Бағалы қағаздар нарығын реттейтін жүйелер

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Кіріспе 3
І. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының пайда болуы 4
ІІ. Бағалы қағаздардың негізгі және туынды түрлері 6
ІІІ. Бағалы қағаздар нарығын реттейтін жүйелер 16
ІV. Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының қазiргi жағдайы
19
Қорытынды 22
Қолданылған әдебиеттер тізімі 24

Кіріспе

Менің курстық жұмысымда қарастырылатын мәселелер:
*Бағалы қағаздардың Қазақстандағы пайда болуы.
*Бағалы қағаздардың түрлері.
*Құнды қағаздар нарығын реттеу.
Мен бұл тақырыпты таңдаған себебім:
Қазақстанда құнды қағаздар нарығы әлі жетік дамымаған. Ал мысалы шет
мемлекеттерде бағалы қағаздардан түскен табыстар өте жоғары. Және де бұл
капитал салудың өте тиімді жолдарының бірі, сонымен қатар нарықтық
экономиканың негізгі құрамдас элементтерінің бірі болып табылады. Бағалы
қағаздар нарығынсыз ешқандай мемлекетте нарықтық экономика дамуы мүмкін
емес. Экономикалық реформаның басты мақсаттарының бірі –кәсіпорынды
мүліктік жауапкершілігі анықталған заңды тұлғалар кұқықтарына бөліп беру.
Шаруашылықтың акционерлік формасы мұны қамтамасыз етеді. Акционерлік
қоғамды капитал өндіріс құралдары және бағалы қағаздар формасында қызмет
етеді. Бұл өндіріс құралдарына қоғамдық иемдену құқығы мен жеке меншік
құқығын бекітудің материалдық алғы шарты болып табылады. Акционерлік меншік
формасын енгізу инфляцияның өсу қарқынын төмендетуге мүмкіндік берумен
қатар, мемлекеттің шығыстарын, эмиссиялау көлемін біршама мөлшерде
қысқартады, сол сияқты құнды қағаздар нарығының дамуын қамтамасыз етеді.

І. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының пайда болуы

Бағалы қағаздар нарығының кейбір элементтері 20-шы жылдары КСРО-да
жаңа экономикалық саясат кезінде болған. Ал қазіргі егемен Қазақстанда
бағалы қағаздар нарығының алғашқы нұсқалары Кеңес Одағы заңдарының
негізінде 90-шы жылдардың басынан бастап пайда бола бастады.
Елде дамыған бағалы қағаздар нарығы қалыптасуы үшін оның құрамдас
бөліктері болуы қажет.
Олар:
* сұраныс пен ұсыныс;
* делдалдар мен басқа қатысушылар;
* нарықтық инфрақұрылым яғни коммерциялық банктер, қор биржалары,
инвестициялық институттар және с.с.;
• нарықты реттейтін және өзін-өзі реттейтін жүйелер.
Нарықтың осы құрамдас бөліктері қазіргі уақытта негізінен құрылып болды.
Бұл жөнiнде елімізде экономикалық жүйені реформалауды тереңдету жолында
қабылданған Қазақстанда мемлекеттік меншікті жекеменшіктендіру Ұлттық
бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі субъектілері -акционерлік
қоғамдардың құрылуын тездетуде шешуші роль атқарды. Дегенмен, Қазақстан
экономикасының дағдарысы жағдайында толыққанды бағалы қағаздар нарығы болуы
мүмкін емес. Бағалы қағаздар нарығының даму деңгейі көп жағдайда халықтың
әл-ауқатына байланысты. Себебі бағалы қағаздарға сұраныс халықтың тұрмысын
айкындайды. Сондықтан халықтың табысының өсуі - Қазақстанда бағалы қағаздар
нарығы дамуының басты шарты.
Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының құрамы және бағалы қағаздардың
өтімдісі қандай? Республикада қалыптасқан жағдай сипаттағанындай бағалы
қағаздардың ең көлемдісі және ең өтімдісі мемлекеттік қарыз міндеттемелері.
Мемлекеттік қарыз міндеттемелері нарығының ерекшелігі оған қатысушыларға
байланысты:
Біріншіден, мемлекеттік бағалы қағаздардың эмитентi - Қаржы Министрлігі;
Екіншіден, Ұлттық банк — оның (Қаржы Министрлігінің) қаржы агенті (уәкілі),
сонымен бірге мемлекеттік бағалы қағаздардың дилері. Дегенмен, бағалы
қағаздар нарығына бұл қатысушылар мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару мен
оларды айналымға түсіру шарттарын анықтаушылар. Мемлекеттік бағалы
қағаздар:
• мемлекеттік қазыналық вексельдер;
•мемлекеттік қазыналық облигациялар;
•Қазақстан Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді, ноталары;
• жекеменшіктендіру купондары.
Мемлекеттік қазыналық вексельдер мен мемлекеттік қазыналық
облигацияларды ішкі мемлекеттiк қарыз өлшерінде мемлекеттік бюджетті
қаржыландыру мақсатында Қаржы Министрлігі шығарады. Ал қысқа мерзімді
ноталарды банк жүйесінің бірқалыпты жұмысын қамтамасыз ететін қаржы қорын
толтыру мақсатында Ұлттық банк шығарады.
Жекеменшіктендіру купондары аукцион арқылы сатылған мемлекеттік
кәсіпорындарды жекеменшіктендіруге пайдаланылды, ал оның көптеген мөлшері
жеке адамдар қолында осы күнге дейін қалуда. Кәсіпорындар банкротқа ұшырап,
жұмыс істемей тұрған қазіргі кезде жекеменшіктендіру купондарының орнына
берген акциялар оны иеленушілерге әлі дивиденд (пайда) түсіре қойған жоқ.

ІІ. Бағалы қағаздардың негізгі және туынды түрлері

Акциялар
Акция - акционердің қоғамдағы үлесін немесе меншігін куәландыратын
бағалы қағаз. Ол иемденушісіне компанияның капиталының, мүлкінің, кірісінің
бір бөлігіне заң жүзінде меншік құқын береді. Компания қанша уақыт жұмыс
істеп тұрса, акция да сонша уақыт қолданылады. Бірақ осы уақыт ішінде
акцияның иесі сан рет өзгеруі мүмкін. Акционер оны екінші нарықта сатуына
болады. Акцияны шығару мына жағдайларға байланысты жүргізіледі:
* жаңадан акционерлік қоғам құрып, онын жарғылық капиталдың
қалыптастырғанда;
* меншікті акцияландырғанда. яғни жұмыс істеп тұрған кәсіпорынды
акционерлік қоғам ретінде қайта құрғанда;
* қоғамның жарғылық капиталын қосымша молайтқанда.
Сөйтіп, шығарылған акциялардың бастапқы жиынтық құны қоғамның жарғылық
капиталын құрайды. Ол, өз кезегінде, айналымдағы капитал (жай және
артықшылықты, акциялар) және компанияның портфелінде қалған бағалы қағаздар
болып бөлінеді. Оларды компания кез келген уақытта өз ойынша пайдалана
алады.
Акция белгілі бір жағдайда акционерлік қоғамның өз капиталын ұлғайтуға
және оны инфляциядан қорғау үшін жұмсауға болатын бағалы қағаздардың бірден
бір түрі. Акция компанияның акционерлер алдындағы қарыз міндетті емес.
Компанияның өз акциясын қайта сатып алатын құқы бар. Бірақ бірсыпыра
елдердің заңында, егер корпорацияның төлем қабілеті жоқ болса, онда ол
акциясын қайта сатып алатын құқықтан айырылады деген де ереже бар. Дәл осы
жағдай, егер қайта сатып алу корпорацияның төлем қабілетін нашарлататын
болса да қаралған. Заң жүзінде акцияны бөлуге де болады. Айналымдағы әрбір
акцияны бірнеше бөлікке бөлуге болады. Акция бірнеше түрге жіктеледі (5-
кесте). Бір жағынан, бір акционерден басқа біреуге беру тәсілі бойынша:
атаулы және иесі ұсынушы болып екіге бөлінсе, екінші жағының, корпорацияны
басқаруға қатынасу құқығы бойынша жай және артықшылықты акция деп те екіге
бөлінедi Корпорация тек өзінің жарғысында бекітілген акцияларды ғана шығара
алады.
Акциялардың жіктелуі

Акция

Басқаға беру тәсілі бойынша Басқаға қатынасу құқығы бойынша

Атаулы ұсынушы жай артықшылығы

а) Атаулы акция иесі міндетті түрде корпорацияның реестрінде тіркелуі тиіс
акция. Акционерлер кітабында қанша және қай уақытта алғандығы туралы
жазылған акция иесі ғана акционер деп есептеледі
ә) Ұсынушыға арналған акция иесінің аты-жөні корпорация кітабында
тіркелмеген акция. Кітапта ұсынушыға арнап шығарылған акцияның жалпы саны
ғана көрсетіледі.
Корпорацияларға басқару жағынан қолында атаулы акциясы бар акционерлер
қолдайды. Себебі ол акционерлік капиталдың және бағалы қағаздардың
қозғалысын, сонымен қатар бағалы қағаздардың кейбір акционерлердің қолында
шоғырлануын, олардың бұл мемлекеттен кеткенін реттеп және бақылап отыруға
мүмкіндік береді. Акционерлердің көзқарасы тұрғысынан қарағанда, әсіресе,
қысқа мерзімді мүддені көздеген акционерлер ұсынушыға арналған акцияны
қолдайды. Себебі еш жерде тіркелмеген бұндай акцияларды екінші нарықта
еркін сатуға болады. Ал атаулы акцияны еркін қолма-қол ақшаға айырбастауға
болмайды, сондықтан олардың өтімділігі акционерге кейбір жағдайда қолбайлау
туғызады. Акцияның осы екі түрін жүзеге асыру жолдары да әртүрлі:
Біріншіден, сату механизмi бойынша. Атаулы акцияның иесі оларды
компаниядан сатып алғанын куәландыратын барлық акция санына толтырылған бір
сертификат алады. Бұл акцияларды сатқанда сертификаттың сырт жағында екі
жақтың қолы қойылған "индоссамент" деген белгі қойылады. Содан соң
акционерлердің тізіміне өзгеріс енгізу үшін сертификат корпорацияға
жіберіледі. Содан кейін ғана акциялардың жаңа иесі акцияларға жаңа
сертификат алады.
Ұсынушыға арналған акцияны сатқанда оларды бір иемденуші тiкелей, яғни
қолма-қол сатып алушыға береді.
Екіншіден, акцияның осы екі түрінің жаңа данасын (тиражын)
иемденушілер құқын белгілеу тәртібі де әр түрлі. Бұл туралы атаулы акция
иесі корпорациядан хабарландыру хат алса, ал ұсынушы акциясына бұндай
механизм жүруі мүмкін емес. Ұсынушы акциясында қиып алатын купоны (талоны)
болады. Соны толтырғаннан кейін корпорацияға жіберіп, өзінің меншік құқын
іске асырады.
Үшіншіден, ұсынушы акциясының номиналы өте жоғары болмайды, бірақ ол
көп тиражбен шығарылады, ал атаулы акцияның номиналы әр түрлі мөлшерде бола
береді.
Корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы бойынша акциялар жай және
артықшылықты болып бөлінеді. Жай акцияларды иеленушілердің корпорацияның
тапқан пайдасының мөлшеріне байланысты дивидендтер алу құқы, жиналыстарда
дауыс беру арқылы корпорацияны басқаруға қатысу құқы және корпорация
жабылып қалған жағдайда несие берушілермен есеп айырысқаннан кейін мүліктің
бір бөлігін алу құқы бар. Құқықтар акция мөлшеріне сәйкес көлемде жүзеге
асырылады.
Әрбір жай акция өз иесіне бір дауыс үлесін береді. Әйтседе жай акция
дивиденд алуға кепілдік бермейді. Себебі дивиденд корпорацияның шаруашылық
нәтижесіне байланысты беріледі. Дивиденд корпорацияның таза пайдасының бір
бөлігі, басқаша айтқанда, дивиденд төлеу пайданың салық төлегеннен қалған
қалдығын бөлуге негізделген. Дивидендтің мөлшеріне күшті өзгерістердің әсер
етуі кездейсоқ жәйт емес. Жай акцияны меншіктенушілердің өкілеттіліктері
мыналар: Директорлар кеңесін сайлауға дауыс беруге және сол кеңеске өзі
сайлануға құқықты. Директоратқа сайланғанда кейбір корпорацияның жарғысында
кей жағдайда мүлік цензі көрсетіледі, яғни үміткердің қолындағы жай
акцияның ең төменгі қажетті мөлшері көрсетілуі тиіс. Директорлар кеңесі
корпорация атынан бұқаралық ақпарат құралдарына хабарлама береді. Ол жыл
сайын өтетін жиналысқа мына хабарларды: корпорацияның жылдық есебін; жылдық
балансты және таза пайданы бөлу жобасын дайындайды.
1. Директорлар корпорацияны басқаруды ұйымдастыруға, менеджерлерді
жұмыска қабылдауға және шығаруға, сыйлық белгілеуге жауап береді. Олар
капитал құрамының өзгеруін қадағалап, корпорация табысын бөлумен де
шұғылданады. Табысты бөлу корпорация меншігін оның акционерлері арасында
дивиденд ретінде үлестіру деген ұғым. Бұл туралы директорлар кеңесі
хабарлап тұрады, ол компанияның міндеті. Директорлар кеңесінің басты
мақсаты менеджерлердің өз міндетін орындауын қадағалау. Менеджерлердің
міндетіне, төмендегілер жатады: міндетіне бойсұну, яғни езінің өкілдік
шеңберінде қызмет істеу; адал ниеттік міндеті; корпорацияға адалдық
міндеті. Ондай адалдық мүдделерді таластыруға, директорларға қарыз беруге,
корпорацияның мүмкіндіктерін өз пайдасына қолдануға және онымен
бәсекелесуге жол бермейді.
2. Дивиденд алу құқығы. Дивиденд мөлшері корпорацияның жылдық
айналымына байланысты анықталады. Оны тоқсан сайын (әрбір үш айда бір)
төлеуі мүмкін. Дивидендтің бірнеше түрі бар;
* қолма-қол төленетін дивидендтер. Бұл табысты бөлудің ең кең тараған
түрі. Ол бір жай акцияға есептеліп төленеді;
* мүліктік дивидендтер. Табысты бөлудің мүліктік формасы акционердің
қолындағы акция санына пропорционалды анықталады. Корпорация дивидендтің
бұл типін әдетте өзі жабылу кезінде қолданады;
* акция формасындағы дивидендтер. Бұл қосымша акциялар акционерлер
арасында акционерлердің қолындағы бұрынғы акция санына пропорционалды
бөлінеді. Дивиденд төлеудің бұл түрі компанияның өзін-өзі қорғап қалуын
қамтамасыз етеді.
Қолма-қол төленетін дивидендтер баланстың активі мен пассивін және
қолма-қол ақша қаражаты қозғалысы ведомосын тексергеннен кейін ғана жүзеге
асырылады. Дивиденд дұрыс төленбеген жағдайда корпорация жауап беруге
міндетті. Сонымен бірге, дивиденд акционер табысының тек бір ғана бөлігі.
Оның екінші бөлігі акция бағасының өзгеруіне байланысты қалыптасады.
3. Жай акция бойынша меншік құқын басқаға беру. Өзінің үлестік құқын
акционер акциясын ия сатып, ия сыйға беріп, ия өсиетке қалдырып жүзеге
асырады. Акция кепілдікке де яғни банктен несие алғанда да, беріледі.
4. Корпорациядағы акционерлердің мүліктік мүддесін қорғауға дауыс беру
құқы. Бұған, мысалы, жаңа бағалы қағаздар шығару, корпорацияның
активтерінің бір бөлігін сату сияқты мәселелер жатады. Активтер болып
корпорацияның барлық қозғалмайтын және қозғалатын меншігі: жер, құрылыс,
мүлік, қолма-қол қаржы және с.с. есептеледі.
5. Корпорацияның қаржылық есебін тексеру құқы, мысалы, акционерлердің
реестерін тексеру. Жылма-жыл корпорация президентi әрбір акционерге хат
жіберуі тиіс. Акционер баланстың активі мен пассивін, салық ведомосын
бақылауы мүмкін.
6. Шектеулі міндет құқы. Басқаша айтқанда, корпорация банкротқа
ұшырағанда акция сатып алуға шығарған акционердің ақшасын қайтаруға ешкім
кепілдік бермейді.
7. Корпорация жабылған кезде оның активінің бір бөлігін алу құқы,
яғни жабылу дивидендтің алу құқығы. Корпорацияның міндеттерін өтеу тәртібі
бойынша, ең алдымен корпорация мемлекеттің және адвокаттардың, содан соң
белгілі бір тәртіппен өзіне несие берушілердің, ал ең соңында артықшьшықты
акция иелерінің және жай акция иелерінің талабын орындайды. Директорлар
кеңесі, жоғарыда айтып кеткеніміздей, корпорация акционерлерінің жылма-жыл
өтетін жиналысында сайланады. Дауыс берудің екі әдісі болады. Тікелей дауыс
беру жай көп дауыс алу деген ұғым. Ол әрбір акционердің қолындағы акция
санына тең дауыс беру. Сонымен қатар, дауыс беруде сенімхатты да
пайдалануға болады. Акционерлердің жиналысында біреудің акциясы негізінде
басқа біреу сенімхатпен дауыс беруіне өкілеттілік алады.
Әрбір корпорация "А" және "Б" сериялы жай акцияларды шығара алады
(егер ол оның жарғысына қарсы болмаса). Әлбетте, "А" сериялы акция
корпорация құрылтайшыларына, яғни оның жартысына қол қоюшыларға, ал "Б"
сериялы басқа инвесторларға тиесілі. "А" сериялы акцияны иемденушілердің
үлкен құқығы және көптеген дивиденд алатын мүмкіндігі бар. Бұл мүмкіндік
тәуекелдікке берілген төлем тәрізді. "Б" сериялы акция бойынша дауыс
бермейтін акция (олар акционерлерге дауыс құқын бермейді) және дауыс құқы
шектеулі акция шығару жағдайлары орын алуда.
Көптеген корпорациялар жай акция бойынша номинал құнын бекітеді. Ол
акцияның титулында көрсетіліп, хабарлама сипатында болады. Ол бір акцияға
шаққандағы жарғылық капиталдың мөлшерін керсетеді. Номинал құны акцияның
нарықтық бағасының одан әрі қозғалысына ешқандай әсер етпейді. Ол акцияны
тек алғашқы орналастырғанда ғана маңызды роль атқарады. Номинал құны
акцияның эмиссиялық бағасы. Егер акция көпшiлiкке сатылып кетсе, онда оның
бағамын (курсын) сатуға қатысқан барлық инвесторлар қалыптастырады.
Акцияның нарықтық бағасын, сатушының төмендеткен төменгі бағасымен және
сатып алушының төлейтін жоғары бағасы аныктайды. Акцияның нарықтық бағасын
ия корпорация, ия басқа біреу белгілейді. Акцияның эмиссиялық және нарықтық
бағаларынан басқа, оның баланстық бағасы да болады. Ол қаржы есебінің
құжаттары негізінде анықталып, бухгалтерлік немесе "кітаптық" баға деп
аталады. Ол активтің таза құнын (корпорация активінен минус оның пассиві)
орналастырылған акция санына бөлгенге, немесе бір акцияға келетін
акционерлерге тиесілі капиталдың көлеміне тең. Корпорация жай акцияның
номиналын көрсетпей де шығаруға құқығы бар. Онда ол нарықтық бағаммен
(курспен) сатылады. Бұл жағдайда акцияның сертификатында компанияның
капиталы бірнеше үлеске бөлінгені көрсетіледі. Корпорация жабылғанда бұл
акциялар акционерлерге активтің белгілі бір бөлігін (номиналдық құнының
емес) алуға кепілдік береді. Артықшылықты акциялар (немесе
преференционалды) меншік туралы ерекше сертификат. Олар корпорация
пайдасының деңгейіне қарамастан белгіленген мелшерде неғұрлым нақты
дивиденд төленуін қамтамасыз етеді. Преференционалды акция дауыс құқын
бермейді. Ол дауыссыз бағалы қағаз. Оған байланысты артықшылықтар дауыс
құқы жоқтығының орнына төлеу ретінде жүреді. Артықшылықты акция
иемденушісін қорғау үшін акцияның осы түрі бойынша дивидендтер әрқашан жай
акциялар бойынша дивидендтер беруден бұрын төленеді. Сондықтан бұл
акциялардан көрі жай акция иемдену қауіптілеу. Артықшылықты акциялар:
номинал құны керсетілген және көрсетілмеген болып екіге белінеді. Бірінші
жағдайда дивиденд акцияның номиналына байланысты процент түрінде
есептеледі. Ал номиналсыз артықшылықты акциялар сирек кездеседі, оларда
дивидендтің нақты ақшалы мөлшері көрсетіледі. Акция номиналының оның
нарықтық бағасына әсері жоқ. Жай акция бойынша төленетін дивидендтер сияқты
артықшылықты акция бойынша да дивидендтер таза пайдадай төленеді.
Артықшылықты акция, әдетте атаулы бағалы қағаз. Корпорация бұл акцияның
бірнеше сериясын шығаруы мүмкін. Әрбір сериясының әр түрлі көлемдегі
артықшылығы бар. Олар әр сериялы акцияның сертификатында керсетіледі. Егер
корпорация артықшылықты акциялардың бір емес көп сериясын шығаратын болса,
онда оның біреуін бірінші артықшылықты деп, ал келесісін екінші
артықшылықты деп анықтауы керек. Соңдықтан осы акциялардың тек бір
сериясының басқа серияларынан көрі артықшылығы мол болады. Ол артықшылық әр
түрлі тәсілдермен жүзеге асырылады: дивиденд алғанда, активтерді бөлгенде
немесе осы екі жағдайды қоса алғанда. Артықшылықты акциялардың өзі, бірнеше
түр тармағына бөлінеді. Оларды былай топтастыруға болады қатысушылар және
қатыспаушылар, кумулятивтік жане кумулятивтік емес, айырбасталатын
(конвертируемые) және айырбасталмайтыи акциялар. Артықшылықты акциялардың
аталған түрлерін шығару мүмкіндігі корпорацияның жарғысында қаралады.
Акциялардың бұлай бөлінуінің себебі акция иемденушілердің артықшылықтарды
пайдалануына байланысты. Олар:
* үстеме пайданы бөлуге қатысу;
* хабарланып, бірақ төленбеген дивиденд алу мүмкіндігіне келешекте қатысу;
* акцияны басқа түріне айырбастау мүмкіндігі.
Қатысушылар артықшылық өз иемденушісіне үстеме пайданы бөлуге қатысуға
мүмкіндік береді. Басқаша айтқанда, корпорация жарғысында жай акция бойынша
төленетін дивидендтің көлемі белгіленген, ал пайда одан жоғары болса, онда
ол артықшылықты акция бойынша төленетін дивидендтің мөлшерін жоғарылатады.
Олардың арасындағы ара қатынасын компанияның өзі белгілейді.
Қатыспаушылар акциясы иесі ешуақытта белгіленген деңгейден артық
дивиденд алуға құқы жоқ. Егер артықшылықты акциялар кумулятивтік болса,
онда бұрын хабарланған, бірак кейбір себептермен төленбеген, дивидендтер
міндетті түрде келесі жылы төленеді. Ол жай акциялар бойынша дивиденд төлеу
хабарланбастан бұрын жүзеге асырылады, яғни төленеді. Кумулятивтік емес
акциялар бойынша төленбеген дивидендтерді келесі жылдың дивидендіне қосуға
болмайды.
Айырбасталатын артықшылықты акциялар өз иемденушілеріне
кейбір жағдайларда (егер олар корпорация жарғысында көрсетілген болса) осы
корпорацияның жай акцияларының белгілі бір мөлшеріне айырбастауына
мүмкіндік береді Айырбастау жөніндегі талап осы типті акция шығарған кезде
жазбаша түрде корпорация кітабында керсетіледі. Артықшылықты акциялардың
көбісі өтімді. Ал айырбасталмайтын акциялар өз статусын өзгертуге
мүмкіндігі жоқ. Артықшылықты акциялардың өте сирек кездесетін түр
тармағының бірі дивиденд төлеуі кейін қалдырылған акцияляр. Олар корпорация
құрылтайшыларына ғана арнап шығарылады. Олар бойынша дивиденд тек жай
акциялар бойынша төленетін дивидендтің ең жоғары квотасы төленіп болғасын
ғана беріледі. Содан қалғаны атаулы акция иелеріне бөлінеді. Егер
компанияның ісі өрлеп тұрса, бұл акциялар өте тиімді. Егер компанияның
жарғысында оның директорлары корпорация капиталын құруға жеке қатысуы керек
делінсе, онда директорлық квоталы акция деп аталатын артықшылықты акцияның
арнаулы түрі шығыралады. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде артықшылықты
акциялар саны, әлбетте, барлық акциялардың 10%-нан аспайды. Демек,
корпорация қаржысында олардың үлесі өте төмен. Дегенмен де, артықшылықты
акциялардың корпорация ісін басқаруда маңызы орасан зор. Олар акционерлік
қоғамның жиналысында дауыс беретін жай акция иемденушілердің санын
өзгертпей-ақ қосымша капитал тартуға мүмкіндік береді.
Қорыта айтқанда, жай акциялар бойынша дивиденд төлеу корпорацияның
нәтижелі қызмет істеуіне байланысты болса, ал артықшылықты акциялар бойынша
корпорацияның шаруашылық қызметі нәтижелі болмағанына қарамастан алдын
ала жоспарланған кіріс бойынша нақгы мөлшерде дивиденд төленеді. Әрине
нақты төленген дивиденд жылдық жұмыс нәтижесіне байланысты түскен кіріс
мөлшерін өсіруі де мүмкін және керісінше, бөлінген пайданың мөлшерін
кемітуі де мүмкін.
Облигациялар
Облигация деп эмитенттің белгілі бір шартты орындауға, яғни алған ақша
сомасын қайтаруды және белгіленген сыйақыны (мүддені) төлеуді міндеттенген
жазбаша қарыз құжатын айтады. Ол корпорацияның активіне қарсы қойылады.
Облигация арқылы тартылған капитал акционерлік капитал деп есептелмейді.
Облигация шығару қосымша капитал тартудың бір нысаны. Эмитенттің жалпы
шығатыны облигацияны шығаруға және оларды орналастыруға жұмсаған жылдық
шығынға тең болады. Облигация мерзімдік қарыз міндеттемесі болғандықтан
онық кепілі болып эмитенттің жалпы кепілдігі саналады. Ол кепілдік
эмитенттің банкротқа ұшырап, өз міндеттемесін орындай алмаған кезінде
корпорация мүлігінің бір бөлігін иемденуге облигация ұстаушының құқы.
Облигация да акция сияқты корпорациями инвестициялаудың ең маңызды көзі.
Дегенмен бұл екі бағалы қағаздардың бір-бірінен түбегейлі өзгешеліктері
бар. Ол өзгешеліктердің маңыздылары мыналар:
1. Облигация иемденушісі корпорацияға несие беруші болып табылады. Ал
облигация корпорацияны несиелеудің куәлігі. Өз кезегінде, акционер де
корпорацияны меншіктеушінің бірі. Акция сол меншіктеудің куәлігі
тәрізді.
2. Облигация иемденушісіне сыйақы (мүдде) төленеді. Оның мөлшері алдын
ала бекітіледі және нақты анықталады. Бұл бағалы қағаз өзінде
көрсетілген белгілі бір анықталган уақыт аралығында ғана кіріс
түсіреді. Облигация бойынша сыйақы (мүдде) басқа өтелетін
дивидендтерден бұрын еленеді. Корпорацияның сыйақыны (мүддені)
уақытында төлей алмауы оның банкрот деп танылуына тең. Акционер
дивиденд түрінде төлем алады. Бірақ дивидендтің мөлшері тіркелмейді
және ол арнаулы уақытта төленбейді, егер корпорация дивиденд төлеу
туралы хабарламаса, демек, төлегісі келмесе, онда акционер
корпорацияға қарсы ешқандай шара қолдана алмайды.
3. Басқа несие беруші сияқты, облигация иесінің дауыс беру құқы жоқ. Ол
акционерлер жиналысына, сонымен қатар корпорация басқаруға да
қатыспайды. Оған керісінше акция иесінің корпорацияның мүліктік
мүддесін қорғауда шешуші дауыс құқығы бар.
4. Облигация бойынша сыйақы (мүдде) корпорацияның шығынына жатады. Ол
салық төлейтін пайдадан төленеді. Ал дивиденд салық төлегеннен қалған
корпорацияның таза пайдасынан өтеледі.
Облигация ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.