Несие капиталының нарығы
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
I БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ТЕОРИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ, МӘНІ, МАЗМҰНЫ, РӨЛІ, ЖІКТЕЛУІ ЖӘНЕ
ТҮРЛЕРІ
1.1 Бағалы қағаздар нарығы: мәні мен мазмұны, экономикалық рөлі
1.2 Бағалы қағаздар нарығының жіктелуі және түрлері
1.3 Еліміздің бағалы қағаздар нарығының ерекшеліктері
II ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТРАНСФЕР-АГЕНТТІК ЖЕЛІНІ ЕНГІЗУ ЖӘНЕ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫ
ДАМЫТУ
2.1 Қазақстанда почта-банк қызметінің қалыптасуы
2.2 Қазпочта АҚ базасында трансфер-агенттік желіні енгізу
2.3 Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығын дамыту
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазақстанның орталықтанған жоспарлы экономикадан нарықтық
экономикаға өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертуде. Бұл экономикаға
өтуі елімізге қаржы нарығын және оның қызметін қамтамасыз ететін
институттардың құрылуын талап етті. Көптеген жылдар бойы елімізге шын
мәнінде де қаржы нарығы, яғни екінші деңгейлі және инвестициялық банктер,
биржалар болған жоқ еді. Қаржы саласының барлығын мемлекет айрықша құқықпен
өзіне қаратты.
Нарық - өте күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын қоғамдық
қатынастар жиынтығы. Ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет нарығын
қамтыса, екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Қаржы нарығы –
мемлекеттің бүкіл ақша қорларының жиынтығы. Жалпы қаржы нарығы біріне-бірі
байланысты және бірін-бірі толықтырып тұратын, бірақ әрқайсысы өз алдына
қызмет жасайтын үш нарықтан тұрады:
- Айналымдағы қолма-қол ақша нарығы.
- Несие капиталының нарығы.
- Бағалы қағаздар нарығы.
Қазіргі уақытта егемен жас мемлекеттер бғалы қағаздар шығарумен
айналысуда. Бағалы қағаздар нарығы кез келген мемлекеттің инвестициялық
қызметін жүзеге асырады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық
шаруашылығының ең тиімді саласына жіберіледі, яғни оларды нарық жүйесіндегі
ең өміршең субъектілер ғана ала алады. 90-жылдардың экономикалық тәжірибесі
дәлелдегендей шаруашылықты жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына
келтірудің және оны одан әрі дамытудың басты құралы – бағалы қағаздар екені
талассыз ақиқат. Бағалы қағаздар ақша капиталға да, заттай капиталға да
меншік құқын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті
акционерлік қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері – халықтың меншігіне
айналдыру мүмкін. Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән қаржы институттары
жүйесі қалыптасып, оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып
және инвестициялық қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады. Қазіргі
өндірістің жалпы құлдырап, қысқаруы кезінде инвестицияның үлесін арттыру
бағалы қағаздар нарығының потенциалды қорларын пайдаланбай іске асуы мүмкін
емес.
Қазақстан Республикасының мемлекеті бағалы қағаздар нарығын құру
және оны одан әрі өрістету мақсатында қажетті шараларды жасауда.
Қазақстандағы меншікті мемлекет иелігінен алу және жекешелендірудің Ұлттық
бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі элементтерін құру процесін
жеделдетті. Мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлік қоғамдар түрінде қайта
құру олардың инвестиция тартудың ең бір тиімді механизмдерінің бірі – акция
шығаруды пайдалану мүмкіндігін ашты. Мемлекет бюджет кемшілігін толтыру
мақсатында да ақша белгілерін эмиссияламай, мемлекеттік бағалы қағаздар
шығарумен шұғылданады. Бағалы қағаздар ақша капиталының немесе басқа
материалды құндылықтардың орнына жүретін символы болғандықтан оны қордың
құндылықтары деп те атайды. Сонымен қатар, бағалы қағаздар қордың
инструменті немесе құралы болып та есептеледі. Себебі тек сол құралды
пайдаланып, нақты құндылықтарға қол жеткізуге немесе сол құндылықтар бір
субъектіден екіншіге ауысуына болады. Сонымен бағалы қағаздар нарығы
капитал нарығының, яғни ақша және басқа материалдық құндылықтардың нақты
қызметін көрсетеді.
Өркениетті мемлекттерде экономикалық өрлеуді қаржыландырудың басты
жолы бағалы қағаздар нарығы болып табылады. Сонымен бағалы қағаздар нарығы
– шаруашылықты дамытудың басты құралы, экономикалық өрлеуді көп жағдайда
қаржыландырып ең оңай және ең қолайлы қаржы көзі.
Ұсынылып отырған курстық жұмыстың өзектілігі – агенттік бағалы
қағаздардың Қазақстандағы дамуы және оның экономикадағы рөлі туралы қарап
шығуға тырысамыз. Осы курстық жұмыста мен атақты ғалымдардың Сейітқасымов,
Көшенова, Ілиясов, Блеутаева және тағы басқа ғалымдардың өздерінің бағалы
қағазадар нарығы туралы көзқарастарын және көптеген еңбектерін,
әдебиеттерін қолданып, экономист-ғалымдардың мақалаларын талдап жалпы осы
курстық жұмыстың мазмұнын аштым.
Курстық жұмыстың негізгі мақсаты – бағалы қағаздар нарығының теориялық
және методологиялық негіздерімен қатар оның жоғарыда аталған ұйымдық-
экономикалық құрылымдарының нарықтық экономикадағы маңызын көрсету. Яғни,
негізгі қойған мақсатым – барлығына түсінікті болатындай бағалы қағаз
туралы толығырақ мәлімет беру және экономикадығы рөлін көрсету.
Курстық жұмыстың міндеті:
1) Бағалы қағаздар нарығының мәнін, мазмұнын және экономикадағы рөлін
анықтау;
2) Қазақстандағы бағалы қағаздардың түрлерін қарастыру;
3) Еліміздегі бағалы қағаздардың ерекшелігін білу;
4) Трансфер-агенттік желіні енгізу туралы қарастыру;
5) Қазақстандағы бағалы қағаздарды даму жолдарын талдау.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспе, негізгі бөлім және
қорытындыдан тұрады. Жұмыстың бірінші тарауында бағалы қағаздар нарығы
туралы жалпы мәлімет, жіктелуі, түрлері, мәні мен мазмұнын және
экономикадағы рөлі туралы қарастырылады. Ал екінші тарауында Қазақстан
Республикасындағы трансфер-агенттік желіні енгізу және бағалы қағаздарды
дамыту туралы толық мәлімет ұсынылады. Берілген суреттер арқылы бағалы
қағаздардың іс тәжірибесін жылдам игеруіне септігін тигізеді.
БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ТЕОРИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ, МӘНІ, МАЗМҰНЫ, РӨЛІ, ЖІКТЕЛУІ ЖӘНЕ
ТҮРЛЕРІ
1.1 Бағалы қағаздар нарығы: мәні мен мазмұны, экономикалық рөлі
Бағалы қағаздар нарығы қаржы-қаражат нарығының құрамдас бөлігі
болады. Қаржы нарығын келесі түрде жіктеуге болады:
1. Қарыз-қаржы нарығы,оның ішінде: қайтару мерзімі бір жылдан кем,
қысқа мерзімдік қарыздар айналымы – ақша нарығы деп аталады.
2. Капитал нарығында бағалы қағаздар нарығын жеке қарастыруға болады.
Капитал айналымы ақша формасындағы капиталдар айналымынан және бағалы
қағаздар айналымынан тұрады. Қаржы капиталын банк несиесі ретінде алуға
болады, немесе бағалы қағаздарды шығарып алуға болады. Яғни, капиталдар
нарығы - ақшалай капитал нарығынан және бағалы қағаздар нарығынан тұрады.
Бағалы қағаздар нарығы, өз кезегінде, бағалы қағаздардың бастапқы
және қайталама нарық түрлеріне бөлінеді. Бастапқы нарықта алғашқы
шығарылған қағаздар инвесторларға сатылады. Қайталама нарықта бұрынғы
шығарылған бағалы қағаздар сатып алынады және қайта сатылады.
Бағалы қағаздар екі түрлі әдіспен ұйымдастырылған. Біріншіден, жоғары
деңгейде орталықтандырылған арнайы қаржы-делдалдық құрылымдарда, қор
биржаларында әлемдегі ең ірі корпорациялардың қағаздары тіркеліп сатылады,
екіншіден, еркін айналымдағы бағалы қағаздар биржадан тыс нарық жүйесінде
сатылады.
Бағалы қағаздар нарығы экономиканың барлық субъектілерінің өздеріне
қажетті ақша ресурстарын алуына кең мүмкіндіктер жасайды және алудың жолын
жеңілдетті. Ол нарықтық экономикадағы көптеген стихиялы түрде өтіп жатқан
процесстердің реттеушісі болып табылады. Бұл әсіресе күрделі жұмсалымдарды
инвестициялау процесіне қатысты.
Осы күнгі ұйымдастырылған және жан-жақты заңдастырылған нарықтық
шаруашылық жүйесіндегі бағалы қағаздардың орны ерекше. Бағалы қағаздар
дегеніміз – иеленушілеріне мүліктік құқықтар және белгілі бір ақша
сомаларын алуға құқық беретін ақшалай немесе тауарлай құжаттар. Бағалы
қағаздар нарық шаруашылығы жүйесінде ақшаны жұмылдыру, жұмсау және
айырбастау процесіндегі ыңғайлы әрі тиімді құрал рөлін атқарады. Халыққа
белгілі бір кәсіпорынның табыстарына ортақтасуға мүмкіндік бере отырып,
бағалы қағаздар іскерлік белсенділікті арттыра түседі және ұлттық байлықты
басқаруды жеңілдетеді.
Бағалы қағаздардың айналысқа шығарылуы әдетте нақтылы шаруашылық
келісімшарттарға негізделеді.
Бағалы қағаздар бойынша олардың иелеріне дивидендтер немесе пайыздар
түрінде табыстар төлеу, сондай-ақ бұл құжаттардан туындайтын ақшалай немесе
өзге құқықтарды басқа тұлғаларға беру мүмкіндігі қарастырылады.
Бағалы ерекше тауар ретінде өмір сүреді, оның өзінің оған тән онда
жұмысты ұйымдастыру мен ережелері бар нарығы болуы тиіс. Алайда бағалы
қағаздар нарығында сатылатын тауарлар өзгеше тауар болып табылады, өйткені
бағалы қағаздар – бұл меншік титулы, табысқа құқық беретін құжаттар, бірақ
нақты емес капитал. Бағалы қағаздар нарығының оқшаулануы тап олардың осы
қасиетімен айқындалады және нарық бағалы қағаздарды бір иеленушінің басқа
иеленушіге көп жағдайларда еркін және оңай беруімен сипатталады [1, 440-
444бб.].
Бағалы қағаздар нарығының жұмыс істеуі елдің экономикасында жалған
емес нағыз дербестігі бар меншік иелерінің болуымен объективті түрде алдын
ала анықталады. Тек осындай тәуелсіз меншік иелері ғана бағалы қағаздар
нарығында қаржы ресурстарына деген сұранымды көрсете отырып әрі оларды әр
түрлі шығындарға тиімді етіп жұмсауға бағыштай отырып, сауда мәмілелерін
жасай алады. Сонымен бірге бағалы қағаздар нарығының жұмыс істеуі тиісті
құқықтық негіздерсіз де мүмкін емес.
Қаржы нарығындағы сансыз көп бағалы қағаздар күнделікті айналымға
шығады. Басқаша айтқанда, бағалы қағаздар нарығында сату-сатып алу
операциялары тәулігіне 24 сағат тоқтаусыз жүріп жатады. Бұл осы күнгі,
нарықтың ең икемді еркін бәсекелі нарық жүйесіне жатады. Бұл нарыққа ену
де, одан шығып қалу да басқа нарық түрлеріне қарағанда оңай, кедергісіз.
Осы күнгі байланыс жүйесі, компьютерлік технология бұл нарықтың
мүмкіншілігін және ауқымын шексіз етеді.
Ақша-қаржы нарығы, оның ішінде бағалы қағаздар нарығы информацияға
негізделген. Информациялық технология арқылы қоғамға шығарылған бағалы
қағаздардың сатылуы мен сатып алынуы бір жерге шоғырланады, соның
нәтижесінде ең толық көлемдегі нарықтық ұсыным мен сұраным, бағалы
қағаздардың курстары қалыптасады. Бағалы қағаздардың курстары нарықта
қалыптасқан сұраным мен ұсыным көлемдерінің арақатынасын көрсетеді.
Банк процестері мен бағалы қағаздар курстары өзара байланысты келеді;
сондықтан, бірі екіншісіне ықпал жасайды. Мысалы, банк проценті өскен
болса, онда банктен несие алу қиындайды. Сондықтан, бағалы қағаздар ұсынысы
артады, олардың курстары төмендейді. Мемлекет банк процентіне ықпал жасай
отырып, жалпы бағалы қағаздар нарығына да ықпал жасайды. Немесе, Ұлттық
банк бағалы қағаздар нарығына шығып та оны тікелей реттейді. Бағалы
қағаздар нарығын реттеу мемлекеттің инвестициялық саясатына сәйкес
жүреді.
Бағалы қағаз нарығының субъектілерінің қатынастары экономикалық –
құқықтық механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі
ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен
шектеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің төлем айналымында
маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі
жүзеге асырылыды. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық
шаруашылығының ен тиімді саласына жіберіледі, яғни оларды нарық жүйесіндегі
ең өміршең субъектілер ғана ала алады.
Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар
қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтін құқықтық
ережелерімен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды.
Мұндай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру
қажеттілігі туындаған кезде, яғни 90-шы жылдардың басында құрыла бастады.
1990 жылдың басынан экономикалық тәжірбиесі дәлелдегеніндей
шаруашылықты жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің жєне оны
одан әрі дамытудың басты құралы - бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат.
Бағалы қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік
құқын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті
акционерлік қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері – халықтың меншігіне
айналдыру мүмкін. Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән қаржы институттары
жүйесі қалыптасып, оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып
және инвестициялық қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады. Қазіргі
өндірістің жалпы құлдырап, қысқаруы кезінде мемлекеттік жалпы ұлттық
өнімдегі өндірістік инвестицияның үлесін арттыру бағалы қағаздар нарығының
потенциалды қорларын пайдаланбай іске асуы мүмкін емес.
Акция шығару осы ресурстарды шектеусіз алуға мүмкіндік туғызса, ал
облигация шығару ақша ресурстарын, оларды банктерден алудан гөрі, тиімді
жағдайда алуға мүмкіндік береді. Мемлекет бюджет кемшілігін толтыру
мақсатында да ақша белгілерін эмиссияламай, мемлекеттік бағалы қағаздар
шығарумен шұғылданады.
Өркениетті мемлекеттерде экономикалық өрлеуді қаржыландырудың басты
жолы бағалы қағаздар нарығы болып табылады. Бағалы қағаздар нарығының
күрделі ұйымдық – экономикалық жүйесі көптеген өзара байланысты
элементтерден тұрады:
- эмитенттер, яғни әртүрлі бағалы қағаздар шығаратын шаруашылық
субъектілері;
- инвесторлар, яғни уақытша бос ақша иелері – заңды және жеке тұлғалар;
- бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары: брокерлер, дилерлер,
инвестициялық басқарушылар, маркетмейкерлер;
- инвестициялық компаниялары, сақтандыру компаниялары, зейнетақы
қорлары және т.б. қорлары;
- қор биржаларды, депозиттік, клирингтік және басқа бағалы қағаздарды
тіркейтін, сақтайтын ұйымдар.
Осы күрделі құрылымдардың қызметін ұйымдастыратын, басқаратын және
реттейтін заңдар мен ережелер және мемлекеттік органдар қажет.
Айтылған мәселелердің барлығы мемлекетіміздің экономикалық дамудың
бүгінгі кездегі сатысында Қазақстан халқының жас буыны алдында жаңа, тіпті
ерекше бағыт, яғни бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы
операцияларды меңгеру және құқықтық білімді, математикалық және
бағдарламалық жағынан қамтитын және жинақтаған дағдыны ұғынуды талап ететін
күрделі де қиын кәсіпшілік. Сонымен бірге өткен тәжірбиені зерттеп және өз
мемлекетіміздегі қазіргі қажеттілікті ескеріп, бағалы қағаздар нарығы
туралы қарастырлады. Қaзipгi кезде Республикада бағалы қағаздар нарығы
қалыптасу шағында. Оның даму жолында алғашқы ic-шаралар жургізуде.
Бюджеттің кемшілігін толтыру мақсатында мемлекет бұрынғыдай ақша белгілерін
шығармай, оның орнына мемлекеттік бағалы қағаздар, мысалы мемлекеттік қысқa
мерзімді вексельді шығара алады. Алайда, бағалы қағаздар нарығының дамуы
жолында шешуін талап ететін экономикалық және әлеуметтік-психологиялық
мәселелер көп кездесті. Соның ішінде экономикалық мәселелерге тоқтайтын
болсақ:
а) нарықты реттейтін механизмнің жоқтығы;
ә) бағалы қағаздар нарығын дамытатын бірыңғай көзқарас жүйесінің жоқтығы;
б) заңдардың мүлтіксіз орындалмауы;
в) салымдарды тіркеу жүйесінің жоқтығы;
г) бағалы қағаздар нарығының материалдық техникалық негізінің аздығы;
д) нарық инфрақұрылымы өсу деңгейінің төмендік жатады.
Ал, әлеуметтік-психологиялық мәселелерге тоқтайтын болсақ, олар бағалы
қағаздар нарығында мамандандардың аздығы мен халықтың инвестициялық
белсенділігінің төменгі деңгейлігі жатады. Бұл мәселелер халықтың басым
көпшілігінің бағалы қағаздар нарығының мәнін түсінбеушілігі мен инвестиция
беруге психологиялық дайындығының жоқтығынан туындайды.
Дүниежүзілік нарық тарихында бағалы қағаздар нарығының негізгі үш
үлrici (моделі) бар. Олар:
1. Банктік үлгi - онда бағалы қағаздар нарығы механизмі арқылы
банктер қаржы қорларын бөледі (мысалы, бұл үлгі Германияда, Австрияда,
Бельгияда көп тараған). Бұл үлгi бойынша экономиканы инвестициялау мен
мемлекеттік бюджет кемшілгін жоюды банктер өз міндетіне алады.
2. Банктік емес үлгі немесе нарықтық үлгі — онда бағалы қағаздар нapығы
механизмі арқылы қаржы қорын бөлумен банк емес мекемелер шұғылданады
(мысалы, АЌШ-та, Ұлыбританияда, Малайзияда, Пәкістанда, Сингапурда). Бұл
үлгі бойынша бағалы қағаздар нарығы демократиялық жолмен өркендейді.
Қаржының негізгі бөлігі жеке тұлғалардың ақшасы. Ол банктен алған ақшаға
қарағанда "арзан" ақша.
3. Аралас үлгі — онда бағалы қагаздар нарығы механизмі арқылы қаржы
қорын бөлумен банктер де, банк емес мекемелер де шұғылданады (мысалы,
Жапонияда).
Еліміздің бағалы қағаздар нарығының epeкшелігi - кіші және жалпы
жекеменшіктендіру механизмі арқылы меншік қатынастарын өзгертуге жеке
инвесторлар мен өз мемлекетіміздің әрбір азаматын қатыстыру. Соның
нәтижесінде жекеменшіктендіруге банк жүйесі қатынасқан жоқ. Дүниежүзілік
тәжірбие дәлелдегендей банктер бағалы қағаздар нарығында жеке үстемдік
(монополизация) роль атқарады. Дәл осы жағдай көпшілік мемлекеттердің
бағалы қағаздар нарығының банктік үлгісінен бас тартуына әкеп соқтырды.
Сондықтан еліміздігі экономикалық өзrеpic әлеуметтік бейімделген бағалы
қағаздар нарығын құруға негізделгені дұрыс. Отандық бағалы қағаздар
нарығының құрылуына әрбір азаматтың қатысуына мүмкіндік берген жөн. Дәл
осы мүмкіндіктерді бағалы қағаздар нарығының банктік емес үлгісі яғни
немесе нарықтық үлгісі іске асыра алады деген ойлар бар.
Бағалы қағаздар нapығының нарықтық үлгісінің банктік үлгіден
айырмашылықтары мыналар:
- нapықтa акционерлік капитал үлгісінің көптiгi;
- үлестік бағалы қағаздардардың қарыздық қағаздардан көптігі;
- өндірісті қаржыландырудағы тура банктік несиенің аздығы;
- нарықтағы банк емес мекемелердің көптігі.
Бұлардан басқа мемлекетіміздің бағалы қағаздар нapығының нapықтық
үлгісін таңдап алуға себепші болған үш фактор бар. Олар:
Бірінші өндірісті өркендету үшін шығарылып сатылған акциядан түскен
aқшa - ол "арзан" aқшa. Өнеркәсіп өндірісін акционерлік қоғам етіп қайта
құру - өндіpіcті ұйымдастырудың ең тиімді формасы. Себебі акционерлердің
де, онда қызмет істеп жүргендердің де мүддесі шешедi.
Екінші әлі көп yaқытқa дейін еліміздің нарығында өндіріс саласын өз
активтері мен (қаржыларымен) инвестициялайтын отандық ұйымдар болмайды.
Сондықтан мемлекеттік меншікті жалпы жекеменшіктендіру арқылы халықты
кәсіпорын басқаруына тарту жақын арада бұл механизмді пайдалануға мүмкіндік
береді.
Үшінші саясат факторы — дуниежүзіндегі сияқты, елімізде бос ақша
көздерінің нeгiзri иесі – халық. Жекеменшіктендіру купондары apқылы әрбір
адамды акционерлік қоғамның меншік иесі болу құқын жүзеге асыру-бүгінгі
кездегі ең кезекті саясат (халықтың социалистік менталитетін есептегенде).
Сонымен Қазақстанның қалыптасып келе жатқан бағалы қағаздар нарығының
үлісіне факты бірыңғай көзқарас жоқ. Сондықтан бағалы қағаздар нарығына
уақыт талабына сай әлі де біраз өзгерістер енгізілуі мүмкін [2].
1.2 Бағалы қағаздар нарығының жіктелуі және түрлері
Бағалы қағаздар бірнеше түрлі болып жіктеледі: біріншіден,
түсіретін кірісіне; екіншіден, эмитенттің сипатына; үшіншіден, айналым
мезгілі мен айналым жеріне байланысты.
1. Кіріс төлеу жөнінен қарызды және үлесті бағалы қағаздар болып
екіге бөлінеді. Қарызды бағалы қағаздар бойынша кіріс нақты процентпен
төленіп, ал қарыздың күрделі негізгі бөлігін келешекте белгіленген уақытта
өтеу көзделеді. Үлесті бағалы қағаздар немесе оны акция деп атайды. Акция
оны иемденушінің корпорация мүлігіндегі үлесін көрсетеді және иемденушіге
шектеусіз уақыт бойы дивиденд түрінде кіріс түсіреді. Ал бағалы қағаздардың
басқа түрлері қарызды және үлесті түрлерінен туындайды.
2. Бағалы қағаздар шығарушысы жөнінен де жіктеледі. Олардың
эмитенттері мемлекет, жергілікті әкімшілік, корпорациялар, қаржы
институттары және тағы басқа заңды тұлғалар болуы мүмкін. Эмитенттеріне
байланысты үлесті және қарызды бағалы қағаздар төмендегідей түрге бөлінеді:
1) Қазыналық немесе үкімет атынан Қаржы Министрлігі шығарған бағалы
қағаздар. Себебі оның төлемін мемлекеттік бюджеттің қаржысы қамтамасыз
етеді. Бұл бағалы қағаздардың көп тараған түрлері қазыналық облигациялар.
Мемлекеттік меншіктегі кәсіпорындары да көбіне облигация түріндегі бағалы
қағаздарды шығарады.
2) Жергілікті әкімшіліктер мен олардың меншігіндегі кәсіпорын бағалы
қағаздары. Олардың төлемін қамтамасыз ететін жергілікті салықтар мен істің
жобасына үкіметтің берген дотациясы.
3) Қаржы институттары мен корпорациялардың, яғни ашық түрдегі
акционерлік қоғамдардың акция және облигация түріндегі бағалы қағаздары.
Оларды өндіріс, құрылыс, сауда, жол қатынасы кәсіпорындарымен қатар
коммерциялық банктер, сақтандыру және инвестициялық компаниялары, зейнетақы
қорлары шығарады.
4) Банктердің бағалы қағаздары – олар депозиттік сертификаттар, чектер
және бұдан да басқа банктің өзінің қарыз міндеттемелері.
5) Кәсіпкерлердің бағалы қағаздары - олар коммерциялық вексельдер,
фьючерстік шарттар және басқа коммерциялық қағаздар.
3. Бағалы қағаздар қай жерде сатылады деген сұраққа жауап бойынша да
жіктеледі. Сатылу жеріне байланысты ақша нарығындағы бағалы қағаздар 2
бөлінеді.
Ақша нарығы қаржы нарығының бір бөлігі, онда қысқа мерзімді бағалы
қағаздар сатылып және сатып алынады. Оның айналу мерзімі 1 күннен 1 жыл
аралығына созылады. Бұл нарыққа қазыналық вексельдер, депозиттік
сертификаттар және басқа коммерциялық қағаздар сатуға түседі. Оларды
шығарушылар әр түрлі жіктелу топтарына жатса да, олардың бәрі қарызды
бағалы қағаздарға жатқызады.
Капитал нарығына 1 жылдан астам уақытта шығарылған бағалы қағаздар
түседі. Олар үлесті де, қарызды да бағалы қағаздар болуы мүмкін. Олардың
эмитенттері де әр түрлі: мемлекет, жергілікті әкімшілік, корпорациялар,
қаржы институттары және тағы басқалар.
Айта кететін бір жәйт, бағалы қағаздардың кейбір түрі қысқа мерзімге
яғни 1 жылға дейін айналымда болса да капитал нарығында жүреді. Мысалы,
опцион [3, 24-27бб.].
Қазақстан аумағында бағалы қағаздар нарығында айналысқа мынандай
түрлеріне рұқсат етілген: акциялар, облигациялар, банк сертификаттары,
вексельдер және бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссияның шешімдеріне
сәйкес бағалы қағаздар деп танылған бағалы қағаздардың басқа түрлері де
жатады. Қазақстанда шығарылатын бағалы қағаздар екі категорияға:
мемлекеттік және корпоративтік деп бөлінеді. 1996 ж. бағалы қағаздар
нарығында 113 компания жұмыс істеді. Қазіргі кезде бұл көрсеткіш 2-3 есе
өсті.
1-кесте. Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздардың түрлері
бағалы эмитент Табыс түрі валютасы Номиналы төлеу
қағаздың уақыты
атауы
МЕККАМ ҚР үкіметі дисконттық KZT 100 3, 6, 9 ай
МЕОКАМ ҚР үкіметі проценттік KZT 1000 2, 3 жылда
МЕИКАМ ҚР үкіметі проценттік KZT 1000 3 айда
НБРК НОТАСЫ ҚР үкіметі дисконттық KZT 100 90 күнге
дейін
МЕКАВМ ҚР үкіметі дисконттық USD 100 3,6,9,12 ай
НСО проценттік KZT 1000 1 жыл
Евроноты үкімет проценттік USD 1 3 жылдан көп
Қайнар көзі: http:referat.kais.kz
2007 жылдың алғашқы 8 айдың операциялардың жалпы көлемі Қазақстан қор
биржасында (KASE) нарықтың барлық секторларында, Алматы қаласының өңірлік
қаржы орталығын қоса алғанда 210 243,2 млн. долларды, 25 898,6 млрд.
теңгені құрады. 2006 жылмен салыстырғанда операциялар көлемі 2,44 есе,
доллармен есептегенде 2,41 есе өсті.
2007 жылдың тамызында Қазақстан қор биржасында барлық операциялардың
көлемі алдыңғы аймен салыстырғанда 16,3 %-ға өсті және 31 355,3 млн.
долларды құрады. Теңге баламасында өсу 19,2 %-бен бағаланады, ал қор
операцияларының көлемі 3 921,6 млрд теңгені құрайды.
2-кесте. 2007 жылдың қаңтар-тамыз айларының биржа нарығындағы мемлекеттік
және мемлекеттік емес бағалы қағаздардың басты операторлары
Компаниялар Саудадағы
позициясы Компаниялар үлесі %
1 АҚ Банк Туран Алем 16,2
2 АҚ Казкоммерцбанк 9,5
3 АҚ Қазақстанның халық жинақ банкі 9,0
4 АҚ АТФ Банк 7,4
5 АҚ Альянс Банк 5,5
6 АҚ Банк ЦентрКредит 4,4
7 АҚ Банк Каспийский 4,3
8 АҚ Алматы Инвестмент Менеджмент 4,1
9 АҚ Темірбанк 3,7
10 АҚ ТуранАлем Секьюритис 3,4
Қайнар көзі: Валерий Хегай. KASE 2007 жылдың тамыздағы және 8 айдың биржа
нарығындағы мемлекеттік және мемлекеттік емес бағалы қағаздардың басты
операторларын анықтап берді ИРБИС, 03.09.07.
2007 жылдың тамызында қор биржасындағы мемлекеттік бағалы қағаздарды
сату-сатып алу операциялары бойынша 143 келісім тіркеліп, жалпы сомасы
188 170,2 млн. теңгені немесе 1 498,6 млн. долларды құрады және қор
биржасының айналымында 4,8% болды [4, 10-11бб.].
2007 жылдың алғашқы 8 айы бойынша мемлекеттік және мемлекеттік емес
бағалы қағаздардың секторында Қазақстан қор биржасының өте белсенді
мүшелері 2-кестеде көрсетілген. Осы уақыт аралығында келісімдердің
қорытындысы бойынша барлығы, Ұлттық Банкті санамағанда, 67 компания қатысты
[4, 20б.].
Банктің инвестициялық операция жүргізетін бағалы қағаздары екі топқа
бөлінеді:
1) Мемлекеттің бағалы қағаздары;
2) Корпоративтік бағалы қағаздар.
3-кесте. ҚР-дағы мемлекеттің бағалы қағаздарының түрлері
Түрі Шығару мақсаты Орналастыру Айналыс Номинал
тәсілі мерзімі құны
1 2 3 4 5
Ұлттық банктің қысқаАйналыстағы ақша Аукционсату 7 күннен 100 теңге
мерзімді нотасы массасын реттеу 90 күнге
дейін
Ұлттық банктің Еркін өзгермелі Ноталар 35 күн 100 АҚШ
арнайы валюталық валюта бағамына портфелін доллары
нотасы өтуге байланысты жинақ
жинақ зейнетақы зейнетақы
қорларымен қорларымен
айырбастау айырбастау
Арнайы валюталық Жинақ зейнетақы Мемлекеттік 5 жыл 100 АҚШ
мемлекеттік қорлардың облигациялар доллары
облигациялар активтерін қорғау портфелін
(АВМЕКАМ) жинақ
зейнетақы
қорларымен
айырбастау
Мемлекеттің арнайы Ұлттық банкке Қайта рәсімдеу10 жыл 1000 теңге
қазынашылық Үкіметтің қарызын
міндеттемесі
(МЕАКАМ)
Мемлекеттің қысқа Республикалық Аукцион 3, 6, 9 100 АҚШ
мерзімді қазынашылықбюджеттің ағымдағы және 12 айдоллары
валюталық тапшылығын
міндеттемесі қаржыландыру
(МЕКАВМ)
Мемлекеттің Республикалық Аукцион 3 ай және 1000 теңге
индексацияланатын бюджеттің ағымдағы одан
қазынашылық тапшылығын жоғары
міндеттемесі қаржыландыру
(МЕИКАМ)
1 2 3 4 5
Мемлекеттің орта Республикалық Аукцион 2 және 3 1000 теңге
мерзімді қазынашылықбюджеттің ағымдағы жыл
міндеттемесі тапшылығын
(МЕОКАМ) қаржыландыру
Мемлекеттің қысқа Республикалық Аукцион 3, 6, 9 100 теңге
мерзімді қазынашылықбюджеттің ағымдағы және 12 ай
міндеттемесі тапшылығын
(МЕККАМ) қаржыландыру
Мемлекеттік ішкі Республикалық Жазылу жолымен364 күн 1000 теңге
займдық ұлттық жинақбюджеттің ағымдағы
облигациялар (ҰЖО) тапшылығын
қаржыландыру
Қайнар көзі: Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие. 2-ші басылым, қайта
өңделген және толықтырылған. – Алматы: ИздатМаркет, 2004. – 194 – 195бб.
Мемлекеттің бағалы қағаздары табыстылығына қарай үш түрге бөлінеді:
- Дисконттық, мұндай бағалы қағаздар алғашқы нарықта ннвесторларға
жеңілдікпен (номиналдық құнынан төменгі бағамен) сатылып, номиналдық құны
бойынша өтеледі.
Мысалы, 91 күнге шығарылған, номиналдық құны 100 теңге тұратын
дисконттық бағалы қағазды 75 теңгеге сатып алсаңыз, онда одан мынадай табыс
аласыз:
100 – 75 = 25 теңге немесе 25 теңге : 75 теңге (бастапқы салынған
инвестиция) х 100 % = 33,3 %
Сонымен қатар, егер 91 күнге салсаңыз, онда бір күндік табыс: 33,3% :
91 күн = 0,659 % х 364 күн = 133,19 % тең.
- Купондық, яғни номиналдық құнына пайызбен бейнеленген табыс әкелетін
бағалы қағаздар. Купон мерзіміне қарай жылына 2 – 4 ретке дейін төленеді.
- Аралас, яғни купон және дисконт түрінде қатар табыс әкелетін бағалы
қағаз. Бұл жағдайда инвестор банктің табысы екі көзден: дисконт түріндегі
және купон мөлшерлемесі түріндегі табыстардан қүралады.
Сонымен қатар активтерінің бір бөлігін өтімді корпоративтік бағалы
қағаздарға да орналастыруда. Корпоративтік бағалы қағаздарға мыналар
жатады:
- акциялар;
- облигациялар;
- депозиттік және жинақ сертификаттары;
- ипотекалық куәліктер;
- депозитарлық қолхаттар
Осылардың ішінде инвестициялау операциялары акциялар мен
облигацияларға байланысты көп болады. Ал қалғандарының нарығы әлі өз
деңгейінде дами қойған жоқ [5, - 193 – 196бб.].
Қор нарығы дегеніміз не? Бұл бағалы қағаздар айналымында жүретін
қаржы нарығының бөлігі. Қазақстан нарығындағы бағалы қағаздар қатарына ҚР
Үкіметі мен шаруашылық субъектілер акциялары мен облигациялары жатады.
Акция - шаруашылық субъектінің бағалы қағаздары. Ол негізінен аталған
субъектінің дивидент түрінде пайда табуына, акционерлердің жалпы отырысында
дауыс беруге және ликвидация кезінде субъекті мүлігінің бір бөлігіне құқық
береді.
Облигация - борыштық бағалы қағаз түрі. Ол қоғамды басқаруға қатысу
құқығын бермегенімен, купон не дисконт түрінде сыйақы алуға кепілдік
береді.
Эмитентке байланысты бағалы қағаздар мемлекеттік, муниципалдық және
ұжымдық болып бөлінеді. Мемлекеттік бағалы қағаздар Қаржы Министрлігі мен
ҚР Ұлттық Банкі бастаған ҚР Үкіметімен эмиссия жасайды. Муниципалдық бағалы
қағаздар жергілікті атқарушы органдар арқылы шығарылады. Ал, ұжымдық бағалы
қағаздар түрі болса, шаруашылық субъектілерімен шығарылады.
Жалпы, бағалы қағаздар ресурстарды тарту құралы боп саналады. Акциялар
акционерлік капиталды ұлғайтады. Ал, облигациялар айналым капиталын
арттырады не белігілі бір мақсатты бағдарламаларды өткізу үшін эмиссия
жасайды. Мемлекеттік облигациялар - мемлекеттік қарыз формасы. Бұл жағдайда
мемлекет бюджет дефицитін жабу, түрлі мақсаттық бағдарламаларды өткізу және
зейнетақы қарыздарын өтеу үшін қайтарымды және ақылы негізді ресурстар
тартады. Ұжымдық облигациялар дегеніміз - эмитенттердің тұрғысынан
қарағанда, облигацияларды шығару мен орналастыру барысында банктік несие
бойынша орта нарықтық ставкадан төмен белгілі бір ставкамен, белгілі бір
уақыт аралығына ресурстар тартылатын банктік несиенің баламасы. Ал,
инвестициялау үшін қажетті ресурстары бар тұлғалар, яғни, инвесторлардың
пікірінше облигациялар дегеніміз, бағалы қағаздарды сатып алу жолымен артық
ресурстарды уақытша салынып, бағалы қағаздар өтелім мерзімі аяқталғанша
немесе инвесторлар үшін кез-келген тиімді уақыт ішінде сатуға қолайлы
банктік депозит баламасы.
Шығарылуына қатысты бағалы қағаздар құжаттық және құжаттық емес болып
екіге бөлінеді. Құжаттық бағалы қағаздар бланк, сертификат үлгісімен қағаз
түрінде жасалады. Ал, құжаттық емес бағалы қағаздар электронды түрде. Яғни,
кез-келген тұлғаның бағалы қағаз иесі екендігі оның шотының жазбаша үлгісі
арқылы анықталады. Құжаттық емес қағаздарды сатусатып алу кезінде сатушы
мен сатып алушының электрондық шотында қажетті жазбалар тіркеледі. Бұл әдіс
бүгінгі таңда өте кеңінен тараған.
Жалпы, бағалы қағаздар нарығындағы инвесторлар жеке және заңды
тұлғалар.
Қор нарығындағы кәсіби делдалдар - брокерлік және дилерлік қызмет
көрсету лицензиясы мен биржа мүшесі болып табылатын білікті мамандардан
тұратын арнайы штаты бар кәсіби қатысушылар, яғни брокерлер мен дилерлер.
Брокерлік қызмет - бағалы қағаздарды сатып алу операцияларын жүзеге асыру,
клиенттік тапсырыс негізінде клиент мүддесі мен өз атынан бағалы қағаздарға
кепілдік ретінде қаражат қорын тартып, орналастыру, бағалы қағаздарды жасау
мен орналастыру жолымен қаржыландыруды ұйымдастыру, сонымен қатар бизнестің
бірігу мен сіңу мәселесі бойынша кеңес беру. Жалпы брокерлер мен оның
клиентінің арасындағы өзарақатынас брокерлік келісім шарт арқылы
жүргізіледі. Брокерлік келісім шарт негізінен жалпы және бір реттік болуы
мүмкін. Брокерлік келісім шартта жекелеген операциялар клиент тапсырысы
негізінде жүзеге асырылады. Яғни, брокер клиент талабын барынша орындауға
күш салады. Брокер өз клиентіне барлық сұрақтар бойынша кеңестер мен
ұсыныстар бере отырып, өзге клиенттердің жасақан мәмілелерін құпияда
сақтайды [6].
Қазақстандағы бағалы қағаздардың түрлері:
АКЦИЯ – бұл акционерлік қоғамның жарғылық капиталына үлес қосқандығын
куәландыратын және басқару ісіне қатысуға құқық беретін, сондай-ақ иесіне
табыс әкелетін бағалы қағаз [7, 91б.].
Акция берілген анықтаманы таратып айтар болсақ, акция ұстаушы мынандай
құқықтарға ие болады:
1. акционерлік қоғамның жылдық таза пайдасынан дивиденд ретінде үлес алып
отырады,
2. акционерлер жиналысында дауыс беру арқылы акционерлік қоғамды басқару
ісіне қатысады,
3. акционерлік қоғам таратылған жағдайда жалпы капиталға қосқан қаржысына
қарай мүліктік үлес алады.
Акциялар ұстанушыға арналған акция және атаулы акция болып бөлінеді.
Ұстанушыға арналған акция тіркеуді қажет етпейді, олар еркін түрде
сатылады. Акциялардың пайда болуы меншіктің корпоративті формасының
қалыптасуына байланысты. Бұл меншік формасы ауқымының және оған қажетті
қаржының күрт өсуіне байланысты пайда болған. Өте ауқымды да ірі жобаларды
іске асыру үшін жеке кәсіпкердің қаражат қоры жеткіліксіз болады. Ол үшін
көптеген жекелеген қаржыларды жұмылдырып жасау қажет. Соның нәтижесінде
акционерлік капитал және меншіктің корпоративтік түрі қалыптасады.
Қазақстанда акционерлік қоғамдар құру негізінен мемлекеттік
кәсіпорындарды акционерлік кәсіпорындарға айналдыру арқылы жүзеге асырылды.
Ол үшін кәсіпорын мүлкінің толық баланстық құнына есептелген акциялар
шығарылып, олар акция ұстаушылар арасында орналастырылған. Ал акциялардың
мемлекеттік пакетінің бөлігі купондық аукциондарда инвестициялық
жекешелендіру қорларына сатылуда.
Акция бірнеше түрге жіктеледі. Бір жағынан, бір акционерден басқа
біреуге беру тәсілі бойынша: атаулы және иесі ұсынушы болып екіге бөлінсе,
екінші жағынан, корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы бойынша – жай және
артықшылықты акция деп екіге бөлінеді.
Атаулы акция - оның иесі акцияда аты-жөні жазылған және акционерлер
реестрінде тіркелген тұлға. Акционерлер кітабында қанша және қай уақытта
алғандығы туралы жазылған акция иесі ғана акционер деп есептеледі.
Ұсынушыға арналған акция - иесінің аты-жөні корпорация кітабында
тіркелмеген акция. Кітапта ұсынушыға арнап шығарылған акцияның жалпы саны
ғана көрсетіледі.
Жай акцияларды иеленушілердің корпорацияның тапқан пайдасының
мөлшеріне байланысты дивидендтер алу құқы, жиналыстарда дауыс беру арқылы
корпорацияны басқаруға қатысу құқы және корпорация жабылып қалған уақытта
несие берушілермен есеп айырысқаннан кейін мүліктің бір бөлігін алу құқы
бар.
Артықшылықты акциялар немесе преференционалды – меншік туралы ерекше
сертификат. Олар корпорация пайдасының деңгейіне қарамастан белгіленген
мөлшерде неғұрлым нақты дивиденд төленуін қамтамасыз етеді.
Преференционалды акция дауыс құқын бермейді.
ОБЛИГАЦИЯ – оның иесінің ақшалай қаражат салғандығын
куәландыратын және эмитенттің осы қаражат сомасы (номиналдық құны) мен
пайызды қайтарып беру туралы міндеттемесін растайтын бағалы қағаз.
Қазақстандағы айналыста жүрген облигациялар табыстылығына қарай екі
түрге бөлінеді:
- Купондық облигация – инвестор банкке пайыз мөлшерлемесі формасында,
яғни алты айда немесе жылына бір рет табыс әкелетін түрі;
- Дисконттық облигция – инвестор банктің облигацияны шығарушыдан
номиналдық құнынан төменгі бағада сатып алып, оны құнымен қайта сату
арасындағы айырма түрінде банкке табыс әкелетін түрі.
Мысалға, облигацияның ағымдағы бағасы 100 теңге, купон мөлшерлемесі –
10 %, онда облигацияның ағымдағы табысын мынадай түрде есептеуге болады.
Купон баға х 100 = 10 100 х 100 = 10 %.
Егер облигация бағасы өсіп, 150 теңгені құраса, онда ағымдағы табыс:
10 150 х 100 = 6,66 % [7, 92б.].
Облигация мерзімдік қарыз міндеттемесі болғандықтан оның кепілі
болып эмитенттің жалпы кепілдігі саналады. Ол кепілдік – эмитенттің
банкротқа ұшырап, өз міндеттемесін орындай алмаған кезінде – корпорация
мүлігінің бір бөлігін иемденуге облигация ұстаушының құқы. Облигация да
акция сияқты корпорацияны инвестициялаудың ең маңызды көзі. Облигацияда
бірсыпыра элементтер көрсетіледі: номиналы, купондық мөлшер, өтеу туралы
нұсқау, эмиссия шарты қамтамасыз етілуі, рейтингі.
НОМИНАЛЫ - облигацияның бетінде көрсетілген ақша сомасын айтады.
Оны облигация иесі өтелу мерзімі келгенде алады.
КУПОНДЫҚ МӨЛШЕР - жыл сайын эмитент төлейтін облигацияның номинал
құнына байланысты келісілген сыйақы – төлем. Жыл сайынғы купондық мөлшері
бөлініп төленуі мүмкін, мысалы жарты жылда бір рет немесе тоқсан сайын бір
рет.
ӨТЕУ КҮНІ - компанияның сатып алушыға облигация номималына тең
соманы қайтарып және сыйақы төлеуді тоқтататын күнтізбектегі күн.
ЭМИССИЯ ШАРТЫ - ашықтан-ашық облигация шығару мәселесі.
Ол қарыз алушымен траст компаниясының шарты бойынша шығарылады. Траст
компаниясы корпорацияның инвесторлары алдында оның кепілі болып, облигация
ұстаушылардың мүддесін қорғап, эмитенттің өз міндеттемелерін орындауын
қадағалап отырады.
ӨТЕУ ТУРАЛЫ НҰСҚАУ - эмиссия шартындағы тармақ. Ол бойынша эмитент
облигацияның номиналдық құны және сыйақы төлейтін арнаулы қор құрады.
ҚАМТАМАСЫЗ ЕТІЛГЕН ОБЛИГАЦИЯЛАР - оларды шығарғанда кепілдікке
корпорация активтері немесе мүлігі саналады.
ҚАМТАМАСЫЗ ЕТІЛМЕГЕН ОБЛИГАЦИЯЛАР - жалпы кепілдігі бар, басқаша
айтқанда, эмитенттің жақсы атағымен шығарылған қарыз міндеттемесі.
ОБЛИГАЦИЯНЫҢ РЕЙТИНГІ - олардың инвестициялық сапасын арнаулы
фирмалардың бағалауы. Әлбетте, облигациялардың барлық шығарылған сериясы
бағаланбай, тек екінші нарықта кең көлемде сұранысқа ие болатындары ғана
бағаланады. Мысалы, АҚШ-та Стэндарт энд пур және Мудиз инвесторз
сервис компаниялары рейтинг анықтаумен шұғылданады [8, 235-237бб.].
2006 ж. 1-31 қаңтар аралығындағы облигацияларды орналастыру
қорытындылары туралы есептерді бекіткен заңды тұлғалардың тізбегі:
ТЕХАКАБАНК, Қазатомпром компаниясы.
Сонымен бірге облигация шығару корпорацияға қауіпті болғанымен, ол
өте арзан. Ұзақ мерзімде төленген дивидендтер сомасы жыл сайын төленген
сыйақы сомасынан әлде қайда көп болады деп ұйғарылады. Инвесторлар
көзқарасы бойынша акция шығару қауіптірек, демек облигация – тиімді.
Сондықтан тәуекелмен қосымша шығын шығарып алған акциялар жоғары пайда
түсіруіне көзі жетпесе оларды сатып алмайды. Сонымен, егер компания бағалы
қағаздардың екі түрін де қатар шығарса, онда акционерлерге төлейтін
төлемнен жоғары болады деген болжамға байланысты. 2005 жылы 4 тоқсанда
Агенттік жалпы көлемі 58400 млн. теңге мемлекеттік емес облигациялардың 16
шығарылымын, оның ішінде 4 ипотекалық шығарылымды тіркеді.
ВЕКСЕЛЬ - қарызды өтеудегі заңды түрде бекітілген төлем міндеттемесі.
Ол бағалы қағаз. Вексельді борышкер, яғни вексель иемденушіге береді.
Вексельдің мәні - несиеге алған белгілі бір соманы тауар сатып алушының
берген қарыз міндеттемесі. Республикадағы бағалы қағаздардың ең сенімдісі -
Қаржы министрлігі шығаратын 3 ай мерзімде өтелетін Мемлекеттік қазыналық
вексельдер. Банктер Мемлекеттік қазыналық вексельдерді 20-50 мың теңгеге
сатады және сатып алады.
Вексель - тауар-ақша қатынастарын және коммерциялық несиені дамытуда
ертеден келе жатқан еңбір басты қаржылық құралы. Вексель айналымы
экономикалық қатынастардың сан-алуан жүйесін қамти алады. Вексель нарығының
қызметі - қысқа мерзімді несие беру арқылы ақша қаражатын бөлу. Вексель
айналымының негізі - серіктердің бірін-бірі еркін таңдауымен және бірін-
бірі бақылауымен жасалатын несиелік келісім.
Қарыз міндеттемелерінен вексельдің үш түрлі айырмашылығы бар:
1. вексельдің дерексіздігі - қарызды қандай жағдайға, не мақсатқа
алғандығы көрсетілмейді;
2. даусыздығы - қарызды қандай жағдайға алғандығына қарамастан
міндетті түрде өтеу керек;
3. айналмалылығы - вексель иемденуші оны басқа адамдарға беруіне
болады [8, 240-242бб.].
Қолдану өрісіне қарай вексель 2 бөлінеді: жай және аудармалы вексель.
Жай вексельді төлеуші, яки вексель беруші жазады. Аудармалы вексель несие
берушінің қарыз алушыға вексельде көрсетілген соманы 3 кісіге төлеу
жөніндегі берген жазбаша үкімін айтады.
Бағалы қағаздардың өте көп басқа түрлері болады. Оларды әртүрлі
эмитенттер шығарады. Бағалы қағаздардың туынды түрлерінің бірі - варрант.
Варрант - ерекше бағалы қағаз. Ол корпорацияның айналымдағы бағалы
қағаздарына сатушының сатып алушыға меншік құқын беретін міндеттемесі.
Варрант - ұзақ мерзімді бағалы қағаз. Әдетте оны корпорация облигациялармен
және артықшылықты акциялармен қоса шығарады. Варрантты тек қарыз
міндеттемесінің эмитенті ғана шығарады.
Бағалы қағаздардың келесі тобына қаржы нарығы айналымындағы
мемлекеттік институттар және банктердің қарыз міндеттемелері жатады.Олар:
Қазыналық вексельдер - қаржы министрлігі шығаратын қысқа мерзімді
облигациялар. Олар мемлекеттің ішкі қарызын өтеу мақсатында шығарылады.
Депозиттік сертификат - ол эмитенттің мерзімді салымын алғандығын
куәландыратын банктік бағалы қағаз. Оның иесі ұсынушы адам.
Чек – ағымдағы шот иесінің чекті ұстаушыға белгілі бір ақшалай соманы
төлеу туралы немесе басқа ағымдық шотқа аудару туралы өзінің банкісіне
берген жазбаша бұйрығы.
Чектің мынадай түрлері бар:
ақшалай чек – банктен қолма-қол ақша алуға арналған төлем құралы;
атаулы чек – аударуға құқықсыз белгілі бір тұлғаның атына жазылады;
ордерлі чек – бір тұлғаның атына толтырылған, бірақ индоссамент
бойынша басқа бір тұлғаға беруге құқық береді;
мәлімдеуші чек – чекті мәлімдеушіге ондағы көрсетілген сомасы
төленеді;
есеп айырысу чегі – заңды тұлғалар арасында қолма-қолсыз есеп
айырысуларды қолданады;
жол чегі – туристік сапарларға арналған төлем құралы;
кепілдендірілген чек – банктің чекте көрсетілген соманы төлеуге
кепілдендіруін сипаттайтын төлем құралы [7, 56б.].
Опцион – шартқа енгізілген мерзімдік талапты көрсететін бағалы қағаз.
Ол бойынша екі жақтың біріне белгілі бір уақыттың ішінде келісілген ақыға
бағалы қағаздардың біраз мөлшерін сатуға немесе сатып алуға құқық беріледі,
ал екінші жақ, қажет болғанда, шартта белгіленген ақыға бағалы қағаздарды
сатуға және сатып алуға құқық міндеттенеді. Әдетте, опцион компанияның
өзінің жоғары лауазымды қызметкерлеріне тұрақты бағамен жай акция сатып алу
құқын беретін бағалы қағаз. Опцион – заңды түрде бекітілген стандартты
құжат. Онда сатылатын бағалы қағаздар саны көрсетіледі. Оның өлшемі лот деп
аталады, яғни 1 лотта 100 дана бір атаулы бағалы қағаз болады. Опционның
мазмұнында опциондық шартта бекітілген құқықтың орындалуы, яғни бағалы
қағаздарды сату немесе сатып алу күні және бағасы көрсетіледі [8, 248-
249бб].
Бағалы қағаздар қаржылық құжат болып табылады, бұл құжатты шығарушы
тұлға мен оның иесі арасындағы иелік ету немесе қарыз алу қатынастарына
куәлік ететін құжат. Вексельдер, чектер, акциялар, облигациялар, кепілдеме
қағаздары – бағалы қағаздар – қаржылық құжаттардың түрлері. Бағалы
қағаздардың ең көп тарағаны - акциялар мен облигациялар [9, 35-36бб].
Фьючерс – тұрақты табысты бағалы қағаздарды тұрақты бағада алдағы
уақытта жабдықтау контрактісі айтады.
Еркін нарықта нақты сатушылар мен сатып алушылар арасында контрактілер
жасауға ешкім тыйым салмаса да, фьючерстік мәмілелер негізінен биржада
жасалады. Ұйымдастыру қатынасындағы жүйе опционға ұқсас: клиент брокерлік
кеңсе арқылы бұйрығын береді, ол бұйрық залдағы тұрақты жұмыс жасайтын
өкілге жетеді, кейінгі оның орындалуы немесеорындалмауы нарықтағы нақты
жағдайға байланысты анықталады [10, 354б.].
1.3 Еліміздің бағалы қағаздар нарығының ерекшеліктері
Бағалы қағаздардың бір ерекшелігі ретінде олардың мүліктік сипатын
айтуға болады. Яғни бағалы қағаздар міндетті түрде оның ұстаушының қалайда
бір мүлікке құқылы екендігін куәландыратын белгілі бір жазбалар мен басқада
да белгілеулердің жиынтығы. Бұл белгілі бір тауар немесе нақты акция
сомасын алуға мүмкіндік береді. Сондай-ақ бағалы қағаздар белгілі бір
қоғамның, фирманың, кәсіпорынның, ұйымның меншігіне қатысуға және басқаруға
құқық береді [1, 443-444бб.].
Қазақстанның бағалы қағаздар нарығы ТМД елдерімен салыстырғанда,
құрылымы жағынан айрықша. Өйткені ТМД-ның өзге елдерінде бағалы қағаздардың
инвесторлар тобы коммерциялық банктер болса, Қазақстанда –зейнетақы
қорлары. Жалпы, Қазақстан ТМД елдері арасында бағалы қағаздар нарығының
дамуы жағынан алдыңғы қатарда тұр. Бүгінгі таңда Қазақстанның бағалы
қағаздар көлемі 6 млрд. долларды қамтып, еліміздің жалпы ішкі өнім
көрсеткішінен 19% асып түскен. Ал мұндай көрсеткіш осы күнге дейін ТМД-ның
бағалы қағаздар нарығында көрініс таппаған еді.
Қазір елімізде мемлекеттік, жергілікті және коммерциялық бағалы
қағаздар жұмыс істеп жатыр. Ал сыртқы нарықта Қазақстанның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
I БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ТЕОРИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ, МӘНІ, МАЗМҰНЫ, РӨЛІ, ЖІКТЕЛУІ ЖӘНЕ
ТҮРЛЕРІ
1.1 Бағалы қағаздар нарығы: мәні мен мазмұны, экономикалық рөлі
1.2 Бағалы қағаздар нарығының жіктелуі және түрлері
1.3 Еліміздің бағалы қағаздар нарығының ерекшеліктері
II ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТРАНСФЕР-АГЕНТТІК ЖЕЛІНІ ЕНГІЗУ ЖӘНЕ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫ
ДАМЫТУ
2.1 Қазақстанда почта-банк қызметінің қалыптасуы
2.2 Қазпочта АҚ базасында трансфер-агенттік желіні енгізу
2.3 Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығын дамыту
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазақстанның орталықтанған жоспарлы экономикадан нарықтық
экономикаға өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертуде. Бұл экономикаға
өтуі елімізге қаржы нарығын және оның қызметін қамтамасыз ететін
институттардың құрылуын талап етті. Көптеген жылдар бойы елімізге шын
мәнінде де қаржы нарығы, яғни екінші деңгейлі және инвестициялық банктер,
биржалар болған жоқ еді. Қаржы саласының барлығын мемлекет айрықша құқықпен
өзіне қаратты.
Нарық - өте күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын қоғамдық
қатынастар жиынтығы. Ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет нарығын
қамтыса, екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Қаржы нарығы –
мемлекеттің бүкіл ақша қорларының жиынтығы. Жалпы қаржы нарығы біріне-бірі
байланысты және бірін-бірі толықтырып тұратын, бірақ әрқайсысы өз алдына
қызмет жасайтын үш нарықтан тұрады:
- Айналымдағы қолма-қол ақша нарығы.
- Несие капиталының нарығы.
- Бағалы қағаздар нарығы.
Қазіргі уақытта егемен жас мемлекеттер бғалы қағаздар шығарумен
айналысуда. Бағалы қағаздар нарығы кез келген мемлекеттің инвестициялық
қызметін жүзеге асырады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық
шаруашылығының ең тиімді саласына жіберіледі, яғни оларды нарық жүйесіндегі
ең өміршең субъектілер ғана ала алады. 90-жылдардың экономикалық тәжірибесі
дәлелдегендей шаруашылықты жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына
келтірудің және оны одан әрі дамытудың басты құралы – бағалы қағаздар екені
талассыз ақиқат. Бағалы қағаздар ақша капиталға да, заттай капиталға да
меншік құқын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті
акционерлік қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері – халықтың меншігіне
айналдыру мүмкін. Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән қаржы институттары
жүйесі қалыптасып, оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып
және инвестициялық қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады. Қазіргі
өндірістің жалпы құлдырап, қысқаруы кезінде инвестицияның үлесін арттыру
бағалы қағаздар нарығының потенциалды қорларын пайдаланбай іске асуы мүмкін
емес.
Қазақстан Республикасының мемлекеті бағалы қағаздар нарығын құру
және оны одан әрі өрістету мақсатында қажетті шараларды жасауда.
Қазақстандағы меншікті мемлекет иелігінен алу және жекешелендірудің Ұлттық
бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі элементтерін құру процесін
жеделдетті. Мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлік қоғамдар түрінде қайта
құру олардың инвестиция тартудың ең бір тиімді механизмдерінің бірі – акция
шығаруды пайдалану мүмкіндігін ашты. Мемлекет бюджет кемшілігін толтыру
мақсатында да ақша белгілерін эмиссияламай, мемлекеттік бағалы қағаздар
шығарумен шұғылданады. Бағалы қағаздар ақша капиталының немесе басқа
материалды құндылықтардың орнына жүретін символы болғандықтан оны қордың
құндылықтары деп те атайды. Сонымен қатар, бағалы қағаздар қордың
инструменті немесе құралы болып та есептеледі. Себебі тек сол құралды
пайдаланып, нақты құндылықтарға қол жеткізуге немесе сол құндылықтар бір
субъектіден екіншіге ауысуына болады. Сонымен бағалы қағаздар нарығы
капитал нарығының, яғни ақша және басқа материалдық құндылықтардың нақты
қызметін көрсетеді.
Өркениетті мемлекттерде экономикалық өрлеуді қаржыландырудың басты
жолы бағалы қағаздар нарығы болып табылады. Сонымен бағалы қағаздар нарығы
– шаруашылықты дамытудың басты құралы, экономикалық өрлеуді көп жағдайда
қаржыландырып ең оңай және ең қолайлы қаржы көзі.
Ұсынылып отырған курстық жұмыстың өзектілігі – агенттік бағалы
қағаздардың Қазақстандағы дамуы және оның экономикадағы рөлі туралы қарап
шығуға тырысамыз. Осы курстық жұмыста мен атақты ғалымдардың Сейітқасымов,
Көшенова, Ілиясов, Блеутаева және тағы басқа ғалымдардың өздерінің бағалы
қағазадар нарығы туралы көзқарастарын және көптеген еңбектерін,
әдебиеттерін қолданып, экономист-ғалымдардың мақалаларын талдап жалпы осы
курстық жұмыстың мазмұнын аштым.
Курстық жұмыстың негізгі мақсаты – бағалы қағаздар нарығының теориялық
және методологиялық негіздерімен қатар оның жоғарыда аталған ұйымдық-
экономикалық құрылымдарының нарықтық экономикадағы маңызын көрсету. Яғни,
негізгі қойған мақсатым – барлығына түсінікті болатындай бағалы қағаз
туралы толығырақ мәлімет беру және экономикадығы рөлін көрсету.
Курстық жұмыстың міндеті:
1) Бағалы қағаздар нарығының мәнін, мазмұнын және экономикадағы рөлін
анықтау;
2) Қазақстандағы бағалы қағаздардың түрлерін қарастыру;
3) Еліміздегі бағалы қағаздардың ерекшелігін білу;
4) Трансфер-агенттік желіні енгізу туралы қарастыру;
5) Қазақстандағы бағалы қағаздарды даму жолдарын талдау.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспе, негізгі бөлім және
қорытындыдан тұрады. Жұмыстың бірінші тарауында бағалы қағаздар нарығы
туралы жалпы мәлімет, жіктелуі, түрлері, мәні мен мазмұнын және
экономикадағы рөлі туралы қарастырылады. Ал екінші тарауында Қазақстан
Республикасындағы трансфер-агенттік желіні енгізу және бағалы қағаздарды
дамыту туралы толық мәлімет ұсынылады. Берілген суреттер арқылы бағалы
қағаздардың іс тәжірибесін жылдам игеруіне септігін тигізеді.
БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ТЕОРИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ, МӘНІ, МАЗМҰНЫ, РӨЛІ, ЖІКТЕЛУІ ЖӘНЕ
ТҮРЛЕРІ
1.1 Бағалы қағаздар нарығы: мәні мен мазмұны, экономикалық рөлі
Бағалы қағаздар нарығы қаржы-қаражат нарығының құрамдас бөлігі
болады. Қаржы нарығын келесі түрде жіктеуге болады:
1. Қарыз-қаржы нарығы,оның ішінде: қайтару мерзімі бір жылдан кем,
қысқа мерзімдік қарыздар айналымы – ақша нарығы деп аталады.
2. Капитал нарығында бағалы қағаздар нарығын жеке қарастыруға болады.
Капитал айналымы ақша формасындағы капиталдар айналымынан және бағалы
қағаздар айналымынан тұрады. Қаржы капиталын банк несиесі ретінде алуға
болады, немесе бағалы қағаздарды шығарып алуға болады. Яғни, капиталдар
нарығы - ақшалай капитал нарығынан және бағалы қағаздар нарығынан тұрады.
Бағалы қағаздар нарығы, өз кезегінде, бағалы қағаздардың бастапқы
және қайталама нарық түрлеріне бөлінеді. Бастапқы нарықта алғашқы
шығарылған қағаздар инвесторларға сатылады. Қайталама нарықта бұрынғы
шығарылған бағалы қағаздар сатып алынады және қайта сатылады.
Бағалы қағаздар екі түрлі әдіспен ұйымдастырылған. Біріншіден, жоғары
деңгейде орталықтандырылған арнайы қаржы-делдалдық құрылымдарда, қор
биржаларында әлемдегі ең ірі корпорациялардың қағаздары тіркеліп сатылады,
екіншіден, еркін айналымдағы бағалы қағаздар биржадан тыс нарық жүйесінде
сатылады.
Бағалы қағаздар нарығы экономиканың барлық субъектілерінің өздеріне
қажетті ақша ресурстарын алуына кең мүмкіндіктер жасайды және алудың жолын
жеңілдетті. Ол нарықтық экономикадағы көптеген стихиялы түрде өтіп жатқан
процесстердің реттеушісі болып табылады. Бұл әсіресе күрделі жұмсалымдарды
инвестициялау процесіне қатысты.
Осы күнгі ұйымдастырылған және жан-жақты заңдастырылған нарықтық
шаруашылық жүйесіндегі бағалы қағаздардың орны ерекше. Бағалы қағаздар
дегеніміз – иеленушілеріне мүліктік құқықтар және белгілі бір ақша
сомаларын алуға құқық беретін ақшалай немесе тауарлай құжаттар. Бағалы
қағаздар нарық шаруашылығы жүйесінде ақшаны жұмылдыру, жұмсау және
айырбастау процесіндегі ыңғайлы әрі тиімді құрал рөлін атқарады. Халыққа
белгілі бір кәсіпорынның табыстарына ортақтасуға мүмкіндік бере отырып,
бағалы қағаздар іскерлік белсенділікті арттыра түседі және ұлттық байлықты
басқаруды жеңілдетеді.
Бағалы қағаздардың айналысқа шығарылуы әдетте нақтылы шаруашылық
келісімшарттарға негізделеді.
Бағалы қағаздар бойынша олардың иелеріне дивидендтер немесе пайыздар
түрінде табыстар төлеу, сондай-ақ бұл құжаттардан туындайтын ақшалай немесе
өзге құқықтарды басқа тұлғаларға беру мүмкіндігі қарастырылады.
Бағалы ерекше тауар ретінде өмір сүреді, оның өзінің оған тән онда
жұмысты ұйымдастыру мен ережелері бар нарығы болуы тиіс. Алайда бағалы
қағаздар нарығында сатылатын тауарлар өзгеше тауар болып табылады, өйткені
бағалы қағаздар – бұл меншік титулы, табысқа құқық беретін құжаттар, бірақ
нақты емес капитал. Бағалы қағаздар нарығының оқшаулануы тап олардың осы
қасиетімен айқындалады және нарық бағалы қағаздарды бір иеленушінің басқа
иеленушіге көп жағдайларда еркін және оңай беруімен сипатталады [1, 440-
444бб.].
Бағалы қағаздар нарығының жұмыс істеуі елдің экономикасында жалған
емес нағыз дербестігі бар меншік иелерінің болуымен объективті түрде алдын
ала анықталады. Тек осындай тәуелсіз меншік иелері ғана бағалы қағаздар
нарығында қаржы ресурстарына деген сұранымды көрсете отырып әрі оларды әр
түрлі шығындарға тиімді етіп жұмсауға бағыштай отырып, сауда мәмілелерін
жасай алады. Сонымен бірге бағалы қағаздар нарығының жұмыс істеуі тиісті
құқықтық негіздерсіз де мүмкін емес.
Қаржы нарығындағы сансыз көп бағалы қағаздар күнделікті айналымға
шығады. Басқаша айтқанда, бағалы қағаздар нарығында сату-сатып алу
операциялары тәулігіне 24 сағат тоқтаусыз жүріп жатады. Бұл осы күнгі,
нарықтың ең икемді еркін бәсекелі нарық жүйесіне жатады. Бұл нарыққа ену
де, одан шығып қалу да басқа нарық түрлеріне қарағанда оңай, кедергісіз.
Осы күнгі байланыс жүйесі, компьютерлік технология бұл нарықтың
мүмкіншілігін және ауқымын шексіз етеді.
Ақша-қаржы нарығы, оның ішінде бағалы қағаздар нарығы информацияға
негізделген. Информациялық технология арқылы қоғамға шығарылған бағалы
қағаздардың сатылуы мен сатып алынуы бір жерге шоғырланады, соның
нәтижесінде ең толық көлемдегі нарықтық ұсыным мен сұраным, бағалы
қағаздардың курстары қалыптасады. Бағалы қағаздардың курстары нарықта
қалыптасқан сұраным мен ұсыным көлемдерінің арақатынасын көрсетеді.
Банк процестері мен бағалы қағаздар курстары өзара байланысты келеді;
сондықтан, бірі екіншісіне ықпал жасайды. Мысалы, банк проценті өскен
болса, онда банктен несие алу қиындайды. Сондықтан, бағалы қағаздар ұсынысы
артады, олардың курстары төмендейді. Мемлекет банк процентіне ықпал жасай
отырып, жалпы бағалы қағаздар нарығына да ықпал жасайды. Немесе, Ұлттық
банк бағалы қағаздар нарығына шығып та оны тікелей реттейді. Бағалы
қағаздар нарығын реттеу мемлекеттің инвестициялық саясатына сәйкес
жүреді.
Бағалы қағаз нарығының субъектілерінің қатынастары экономикалық –
құқықтық механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі
ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен
шектеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің төлем айналымында
маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі
жүзеге асырылыды. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық
шаруашылығының ен тиімді саласына жіберіледі, яғни оларды нарық жүйесіндегі
ең өміршең субъектілер ғана ала алады.
Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар
қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтін құқықтық
ережелерімен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды.
Мұндай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру
қажеттілігі туындаған кезде, яғни 90-шы жылдардың басында құрыла бастады.
1990 жылдың басынан экономикалық тәжірбиесі дәлелдегеніндей
шаруашылықты жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің жєне оны
одан әрі дамытудың басты құралы - бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат.
Бағалы қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік
құқын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті
акционерлік қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері – халықтың меншігіне
айналдыру мүмкін. Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән қаржы институттары
жүйесі қалыптасып, оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып
және инвестициялық қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады. Қазіргі
өндірістің жалпы құлдырап, қысқаруы кезінде мемлекеттік жалпы ұлттық
өнімдегі өндірістік инвестицияның үлесін арттыру бағалы қағаздар нарығының
потенциалды қорларын пайдаланбай іске асуы мүмкін емес.
Акция шығару осы ресурстарды шектеусіз алуға мүмкіндік туғызса, ал
облигация шығару ақша ресурстарын, оларды банктерден алудан гөрі, тиімді
жағдайда алуға мүмкіндік береді. Мемлекет бюджет кемшілігін толтыру
мақсатында да ақша белгілерін эмиссияламай, мемлекеттік бағалы қағаздар
шығарумен шұғылданады.
Өркениетті мемлекеттерде экономикалық өрлеуді қаржыландырудың басты
жолы бағалы қағаздар нарығы болып табылады. Бағалы қағаздар нарығының
күрделі ұйымдық – экономикалық жүйесі көптеген өзара байланысты
элементтерден тұрады:
- эмитенттер, яғни әртүрлі бағалы қағаздар шығаратын шаруашылық
субъектілері;
- инвесторлар, яғни уақытша бос ақша иелері – заңды және жеке тұлғалар;
- бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары: брокерлер, дилерлер,
инвестициялық басқарушылар, маркетмейкерлер;
- инвестициялық компаниялары, сақтандыру компаниялары, зейнетақы
қорлары және т.б. қорлары;
- қор биржаларды, депозиттік, клирингтік және басқа бағалы қағаздарды
тіркейтін, сақтайтын ұйымдар.
Осы күрделі құрылымдардың қызметін ұйымдастыратын, басқаратын және
реттейтін заңдар мен ережелер және мемлекеттік органдар қажет.
Айтылған мәселелердің барлығы мемлекетіміздің экономикалық дамудың
бүгінгі кездегі сатысында Қазақстан халқының жас буыны алдында жаңа, тіпті
ерекше бағыт, яғни бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы
операцияларды меңгеру және құқықтық білімді, математикалық және
бағдарламалық жағынан қамтитын және жинақтаған дағдыны ұғынуды талап ететін
күрделі де қиын кәсіпшілік. Сонымен бірге өткен тәжірбиені зерттеп және өз
мемлекетіміздегі қазіргі қажеттілікті ескеріп, бағалы қағаздар нарығы
туралы қарастырлады. Қaзipгi кезде Республикада бағалы қағаздар нарығы
қалыптасу шағында. Оның даму жолында алғашқы ic-шаралар жургізуде.
Бюджеттің кемшілігін толтыру мақсатында мемлекет бұрынғыдай ақша белгілерін
шығармай, оның орнына мемлекеттік бағалы қағаздар, мысалы мемлекеттік қысқa
мерзімді вексельді шығара алады. Алайда, бағалы қағаздар нарығының дамуы
жолында шешуін талап ететін экономикалық және әлеуметтік-психологиялық
мәселелер көп кездесті. Соның ішінде экономикалық мәселелерге тоқтайтын
болсақ:
а) нарықты реттейтін механизмнің жоқтығы;
ә) бағалы қағаздар нарығын дамытатын бірыңғай көзқарас жүйесінің жоқтығы;
б) заңдардың мүлтіксіз орындалмауы;
в) салымдарды тіркеу жүйесінің жоқтығы;
г) бағалы қағаздар нарығының материалдық техникалық негізінің аздығы;
д) нарық инфрақұрылымы өсу деңгейінің төмендік жатады.
Ал, әлеуметтік-психологиялық мәселелерге тоқтайтын болсақ, олар бағалы
қағаздар нарығында мамандандардың аздығы мен халықтың инвестициялық
белсенділігінің төменгі деңгейлігі жатады. Бұл мәселелер халықтың басым
көпшілігінің бағалы қағаздар нарығының мәнін түсінбеушілігі мен инвестиция
беруге психологиялық дайындығының жоқтығынан туындайды.
Дүниежүзілік нарық тарихында бағалы қағаздар нарығының негізгі үш
үлrici (моделі) бар. Олар:
1. Банктік үлгi - онда бағалы қағаздар нарығы механизмі арқылы
банктер қаржы қорларын бөледі (мысалы, бұл үлгі Германияда, Австрияда,
Бельгияда көп тараған). Бұл үлгi бойынша экономиканы инвестициялау мен
мемлекеттік бюджет кемшілгін жоюды банктер өз міндетіне алады.
2. Банктік емес үлгі немесе нарықтық үлгі — онда бағалы қағаздар нapығы
механизмі арқылы қаржы қорын бөлумен банк емес мекемелер шұғылданады
(мысалы, АЌШ-та, Ұлыбританияда, Малайзияда, Пәкістанда, Сингапурда). Бұл
үлгі бойынша бағалы қағаздар нарығы демократиялық жолмен өркендейді.
Қаржының негізгі бөлігі жеке тұлғалардың ақшасы. Ол банктен алған ақшаға
қарағанда "арзан" ақша.
3. Аралас үлгі — онда бағалы қагаздар нарығы механизмі арқылы қаржы
қорын бөлумен банктер де, банк емес мекемелер де шұғылданады (мысалы,
Жапонияда).
Еліміздің бағалы қағаздар нарығының epeкшелігi - кіші және жалпы
жекеменшіктендіру механизмі арқылы меншік қатынастарын өзгертуге жеке
инвесторлар мен өз мемлекетіміздің әрбір азаматын қатыстыру. Соның
нәтижесінде жекеменшіктендіруге банк жүйесі қатынасқан жоқ. Дүниежүзілік
тәжірбие дәлелдегендей банктер бағалы қағаздар нарығында жеке үстемдік
(монополизация) роль атқарады. Дәл осы жағдай көпшілік мемлекеттердің
бағалы қағаздар нарығының банктік үлгісінен бас тартуына әкеп соқтырды.
Сондықтан еліміздігі экономикалық өзrеpic әлеуметтік бейімделген бағалы
қағаздар нарығын құруға негізделгені дұрыс. Отандық бағалы қағаздар
нарығының құрылуына әрбір азаматтың қатысуына мүмкіндік берген жөн. Дәл
осы мүмкіндіктерді бағалы қағаздар нарығының банктік емес үлгісі яғни
немесе нарықтық үлгісі іске асыра алады деген ойлар бар.
Бағалы қағаздар нapығының нарықтық үлгісінің банктік үлгіден
айырмашылықтары мыналар:
- нapықтa акционерлік капитал үлгісінің көптiгi;
- үлестік бағалы қағаздардардың қарыздық қағаздардан көптігі;
- өндірісті қаржыландырудағы тура банктік несиенің аздығы;
- нарықтағы банк емес мекемелердің көптігі.
Бұлардан басқа мемлекетіміздің бағалы қағаздар нapығының нapықтық
үлгісін таңдап алуға себепші болған үш фактор бар. Олар:
Бірінші өндірісті өркендету үшін шығарылып сатылған акциядан түскен
aқшa - ол "арзан" aқшa. Өнеркәсіп өндірісін акционерлік қоғам етіп қайта
құру - өндіpіcті ұйымдастырудың ең тиімді формасы. Себебі акционерлердің
де, онда қызмет істеп жүргендердің де мүддесі шешедi.
Екінші әлі көп yaқытқa дейін еліміздің нарығында өндіріс саласын өз
активтері мен (қаржыларымен) инвестициялайтын отандық ұйымдар болмайды.
Сондықтан мемлекеттік меншікті жалпы жекеменшіктендіру арқылы халықты
кәсіпорын басқаруына тарту жақын арада бұл механизмді пайдалануға мүмкіндік
береді.
Үшінші саясат факторы — дуниежүзіндегі сияқты, елімізде бос ақша
көздерінің нeгiзri иесі – халық. Жекеменшіктендіру купондары apқылы әрбір
адамды акционерлік қоғамның меншік иесі болу құқын жүзеге асыру-бүгінгі
кездегі ең кезекті саясат (халықтың социалистік менталитетін есептегенде).
Сонымен Қазақстанның қалыптасып келе жатқан бағалы қағаздар нарығының
үлісіне факты бірыңғай көзқарас жоқ. Сондықтан бағалы қағаздар нарығына
уақыт талабына сай әлі де біраз өзгерістер енгізілуі мүмкін [2].
1.2 Бағалы қағаздар нарығының жіктелуі және түрлері
Бағалы қағаздар бірнеше түрлі болып жіктеледі: біріншіден,
түсіретін кірісіне; екіншіден, эмитенттің сипатына; үшіншіден, айналым
мезгілі мен айналым жеріне байланысты.
1. Кіріс төлеу жөнінен қарызды және үлесті бағалы қағаздар болып
екіге бөлінеді. Қарызды бағалы қағаздар бойынша кіріс нақты процентпен
төленіп, ал қарыздың күрделі негізгі бөлігін келешекте белгіленген уақытта
өтеу көзделеді. Үлесті бағалы қағаздар немесе оны акция деп атайды. Акция
оны иемденушінің корпорация мүлігіндегі үлесін көрсетеді және иемденушіге
шектеусіз уақыт бойы дивиденд түрінде кіріс түсіреді. Ал бағалы қағаздардың
басқа түрлері қарызды және үлесті түрлерінен туындайды.
2. Бағалы қағаздар шығарушысы жөнінен де жіктеледі. Олардың
эмитенттері мемлекет, жергілікті әкімшілік, корпорациялар, қаржы
институттары және тағы басқа заңды тұлғалар болуы мүмкін. Эмитенттеріне
байланысты үлесті және қарызды бағалы қағаздар төмендегідей түрге бөлінеді:
1) Қазыналық немесе үкімет атынан Қаржы Министрлігі шығарған бағалы
қағаздар. Себебі оның төлемін мемлекеттік бюджеттің қаржысы қамтамасыз
етеді. Бұл бағалы қағаздардың көп тараған түрлері қазыналық облигациялар.
Мемлекеттік меншіктегі кәсіпорындары да көбіне облигация түріндегі бағалы
қағаздарды шығарады.
2) Жергілікті әкімшіліктер мен олардың меншігіндегі кәсіпорын бағалы
қағаздары. Олардың төлемін қамтамасыз ететін жергілікті салықтар мен істің
жобасына үкіметтің берген дотациясы.
3) Қаржы институттары мен корпорациялардың, яғни ашық түрдегі
акционерлік қоғамдардың акция және облигация түріндегі бағалы қағаздары.
Оларды өндіріс, құрылыс, сауда, жол қатынасы кәсіпорындарымен қатар
коммерциялық банктер, сақтандыру және инвестициялық компаниялары, зейнетақы
қорлары шығарады.
4) Банктердің бағалы қағаздары – олар депозиттік сертификаттар, чектер
және бұдан да басқа банктің өзінің қарыз міндеттемелері.
5) Кәсіпкерлердің бағалы қағаздары - олар коммерциялық вексельдер,
фьючерстік шарттар және басқа коммерциялық қағаздар.
3. Бағалы қағаздар қай жерде сатылады деген сұраққа жауап бойынша да
жіктеледі. Сатылу жеріне байланысты ақша нарығындағы бағалы қағаздар 2
бөлінеді.
Ақша нарығы қаржы нарығының бір бөлігі, онда қысқа мерзімді бағалы
қағаздар сатылып және сатып алынады. Оның айналу мерзімі 1 күннен 1 жыл
аралығына созылады. Бұл нарыққа қазыналық вексельдер, депозиттік
сертификаттар және басқа коммерциялық қағаздар сатуға түседі. Оларды
шығарушылар әр түрлі жіктелу топтарына жатса да, олардың бәрі қарызды
бағалы қағаздарға жатқызады.
Капитал нарығына 1 жылдан астам уақытта шығарылған бағалы қағаздар
түседі. Олар үлесті де, қарызды да бағалы қағаздар болуы мүмкін. Олардың
эмитенттері де әр түрлі: мемлекет, жергілікті әкімшілік, корпорациялар,
қаржы институттары және тағы басқалар.
Айта кететін бір жәйт, бағалы қағаздардың кейбір түрі қысқа мерзімге
яғни 1 жылға дейін айналымда болса да капитал нарығында жүреді. Мысалы,
опцион [3, 24-27бб.].
Қазақстан аумағында бағалы қағаздар нарығында айналысқа мынандай
түрлеріне рұқсат етілген: акциялар, облигациялар, банк сертификаттары,
вексельдер және бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссияның шешімдеріне
сәйкес бағалы қағаздар деп танылған бағалы қағаздардың басқа түрлері де
жатады. Қазақстанда шығарылатын бағалы қағаздар екі категорияға:
мемлекеттік және корпоративтік деп бөлінеді. 1996 ж. бағалы қағаздар
нарығында 113 компания жұмыс істеді. Қазіргі кезде бұл көрсеткіш 2-3 есе
өсті.
1-кесте. Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздардың түрлері
бағалы эмитент Табыс түрі валютасы Номиналы төлеу
қағаздың уақыты
атауы
МЕККАМ ҚР үкіметі дисконттық KZT 100 3, 6, 9 ай
МЕОКАМ ҚР үкіметі проценттік KZT 1000 2, 3 жылда
МЕИКАМ ҚР үкіметі проценттік KZT 1000 3 айда
НБРК НОТАСЫ ҚР үкіметі дисконттық KZT 100 90 күнге
дейін
МЕКАВМ ҚР үкіметі дисконттық USD 100 3,6,9,12 ай
НСО проценттік KZT 1000 1 жыл
Евроноты үкімет проценттік USD 1 3 жылдан көп
Қайнар көзі: http:referat.kais.kz
2007 жылдың алғашқы 8 айдың операциялардың жалпы көлемі Қазақстан қор
биржасында (KASE) нарықтың барлық секторларында, Алматы қаласының өңірлік
қаржы орталығын қоса алғанда 210 243,2 млн. долларды, 25 898,6 млрд.
теңгені құрады. 2006 жылмен салыстырғанда операциялар көлемі 2,44 есе,
доллармен есептегенде 2,41 есе өсті.
2007 жылдың тамызында Қазақстан қор биржасында барлық операциялардың
көлемі алдыңғы аймен салыстырғанда 16,3 %-ға өсті және 31 355,3 млн.
долларды құрады. Теңге баламасында өсу 19,2 %-бен бағаланады, ал қор
операцияларының көлемі 3 921,6 млрд теңгені құрайды.
2-кесте. 2007 жылдың қаңтар-тамыз айларының биржа нарығындағы мемлекеттік
және мемлекеттік емес бағалы қағаздардың басты операторлары
Компаниялар Саудадағы
позициясы Компаниялар үлесі %
1 АҚ Банк Туран Алем 16,2
2 АҚ Казкоммерцбанк 9,5
3 АҚ Қазақстанның халық жинақ банкі 9,0
4 АҚ АТФ Банк 7,4
5 АҚ Альянс Банк 5,5
6 АҚ Банк ЦентрКредит 4,4
7 АҚ Банк Каспийский 4,3
8 АҚ Алматы Инвестмент Менеджмент 4,1
9 АҚ Темірбанк 3,7
10 АҚ ТуранАлем Секьюритис 3,4
Қайнар көзі: Валерий Хегай. KASE 2007 жылдың тамыздағы және 8 айдың биржа
нарығындағы мемлекеттік және мемлекеттік емес бағалы қағаздардың басты
операторларын анықтап берді ИРБИС, 03.09.07.
2007 жылдың тамызында қор биржасындағы мемлекеттік бағалы қағаздарды
сату-сатып алу операциялары бойынша 143 келісім тіркеліп, жалпы сомасы
188 170,2 млн. теңгені немесе 1 498,6 млн. долларды құрады және қор
биржасының айналымында 4,8% болды [4, 10-11бб.].
2007 жылдың алғашқы 8 айы бойынша мемлекеттік және мемлекеттік емес
бағалы қағаздардың секторында Қазақстан қор биржасының өте белсенді
мүшелері 2-кестеде көрсетілген. Осы уақыт аралығында келісімдердің
қорытындысы бойынша барлығы, Ұлттық Банкті санамағанда, 67 компания қатысты
[4, 20б.].
Банктің инвестициялық операция жүргізетін бағалы қағаздары екі топқа
бөлінеді:
1) Мемлекеттің бағалы қағаздары;
2) Корпоративтік бағалы қағаздар.
3-кесте. ҚР-дағы мемлекеттің бағалы қағаздарының түрлері
Түрі Шығару мақсаты Орналастыру Айналыс Номинал
тәсілі мерзімі құны
1 2 3 4 5
Ұлттық банктің қысқаАйналыстағы ақша Аукционсату 7 күннен 100 теңге
мерзімді нотасы массасын реттеу 90 күнге
дейін
Ұлттық банктің Еркін өзгермелі Ноталар 35 күн 100 АҚШ
арнайы валюталық валюта бағамына портфелін доллары
нотасы өтуге байланысты жинақ
жинақ зейнетақы зейнетақы
қорларымен қорларымен
айырбастау айырбастау
Арнайы валюталық Жинақ зейнетақы Мемлекеттік 5 жыл 100 АҚШ
мемлекеттік қорлардың облигациялар доллары
облигациялар активтерін қорғау портфелін
(АВМЕКАМ) жинақ
зейнетақы
қорларымен
айырбастау
Мемлекеттің арнайы Ұлттық банкке Қайта рәсімдеу10 жыл 1000 теңге
қазынашылық Үкіметтің қарызын
міндеттемесі
(МЕАКАМ)
Мемлекеттің қысқа Республикалық Аукцион 3, 6, 9 100 АҚШ
мерзімді қазынашылықбюджеттің ағымдағы және 12 айдоллары
валюталық тапшылығын
міндеттемесі қаржыландыру
(МЕКАВМ)
Мемлекеттің Республикалық Аукцион 3 ай және 1000 теңге
индексацияланатын бюджеттің ағымдағы одан
қазынашылық тапшылығын жоғары
міндеттемесі қаржыландыру
(МЕИКАМ)
1 2 3 4 5
Мемлекеттің орта Республикалық Аукцион 2 және 3 1000 теңге
мерзімді қазынашылықбюджеттің ағымдағы жыл
міндеттемесі тапшылығын
(МЕОКАМ) қаржыландыру
Мемлекеттің қысқа Республикалық Аукцион 3, 6, 9 100 теңге
мерзімді қазынашылықбюджеттің ағымдағы және 12 ай
міндеттемесі тапшылығын
(МЕККАМ) қаржыландыру
Мемлекеттік ішкі Республикалық Жазылу жолымен364 күн 1000 теңге
займдық ұлттық жинақбюджеттің ағымдағы
облигациялар (ҰЖО) тапшылығын
қаржыландыру
Қайнар көзі: Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие. 2-ші басылым, қайта
өңделген және толықтырылған. – Алматы: ИздатМаркет, 2004. – 194 – 195бб.
Мемлекеттің бағалы қағаздары табыстылығына қарай үш түрге бөлінеді:
- Дисконттық, мұндай бағалы қағаздар алғашқы нарықта ннвесторларға
жеңілдікпен (номиналдық құнынан төменгі бағамен) сатылып, номиналдық құны
бойынша өтеледі.
Мысалы, 91 күнге шығарылған, номиналдық құны 100 теңге тұратын
дисконттық бағалы қағазды 75 теңгеге сатып алсаңыз, онда одан мынадай табыс
аласыз:
100 – 75 = 25 теңге немесе 25 теңге : 75 теңге (бастапқы салынған
инвестиция) х 100 % = 33,3 %
Сонымен қатар, егер 91 күнге салсаңыз, онда бір күндік табыс: 33,3% :
91 күн = 0,659 % х 364 күн = 133,19 % тең.
- Купондық, яғни номиналдық құнына пайызбен бейнеленген табыс әкелетін
бағалы қағаздар. Купон мерзіміне қарай жылына 2 – 4 ретке дейін төленеді.
- Аралас, яғни купон және дисконт түрінде қатар табыс әкелетін бағалы
қағаз. Бұл жағдайда инвестор банктің табысы екі көзден: дисконт түріндегі
және купон мөлшерлемесі түріндегі табыстардан қүралады.
Сонымен қатар активтерінің бір бөлігін өтімді корпоративтік бағалы
қағаздарға да орналастыруда. Корпоративтік бағалы қағаздарға мыналар
жатады:
- акциялар;
- облигациялар;
- депозиттік және жинақ сертификаттары;
- ипотекалық куәліктер;
- депозитарлық қолхаттар
Осылардың ішінде инвестициялау операциялары акциялар мен
облигацияларға байланысты көп болады. Ал қалғандарының нарығы әлі өз
деңгейінде дами қойған жоқ [5, - 193 – 196бб.].
Қор нарығы дегеніміз не? Бұл бағалы қағаздар айналымында жүретін
қаржы нарығының бөлігі. Қазақстан нарығындағы бағалы қағаздар қатарына ҚР
Үкіметі мен шаруашылық субъектілер акциялары мен облигациялары жатады.
Акция - шаруашылық субъектінің бағалы қағаздары. Ол негізінен аталған
субъектінің дивидент түрінде пайда табуына, акционерлердің жалпы отырысында
дауыс беруге және ликвидация кезінде субъекті мүлігінің бір бөлігіне құқық
береді.
Облигация - борыштық бағалы қағаз түрі. Ол қоғамды басқаруға қатысу
құқығын бермегенімен, купон не дисконт түрінде сыйақы алуға кепілдік
береді.
Эмитентке байланысты бағалы қағаздар мемлекеттік, муниципалдық және
ұжымдық болып бөлінеді. Мемлекеттік бағалы қағаздар Қаржы Министрлігі мен
ҚР Ұлттық Банкі бастаған ҚР Үкіметімен эмиссия жасайды. Муниципалдық бағалы
қағаздар жергілікті атқарушы органдар арқылы шығарылады. Ал, ұжымдық бағалы
қағаздар түрі болса, шаруашылық субъектілерімен шығарылады.
Жалпы, бағалы қағаздар ресурстарды тарту құралы боп саналады. Акциялар
акционерлік капиталды ұлғайтады. Ал, облигациялар айналым капиталын
арттырады не белігілі бір мақсатты бағдарламаларды өткізу үшін эмиссия
жасайды. Мемлекеттік облигациялар - мемлекеттік қарыз формасы. Бұл жағдайда
мемлекет бюджет дефицитін жабу, түрлі мақсаттық бағдарламаларды өткізу және
зейнетақы қарыздарын өтеу үшін қайтарымды және ақылы негізді ресурстар
тартады. Ұжымдық облигациялар дегеніміз - эмитенттердің тұрғысынан
қарағанда, облигацияларды шығару мен орналастыру барысында банктік несие
бойынша орта нарықтық ставкадан төмен белгілі бір ставкамен, белгілі бір
уақыт аралығына ресурстар тартылатын банктік несиенің баламасы. Ал,
инвестициялау үшін қажетті ресурстары бар тұлғалар, яғни, инвесторлардың
пікірінше облигациялар дегеніміз, бағалы қағаздарды сатып алу жолымен артық
ресурстарды уақытша салынып, бағалы қағаздар өтелім мерзімі аяқталғанша
немесе инвесторлар үшін кез-келген тиімді уақыт ішінде сатуға қолайлы
банктік депозит баламасы.
Шығарылуына қатысты бағалы қағаздар құжаттық және құжаттық емес болып
екіге бөлінеді. Құжаттық бағалы қағаздар бланк, сертификат үлгісімен қағаз
түрінде жасалады. Ал, құжаттық емес бағалы қағаздар электронды түрде. Яғни,
кез-келген тұлғаның бағалы қағаз иесі екендігі оның шотының жазбаша үлгісі
арқылы анықталады. Құжаттық емес қағаздарды сатусатып алу кезінде сатушы
мен сатып алушының электрондық шотында қажетті жазбалар тіркеледі. Бұл әдіс
бүгінгі таңда өте кеңінен тараған.
Жалпы, бағалы қағаздар нарығындағы инвесторлар жеке және заңды
тұлғалар.
Қор нарығындағы кәсіби делдалдар - брокерлік және дилерлік қызмет
көрсету лицензиясы мен биржа мүшесі болып табылатын білікті мамандардан
тұратын арнайы штаты бар кәсіби қатысушылар, яғни брокерлер мен дилерлер.
Брокерлік қызмет - бағалы қағаздарды сатып алу операцияларын жүзеге асыру,
клиенттік тапсырыс негізінде клиент мүддесі мен өз атынан бағалы қағаздарға
кепілдік ретінде қаражат қорын тартып, орналастыру, бағалы қағаздарды жасау
мен орналастыру жолымен қаржыландыруды ұйымдастыру, сонымен қатар бизнестің
бірігу мен сіңу мәселесі бойынша кеңес беру. Жалпы брокерлер мен оның
клиентінің арасындағы өзарақатынас брокерлік келісім шарт арқылы
жүргізіледі. Брокерлік келісім шарт негізінен жалпы және бір реттік болуы
мүмкін. Брокерлік келісім шартта жекелеген операциялар клиент тапсырысы
негізінде жүзеге асырылады. Яғни, брокер клиент талабын барынша орындауға
күш салады. Брокер өз клиентіне барлық сұрақтар бойынша кеңестер мен
ұсыныстар бере отырып, өзге клиенттердің жасақан мәмілелерін құпияда
сақтайды [6].
Қазақстандағы бағалы қағаздардың түрлері:
АКЦИЯ – бұл акционерлік қоғамның жарғылық капиталына үлес қосқандығын
куәландыратын және басқару ісіне қатысуға құқық беретін, сондай-ақ иесіне
табыс әкелетін бағалы қағаз [7, 91б.].
Акция берілген анықтаманы таратып айтар болсақ, акция ұстаушы мынандай
құқықтарға ие болады:
1. акционерлік қоғамның жылдық таза пайдасынан дивиденд ретінде үлес алып
отырады,
2. акционерлер жиналысында дауыс беру арқылы акционерлік қоғамды басқару
ісіне қатысады,
3. акционерлік қоғам таратылған жағдайда жалпы капиталға қосқан қаржысына
қарай мүліктік үлес алады.
Акциялар ұстанушыға арналған акция және атаулы акция болып бөлінеді.
Ұстанушыға арналған акция тіркеуді қажет етпейді, олар еркін түрде
сатылады. Акциялардың пайда болуы меншіктің корпоративті формасының
қалыптасуына байланысты. Бұл меншік формасы ауқымының және оған қажетті
қаржының күрт өсуіне байланысты пайда болған. Өте ауқымды да ірі жобаларды
іске асыру үшін жеке кәсіпкердің қаражат қоры жеткіліксіз болады. Ол үшін
көптеген жекелеген қаржыларды жұмылдырып жасау қажет. Соның нәтижесінде
акционерлік капитал және меншіктің корпоративтік түрі қалыптасады.
Қазақстанда акционерлік қоғамдар құру негізінен мемлекеттік
кәсіпорындарды акционерлік кәсіпорындарға айналдыру арқылы жүзеге асырылды.
Ол үшін кәсіпорын мүлкінің толық баланстық құнына есептелген акциялар
шығарылып, олар акция ұстаушылар арасында орналастырылған. Ал акциялардың
мемлекеттік пакетінің бөлігі купондық аукциондарда инвестициялық
жекешелендіру қорларына сатылуда.
Акция бірнеше түрге жіктеледі. Бір жағынан, бір акционерден басқа
біреуге беру тәсілі бойынша: атаулы және иесі ұсынушы болып екіге бөлінсе,
екінші жағынан, корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы бойынша – жай және
артықшылықты акция деп екіге бөлінеді.
Атаулы акция - оның иесі акцияда аты-жөні жазылған және акционерлер
реестрінде тіркелген тұлға. Акционерлер кітабында қанша және қай уақытта
алғандығы туралы жазылған акция иесі ғана акционер деп есептеледі.
Ұсынушыға арналған акция - иесінің аты-жөні корпорация кітабында
тіркелмеген акция. Кітапта ұсынушыға арнап шығарылған акцияның жалпы саны
ғана көрсетіледі.
Жай акцияларды иеленушілердің корпорацияның тапқан пайдасының
мөлшеріне байланысты дивидендтер алу құқы, жиналыстарда дауыс беру арқылы
корпорацияны басқаруға қатысу құқы және корпорация жабылып қалған уақытта
несие берушілермен есеп айырысқаннан кейін мүліктің бір бөлігін алу құқы
бар.
Артықшылықты акциялар немесе преференционалды – меншік туралы ерекше
сертификат. Олар корпорация пайдасының деңгейіне қарамастан белгіленген
мөлшерде неғұрлым нақты дивиденд төленуін қамтамасыз етеді.
Преференционалды акция дауыс құқын бермейді.
ОБЛИГАЦИЯ – оның иесінің ақшалай қаражат салғандығын
куәландыратын және эмитенттің осы қаражат сомасы (номиналдық құны) мен
пайызды қайтарып беру туралы міндеттемесін растайтын бағалы қағаз.
Қазақстандағы айналыста жүрген облигациялар табыстылығына қарай екі
түрге бөлінеді:
- Купондық облигация – инвестор банкке пайыз мөлшерлемесі формасында,
яғни алты айда немесе жылына бір рет табыс әкелетін түрі;
- Дисконттық облигция – инвестор банктің облигацияны шығарушыдан
номиналдық құнынан төменгі бағада сатып алып, оны құнымен қайта сату
арасындағы айырма түрінде банкке табыс әкелетін түрі.
Мысалға, облигацияның ағымдағы бағасы 100 теңге, купон мөлшерлемесі –
10 %, онда облигацияның ағымдағы табысын мынадай түрде есептеуге болады.
Купон баға х 100 = 10 100 х 100 = 10 %.
Егер облигация бағасы өсіп, 150 теңгені құраса, онда ағымдағы табыс:
10 150 х 100 = 6,66 % [7, 92б.].
Облигация мерзімдік қарыз міндеттемесі болғандықтан оның кепілі
болып эмитенттің жалпы кепілдігі саналады. Ол кепілдік – эмитенттің
банкротқа ұшырап, өз міндеттемесін орындай алмаған кезінде – корпорация
мүлігінің бір бөлігін иемденуге облигация ұстаушының құқы. Облигация да
акция сияқты корпорацияны инвестициялаудың ең маңызды көзі. Облигацияда
бірсыпыра элементтер көрсетіледі: номиналы, купондық мөлшер, өтеу туралы
нұсқау, эмиссия шарты қамтамасыз етілуі, рейтингі.
НОМИНАЛЫ - облигацияның бетінде көрсетілген ақша сомасын айтады.
Оны облигация иесі өтелу мерзімі келгенде алады.
КУПОНДЫҚ МӨЛШЕР - жыл сайын эмитент төлейтін облигацияның номинал
құнына байланысты келісілген сыйақы – төлем. Жыл сайынғы купондық мөлшері
бөлініп төленуі мүмкін, мысалы жарты жылда бір рет немесе тоқсан сайын бір
рет.
ӨТЕУ КҮНІ - компанияның сатып алушыға облигация номималына тең
соманы қайтарып және сыйақы төлеуді тоқтататын күнтізбектегі күн.
ЭМИССИЯ ШАРТЫ - ашықтан-ашық облигация шығару мәселесі.
Ол қарыз алушымен траст компаниясының шарты бойынша шығарылады. Траст
компаниясы корпорацияның инвесторлары алдында оның кепілі болып, облигация
ұстаушылардың мүддесін қорғап, эмитенттің өз міндеттемелерін орындауын
қадағалап отырады.
ӨТЕУ ТУРАЛЫ НҰСҚАУ - эмиссия шартындағы тармақ. Ол бойынша эмитент
облигацияның номиналдық құны және сыйақы төлейтін арнаулы қор құрады.
ҚАМТАМАСЫЗ ЕТІЛГЕН ОБЛИГАЦИЯЛАР - оларды шығарғанда кепілдікке
корпорация активтері немесе мүлігі саналады.
ҚАМТАМАСЫЗ ЕТІЛМЕГЕН ОБЛИГАЦИЯЛАР - жалпы кепілдігі бар, басқаша
айтқанда, эмитенттің жақсы атағымен шығарылған қарыз міндеттемесі.
ОБЛИГАЦИЯНЫҢ РЕЙТИНГІ - олардың инвестициялық сапасын арнаулы
фирмалардың бағалауы. Әлбетте, облигациялардың барлық шығарылған сериясы
бағаланбай, тек екінші нарықта кең көлемде сұранысқа ие болатындары ғана
бағаланады. Мысалы, АҚШ-та Стэндарт энд пур және Мудиз инвесторз
сервис компаниялары рейтинг анықтаумен шұғылданады [8, 235-237бб.].
2006 ж. 1-31 қаңтар аралығындағы облигацияларды орналастыру
қорытындылары туралы есептерді бекіткен заңды тұлғалардың тізбегі:
ТЕХАКАБАНК, Қазатомпром компаниясы.
Сонымен бірге облигация шығару корпорацияға қауіпті болғанымен, ол
өте арзан. Ұзақ мерзімде төленген дивидендтер сомасы жыл сайын төленген
сыйақы сомасынан әлде қайда көп болады деп ұйғарылады. Инвесторлар
көзқарасы бойынша акция шығару қауіптірек, демек облигация – тиімді.
Сондықтан тәуекелмен қосымша шығын шығарып алған акциялар жоғары пайда
түсіруіне көзі жетпесе оларды сатып алмайды. Сонымен, егер компания бағалы
қағаздардың екі түрін де қатар шығарса, онда акционерлерге төлейтін
төлемнен жоғары болады деген болжамға байланысты. 2005 жылы 4 тоқсанда
Агенттік жалпы көлемі 58400 млн. теңге мемлекеттік емес облигациялардың 16
шығарылымын, оның ішінде 4 ипотекалық шығарылымды тіркеді.
ВЕКСЕЛЬ - қарызды өтеудегі заңды түрде бекітілген төлем міндеттемесі.
Ол бағалы қағаз. Вексельді борышкер, яғни вексель иемденушіге береді.
Вексельдің мәні - несиеге алған белгілі бір соманы тауар сатып алушының
берген қарыз міндеттемесі. Республикадағы бағалы қағаздардың ең сенімдісі -
Қаржы министрлігі шығаратын 3 ай мерзімде өтелетін Мемлекеттік қазыналық
вексельдер. Банктер Мемлекеттік қазыналық вексельдерді 20-50 мың теңгеге
сатады және сатып алады.
Вексель - тауар-ақша қатынастарын және коммерциялық несиені дамытуда
ертеден келе жатқан еңбір басты қаржылық құралы. Вексель айналымы
экономикалық қатынастардың сан-алуан жүйесін қамти алады. Вексель нарығының
қызметі - қысқа мерзімді несие беру арқылы ақша қаражатын бөлу. Вексель
айналымының негізі - серіктердің бірін-бірі еркін таңдауымен және бірін-
бірі бақылауымен жасалатын несиелік келісім.
Қарыз міндеттемелерінен вексельдің үш түрлі айырмашылығы бар:
1. вексельдің дерексіздігі - қарызды қандай жағдайға, не мақсатқа
алғандығы көрсетілмейді;
2. даусыздығы - қарызды қандай жағдайға алғандығына қарамастан
міндетті түрде өтеу керек;
3. айналмалылығы - вексель иемденуші оны басқа адамдарға беруіне
болады [8, 240-242бб.].
Қолдану өрісіне қарай вексель 2 бөлінеді: жай және аудармалы вексель.
Жай вексельді төлеуші, яки вексель беруші жазады. Аудармалы вексель несие
берушінің қарыз алушыға вексельде көрсетілген соманы 3 кісіге төлеу
жөніндегі берген жазбаша үкімін айтады.
Бағалы қағаздардың өте көп басқа түрлері болады. Оларды әртүрлі
эмитенттер шығарады. Бағалы қағаздардың туынды түрлерінің бірі - варрант.
Варрант - ерекше бағалы қағаз. Ол корпорацияның айналымдағы бағалы
қағаздарына сатушының сатып алушыға меншік құқын беретін міндеттемесі.
Варрант - ұзақ мерзімді бағалы қағаз. Әдетте оны корпорация облигациялармен
және артықшылықты акциялармен қоса шығарады. Варрантты тек қарыз
міндеттемесінің эмитенті ғана шығарады.
Бағалы қағаздардың келесі тобына қаржы нарығы айналымындағы
мемлекеттік институттар және банктердің қарыз міндеттемелері жатады.Олар:
Қазыналық вексельдер - қаржы министрлігі шығаратын қысқа мерзімді
облигациялар. Олар мемлекеттің ішкі қарызын өтеу мақсатында шығарылады.
Депозиттік сертификат - ол эмитенттің мерзімді салымын алғандығын
куәландыратын банктік бағалы қағаз. Оның иесі ұсынушы адам.
Чек – ағымдағы шот иесінің чекті ұстаушыға белгілі бір ақшалай соманы
төлеу туралы немесе басқа ағымдық шотқа аудару туралы өзінің банкісіне
берген жазбаша бұйрығы.
Чектің мынадай түрлері бар:
ақшалай чек – банктен қолма-қол ақша алуға арналған төлем құралы;
атаулы чек – аударуға құқықсыз белгілі бір тұлғаның атына жазылады;
ордерлі чек – бір тұлғаның атына толтырылған, бірақ индоссамент
бойынша басқа бір тұлғаға беруге құқық береді;
мәлімдеуші чек – чекті мәлімдеушіге ондағы көрсетілген сомасы
төленеді;
есеп айырысу чегі – заңды тұлғалар арасында қолма-қолсыз есеп
айырысуларды қолданады;
жол чегі – туристік сапарларға арналған төлем құралы;
кепілдендірілген чек – банктің чекте көрсетілген соманы төлеуге
кепілдендіруін сипаттайтын төлем құралы [7, 56б.].
Опцион – шартқа енгізілген мерзімдік талапты көрсететін бағалы қағаз.
Ол бойынша екі жақтың біріне белгілі бір уақыттың ішінде келісілген ақыға
бағалы қағаздардың біраз мөлшерін сатуға немесе сатып алуға құқық беріледі,
ал екінші жақ, қажет болғанда, шартта белгіленген ақыға бағалы қағаздарды
сатуға және сатып алуға құқық міндеттенеді. Әдетте, опцион компанияның
өзінің жоғары лауазымды қызметкерлеріне тұрақты бағамен жай акция сатып алу
құқын беретін бағалы қағаз. Опцион – заңды түрде бекітілген стандартты
құжат. Онда сатылатын бағалы қағаздар саны көрсетіледі. Оның өлшемі лот деп
аталады, яғни 1 лотта 100 дана бір атаулы бағалы қағаз болады. Опционның
мазмұнында опциондық шартта бекітілген құқықтың орындалуы, яғни бағалы
қағаздарды сату немесе сатып алу күні және бағасы көрсетіледі [8, 248-
249бб].
Бағалы қағаздар қаржылық құжат болып табылады, бұл құжатты шығарушы
тұлға мен оның иесі арасындағы иелік ету немесе қарыз алу қатынастарына
куәлік ететін құжат. Вексельдер, чектер, акциялар, облигациялар, кепілдеме
қағаздары – бағалы қағаздар – қаржылық құжаттардың түрлері. Бағалы
қағаздардың ең көп тарағаны - акциялар мен облигациялар [9, 35-36бб].
Фьючерс – тұрақты табысты бағалы қағаздарды тұрақты бағада алдағы
уақытта жабдықтау контрактісі айтады.
Еркін нарықта нақты сатушылар мен сатып алушылар арасында контрактілер
жасауға ешкім тыйым салмаса да, фьючерстік мәмілелер негізінен биржада
жасалады. Ұйымдастыру қатынасындағы жүйе опционға ұқсас: клиент брокерлік
кеңсе арқылы бұйрығын береді, ол бұйрық залдағы тұрақты жұмыс жасайтын
өкілге жетеді, кейінгі оның орындалуы немесеорындалмауы нарықтағы нақты
жағдайға байланысты анықталады [10, 354б.].
1.3 Еліміздің бағалы қағаздар нарығының ерекшеліктері
Бағалы қағаздардың бір ерекшелігі ретінде олардың мүліктік сипатын
айтуға болады. Яғни бағалы қағаздар міндетті түрде оның ұстаушының қалайда
бір мүлікке құқылы екендігін куәландыратын белгілі бір жазбалар мен басқада
да белгілеулердің жиынтығы. Бұл белгілі бір тауар немесе нақты акция
сомасын алуға мүмкіндік береді. Сондай-ақ бағалы қағаздар белгілі бір
қоғамның, фирманың, кәсіпорынның, ұйымның меншігіне қатысуға және басқаруға
құқық береді [1, 443-444бб.].
Қазақстанның бағалы қағаздар нарығы ТМД елдерімен салыстырғанда,
құрылымы жағынан айрықша. Өйткені ТМД-ның өзге елдерінде бағалы қағаздардың
инвесторлар тобы коммерциялық банктер болса, Қазақстанда –зейнетақы
қорлары. Жалпы, Қазақстан ТМД елдері арасында бағалы қағаздар нарығының
дамуы жағынан алдыңғы қатарда тұр. Бүгінгі таңда Қазақстанның бағалы
қағаздар көлемі 6 млрд. долларды қамтып, еліміздің жалпы ішкі өнім
көрсеткішінен 19% асып түскен. Ал мұндай көрсеткіш осы күнге дейін ТМД-ның
бағалы қағаздар нарығында көрініс таппаған еді.
Қазір елімізде мемлекеттік, жергілікті және коммерциялық бағалы
қағаздар жұмыс істеп жатыр. Ал сыртқы нарықта Қазақстанның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz