың пайда болуына себепші болады.
Коммерциялық есеп пен маркетинг операцияларын жүзеге асыруға
байланысты болатын қаржының бақылау функциясын барлық ғылыми
тұжырымдамалардың өкілдері мойындайды. Қаржының бұл функциясы экономикалық
категория ретіндегі қаржыға тән қасиет және қаржының не бірінші, не екінші
функциясымен бір мезгілде жүзеге асады. Бақылау функциясы мазмұнының
нақтылы көрінісі мемлекеттің қаржы саясатын жүргізетін қаржы органдары
қызметінің барысында іске асады.
Бақылау функциясы қаржының бөлгіштік функциясынан туындайды және
жиынтық қоғамдық өнімді, ұлттық табысты және таза табысты тиісті ақша
қорлары бойынша бөлуге және оларды мақсатты жұмсауға бақылау жасаудан
көрінеді. Егер қаржының мәні, табиғаты және мазмұны, бір жағынан, жиынтық
қоғамдық өнімнің, ең алдымен, таза табыстың бір бөлігінің қозғалысымен, оны
бөлумен, ақша қорларын жасаумен және материалдық өндіріс процесінде
ұлғаймалы ұдайы өндіріске бағыттаумен және басқа жағынан, мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорларын жасаумен байланысты болса, қаржының
бақылау функциясы да тиісті түрде материалдық өндірістің бүкіл ұдайы
өндірістік процесіне де, сондай-ақ мемлекеттің ақша ресурстарының
орталықтандырылған қорын қалыптастыру және пайдалану процесіне де қызмет
етеді. Қаржының екі функциясының диалектикалық бірлігі мен өзара
байланыстығы осында.
Бақылау функциясы қаржылық бақылауда – жалпы ішкі өнімді тиісті
қорларға бөлуге және оларды мақсатты арналым бойынша жұмсауға бақылау
жасауда көрінеді.
Бақылау функциясы сандық түрде қаржы ресурстарының қозғалысы арқылы
жиынтық қоғамдық өнімді бөлумен және қайта бөлумен байланысты болатын
экономикалық процестерді бейнелейді. Сонымен бірге нақты нысандағы қаржы
ресурстарының қозғалысы жиынтық қоғамдық өнімді құндық бөлу процесіне
мемлекет тарапынан бақылау жасаудың негізі болып таылады. Мұндай бақылаусыз
экономиканың теңгерімді дамуының қамтамасыз етілуі мүмкін емес.
Қаржының бақылау функциясының экономикалық мағынасы кәсіпорынның,
фирманың шаруашылық - қаржы қызметіне теңгемен бақылау жүргізу. Бұл бақылау
материал, еңбек және ақша ресурстарын өнімсіз әрі тиімсіз пайдалануды
анықтап қана қоймай, сонымен бірге кәсіпорындарда, фирмаларда өндіріс
рентабелділігін арттырудың резервтерін ашуға, өндірістік емес шығындарды
болдырмауға мүмкіндік береді.
Қаржы мәселесі жөніндегі заңнамалардың бұлжымастай сақталуын,
мемлекеттік бюджет, банк алдындағы қаржылық міндеттемелердің, сондай-ақ
шаруашылық жүргізуші субъектілердің есептесу және төлемдер жөніндегі өзара
міндеттемелерінің дер кезінде және толық орындалуын тексеру қаржылық
бақылаудың аса маңызды міндеттерінің бірі.
Қаржының бақылау функциясын жүзеге асырудың нысаны қаржылық
көрсеткіштерді білдіретін қаржы ақпараты болып табылады. Шаруашылық
жүргізуші субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметінің түрлі жақтарын
жинақталған түрде қамтып көрсететін түсім-ақша, табыс (пайда),
рентабелділік, өтінімділік, айналымдылық, төлем қабілеттілігі, қор
қайтарымы және басқалары сияқты талдап көрсетілген қаржылық көрсеткіштер
арқылы белгіленген нормалар мен нормативтерді қолдануды, макродеңгейде де,
микродеңгейде де экономикалық процестердің тиімділігі мен нәтижелігін
бақылауға болады.
Ұдайы өндіріс процесіндегі қаржының бақылау функциясының рөлі қаржылық
тәртіп арқылы жүзеге асуы мен және оның жәй-күйімен, белгіленген нормалар
мен нормативтердің сақталуымен, қаржылық міндеттемелердің орындалуымен
байланысты болуы мүмкін.
Қаржылық тәртіп оны бұзушыларға қаржы санкцияларын қолдана отырып
мемлекеттік борышты сақтауға негізделген.
Қаржының бақылау функциясы қаржы органдарының сан қырлы қызметі арқылы
жүзеге асырылады. Қаржы жүйесі мен салық службасы қызметкерлері қаржылық
бақылауды қаржыны жоспарлау процесінде, бюджет жүйесінің кіріс және шығыс
бөлігінің атқарылуы кезінде жүзеге асырады. Нарықтық қатынастардың дамуы
жағдайында бақылау жұмысының бағыттары, қаржылық бақылаудың нысандары мен
әдістері айтарлықтай өзгереді.
Қазіргі кезде қаржылық бақылаудың мынадай түрлерін ажыратады:
қаржылық-шаруашылық бақылау. Оны фирмалардың, кәсіпорындардың,
бірлестіктердің, министрліктер мен ведомстволардың қаржы органдары ақша
қорларын бөлу жолымен жүргізеді. Ұдайы өндірістің бүкіл барысына: өнімді
шығару мен өткізудің ауқымына, өзіндік құн мен рентабелділікке, еңбекке ақы
төлеуге осылайша ықпал жасалады. Қаржылық бақылаудың бұл түрі өндіріс
тиімділігін жүйелі арттырып отыруға бағытталған;
қаржылық-бюджеттік бақылау. Ол кәсіпорындар табысының (пайдасының) бір
бөлігін мемлекеттік бюджетке алу арқылы, сондай-ақ кәсіпорындар мен
құрылыстарды қаржыландыру арқылы жүзеге асырылады. Осылайша қаржы жүйесі
белгіленген төлемдердің бюджетке дер кезінде түсуін, сондай-ақ бюджет
қаражаттары бизнес-жоспардың немесе құрылыс қарқынының орындалуына қарай
берілуін бақылайды;
несиелік-банктік бақылау. Ол фирмалар мен кәсіпорындарды несиелеу
арқылы жүргізіледі. Бұл жағдайда қаржының бақылау функциясы несие берудің
мезгілдігі, қайтарымдылығы, ақылығы қағидаттарынан көрінеді. Бақылаудың бұл
түрі банк арқылы өтетін ақшалай есептесудің (өнім, жұмыс, қызметтер көрсету
үшін) жүйесі арқылы жүргізіледі.
Қаржы микроэкономикалық дамудың тиімді ара қатысын белгілеуде, ұдайы
өндірістің заттық және құндық элементтерінің тепе-теңдігіне жетуде, өндіріс
тиімділігін арттыруда маңызды рөл атқарады.
Қаржының экономикалық рөлі мына бағыттардан көрінеді:
қаржы капиталдың айналымын тездете отырып, кәсіпорындардың,
фирмалардың өндірістік қызметі тиімділігінің өсуіне жағдай жасайды;
кірістер мен шығыстарды ұдайы салыстырып отыру арқылы қаржы
кәсіпорындардың, фирмалардың коммерциялық есебін нығайтып, дамытады;
қаржы ақша қорларын бөлу және қайта бөлу арқылы экономикалық өсудің
ара салмағын қамтамасыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1-тарау. Қаржының мәні, функциялары және рөлі 4
1.1 Қаржы ұғымы, оның мәні мен қажеттігі 4
1.2. Қаржының функциялары және рөлі 14
1.3. Қаржы қатынастарының объектісі ретіндегі қаржы ресурстары мен қорлары
23
1.4. Қаржы жүйесі және оны ұйымдастырудың қағидаттары 28
Қорытынды 36
Қолданған әдебиеттер 37
Кіріспе
Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан оларды
реттеу механизмінде де қаржы зор рөл атқарады. Қаржы — нарықтық
қатынастардың құрамды бөлігі және мемлекеттік саясатты жүзеге асырудың
құралы. Бұл орайда қаржының әлеуметтік-экономикалық мәнін түсіне білудің,
оның іс-әрекет етуінің ерекшеліктерін терең ұғынудың, Қазақстан
экономикасын ойдағыдай дамыту мақсатымен қаржы ресурстарын неғұрлым толық
және ұтымды пайдаланудың әдістері мен амалдарын көре білудің маңызы зор.
Қоғамдық өнімді бөлумен және осының негізінде ақшалай қорланымдарды,
табыстарды және қорларды жасаумен, оларды ұлғаймалы ұдайы өндірістің
мақсаттарына және қоғамдық дамудың кажеттіліктерін қанағаттандыруға
пайдаланумен байланысты болатын экономикалық қатынастар қаржы туралы
ғылымның жәй мағынасы болып табылады. Қаржы ресурстары мен мақсатты ақша
қорлары, олардың қалыптасуы, қозғалысы және пайдаланылуы қаржының
объектісі, ал қоғамдық өмірдің ұйымдастырушысы ретіндегі мемлекетті қоса
алғанда қызметтін өндірістік және өндірістік емес сфераларының сан алуан
шаруашылық, қоғамдық және басқа ұйымдары оның субьектілері болып табылады.
Қаржы туралы ғылымда және қаржыны зерделеу кезінде танып білудің
негізгі әдісі — материалистік диалектикалық-тарихи әдіс қолданылады, ол
нақты тарихи жағдайларды ескере отырып, қаржы қатынастары мен құбылыстарын
олардың дамуы мен өзара байланыстылығы негізінде зерттеуді болжайды.
1-тарау. Қаржының мәні, функциялары және рөлі
1.1 Қаржы ұғымы, оның мәні мен қажеттігі
Қаржы (қолма-қол ақша, табыс ұғымын білдіретін орта ғасырдағы
латын тілінің fіnancіa сөзінен пайда болған француздың fіnance сөзінен
шыққан) қоғамда нақты өмір сүретін, объективті сипаты мен айрықша қоғамдық
арналымы бар өндірістік қатынастарды білдіре отырып, тарихи қалыптасқан
экономикалық категория ретінде көрінеді. Құн категорияларының жүйесінде
(ақша, баға, кредит, пайда, жалақы және т.т.) қаржы белгілі орын алады және
өзінің ішкі ерекшеліктерімен, сондай-ақ ұдайы өндірістегі өзгешілік рөлімен
айшықталады.
Қаржы ұғымы мемлекетпен бірге бір уақытта қоғамның таптарға
жіктелуі кезінде, мемлекеттің дамуы мен оның ресурстарға деген
қажеттіліктерін қанағаттандыруға байланысты жүйелі тауар-ақша айырбасы
жағдайында пайда болып, дамыды және ол ақша нысанындағы қоғамдық өнімді
бөлумен байланысты болатын экономикалық қатынастардың кең аукымын қамтиды.
Тауар-ақша қатынастарының жалпы қамтуындағы сипатқа ие болып отырған
нарықтық экономика жағдайындағы қаржы нақтылы және үздіксіз болып жататын
ақша айналымын – ақша ағынын бейнелеп көрсетеді.
Қаржы ғылыми ұғым ретінде, әдетте, қоғамдық өмірде сан алуан
нысандарда пайда болатын қызметтермен ассоцияланады және міндетті түрде
ақша қатынастарының қозғалысымен қосарлана жүреді.
Бүгінде қаржы терминін күнделікті қолданысқа енгізген авторды атау
қиын. Бұл терминнің авторлығын 1577 жылы Республика туралы алты кітап
деген жұмысын бастырып шығарған француз ғалымы Ж. Боденге қалдыруға болады.
Қаржының мәні, оның даму заңдылықтары, тауар-ақша қатынастарын қамту
сферасы мен қоғамдық ұдайы өндіріс процесіндегі рөлі қоғамның экономикалық
құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады.
Түрлі қоғамдық-экономикалық формациялар қаржысының айырмашылығы мына
себептерге байланысты:
әр түрлі қоғамдық формацияға қоғамның өзіне меншікті таптық құрылымы
сай келеді. Сонымен бірге қаржы ұлттық табысты мемлекеттің пайдасына қайта
бөлуді ұйымдастыра отырып, оны бөлудің қатынастарын есепке алады;
кез келген қоғамдық-экономикалық формацияларда қаржы билеуші таптың
мүлделерін қорғайтын мемлекеттің мақсаттары мен міндеттеріне бағынады;
өндірістің жаңа әдісі шаруашылық қатынастардың жаңа жүйесін тудырады.
Мәселен, құл иеленуші және феодалдық формацияларға натуралдық қатынастар
сәйкес келсе, мемлекет табысының қалыптасуы да көбінесе натуралдық сипатта
болды. Капиталистік шаруашылық тауар-ақша шаруашылығы болып табылады.
Тиісінше мемлекеттің табысы да ақша нысанында қалыптасады;
егер мемлекет басқару органы ретінде қалыптасқан өндірістік
қатынастардың ұдайы өндірісі мен таптық құрылыстың міндеттеріне қызмет
ететін болса, онда бұл міндеттерге қаржы да қызмет етеді.
Экономикалық өмірде қаржының сыртқы көрінісі қоғамдық өндірістегі әр
түрлі қатысушылар қаражаттарының қозғалысы түрінде болып жатады. Құбылыстар
бетінде бұл қозғалыс ақшалай соманы қолма-қолсыз немесе қолма-қол ақшамен
есеп айырысу түрінде бір иеленушіден басқа иеленушіге беруі болып табылады.
Алайда, кез-келген ақша операциясы, мәміле қаржы операциясына жата
бермейді, өйткені ақша түрлі құндық экономикалық категориялардың - бағаның,
еңбекке ақы төлеудің, қаржының, кредиттің көмегімен болатын қоғамдық
өнімнің барлық құнының қозғалысын ортақтастырып, жүзеге асырады. Тікелей
қаржы операцияларына мыналарды жатқызуға болады: шаруашылық жүргізуші
субъектілердің бір-бірімен қолма-қол ақшасыз жасасатын есеп айырысулары;
негізгі капиталға жұмсалатын амортизациялық соманы есептеу; табысты
(пайданы) бөлу және кәсіпорындарда, фирмаларда ішкішаруашылық арналымының
қорларын қалыптастыру; мемлекеттік бюджеттің кірістеріне салық төлемдерін
аудару; қайырымдылық қорларына қаражат төлеу; экспортталатын тауарлар үшін
кеден баждарын төлеу және тағы басқа операциялар.
Қаржы – ақша қатынастарының ажырағысыз бөлігі, ол әрқашан экономикалық
жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы өндірістің түрлі субъектілері арасындағы
бүкіл ақша қатынастарын емес, тек айырықша ақша қатынастарын білдіреді,
сондықтан оның рөлі мен маңызы экономикалық қатынастарда ақша
қатынастарының қандай орын алатындағына байланысты.
Жалпықоғамдық өнім мен ұлттық табысты жасау, бөлу және қайта бөлу
процесінде қалыптаса отырып, қаржы қоғамның түпкілікті пайдалануға
жіберілетін материалдық ресурстар бөлігінің ақшалай көрінісі болып
табылады.
Алайда қаржы ақша қатынастарының бүкіл сферасын қамтиды деп санау
дұрыс болмас еді. Ақша қатынастары ішінен тек олар арқылы мемлекеттің, оның
аумақтық бөлімшелерінің, сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субъектілердің
жасалынатын ақша қорлары бұл қатынастардың мазмұны болып табылады. Ақша
қатынастары жалпы алғанда қаржыдан кең. Қаржы тек ақша қорларының, атап
айтқанда табыстар мен қорланымдардың қозғалысымен байланысты болатын ақша
қатынастарын ғана қамтиды. Басқа ақша қатынастары қаржы шеңберінен шығып
кетеді. Қаржы қатынастарының жиынтығына, мысалы, шығындардың барлық
түрлерін ақшалай есепке алу мен бақылау жасау, өндірілген өнімді ақша
нысанында өлшеу, өзіндік құнды калькуляциялау және өнімнің бағасын анықтау,
ақшалай түсімді есепке алу мен сақтау, ақша айналысын реттеу және басқалары
кірмейді. Сауда жүйесі арқылы тауарларды сатып алу және сату (тіпті
мемлекет бөлшек сауда бағаларын реттеп отырған жағдайда да) кезінде пайда
болатын ақша қатынастарын да қаржыға жатқызуға болмайды. Себебі мемлекет
бұл жерде ақша қатынастарын азаматтық-құқықтық әдіспен реттеп отырады. Ақша
қатынастарымен бірігіп кеткен субъектілердің теңдігі (олардың құқықтары мен
міндеттеріндегі тепе-теңдік) бұл әдіске тән өзгеше нышан болып табылады.
Сонымен бірге қалыптасатын ақша қатынастарының өзіндік қаржылық емес
өзгешелігі болады.
Қаржының ақшадан мазмұны жағынан да, функциялары жағынан да
айырмашылығы бар. Ақша – бұл ең алдымен ассоциацияландырылған
өндірушілердің еңбек шығындары өлшенетін жалпыға ортақ балама, ал қаржы –
жалпы ішкі өнім мен ұлттық табысты бөлудің және қайта бөлудің экономикалық
тетігі, ақша қорларын жасау мен пайдалануға бақылау жасаудың құралы. Ол
өндіруге, бөлуге және тұтынуға ықпал жасайды және объективті сипатта
болады. Қаржы өндірістік қатынастардың белгілі бір сферасын білдіреді және
базистік категорияға жатады.
Қаржыны экономикалық категориялардың қатарынан бөліп алу үшін қаржы
құбылысын қарастырудан оның мәнін – зат болмысының барлық әр алуан
нысандарының бірлігін білдіретін оның ішкі мазмұнын зерттеуге көшу қажет.
Қоғамдық қатынастардың иерархиясында ақша қатынастары экономикалық
қатынастарға жатады, ал экономикалық қатынастар өз кезегінде қоғамдық
қатынастар жүйесінің айқындаушы бөлігі - өндірістік қатынастарға кіреді (1-
сызбаны қараңыз). Бұдан қаржы қатынастарын өндірістік қатынастардың бір
бөлігі деуге болады, яғни олар базистік әрі негізгі қатынастар болып
табылады.
1-сызба. Қоғамдық жүйедегі қатынастардың дәйектілігі (бағыныңқылығы)
Ж а л п ы қ о ғ а м д ы қ қ а т ы н а с т а р
Ө н д і р і с т і к қ а т ы н а с т а р
А қ ш а қ а т ы н а с т а р ы
Қ а р ж ы қ а т ы н а с т а р ы
Қатынастардың иерархиялық субординациясын ескере отырып, жалпыдан –
жекеге қағидаты бойынша олардың мынадай дәйекті қатарын жасауға болады:
жалпықоғамдық қатынастар, өндірістік қатынастар, ақша қатынастары және
қаржы қатынастары (салық, бюджет, мемлекеттік несие, сыртқы экономикалық
қатынастар және т.т.)
Ұдайы өндіріс процесі үздіксіз жалғасып жататын өндіру, бөлу,
айырбастау және тұтыну стадияларының өзара байланысты және өзара тәуелді
үйлесуі түрінде жүзеге асып жатады. Ұдайы өндірістің бұл төрт стадиясы
қоғамдық өндіріс процесінің қатысушылары арасында тауар қатынастарының
болуын айқындайды, өйткені өндірілген өнімдер сатып алу-сатуға жататын
тауарлар ретінде болады; өнім оны тұтынудан бұрын айырбастау және бөлу
стадияларынан өтеді. Сонымен бірге материалдық өндіріс қатысушыларының ғана
емес, қоғамдық қатынастардың барлық қатысушыларының қажеттіліктері мен
мүлделері қанағаттандырылуы тиіс. Өз кезегінде тауар қатынастарының болуына
экономикалық агенттердің еңбек бөлінісінің қажеттігі қозғау салады, осыған
орай олар мамандырылған еңбектің, орындалатын қызметтердің нәтижелерімен,
әр түрлі өндірілетін игіліктермен олардың саны мен сапасына сәйкес
айырбасталуы тиіс. Жасалынған игіліктер мен құндылықтарды өлшеу құн өлшемі
мен жалпыға ортақ балама ретіндегі ақшаның көмегімен жүзеге асады.
Сондықтан материалдық және материалдық емес игіліктер, қызметтердің
өндірілген массасы – қоғамдық өнімнің -- натуралды -заттық көрінісімен
бірге оның ақшалай көрінісі де болады. Қозғалыстың құндық нысаны натуралды-
заттық нысандағы өнімнің қозғалысын ортақтастыратын белгілі бір ақша
қорларын тудырады. Басқаша айтқанда, өнімнің өндірістен тұтынуға өтуі тек
тиісті ақша қорларын жасау, бөлу және пайдалану арқылы болады. Осы кезде
пайда болатын ақша, экономикалық қатынастар қаржының мәнін құрады. Бұдан
қаржыны ұдайы өндірістің объективті қажетті категориясы деп айтуға болады.
Ақша қорларын қалыптастыру, оларды тауар қатынастарына пайдалану қаржы
көмегімен болып жатады.
Қаржы қатынастарының пайда болуы өзі жайында әрқашан ақшаның нақты
қозғалысымен аңғартып отырады. Ұдайы өндіріс процесінің өндіру мен тұтыну
стадияларында мұндай қозғалыстың болмауы олардың қаржының пайда болуының
орны еместігін дәлелдейді. Бөлінген құн (ақшалай нысанда) тауар нысанымен
айырбасталатын, яғни сатып алу-сату актілері жасалатын айырбаста да қаржыға
орын жоқ. Сонымен қаржы мен қаржы қатынастарының пайда болып, іс-әрекет
ететін орны ақшаның нақтылы қозғалысы болатын ұдайы өндіріс процесінің бөлу
стадиясы болып табылады. Мұнда жалпы қоғамдық өнімнің құны және оның
маңызды бөлігі - ұлттық табыс алғашқы бөлу[1] процесіне ұшырап, мақсатты
арналым мен субъектілер бойынша бөлінеді. Бұл процестің нәтижесінде құн оны
құрайтын микроэлементтерге – с, v, және m *[2]* ыдырайды: өндіріске
жұмсалынған өндіріс құралдары құнының (с) орны толтырылады, қызметкерлердің
жалақысы (v) төленеді және қосымша өнім (m) алынады. Тап осы қосымша өнім
немесе қоғамның таза табысын (табыстарды, қорланымдарды, ақша қорларын)
құрайтын қайта жасалынған қоғамдық өнімнің бұл бөлігі қаржы қатынастарының
мәнін және қаржы функцияларының бастауын құрайды. Қосымша өнім мемлекеттің
қатысуынсыз болатын қаржы қатынастарының ежелгі объектісі болып табылады,
ол ақша қорларын жасау арқылы ұлғаймалы ұдайы өндіріс процесін және
мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорларының қалыптасуын қамтамасыз
етеді. Сөйтіп, өндірістің алдын ала шарттасылған сипаты кезінде сатылатын
өнімді сң, vң және m-гең сәйкес элементтерге бөлудің үйлесімдері
қалыптасады және оларға сәйкес ақша қорлары немесе ақша қорланымдары
жасалынады.
Сонымен бірге айналым қаражаттарының қорлары, амортизациялық және
басқа аударымдар (мысалы, әлеуметтік мұқтаждарға арналған), еңбекақы қоры,
табыс (пайда)[3] бөліп шығарылады. Бұдан әрі бөлу нормативтерімен
анықталатын белгіленген үйлесімдерге сәйкес құнның жоғарыда аталған
элементтерін қайта бөлу процесі болады. Алынған табыстың (пайданың) бір
бөлігі мемлекеттің қарамағына оның орталықтандырылған қорларын қалыптастыру
үшін аударылады, басқа бөлігі өндірушінің қарамағында қалады және оның
қарап шешуі бойынша пайдаланылады.
Кірістер бойынша ЖҰӨ мына элементтерді жинақтаумен жасалынады:
тұтынылған капиталдың көлемі (амортизациялық аударымдар); бизнеске
салынатын жанама салықтар; жалдамалы қызметкердің жалақысы; ренталық
төлемдер; пайыздар; меншіктен түсетін табыстар; корпоррациялардың пайдасы.
Шығыстар бойынша (яғни өнімнің бүкіл жиынтығы бойынша) ЖҰӨ мыналарды
қамтиды: үй шаруашылығының, яғни елдің бүкіл халқының тұтыну шығыстарының
көлемі – С; жалпы жекеше ішкі инвестициялар – Іg; тауарлар мен қызметтер
көрсетуді үкіметтің сатып алуы – G; Xn – таза экспорт (экспорт көлемінің
импорттан асып түсуі немесе керісінше минус белгісімен). ЖҰӨ (GNP) сомасы =
C+Іg+G+Xn. Бұл көрсеткіш қоғамдық өндірістің ақырғы нәтижесін сипаттайды,
ол айналым қорларының (капиталының) (бұл қорлардың қалыптасуы мен
қозғалысында қаржы зор рөл атқарады) елеулі бөлігі болып келетін аралық
өнімнің құнын қамтымайды. Сондықтан бұл оқулықта жалпықоғамдық өнімнің
P=c+v+m дәстүрлі формуласы алынды.
m элементінен, бұдан басқа, қорланымға бағытталатын, яғни өндірістің
негізгі факторларын, сондай-ақ осы үздіксіздікті қамтамасыз ететін еңбек
құралдарын – негізгі капиталды сатып алуға бір бөлігі бөлінуі мүмкін.
Одан кейін қалыптастырылған ақша қорлары қайта бөлуге --
қаражаттардың мақсатты арналымына қарай ұсақтандыруға немесе керісінше,
ірілендіруге, өндірістік және өндірістік емес құрал-жабдықтардың ауыспалы
айналымы процесінде олар атаулы бағыттауға немесе пайдалануға жұмсалады.
Сөйтіп, шаруашылық жүргізуші субъектіде жасалынған құнның бір бөлігі осы
субъектінің ауыспалы айналымында қалады, бір бөлігі еңбекақы, әлеуметтік
шығындар нысанында жұмыс күшінің ұдайы толықтырылуына жұмсалады,
материалдық және материалдық емес игіліктер мен қызметтер көрсетуге
айырбасталады және тұтынылады, одан арғы қозғалыстан шығып қалады.
Материалдық өндірісте жасалынған құнның едәуір бөлігі жалпымемлекеттік
мұқтаждарға беріледі, ақша нысанында өздігінше қозғалыс алып мемлекеттің
кірістері түрінде мемлекеттің қаржы қатынастарының сферасына қосылады.
Экономиканың бастапқы буындарының табыстарынан, аударымдардан басқа,
мемлекет халықтың салықтар, ерікті төлемдер – заемдар, лотереялар,
мемлекеттің қатысуымен банктерде сақталынатын жинақ ақшалар нысанындағы
қаражаттың бір бөлігін жұмылдырады. Қаражаттардың бір бөлігі қор және қор
емес нысандарда әр түрлі төлемдер, аударымдар, алымдар түрінде мемлекеттік,
жекеше, қоғамдық кәсіпорындар мен халықтан түседі. Орталықтандырылған ақша
қорларын – мемлекеттік бюджетті, әлеуметтік қамсыздандыру (сақтандыру)
қорларын, әр түрлі бюджеттен тыс қорларды (ресурстарды) қалыптастыру арқылы
мемлекет деңгейіндегі қаржы қатынастарының нысандары осылай пайда болады.
Қаржы қатынастарының бұл сферасы өте әртүрлі болып келеді және мемлекеттік
басқарудың түрлі деңгейлерінде – жалпыұлттық, жергілікті деңгейлерде
аталған қорларды жасаумен де, сол сияқты аталған деңгейлерде, салалық,
ведомстволық, аймақтық, әлеуметтік қағидаттар бойынша қайта бөлумен және
пайдаланумен де байланысты. Бұдан басқа ақша қаражаттары мен қорларының
қозғалысы мемлекеттік ұзақ мерзімді мақсатты бағдарламаларды - өндіргіш
күштерді дамыту, әлеуметтік, экологиялық,ғылыми, аумақтық және басқа
бағдарламаларды жүзеге асырады.
Ақырында, ұдайы өндірістік процестің барлық стадияларынан өте отырып,
қоғамдық өнім қайта жаңғыртылып, үш дербес қорда іске асады: орынды толтыру
қоры (өтеу қоры), тұтыну қоры және қорлану қоры (1.2 сызбаны қараңыз).
1.2 сызба. Қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу
Ш Ы Ғ Ы Н Д А Р
m
c v
Материалдық шығындар Еңбекке ақы төлеу Қосымша өнім
Ұлттық табыс
Қ А Й Т А Б Ө Л У
Орынды толтыру қоры Тұтыну қоры Қорлану қоры
Нәтижесінде өнімнің бір бөлігі жаңа ауыспалы айналымға түседі, ал бір
бөлігі тұтынылады. Сөйтіп, жалпы қоғамдық өнімнің құны мақсатты арналымдар
мен субъектілер бойынша бөлініп, олардың әрқайсысы өндірілген өнімдегі
өзінің үлесін алуы тиіс. Қаржының қатысуынсыз қоғамдық өнімнің жеке
бөліктерге бөлінуі мүмкін емес. Қаржы - қоғамдық өнімді жасау мен пайдалану
арасындағы байланыстырушы буын.
Қарастырылған процестер қаржы қатынастарының күрделі тоқайласуын,
олардың басқа экономикалық қатынастармен өзара іс-әрекетін шарттастырады
және олардың экономиканың тиімділігіне, оның үдемелі дамуына, қоғамдық
әлеуметтік процестерге әсерін зерделеуге ғылыми көзқарасты талап етеді.
Әр түрлі қоғамдық-саяси құрылымы бар осы заманғы мемлекеттерде қаржымен
қатар басқа экономикалық категориялар да – ақша, табыс пайда, өзіндік құн
және басқалары пайдаланылады. Олардың әрқайсысы өзінің функцияларын
(тауардың құнын немесе бағасын білдіру, айналыс құралы, еңбек өлшемі мен
тұтыну өлшемін анықтау, өндірісті ынталандыру, кәсіпорындар қызметінің
нәтижелерін бағалау) орындайды, оларда қоғам дамуындағы бұл категориялардың
мәні мен маңызы көрінеді. Қаржының олардың барлығынан өзінің айрықшалықты
белгілері бойынша айырмашылығы бар.
Қаржыны құндық экономикалық категориялардың бүкіл жалпы жиынтығынан
бөліп алу үшін бұл экономикалық категорияға тән өзгеше белгілерді біліп
алған жөн. Сонымен бірге, құбылыстың мәнін, өзгешелігін бір ғана белгімен,
тіпті ол елеулі болғанның өзінде де сипаттау мүмкін емес. Құндық
категориялардың барлығының да толып жатқан ортақ белгілері болады.
Сондықтан қайсы бір құндық категориялардың, соның ішінде қаржының да
өзгешелігін тек бірнеше сипатты белгілердің жиынтығы ғана кез келген құндық
экономикалық категорияның, соның ішінде қаржының да мағынасы мен
өзгешеліктерін ашып бере алады.
Экономикалық категория ретіндегі қаржының мазмұнын құрайтын
қатынастардың өзгешелігі олардың көрінісінің әрқашан ақшалай нысаны
болатындығында. Қаржы әрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы
өндірістің әр түрлі субъектілері арасындағы ақша және тек ақша қатынастарын
ғана білдіреді. Сондықтан қаржы қатынастарының ақшалай сипаты --қаржының
маңызды белгісі. Қаржының ақшалай сипаты оны жүзеге асырудың нысанын және
қаржының құндық экономикалық категорияларға тиіcтілігін (жататынын) баса
көрсетеді. Ақша қаржының іс-әрекет етуінің міндетті шарты болып табылады.
Ақша болмаса қаржының болуы мүмкін емес, өйткені қаржы ақшаға байланысты
болатын жалпы нышан. Ақша айналыс құралының функциясын орындай отырып,
капитал, яғни үдемелі құн немесе табыс (пайда) әкелетін құн бола бастайды.
Сөйтіп, ол ақшалай қаражаттардың дербес аясы ретіндегі, өндірістік
қатынастардың бір бөлігі ретіндегі қаржының пайда болуына жағдайлар
жасайды.
Қаржы қатынастары өзінің негізінде бөлгіштік қатынастар болып табылады.
Қаржының арқасында экономиканың барлық құрылымдық бөліктерінде (материалдық
өндіріс пен өндірістік емес салаларда) және шаруашылық жүргізудің түрлі
деңгейлерінде қоғамдық өнім құнын қайта бөлудің сан алуан процестері жүзеге
асады. Қаржы қатынастарының бөлгіштік сипаты экономикалық категория ретінде
олардын айрықша белгісі болып табылады.
Қаржы қатынастарының ақшалай сипаты мен бөлгіштік сипаты қаржының аса
маңызды белгілері болып табылады, бірақ оның ақтық белгілері емес, өйткені
бұл белгілер бағаға да, еңбекке ақы төлеуге де, кредитке де ортақ.
Қаржының түрлі мақсатты ақша қорларының қозғалысында көрінуі оның
маңызды ерекше белгісі болып табылады. Ақша қорлары, істің шын мәнінде,
қаржы қатынастарының объектілері болып табылады.
Нақты жұмсауға арналған мақсатты ақша-қаржы қорлары қоғамдық өндіріс
қатысушыларының барлығында, өндірістік емес сферада қаржылық әдістердің
көмегімен жасалынады. Әдістер, қаржы қатынастарындағы іс-қимылдың амалдары
ретінде директивалық, яғни қажетті, сөзсіз болатын, міндетті сипатты игеріп
алады, мұның өзі экономиканы реттеудің қажеттігімен және қоғамдық дамудың
мақсаттарына ақша ресурстарының көлемі мен оның бағыттарын алдын ала
қарастыру қажеттігімен байланысты болады.
Ақша қаражаттары экономикалық өмірде, әдеттегідей, баламалы, яғни тауар
және ақша нысандарындағы құнның тең (бірдей) қозғалысы негізінде
пайдаланылады. Баламалылық белгісі басқа экономикалық категориялардың--
бағаның, еңбекақының, несиенің іс-қимылына тән. Ақша қорларының бүкіл ақша
қаражаттарынан бөлініп тұратын ерекшелігі сол, олар экономиканы басқарудың
барлық деңгейлерінде ақша нысанындағы құнның бір жақты қозғалысының
негізінде жасалынады. Кез келген қаржы операциясы осындай ерекшелікпен
(салықтар, табыстан (пайдадан) аударылатын аударымдар, шығыстарды
қаржыландыру, субвенциялар және т.т.), яғни баламасыздықпен сипатталады.
Салалық қаржыларда қорлардағы ақша қаражаттарын ішкі шаруашылықтағы
мақсатты оқшауландырудың ұқсас қағидаты қолданылады.
Сөйтіп, қаржының қаралған өзгеше белгілері бұл экономикалық категорияны
ақша қатынастарының бүкіл жиынтығынан мұлтіксіз бөліп алуға мүмкіндік
береді, әрі қаржының өзгешелігін, ерекшелігін атап көрсетеді. Басқа бір-де
бір құндық экономикалық категория белгілердің жоғарыда аталған жиынтығын
иемдене алмайды. Егер белгілердің алғашқы екеуі – қаржы қатынастарының
ақшалай сипаты мен бөлгіштік сипаты қаржы қатынастарының өрісін тежеп
отыратын болса, қаржыға тән қор нысаны, міндетті сипаты, біржақты
тәртіптегі құн қозғалысының баламасыздық сипаты экономикалық категория
ретіндегі қаржының айырықша ерекшеліктерін баса көрсетеді.
Жоғарыда айтылғандардың негізінде қаржының қысқаша анықтамасын былайша
тұжырымдауға болады: қаржы – бұл қоғамдық өнімді бөлу және қайта бөлу
процесінде пайда болатын айырықша экономикалық қатынастардың жиынтығы,
мұның нәтижесінде ұдайы өндіріс қатысушыларының сан алуан қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін олардың ақшалай табыстары, қорланымдары мен қорлары
жасалып, пайдаланылады.
Қаржының қажеттігі объективті мән-жайдан – тауар-ақша қатынастарының
болуынан және қоғамдық дамудың қажеттіліктерінен туындайды. Қаржының басты
арналымы – табыстар мен ақшалай қорларды жасау арқылы мемлекет пен
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы ресурстарына деген
қажеттіліктерін қанағаттандырып отыру және бұл ресурстардың жұмсалуына
бақылау жасау.
Қаржы ресурстары болмаса, қаржы механизмі арқылы барлық жағдайға ықпал
етудің кең мүмкіндіктерін пайдалана алмаса, мемлекет өзінің ішкі және
сыртқы саясатын жүзеге асыра алмайды, өзінің әлеуметтік-экономикалық
бағдарламаларын, қорғаныс және елдің қауіпсіздігі функцияларын қамтамсыз
ете алмайды.
Мемлекет, дәстүрлі функциялардан басқа, шаруашылық процестерді реттеу
жөнінде едәуір экономикалық функцияларды орындайды, сондықтан мемлекеттің
қарамағына қаражаттарды орталықтандырудың дәрежесі айтарлықтай жоғары –
мемлекеттік бюджет арқылы қазір жалпы ішкі өнімнің 20 пайыздан астамы және
жиынтық қоғамдық өнімнің 10 пайыздайы (Қазақстан бойынша) бөлінеді.
Елде жергілікті мәні бар міндеттерді шешуге бейімделген жергілікті өзін
өзі басқарудың дамуы да тиісті қаржымен қамтамасыз етуді, муниципалдық
құрылымдар қаржысының қызмет етуін талап етеді.
Сондықтан өтпелі кезеңде шаруашылық жүргізудің төменгі буындары мен
аймақтарға ерекше көңіл аударылады, оларға қаржы ресурстарын қалыптастыруда
үлкен құқық пен дербестік беріліп отыр. Тек бұл ресурстар орталықтың,
аймақтардың, шаруашылық жүргізудің төменгі буындарының арасында ұтымды,
ғылыми негізде бөлінген кезде ғана жоғары қайтарымы және пайдаланылатын
қаражаттардың үлкен көлемде жаңғыруы болуы мүмкін.
Мемлекеттік сектордың қызметімен байланысты қаржы қатынастары елеулі
дәрежеде қоғамдық (немесе әлеуметтік) тауарларң деп аталынатындарды –
мемлекет қаржыландыратын және бірлесіп тұтынылатын материалдық, сол сияқты
материалдық емес сипаттағы игіліктер мен қызметтерді өндіру мен бөлуді
қамтамасыз етуге бағытталған. Бұған қалалар мен елді мекендердегі
абаттандыру объектілері, жол торабы, мемлекеттік биліктің, басқарудың,
құқықтық тәртіпті қорғаудың, қорғаныстың, қоршаған ортаны қорғаудың
органдары мен мекемелері, ішінара алықты әлеуметтік қорғау, білім беру және
денсаулық сақтау (кепілдемелі деңгейде) жатады.
Қаржының мәні ақша нысанындағы құн қозғалысынан туындайды. Бұл
қозғалыстың шарты тауар-ақша қатынастарының болуы және экономикалық
заңдардың, соның ішінде құн заңының іс-әрекеті болып табылады.
Экономиканың жұмыс істеуінің нарық жағдайында мемлекет тауар-ақша
қатынастарын әлде қайда аз дәрежеде реттейді, негізгі реттеуіш тауарлардың,
жұмыстардың және қызметтер көрсетудің сұранымы мен ұсынымы болып табылады.
Тауар өндірісінің негізіне тауар өндірушілердің экономикалық алдын ала
келісіп алушылығын шарттастыратын қоғамдық еңбек бөлінісі қойылған. Олардың
әрқайсысы өндірістік материалдық-заттық факторларының саралануы
факторлардың әр түрлі деңгейі жағдайында өнім жасайды, ал сол себепті тіпті
ұқсас тауарлар нақты және затталынған еңбектің әр түрлі шығындарымен
өндіріледі. Бұл теңсіздіктің салдарынан қажырлы еңбек пен жұмсалынған күш-
жігерге баламалы болып келетін тұтынудың өлшемін объективті түрде ескере
алатын шығындар мен еңбек нәтижелері өлшемінің айрықша механизмінің
объективті қажеттігі туады. Бұған ақша және оның туынды экономикалық
категорияларының, соның ішінде қаржының да көмегімен қол жетеді. Қаржы
тауар катынастарынан тыс омір суре алмайды. Тек ондірілген тауарларды,
корсетілген қызметтерді, адам енбегінін онімдері айырбасталганда, оларды
белгілі бір ақшалай баламамен откізгенде ондірушілердін ақшалай тусімі
жасалады.
1.2. Қаржының функциялары және рөлі
Қаржының мәні, іс-әрекет механизмі және рөлі оның функцияларынан айқын
көрінеді. Қаржының мәнін толық ашу оның ұғымы мен қажеттігін ғана емес,
сонымен бірге қаржының қоғамдық арналымын, яғни оның функцияларын анықтауды
да талап етеді.
Қаржыға қатысты функция осы экономикалық категорияға тән қызмет тобын,
мәннің іс-қимылдағы көрінісін, сапаның өзіне тән категориялары кескінінің
айрықшалықты әдістерін білдіреді. Функцияда категорияның қоғамдық арналымы
қамтып көрсетіледі, оның экономикалық табиғаты ашылады.
Қаржы басқа тым жалпы категория – ақшадан туындайтын айрықшалықты
экономикалық категория болып табылатындықтан және бұл экономикалық
категорияның іс-қимылының шегін сызып қоюдың мүмкін еместігіне, оның
қоғамдық саяси және экономикалық өмірдің барлық сферасына терең дендеп
енуіне байланысты қаржы функциясы туралы мәселе ғалым-теоретиктер арасында
осы күнге дейін пікір талас тудыруда.
Қазіргі уақытта қаржының бөлгіштік және ұдайы өндірістік тәрізді екі
тұжырымдамасы танылып отыр. Бірінші тұжырымдаманың жақтаушылары қаржы
қоғамдық өндірістің екінші стадиясында – ақша нысанындағы қоғамдық өнімнің
құнын бөлу процесінде пайда болады, қаржының бөлгіштік сипаты оның іс
әрекет етуінің ерекшелігін көрсетеді деп санайды. Бұл тұжырымдамаға сәйкес
қаржы екі функция орындайды: бөлу және бақылау.
Бөлу функциясы қаржы құралдарын қоғамдық жалпы өнім мен оның аса
маңызды бөлігі - ұлттық табысты, сондай-ақ ұлттық байлықтың бір бөлігін
(мысалы, айналым қаражаттарын, мемлекеттік мүлікті сату операцияларын
шығарып тастағанда) бөлу және қайта бөлу процесінде пайдаланған кезде
көрінеді. Бұл функцияны қаржы өнімді өздігінше бөле береді деген мағынада
емес, қаржы тек жасалған өнімді бөлуді ғана ортақтастырып, жүзеге асырады
деп түсіну керек. Былай деп айтқан дұрыс: өнімнің натуралды-заттық құрамын
бөлу ақша қорларын бөлу арқылы жасалады. Мемлекет, кәсіпорын, фирма және
халық арасында ақша қорларын (табыстар мен қорланымдарды) бөлуге сәйкес
жасалған натуралды өнім де бөлінеді.
Қаржының бөлгіштік функциясының іс-қимылы оның мәнінен: жиынтық
қоғамдық өнімді, ұлттық табысты және таза табысты бөлумен және қайта
бөлумен байланысты қатынастарды қамтамасыз етуден; табыстар мен
қорланымдарды қалыптастырудан; ақша қорларын жасаудан туындайды.
Қоғамдық өнімді бөлу алғашқы және кейінгі, немесе қайта бөлу болып
ажыратылады.
Алғашқы бөлу кезінде жиынтық қоғамдық өнімнің жалпы көлемінен орнын
толтыру (өтеу) қоры (материалдық шығындар мен амортизациялық аударымдар)
шығарып тасталады және жаңадан жасалған құн - ұлттық табысты бөлудің
нәтижесінде мемлекеттің, өндірістік сфераның (шаруашылық жүргізуші
субъектілердің) және халықтың алғашқы табыстары қалыптасады, олар бөлудің
және қайта бөлудің күрделі процестеріне ұшырайды, бұл процестерде маңызды
рөлді қаржы атқарады. Қоғамдық өнім мен ұлттық табысты алғашқы бөлу
кезінде қаржы еңбекке ақы төлеу және баға сияқты экономикалық
категориялармен тығыз байланыста дамиды.
Қайта бөлу салалық, сондай-ақ аумақтық тұрғыдағы шаруашылық жүргізуші
субъектілер бойынша қоғамдық өнімді мүшелеудің сан алуан процесін қамтиды.
Мұның нәтижесінде натуралдық - заттық нысандағы өнімді түпкі тұтынуды
қамтамасыз ету үшін ұдайы өндіріс қатысушыларының ақша қаражаттарына деген
әр түрлі қажеттіліктерді қанағаттандырылып отырады. Бұл орайда
қатысушылардың бәрінің табыстары басқалардың шығыстары есебінен қалыптасады
және ұлттық табыс қорлану қоры мен тұтыну қорына ие болады. Бірінші
жағдайда қаражаттар өндірісті кеңейту үшін немесе материалдық сфера
капиталынан, әлеуметтік инфрақұрылымының өндірістік емес қорларынан болатын
өндірістік қорлардың (капиталдың) өсімі үшін, резервтер мен сақтық қорларды
жасау үшін пайдаланылады. Тұтыну қоры бүкіл халықтың оның ұдайы өндіріске
арналған түпкі табыстарын, әлеуметтік сфераның мекемелерін ұстауға,
ғылымға, мәдениетке, басқаруға, елдің қорғанысына арналған ресурстарды
құрайды.
Қаржы көмегімен ұлттық табысты бөлу және қайта бөлу екі әдіспен
жүзеге асырылады:
қаржылық - бюджеттік әдіс. Ол бюджетке табыстарды алғанда және
бюджеттен қаражаттарды қайтарусыз тәртіппен бергенде қолданылады;
несиелік – банктік әдіс. Ол уақытша бос қаржы ресурстарын жұмылдыруды
және қайтарымдық негізде несиелер беруді білдіреді.
Қоғамдық өнімді құндық бөлудің процесі мемлекет белгілеген қаржы
құралдарының – нормалардың, мөлшерлемелердің, тарифтердің, аударымдардың
және т.б. көмегімен жүзеге асырылуы мүмкін.
Ұлттық табысты қаржы көмегімен қайта бөлудің негізгі мақсаттары
мыналар болып табылады:
өндірістік емес саланы қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету; бұл салада
ұлттық табыс жасалмайтыны белгілі;
елдің жеке экономикалық аймақтары арасында қаржы ресурстарын мақсатты
бөлу;
қаржы ресурстарын маңызы зор прогрессивті салалардың айырықша дамуын
қамтамасыз ететін басым түрде салааралық бөлу;
қаржы ресурстарын ұтымды түрде сала ішінде бөлу, ол кәсіпорындардың
әртүрлі рентабелдігімен және күрделі жұмсалымдардың құбылмалы тиімділігімен
ынталандырылып отырады.
Сөйтіп, ұлттық табысты қаржы көмегімен бөлу және қайта бөлу қоғам мен
кәсіпорынның, фирманың материал және ақша ресурстарының ұдайы өндірістегі
қажетті мөлшерлестігін қамтамасыз етеді.
Қаржының қоғамдық өнімді бөлу және қайта бөлу процесіне қатысуы
бірдей емес. Алғашқы бөлу кезінде, жоғарыда атап өтілгендей, қаржы басқа
экономикалық категориялармен – бағамен, еңбекақымен өзара іс-қимыл жасайды.
Қаржыны қолданудың негізгі сферасы - қайта бөлу, мұнда ол тектес
экономикалық категориямен – несиемен өзара іс-қимыл жасайды. Қаржының
бөлгіштік функциясы аумақаралық, салааралық, ішкісалалық, ішкішаруашылық
бөліністі қамтиды. Аумақаралық және салааралық қайта бөлініс мемлекеттік
бюджет арқылы жүзеге асырылады, бұл кезде ақша қаражаттары шаруашылық
жүргізуші субъектілердің бірінен алынып, қаржы ресурстарының
жетіспеушілігін басынан кешіріп отырған әкімшілік-аумақтық бөліністер мен
салаларға беріледі. Қайта бөліністің бұл түрлерінің арқасында бүкіл
экономиканың үйлесімді дамуына қол жетеді, бұл Қазақстан жағдайында түпкі
салалардағы өндірістің дамуы үшін, сондай-ақ артта қалған аймақтарда
экономика мен әлеуметтік-түрмыстық инфрақұрылымды өрлету үшін өте-мөте
көкейтесті болып табылады. Ішкісалалық және ішкішаруашылық бөліністің
сферасы экономиканы қайта құрудың барысында шаруашылық жүргізуші
субъектінің тапқан қаражаттарын пайдалануды қажет ететін (заң бойынша
мемлекетке тиісті аударымдардан басқа) коммерциялық есеп пен өзін-өзі
қаржыландыру әдістерінің енгізілуімен байланысты біртіндеп тарылып келеді.
Демек, қаржы бөлгіштік функция арқылы ақшалай табыстарды қалыптастыру
және қаражаттарды жұмсау жолымен мемлекеттің, экономикалық агенттердің
экономикалық мүдделерін қамтып көрсететін белгілі бір қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандырады. Сөйтіп, бөлгіштік функция арқылы бөлу
категориясы ретіндегі қаржының мәні ашылады, ақша нысанындағы жиынтық
қоғамдық өнімнің, оның құрамды элементтерінің қозғалысымен байланысты
болатын экономикалық қатынастар айшықталады және сатып алу-сату арқылы
натуралды-заттық нысандағы қоғамдық өнімді өткізу үшін жағдайлар жасалады.
Қорытындысында қоғамдық өндірістің барлық қатысушыларының нақтылы еңбек
үлесі мен қоғамдық өндіріске қатысу дәрежесі ескеріле отырып, олардың
экономикалық мүлделері қанағаттандырылуы тиіс.
Қаржы ұлттық табыс құрамындағы бастапқы табыстарды да, түпкі табыстарды
да қалыптастыру мен пайдалануды ортақтастырып, жүзеге асырады.
Қаржының бөлгіштік функциясының жақтаушылары бөлу арқылы қаржы ұдайы
өндірістің басқа сатыларына - өндіріске, айырбасқа, тұтынысқа белсенді
ықпал етеді деп жорамалдайды. Мысалы, қаржы өндіріске қалыптастырылатын
ақша қорларының мөлшері арқылы санмен әсер етеді: бұл қорлардың көлемін
өзгерте отырып, өндіріске қалаған бағытта ықпал жасауға болады – не қолайлы
қаржы жағдайларын жасау жолымен экономиканың жеке құрылымдық бөлімшелерінің
дамуын тездетуге болады, не бұл өсудің қарқынын баяулатуға болады. Басқа
жағынан, егер көтермелеу қорларының көлемін өндірістің белгілі бір сапалық
көрсеткіштерінің: еңбек өнімділігінің, ресурстарды үнемдеудің, қор
қайтарымының және т.т. жетістіктерімен ұштастырса өндіріске сапалық әсер
етуге жетуге болады. Қаржы көмегімен ұдайы өндірістің басқа сатыларына да
осылайша әсер етуге болады. Сөйтіп, бөлгіштік функция арқылы қаржының ұдайы
өндірістің барлық процестерімен байланысы және бұл категорияның өндірістің
барлық сатыларына белсенді әсер етуі бақыланып отырылады.
Қаржының бөлгіштік функциясы тұжырымдамасының жақтаушылары
айқындамасындағы осал-мезет категорияның функциясы тап осы категорияның
өзіндік ерекшелігін қамтып көрсетуі тиіс деген жағдай болып табылады.
Қарастырылып отырған функция бөлуге қатысушы басқа экономикалық
категорияларға да - бағаға да, еңбекақыға да, несиеге де тән.
Ұдайы өндірістік тұжырымдаманың жақтаушылары қаржы – бір стадияның
емес, жалпы алғандағы ұдайы өндірістің категориясы деп санайды, өйткені,
олардың пікірінше:
қоғамдық ұдайы өндірістің барлық стадиялары бір-бірімен тығыз
байланысылған;
қаржы қоғам қызметінің бүкіл сферасына – материалдық өндіріске,
айналыс пен тұтыныс сферасына ене отырып, ұдайы өндірістің бір стадиясына
ғана емес, жалпы бүкіл бұл процеске қызмет көрсетеді;
қаржы қоғамдық өндіріс қозғалысының барлық стадияларында пайдаланылатын
бақылаудың әмбебапты құралы болып табылады.
Қаржының табиғатын ақша қаражаттарының қозғалысында анықтайтын
қаржының бөлгіштік тұжырымдамасынан айырмашылығы ұдайы өндірістік
тұжырымдама бұл табиғатты ақша нысанындағы құн қозғалысында анықтайды.
Мұндай ұстанымда қаржының іс-әрекет сферасы айтарлықтай кеңиді.
Ұдайы өндірістік тұжырымдамасы жақтаушыларының қаржының мәнін осылай
кеңінен ұғынуына сәйкес олар қаржыға мына функцияларды береді:
1) ақшалай табыстар мен қорларды жасау;
2) ақшалай табыстар мен қорларды пайдалану;
3) бақылау функциясы.
Қаржы көмегімен мемлекет өзінің иелігіне материалдық өндіріс
сферасында жасалған қоғамдық жиынтық өнім құнынының бір бөлігін алады. Бұл
процесс қаржының бірінші функциясын – ақша қорларын (табыстарды) жасау
арқылы жүзеге асады, бұл өзінің нақты түрдегі практикалық көрінісін, ең
алдымен, мемлекеттің салық саясатында табады. Нәтижесінде қоғамда дәйекті
түрде сан алуан ақша қорлары – орталықтандырылған (мемлекеттік бюджет),
орталықтандырылмаған (аймақтық және жергілікті деңгейдегі), мақсатты қорлар
және т.т. жасалады.
Бұл ақша қорларын (табыстарды) нақтылы пайдалану қаржының екінші
функциясы арқылы жүзеге асады, оның заттық мазмұны негізінен мемлекеттің
шығыстары саясатын жүргізгенде көрінеді. Ақша қорларының (табыстардың)
қаражаты қайта бөлу жолымен мемлекеттік аппаратты ұстауға, қоғамдық
өндірістің ұтымды әрі тиімді құрылымын жасап, қолдауға, материалдық жағынан
аз қамтылғандарды қолдауды қамтамасыз етуге және т.с.с. бағытталады.
Сөйтіп, бөлу процесі ақша қорларын қалыптастыру және пайдалану түрінде
жүзеге асады. Қоғамдық өнімді ақша қорларын қалыптастыру және пайдалану
арқылы бөлу экономикалық қатынастардың пайда болуына себепші болады.
Коммерциялық есеп пен маркетинг операцияларын жүзеге асыруға
байланысты болатын қаржының бақылау функциясын барлық ғылыми
тұжырымдамалардың өкілдері мойындайды. Қаржының бұл функциясы экономикалық
категория ретіндегі қаржыға тән қасиет және қаржының не бірінші, не екінші
функциясымен бір мезгілде жүзеге асады. Бақылау функциясы мазмұнының
нақтылы көрінісі мемлекеттің қаржы саясатын жүргізетін қаржы органдары
қызметінің барысында іске асады.
Бақылау функциясы қаржының бөлгіштік функциясынан туындайды және
жиынтық қоғамдық өнімді, ұлттық табысты және таза табысты тиісті ақша
қорлары бойынша бөлуге және оларды мақсатты жұмсауға бақылау жасаудан
көрінеді. Егер қаржының мәні, табиғаты және мазмұны, бір жағынан, жиынтық
қоғамдық өнімнің, ең алдымен, таза табыстың бір бөлігінің қозғалысымен, оны
бөлумен, ақша қорларын жасаумен және материалдық өндіріс процесінде
ұлғаймалы ұдайы өндіріске бағыттаумен және басқа жағынан, мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорларын жасаумен байланысты болса, қаржының
бақылау функциясы да тиісті түрде материалдық өндірістің бүкіл ұдайы
өндірістік процесіне де, сондай-ақ мемлекеттің ақша ресурстарының
орталықтандырылған қорын қалыптастыру және пайдалану процесіне де қызмет
етеді. Қаржының екі функциясының диалектикалық бірлігі мен өзара
байланыстығы осында.
Бақылау функциясы қаржылық бақылауда – жалпы ішкі өнімді тиісті
қорларға бөлуге және оларды мақсатты арналым бойынша жұмсауға бақылау
жасауда көрінеді.
Бақылау функциясы сандық түрде қаржы ресурстарының қозғалысы арқылы
жиынтық қоғамдық өнімді бөлумен және қайта бөлумен байланысты болатын
экономикалық процестерді бейнелейді. Сонымен бірге нақты нысандағы қаржы
ресурстарының қозғалысы жиынтық қоғамдық өнімді құндық бөлу процесіне
мемлекет тарапынан бақылау жасаудың негізі болып таылады. Мұндай бақылаусыз
экономиканың теңгерімді дамуының қамтамасыз етілуі мүмкін емес.
Қаржының бақылау функциясының экономикалық мағынасы кәсіпорынның,
фирманың шаруашылық - қаржы қызметіне теңгемен бақылау жүргізу. Бұл бақылау
материал, еңбек және ақша ресурстарын өнімсіз әрі тиімсіз пайдалануды
анықтап қана қоймай, сонымен бірге кәсіпорындарда, фирмаларда өндіріс
рентабелділігін арттырудың резервтерін ашуға, өндірістік емес шығындарды
болдырмауға мүмкіндік береді.
Қаржы мәселесі жөніндегі заңнамалардың бұлжымастай сақталуын,
мемлекеттік бюджет, банк алдындағы қаржылық міндеттемелердің, сондай-ақ
шаруашылық жүргізуші субъектілердің есептесу және төлемдер жөніндегі өзара
міндеттемелерінің дер кезінде және толық орындалуын тексеру қаржылық
бақылаудың аса маңызды міндеттерінің бірі.
Қаржының бақылау функциясын жүзеге асырудың нысаны қаржылық
көрсеткіштерді білдіретін қаржы ақпараты болып табылады. Шаруашылық
жүргізуші субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметінің түрлі жақтарын
жинақталған түрде қамтып көрсететін түсім-ақша, табыс (пайда),
рентабелділік, өтінімділік, айналымдылық, төлем қабілеттілігі, қор
қайтарымы және басқалары сияқты талдап көрсетілген қаржылық көрсеткіштер
арқылы белгіленген нормалар мен нормативтерді қолдануды, макродеңгейде де,
микродеңгейде де экономикалық процестердің тиімділігі мен нәтижелігін
бақылауға болады.
Ұдайы өндіріс процесіндегі қаржының бақылау функциясының рөлі қаржылық
тәртіп арқылы жүзеге асуы мен және оның жәй-күйімен, белгіленген нормалар
мен нормативтердің сақталуымен, қаржылық міндеттемелердің орындалуымен
байланысты болуы мүмкін.
Қаржылық тәртіп оны бұзушыларға қаржы санкцияларын қолдана отырып
мемлекеттік борышты сақтауға негізделген.
Қаржының бақылау функциясы қаржы органдарының сан қырлы қызметі арқылы
жүзеге асырылады. Қаржы жүйесі мен салық службасы қызметкерлері қаржылық
бақылауды қаржыны жоспарлау процесінде, бюджет жүйесінің кіріс және шығыс
бөлігінің атқарылуы кезінде жүзеге асырады. Нарықтық қатынастардың дамуы
жағдайында бақылау жұмысының бағыттары, қаржылық бақылаудың нысандары мен
әдістері айтарлықтай өзгереді.
Қазіргі кезде қаржылық бақылаудың мынадай түрлерін ажыратады:
қаржылық-шаруашылық бақылау. Оны фирмалардың, кәсіпорындардың,
бірлестіктердің, министрліктер мен ведомстволардың қаржы органдары ақша
қорларын бөлу жолымен жүргізеді. Ұдайы өндірістің бүкіл барысына: өнімді
шығару мен өткізудің ауқымына, өзіндік құн мен рентабелділікке, еңбекке ақы
төлеуге осылайша ықпал жасалады. Қаржылық бақылаудың бұл түрі өндіріс
тиімділігін жүйелі арттырып отыруға бағытталған;
қаржылық-бюджеттік бақылау. Ол кәсіпорындар табысының (пайдасының) бір
бөлігін мемлекеттік бюджетке алу арқылы, сондай-ақ кәсіпорындар мен
құрылыстарды қаржыландыру арқылы жүзеге асырылады. Осылайша қаржы жүйесі
белгіленген төлемдердің бюджетке дер кезінде түсуін, сондай-ақ бюджет
қаражаттары бизнес-жоспардың немесе құрылыс қарқынының орындалуына қарай
берілуін бақылайды;
несиелік-банктік бақылау. Ол фирмалар мен кәсіпорындарды несиелеу
арқылы жүргізіледі. Бұл жағдайда қаржының бақылау функциясы несие берудің
мезгілдігі, қайтарымдылығы, ақылығы қағидаттарынан көрінеді. Бақылаудың бұл
түрі банк арқылы өтетін ақшалай есептесудің (өнім, жұмыс, қызметтер көрсету
үшін) жүйесі арқылы жүргізіледі.
Қаржы микроэкономикалық дамудың тиімді ара қатысын белгілеуде, ұдайы
өндірістің заттық және құндық элементтерінің тепе-теңдігіне жетуде, өндіріс
тиімділігін арттыруда маңызды рөл атқарады.
Қаржының экономикалық рөлі мына бағыттардан көрінеді:
қаржы капиталдың айналымын тездете отырып, кәсіпорындардың,
фирмалардың өндірістік қызметі тиімділігінің өсуіне жағдай жасайды;
кірістер мен шығыстарды ұдайы салыстырып отыру арқылы қаржы
кәсіпорындардың, фирмалардың коммерциялық есебін нығайтып, дамытады;
қаржы ақша қорларын бөлу және қайта бөлу арқылы экономикалық өсудің
ара салмағын қамтамасыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz