Кәсіпкерлік қызметінің теориясы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны:

Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3бет
1.Бөлім. Коммерциялық негіздерде жұмыс істейтін шаруашылық
жүргізуші субъектілердің қаржысы.
1.1. Коммерциялық шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қаржысын ұйымдастырудың
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 бет
1.2.Коммерциялық ұйымдардың (кәсіпорындардың)
түрлері ... ... ... ... ... .10бет
1.3. Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржы
қорлары ... ... ... ... ... ... ... ... ..20бет
1.4.Кәсіпкерлік қызметінің
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 4бет
1.Бөлім. Өндіріс менеджменті.
2.1.Кәсіпорындағы қаржы
менеджменті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25б ет
2.2. Кәсіпорын (фирма) табыстары және оларды
бөлу ... ... ... ... ... ... ... ... .28бет
3.Бөлім. Коммерциялық ұйымдарды дамыту, жетілдіру жолдары ... ... ... 31бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .33бет
Пайданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.35бет

Кіріспе

Курстық жұмыстың тақырыбы коммерциялық ұйымдар қаржысы болып келеді.
Осы курстық жұмыста коммерциялық шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржысы
мен оның түрлері, басқару тактикасы туралы және еліміздің бәсекеге
қабілеттілігін арттыру мақсатында осы коммерциялық ұйымдарды қаржыландыру,
дамыту және әлемдік нарыққа шығаратын тауарды өндіру туралы сияқты
мәселелер қарастырылған.
Қазақстан Республикасында кәсіпкерлікті дамыту жөніндегі
жеделдетілген шаралардың 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасы (бұған
әрі – Бағдарлама) Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан
экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында атты 2005 жылғы
18 ақпандағы Қазақстан халқына Жолдауына, қазақстан Республикасы Премьер-
Министрі Д.К.Ахметовтың жетекшілігімен өткен кеңестің 2005 жылғы 19
ақпандағы №007-222 хаттамасының 11-тармағына сәйкес әзірленді.
Шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту мен қолдау мәселері жөніндегі
жұмыс топтарын құру туралы Қазақстан Репбликасы Премьер-Министрінің 2004
жылғы 8 желтоқсандағы №358-өкімімен төрт жұмыс тобы құрылды, олардың
жұмыстарының мақсаты шағын және орта кәсіпкерлікте жұмыстардың жаңа
нысандарын айқындауға, оның жедел дамуы, кәсіпкерлік пен мемлекет
арасындағы өзара іс-әрекет тиімділігі үшін жағдайлар жасауға, сондай-ақ
кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік саясатын қалыптастыруға жаңа ұстанымдар
әзірлеуге бағытталған.
Осы уақытқа дейін Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау
белгілі бір қысқа мерзімді тиімділік берген салық жеңілдіктерін беруге және
мемлекеттік қаржы есебінен жеңілдікпен қаржыландыруға назар аударылды,
бірақ жүйесіз жүргізілді. Бұл шағын кәсіпкелікті дамытудың перспективалары
мен міндеттері ұзақ мерзімді перспективаға айналған мемлекетіктің
экономикалық дамуының мақсаттары мен басымдықтарының жалпы жүйесімен өзара
байланыссыз оның проблемалары тұрғысынд қаралуымен түсіндіріледі.
Негізгі мақсаты елдің бәсекеге қабілеттігін арттыру болып табылатын
2015 жылға дейінгі индустриялық-инновациялық даму стратегиясының қабылдануы
мен іске асырылуын ескере отырып, шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау мен
дамытудың мемлекеттік саясатын қайта қарау және мемлекет мен сектордың
өзара іс-әрекетінің жаңа идеологиясын жолға қою қажет.
Бүгінде шағын және орта кәсіпкерлік инновациялық экономикада өз орнын
жедел іздеу үшін өзінің икемділігін, ұтқырлығын, рынокты объективтілігін
пайдалануы қажет жағдай пісіп жетілді. Мемлекет, өз кезегінде кәсіпкерлік
ортаның бастамаларын іске асыру үшін қолайлы жағдай жасауы және өз көмегін
шағын және орта кәсіпкерліктің бәсекеге қабілеттілігі тұрғысынан едәуір
елеуеті бар кәсіпрындарға және елдің ғылыми-технологиялық әлеуетін
арттыруға бағыталуы тиіс.
Алға қойылған міндеттерді іске асыру үшін Қазақстан Республикасының
Үкіметі шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың жедел шараларын қабылдауда.
Осы бағдарлама кластерлік-желілік ұстаным негізінде шағын және орта
кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың жаңа мемлекеттік саясатына және мемлекет
пен бизнестің өзара қатынасының жаңа идеологиясына көшудің өтпелі кезеңі
ретінде қаралады.

1.БӨЛІМ. КОММЕРЦИЯЛЫҚ НЕГІЗІНДЕ ЖҰМЫС ІСТЕЙТІН
ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮРГІЗУШІ СУБЪЕКТІЛЕРДІҢ ҚАРЖЫСЫ.

1.1. Коммерциялық шаруашылық жүргізуші субъектілердің

қаржысын ұйымдастырудың негіздері.

Коммерциялық шаруашылық жүргізуші субъектілер табыс (пайда) алу
мақсатында құрылады. Олар өзінің қызметін мынадай нысандарда жүзеге асыра
алады: мемлекеттік және муниципалдық кәсіпорындар; шаруашылық қоғамдар мен
серіктестіктер; өндірістік кооперативтер. Коммерциялық негіздерде
материалдық өндіріс сферасы кәсіпорындарының басым бөлігі және материалдық
емес сфера ұйымдары мен мекемелерінің едәуір бөлігі жұмыс істейді:
коммерциялық банктер, сақтық ұйымдары, қаржы секторының басқа мекемелері
(жинақ ақша-депозит мекемелері, инвестициялық қорлар, қор биржасы, бағалы
қағаздар рыногы мен ақша-кредит рыноктарына қызмет көрсететін әр түрлі
мекемелер), сауда-делдалдарқ кәсіпорындар, ерікті қоғамдық қорлар, трасттық
компаниялар және басқалары.
Коммерциялық кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы қаржы жүйесінің
маңызды сфераларының бірі ретінде құн түріндегі жалпы ішкі өнімді (ЖІӨ)
жасау, бөлу және пайдалану процестерін қамтиды. Олар негізінен ЖІӨ мен
ұлттық табыс (ҰТ) жасалатын материалдық өндіріс сферасында іс-әрекет етеді.
Сондықтан коммерциялық кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы материалдық
өндіріс кәсіпорындары (ұйымдары) қаржысының мазмұнымен және оларды
ұйымдастырудың қағидаттарымен бірдей болып келеді.
Коммерциялық кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы деп өндірістік
капиталдарды қалыптастыру, өнім өндіріп, оны өткізу, меншікті қаржы
ресурстарын жасау, қаржыландырудың сыртқы көздерін тарту, оларды бөлу және
пайдалану процесіндегі экономикалық қатынастарды айтады.
Мұндай экономикалық қатынастарды жиі ақша немесе қаржы қатынастары деп
атайды, қаржы қатынастары ақша қатынастарының бір бөлігі болып саналғанымен
ол ақша қозғалысы кезінде ғана пайда болады және орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған ақша қорларын қалыптастырып, пайдаланумен қосарлана
жүретіндігін біз жоғарыда атап көрсеткенбіз.
Коммерциялық кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысын ұйымдастыру белгілі
бір қағидаттарға негізделген, олардың қатарына мыналар жатады:
- коммерциялық-шаруашылық есеп (қаржылық қызмет саласындағы
дербестік, өзін-өзі өтеу, өзін-өзі қаржыландыру, қаржы-шаруашылық
қызметінің қорытындысына ынталылық, оның нәтижелері үшін
жауаптылық, кәсіпорынның қызметіне бақылау жасау);
- жоспарлық;
- меншіктің барлық нысандарының теңдігі;
- қаржы резервтерінің болуы.
1.Коммерциялық (шаруашылық) есеп – кәсіпорындар мен ұйымдардың
шаруашылық-қаржы қызметін жүргізудің негізге алынатын қағидаты және басты
әдісі. Коммерциялық есеп қағидаты кәсіпорынға оның қызметі үшін, оның
жарғылық капиталын құрайтын қажетті негізгі және айналым құралдары
(капиталы) тұрақты пайдалануға бөліп берілетінін білдіреді. Шаруашылықты
жүргізудің әдісі ретіндегі коммерциялық есеп қағидаты шығындарды шаруашылық
қызметтен алынған табыспен өлшеуді және алуды талап етеді.
Коммерциялық есептің өзіндік ерекшелігі:
- шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық тәуелсіздігі болады;
- қаржы қатынастары мемлекет тарапынан болатын майда теттемелеуден бос
болады;
- қаржы қатынастары субъектілерінің жұмыстың нақты нәтижелері және
міндеттемелерін уақтылы орындалуы үшін нақтылы экономикалық
жауапкершілігі болады;
- коммерциялық есеп жағдайында шаруашылық жүргізуші субъектілердің
банктермен, сақтық ұйымдармен және мемлекетпен көптеген өзара қарым-
қатынастары қалыптасады.
Коммерциялық есеп қағидаты кәсіпкерлік нысанында іске асырылады.
Нарықтық қатынастардың дамуы меншіктін барлық нысандарының теңдігі
қағидатын, мүлікке иеліктің бостандығын және қызмет сфераларын таңдауды
іске асырудың негізінде шаруашылық бастамаға және азаматтардың
кәсіпкершіліне жағдайлар жасайды.
Коммерциялық есептің айқындаушы қағидаттары өзін-өзі өтеушілік пен өзін-
өзі қаржыландыру болып табылады.
Өзін-өзі өтеушілік – шаруашылық жүргізудің негіз қалаушы қағидаты, ол
кәсіпорынның өз өнімін (орындалған жұмыстарды, көрсетілген қызметтерді)
өткізуден түсетін түсім-ақша есебінен оны өндіру және жеткізілім жөніндегі
бүкіл шығындарды өтеуді білдіреді. Өзін-өзі өтеушіліктің төменгі шегі –
залалсыздық, яғни кірістер мен шығыстардың сандық теңдігі. Шығындардың өзін-
өзі өтеушілікке жету – кәсіпорын өнім өндіруді игеру, шаруашылық
процестерді күйіне келтіру, нарықтық ортаға бейімделу кезіндегі кәсіпорын
қызметінің бастапқы кезеңінің мақсаты. Нарықтық қатынастар жағдайында жақсы
даму перспективасы бар немесе басым маңызы бар шаруашылықтар сыртқы
қолдауды пайдалана алатындықтан кәсіпорын рентабельді жұмыс істеуі тиіс;
бірінші жағдайда олардың кредит ресурстарын пайдалану, екіншіден бюджеттік
қаржыландыруды пайдалану мүмкіндігі бар.
Жеткізушілер, банктер, бюджет, әр түрлі несиегерлер тарапынан
кәсіпорынға қойылатын талаптар мен міндеттемелерді кәсіпорынның уақытында
қанағаттандыруға төлем қаражаттарының жетіспеуімен байланысты тұрақты
қабілетсіздігі кезінде белгілі бір рәсімдерді: сауықтыруды, қайта
ұйымдастыруды, тәуелсіз басқаруға беруді, сатуды немесе таратуды қолданумен
кәсіпорын заңмен белгіленген тәртіппен банкрот деп жарияланады.
Өзін-өзі қаржыландыру – нарықтық экономика жағдайында кәсіпорындардың
шаруашылық қызметінің табысты болуының міндетті шарты.Бұл қағидат өнім
өндіру мен кәсіпорынның өндірістік-техникалық базасын ұлғайту жөніндегі
шығындардың толық өтелуіне негізделеді, ол әрбір кәсіпорын өзінің ағымдағы
және күрделі шығындарын меншікті көздері есебінен жауып отыратындығын
білдіреді. Қаражаттардың уақытша жетіспеушілігі кезінде оған деген
қажеттілік банктің қысқа мерзімді несиелері мен коммерциялық несие есебінен
(ағымдағы шығындарға пайдаланылады) және ұзақ мерзімді несиелер есебінен
(күрделі жұмсалымға пайдалынылады) қамтамасыз етілуі мүмкін, олар
кәсіпорынның қарамағында қалатын пайданың есебінен өтелінеді.
Нарықтық экономика мен жекешелендіру процестерінің дамуы жағдайында
өзін-өзі қаржыландыру қағидатын қамтамасыз етуге акционерлік капиталды,
бағалы қағаздар бойынша дивиденттер мен пайыздарды, қаржы операцияларынан
алынған табысты (пайданы) пайдалану арқылы қол жетеді.
Бюджеттік және салалық қаржы көздері өзінің маңызын жоғалтты және олар
негізінен экономиканың құрылымдық қайта құрылуын қаржыландыруға,
конверсияға қолданылады.
Өзін-өзі қаржыландыру кәсіпорындардың толық қаржы дербестілігімен және
жауапкершілігімен тығыз байланысты. Оларға өздерінің меншікті ресурстарын
өз бетінше ұйымдастырып басқаруға, тартылатын және қарыз қаражаттарын
іздестіріп, айналымға салуға құқық берілген. Мемлекет кәсіпорындардың қаржы
ресурстарын қайта бөле алмайды. Қаржы қатынастарын мемлекет тарапынан
реттеу бюджетке салық алудың, амортизациялық қорды қалыптастырудың,
валюталық түсім-ақшаны бөлудің, бағалы қағаздарды өткізудің, шығындарды
өзіндік құнға жатқызудың және т.б. жүйесі мен тәртібін белгілеу ақылы
жүзеге асырылады.
Кәсіпорындардың қаржылық жауаптылығы бюджет, қорлар алдындағы міндетті
орындамағаны үшін заңнамада белгіленген қаржы санкцияларының жүйесімен
анықталған. Бұдан басқа, кәсіпорындар өздерінің міндеттемелері бойынша
меншікті мүлкімен жауапты болады.
Кәсіпорындардың қаржылық жауаптылығы кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру
жүйесімен және кәсіпорындардың қаржы ресурстарына сақтық компанияларынан
түсетін сақтық төлемдердің рөлінің артуымен күшейіп келеді.
Нарықтық экономика және меншіктің әр түрлі түрлеріне негізделген сан
алуан ұйымдық-құқықтық нысандар кәсіпорындардың қалыптасуын және дамуын,
жаңа меншік иесінің, жеке азаматтарының, сондай-ақ кәсіпрындар еңбек
ұжымдарының пайда болуын қажет етеді. Бұл маңызда - алғышарт және қаржы-
шаруашылық қызметінің нәтижелерінің мүдделіктің себебі. Бұл қағидатты іс
жүзінде жүзеге асыру кәсіпорындарға беріген және мемлекеттің қолдауынсыз
өзінің шығындарын қаржыландыру қажеттілігіне ғана байланысты емес, сонымен
қатар салықтарды төлегеннен кейін кәсіпорын, ұйым, фирма қарамағында
қалатын пайданың (табыстың) үлесіне де байланысты.
Шаруашылық қызметінің нәтижелігіне мүдделік бірдей дәрежеде
кәсіпорындар мен ұйымдардың ұжымдарына, жеке қызметкерлерге және жалпы
мемлекетке тән нәрсе. Бұл қағидатты іске асыру лайықты еңбекақы төлеумен,
мемлекеттің оңтайлы салық саясатымен, таза табысты (пайданы) тұтыну мен
қорланымға бөлуде экономикалық жағынан негізделген үйлесімдарді сақтаумен
қамтамасыз етілуі мүмкін; кәсіпорындардың ұжымдарын қаржылық ынталандырудың
қуатты тұтқасы олардың өздері тапқан қаражаттары есебінен әлеуметтік-мәдени
мақсаттарға жұмсалатын шығындар болып табылады.
Қаржылық жауапкершілік пен мүдделік – бір процестің – шаруашылық
жүргізудің тиімділігін арттырудың ынталандырмаларын жасау мен іске асыру
процесінің екі жағы.
Сөйтіп, екі экономикалық категорияның – экономиканың негізгі буыны
кәсіпорын, ұйым, басқа шаруашылық субъектісі сферасындағы қаржы мен
коммерциялық есептің өзара байланысы көрінісі.
2. Жоспарлылық қағидаты кәсіпорынның қаржылық қызметі өндірістің
мақсаттарына, міндеттеріне, оларға жетудің белгіленеген әдістеріне жетудің
дәйектілігі мен мезгіліне қарай оның параметрлерін есептеу арқылы алдын ала
қарастырылатынын білдіреді.Есеп-қисаптар негізінде және белгіленген қаржы
нормативтерін пайдалану арқылы арнаулы құжатта – қаржы жоспарларында
(болжамдарында) қамтылып көрсетілетін қаржылық көрсеткіштер
анықталады.Кәсіпорынның болжамды қызметі факторларының тұрлаусыздығы
жағдайында қаржылық көрсеткіштерді егжей-тегжейлі пысықтаудың –
жоспарлаудың орнына болжау қолданылады, яғни қолда бар мәліметтерді
зерделеудің, өзгермелі факторларды ғылыми өндеудің (үлгілеудің,
экспраполяциялаудың) және қорытындылаудың негізінде кәсіпорынның қаржылық
дамуының болжамы жасалады. Болжам кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің
нұсқалары бойынша бағалау және кейінгі шешімдерді қабылдау үшін қызмет
етеді.
Кәсіпорын ірірек шаруашылық құрылымға – бірлестік, ассоциация, концерн
және т.с.с. кіргенде кәсіпорындардың қаржы жоспарларының көрсеткіштері бұл
ұйымдардың жиынтық қаржы жоспарларына біріктіріледі.
3.Кәсіпорындар мен ұйымдар меншігінің барлық нысандарының теңдігі
қағидаты қатынастардың тұрақтылығы мен меншіктің түрлі нысандары –
мемлекеттік, жеке меншік, шетел мемлекеттерінің және олардың заңды ұйымдары
мен азаматтарының, халықаралық ұйымдардың нысандары дамуының мемлекет
кепілдігінде жүзеге асырылады. Меншіктенуші өз білгенінше өзінің мүлкіне
иелік жасайды, пайдалады және басқарып ұйымдастырады, оған қатысты заңға
қарсы келмейтін кез келген іс-әрекет жасайды, мүлікті кез келген шаруашылық
және заңмен тиым салынбаған өзге де қызмет үшін пайдаланады.
4. Кәсіпорындардың қаржысын ұйымдастырудың қажетті қағидаты –
басқарудың барлық деңгейлеріндегі қаржы резервтерінің (резервтік капитал,
тәуекел қоры) болуы. Қаржы резервтері әр түрлі әдістермен өндірістік және
әлеуметтік қорлардың мөлшеріне пайызбен, пайда немесе табыстан тұрақты
нормативтер бойынша аударымдар арқылы жасалуы мүмкін. Қаржы резерві уақытша
болатын қаржы қиыншылықтарын жоюға және шаруашылықтардың қызметіне қажет
қалыпты жағдайларды қамтамасыз етуге, сондай-ақ, әдетте, қаржы жоспарында
қаралмайтын өндірістік және әлеуметтік дамумен байланысты шығындарды (ойда
болмаған шығындарды) қаржыландыруға арналған.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорындардың қаржысын ұйымдастыруда
елеулі өзгерістер болуда. Әріптес-кәсіпорындардың арасында деңгейлес
байланыстар күшейіп келеді, олардың банк жүйесімен өзара іс-қимылы нығайып
келеді. Бұл процестер салалық құрылымдардан бас тартып, жаңа үлгідегі
құрылымдарды – экономикалық мүдделермен, бірыңғай акциялармен және
мемлекеттің мүліктегі үлесімен байланысты ұқсастық негізіндегі және
көпсалалық құрылымдарды жасауда көрінеді, бұл құрылымдар рынок жағдайында
анағұрлым өміршең болып келеді.

1.2. Коммерциялық ұйымдардың (кәсіпорындардың)
түрлері.

Өз бизнесін ұйымдастыру және оның түрлерін белгілегенде кәсіпкерлер
республикадағы кәсіпкерлік құрылымды біліп меңгерген жөн. Өзін тиімді
бизнестің заңды түрін дұрыс таңдап білудің маңызы зор, өйткені бизнестің
табысты болуы оған тікелей байланысты.
Бизнестің заңды түрлерін таңдап алу мынадай факторлармен тікелей
байланысты:
-бизнестің түрі (оның мақсаты), көлемі;
-болашақ іскер сыбайластардың саны мен олардың әр қайсысының қатысу
және жауапкершілік дәрежесі;
-қолда бар қаржы мен және заң бойынша тағайындағкн жарғылық қорлар
мөлшері;
-жарғылық қордағы сыбайластардың алатын үлесі;
-заңды ұйымдардың әр қайсысының ерекшеліктері;
-жеке кәсіпкер тұрғын немесе заңды тұлғамен орналасқан жермен
байланысты.
Ал енді Азаматтық Кодекспен Қазақстан Республикасында ұлықсат етілген
кәсіпкерлік түрлеріне талдау жасайық.
Жеке кәсіпкерліктің артықшылығы кәсіпкерлік қызметке лұқсат алу
шаруашылық серіктестікпен салыстарғанда жеңілдеткен, жеке кәсіпкер
мемлекеттің тіркеуден өткеннен кейін заңды тұлға құрмай-ақ кәсіпкерлік
қызметпен айналысуына құқы бар. Заңды тұлға құрмай кәсіпкерлік қызметпен
азаматтар сатып алынған патент негізінде айналысады. Патент бір жағынан
мемлекеттік тіркеу құжаты, екінші жағынан лицензия болып есептеледі.
Патенті салық органдар жеке тұлғаның арызы, паспорты, фото сурет және
патентке ақша төлеу жөнінде квитанция негізінде беріледі.
Бір қатар жағдайларда белгілі бір жеке тұлға бизнеспен айналысуы үшін
іскерліктің бірнеше түрімен айналысуға құқық беретін ақылы лицензия алу
қажеттілігі қарастырылған. Мысалы, дәрігерлік қызмет, білім беру қызметін
көрсету, ал кейде тіпті құстың белгілі бір мөлшерін атып алатын аңшыларға
немесе ау салатын балықшыларға да әлгіндей лицензия алу қажет.
Жеке кәсіпкерлердің кемшілігін несие алу қызметінің кең түрде жасау
мүмкіндігінің тарлығы және қаржылық қиындық туған жағдайда өз мүлкімен
жауап береді.
Жеке кәсіпкерлік түрлерінің бірі заңды тұлға
Кесте-1

Кесте-2. Қазақстан Республикасындағы қазіргі коммерциялық
ұйымдардың ұйымдық түрлері.

1.Мемлекеттік кәсіпорындар.
Көрсетілген ұйымдардың әр түрлі ұйымдық-құқықтық формалары болуы
мүмкін. Мысалы, мемлекеттік кәсіпорындардың қазақстанда екі түрі бар –
біріншісі шаруашылық құқына негізделген, екіншісі оралымды басқару құқына
негізделген (қазыналық кәсіпорын) кәсіпорындар.
Шаруашылық жүргізу құқына негізделген кәсіпорындардың құрылтай бекіткен
жарғысы құрылтай құжаты болып табылады, олар өз міндеттемелері бойынша
өзіне тиесілі барлық мүлікпен жауап береді.
Ал қазыналық кәсіпорындарға жедел басқару құқығымен мемлекет мүлігіне
ие болған кәсіпорандар жатады. Олар Қазақстан Республикасы үкіметнің немесе
жергілікті атқарушы органның шешімі бойынша құралады. Құрылтайшы бекіткен
қазыналық жарғысы оның құрылтай құжаты болып табылады.

2.Шаруашылық серіктестіктер
Жарғылық қоры құрылтайшылардың (қатысушылардың) үлесіне (салымдарына)
бөлінген коммерциялық ұйым шаруашылық серіктестік деп танылады.
Құрылтайшылардың салымдары есебінен құрылған, сондай-ақ шаруашылық өз
қызметін үрдесінде өндірген және алған мүлік меншік құқығы бойынша
серіктестікке тиесілі болады.
Құрылтай шарты мен жарғы шаруашылық серіктестіктің құрылтай құжаттары
болып табылады.Жарғы бр адам бір қатысушы құрған шаруашылық серіктестіктің
құрылтай құжаты болып табылады. Шаруашылық-серіктестіктердің түрлері:
Толық серіктестіктің мүлкі жеткіліксіз болған жағдайда қатысушыларды
серіктестіктің міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлкімен ортақ
жауапкершілікте болатын серіктестік толық серіктестік деп танылады.
Азамат бір ғана толық серіктестіктің қатысушысы бола алады және олардың
саны 2 адамнан кем болмауы керек.
Толық серіктестіктің жарғылық қорының мөлшері оның құрылтайшылары
белгілемейді, бірақ ол 25 айлық есептелген көрсеткіш мөлшерінен кем болмауы
керек.
Серіктестіктің міндеттемелері бойынша өзінің бүкіл мүлкімен (толық
серіктермен) қосымша жауап беретін бір немесе оданда көп қатысушылармен
қатар, жауапкершілігі толық серіктестіктің (салымшылардың) мүлкіне өздері
салған салымдардың жиынтығымен шектелетін бір немесе одан да көн
қатысушыларды да негізетін және серіктестіктің кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыруға қатыспайтын серіктестік сенім серіктестігі деп танылады.
Сенім серіктестігіне қатысатын толық серіктердің құқықтық ережесі және
олардың серіктестік міндеттемелері бойынша жауапкершілігі толық серіктестің
қатысушылары туралы ережелермен белгіленеді.
Азамат тек бір ғана сенім серіктестігінің толық серіктесі бола алады.
Сенім серіктестігіндегі толық серіктес толық серіктестіктің қатысушысы бола
алмайды.
Жарғылық қордың мөлшерін сенім серіктестігінің толық серіктестері
белгілейді және ол жүз айлық есептелген көрсеткіш мөлшерінен кем болмауы
керек.
Салымшылар үлесінің жиынтық мөлшері сенім серіктестігінің жарғылық
қорының 50%-нен аспауы тиіс. Сенім серіктестігінің ісін басқару толық
серіктестер жүзеге асырады.
Бір немесе бірнеше адам құрған жарғылық қоры құрылтай құжаттарымен
белгіленген мөлшерде үлеске бөлінген серіктестік жауапкершілігі шектеулі
серіктестік болып танылады.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушылар оның міндеттемелері
бойынша жауап бермейді және серіктестіктің қызметіне байланысты залалдарға
өздерінің қосқан салымдарының құны шегінде тәуекел етеді.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушылардың саны отыздан
аспауы тиіс. Басқаша жағдайда ол бір жыл ішінде акционерлік қоғам етіп
қайта құруға, ал бұл мерзім өткеннен кейін, егер оған қатысушылардың саны
отызға дейін кемімесе сот тәртібімен таратылуға тиіс.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің жалғыз қатысушы ретінде бір
адамнан тұратын басқа шаруашылық серіктестік бола алмайды.
Жарғылық қордың мөлшерін жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің
құрылтайшыларды белгілейді, ол заң құжаттарында белгіленген төменгі
мөлшерден кем болмауы керек.
Серіктестікті басқару органдарының құзыреті,сондай-ақ олардың шешемдер
қабылдау және серіктестіктің атынан әрекет жасау тәртібі Азаматтық Кодекске
және серіктестік жарғысына сәйкес белгіленеді.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік қатысушылардың жалпы жиналысының
айрықша құзыретіне мыналар жатады:
-серіктестіктің жарғысын өзгерту, соның ішінде оның жарғылық қоры
мөлшерін өзгерту;
-серіктестіктің атқарушы органдарын құру және кері шақырып алу;
-серіктестіктің жылдық есебі бухгалтерлік балансын бекіту және оның
пайдасы мен залалдарын бөлу;
-серіктестікті қайта құру несие тарату туралы шешім шығару;
-серіктестіктің тексеру комиссиясын сайлау.
Қатысушылары серіктестік міндеттемелері бойынша өздерінің жарғылық
қорға салымдарымен жауап беретін, ал бұл сомалар жеткіліксіз болған
жағдайда өздеріне тиесілі мүлікпен оған өздері еселеген мөлшерде енгізген
салымдар арқылы жауап беретін сарікестік қосымша жауапкершілігі бар
серіктестік деп танылады.
Қатысушылар жауапкершілігінің шекті мөлшері құрылтай құжаттарында
көзделеді. Қатысушылардың бірі банкрот болған жағдайда оның серіктестік
міндеттемелері жөніндегі жауапкершілігі , егер құрылтай құжаттарында
жауапкершілікті бөлудің өзгеше тәртібі көзделмесе қалған қатысушылар
арасында олардың салымдарына қарай бөлінеді.
Жарғылық қоры акциялардың нақты құнына тең белгілі бір санына бөлінген
серіктестік ақционерлік қоғам деп танылады.Акционерлік қоғамның
қатысушылары акционерлер оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және
өздеріне тиесілі акциялар құны шегінде қоғамның қызметіне байланысты
болатын залалдар шегуге тәуекел етеді.
Акционерлік қоғамның екі түрі болады: ашық және жабық. Ашық акционерлік
қоғамның қатысушылығына барлық азаматтар кіреді. Олар қоғамның басқа
мүшелерінің келісімінсіз өз акцияларын сатса немесе басқа біреуге бере
алады.Жабық акционерлік қоғамға тек қана құрылтайшылар немесе оның жарғысы
анықтайтын басқа тұлғалар қатыса алады.
Ашық типтегі акционерлік қоғамда оның мүліктік және қаржылық капиталы
одан әрі осы қоғамның акцияларын ашық және еркін сату жолымен құрылады және
қалыптасады. Бастапқыда акциялар оларды шығарғаннан кейінгі құнының өз
бағасымен бірінші рынок, одан соң оларды қайта сату қалыптасқан сұраныс пен
ұсыныстың негізінде нарықтық бағамен – акция бағасымен жүргізіледі.
Ашық типтегі акционерлік қоғам – бұл тұрғандардың кең бұқарасына
кәсіпорындардың ішінара меншік иесі болуына мүмкіндік беретін бизнесті
ұйымдастырудың кең тараған және өркениетті тәсілі.
Акция дегеніміз – оның иесі акционерлік қоғамның комиссиясяның жалпы
капиталына өз үлесін қосқан және оның пайдасына белгілі бір үлесін алуға
құқы бар акционер екендігін дәлелдейдін құжат. Сонымен бірге акционерлік
кәсіпорынның ісін басқаруға құқық береді. Акцияны еркін сатып алуға,
сыйлауға немесе кепілдікке қалдыруға болады.
Акционерлік кәсіпорындар барлық міндеттемелері бойынша заң алдында
жауап береді, бірақ барлық акция пакетінің құнынан аспайтын шектеулі
мөлшерде тәуекелге бара алады. Сонымен қатар акционерлік қоғамдар жеке
жағдайда қабылданған кейбір өз акционерлерінің мүліктік міндеттемелері
бойынша жауап бермейді.
Акционерлік қоғам пайдасынан белгілі бөлігі акция иелерінің процент
түрінде беріледі. Ол дивидент деп аталады. Акция екі түрлі болады. Бірінші
– кәдімгі және жай акция. Екінші – дивиденттің нақты процентін алуға құқық
беретін акциялар.
Акционерлік қоғамның жоғарғы органы оның акционерлік жалпы жиналысы
болып табылады. Оның ерекшік құзыретіне:
-жарғыны өзгерту туралы;
-акционерлік қоғамның жарғылық қоры мөлшерін өзгерту, өсіру немесе
азайту туралы;
-бұрын шығарылған акцияларды шоғырландыру және бөлу,қосымша акциялар
шығару;
-облигациялық займдар шығару тәртібі туралы;
-қоғамның атқарушы органдарын, тексеру комиссиясының мүшелерін және
қоғамның аудиторын сайлау, сондай-ақ олардың өкілеттігін мерзімінен бұрын
тоқтату туралы;
-қоғам қызметінің жылдық қорытындысын, қоғамның атқарушы органдарының
есептерін және тексеру комиссиясының қорытындыларын бекіту, пайданы бөлу
мен залалдарды өтеу тәртібі туралы;
-қоғамның ішкі регламентін қабылдау, оған өзгерістер мен толықтырулар
енгізу туралы;
-қоғамды тарату комиссиясын тағайындай, тарату балансын бекіту туралы
шешімдер қабылдау жатады.
Акционерлік қоғамда акционерлердің, соның ішінде құрылтайшылардың
арасынан да, өзге шақырылған сарапшы мамандар арасынан да қадағалау кеңесі
құрылуы мүмкін. Қадағалау кеңесі акционерлік қоғамының атқарушы
органдарының қызметіне бақылау жасауды жүзеге асырады.
Акция өзінің иелеріне акционерлік кәсіпорынды басқаруға қатысуға құқық
береді, бұл жерде бір акция – бір дауыс деген принцип басшылыққа алынады.
Акционердің акциясы көп болған сайын оның акционерлік кәсіпорынның істеріне
әсері әсер де соншалықты мол болады. Мұндай жағдайда акционерлік
кәсіпорынды басқаруда акциялардың бақылау патентін қолға алған акционер
шешуші роль атқарады.
Егер басқа (негізгі) шаруашылық серіктестік оның жарғылық қордағы
басымырақ қатысуына қарай,не олардың арасында жасалған шартқа сәйкес,не
мұндай серіктестік қабылдайтын шешімдерді өзгеше түрде белгілеу мүмкіндігі
бар шаруашылық серіктестік еншілес шаруашылық серіктестік деп танылады.
Еншілес шаруашылық серіктестігі өзінің негізгі шаруашылық
серіктестігінің борыштары бойынша жауап бермейді.
Егер акционерлік қоғамның дауыс беруші акцияларының 20 процентіне
астамы басқа заңды тұлғанікі болса,ол тәуелді акционерлік қоғам болып
таңылады.
Басымырақ заңды тұлға тәуелді акционерлік қоғам акцияларының тиісті
бөлігін сатып алғаны туралы мәлімет заң құжаттарында көзделген тәртіп
бойынша дереу жариялауға міндетті.

3.Өндірістік кооператив
Кәсіпорындардың кооперативтік түрі Қазақстан Республикасын біршама
таныс, өйткені біздің тарихымыздың кеңестік кезеңінде тұтынушылар
кооперативтері өмір сүрді.
Кәсіпкерлікті ұйымдастырудың формасы ретінде кооперативтердің мәні
мынадай: олар өзінің мүшелері аударатын заттай болсын, қаржылай болсын
пайдалық жарнаның есебінен құрылады. Одан кейін мүлік кооперативтер
шығаратын өнімнің және оны сатудан түснтін пайданың, қызметкөрсету немесе
қызметтің басқа да түрлерінен түсетін пайданың есебінен толығып отырады.
Жоғарғы ұйым болып жалпы жиналыс саналады. Өкілеттілік және атқарушылық
міндеттерді жалпы жиналыс сайлайтын басқарма мен оның төрағасы іске
асырады.
Өндірістік кооператив мүшелерінің жалпы жиналысының ерекше құзыретіне
мыналар жатады:
-кооператив жарғысын өзгерту;
-атқарушы, тексеруші органдары және қадағалау кеңесін құру мен олардың
мүшелерін кері шығарып алу;
-кооператив мүшелерін қабылдау және шығару;
-жылдық есептер мен кооперативтің бухгалтерлік баланстарын бекіту және
оның пайдасы мен залалдарын бөлу;
-кооперативті қайта құру мен таратуды шешу.
Акционерлік қоғам мен шаруашылық серіктестігінен бір айырмашылығы –
кооперативтің әрбір мүшесі өзінің пайдалық жарнасының көлеміне қарамастан
бір шешуші дауысқа ие болады. Сондай-ақ кооператив мүшелерінің табысы да
пайының көлеміне байланысты емес, ол әркімнің жеке үлесімен және еңбекақыға
жұмсалатын жалпы бөлігінің сол мөлшермен анықталады.
Кәсіпкерлік кәсіпорындардың ұйымдық – құқықтық формаларын қарастырғанда
олардың әр формаларының артықшылығы мен кемшілігі бар екендігін ескерген
жөн. Мысалы, толық серіктестіктің артықшылығы қаржы мол қарастыруға
мүмкіндігі жоғары, қызмет етуге еріетік және оперативтік, ал кемшілігі
барлық мүлікімен ортақ шектелмеген жауапкершілік, қатысушылар арасында
сенбеушілік көрсету, соның нәтижесінде дау-дамай болуы, ұйымдастыру
құрылымы тұрақсыз өзгеріп отырады т.б.
Шаруашылық серіктестіктердің қазіргі кезде ең көп тараған формалары
жауапкершілігі шектеулі серіктестер мен акционерлік қоғамдар.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктердің артықшылығы:
-қатысушы банкрот жағдайында тек қана өздерінің қосқан сандарының құны
шегінде тәуекел етеді;
-жауапкершілігі шектеулі инвесторлармен капитал беруге жағдай туғызады.
Акционерлік қоғамдардың артықшылықтары:
-экономиканың барлық салаларына жаңа кәсіпорындар ұйымдастыруға және
анрықтық инфрастуктураның (биржа, банкілер, т.б.) құрымына жағдай жасайды;
-өндірістің диверсификациялауына, кәсіпорындардың өз жұмыс сфера
шеңберін кеңейтуге мүмкіндік береді;
-қосымша капитал көздері арқылы кәсіпорындарды бәсеке мүмкіндігін
арттырады;
-акционерлердің бо капиталын ортақтастыруға және оларды түрлі
сфераларға пайдалануға мүмкіндкі береді;
-жеке, ұйымдық және қоғомдық мүдделерді ұштастыруға мүмкіндік береді.
Бұл екі форманың артықшылықтарымен қатар кемшіліктер туралы айтпай
кетуге болмайды. Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің қызметін бақылау
тәртібі жөнінде келіспеушілігі пайда болады, ал акционерлік қоғамдарды ұжым
мүддесіне коммерциялық іс-әрекеттің басымдылығы, басқару жұмысына формальды
түрде қатысуы, үлкен қоғамдарда акционерлердің жиналысын өткізудің
қиындықтары т.б.

Жоғарыда келтірілген ұйымдастыру формалары негізінен шағын және орта
бизнеске тән көптеген елдердің экономикасын дамытуда кәсіпорындар мен
фирмаларды ассоциациялық құрылымдарға біріктіретін негізде құрылатын ірі
көлемдегі бизнес іскерлерінің бірлестігі жетекші орын алады. Дамыған
нарықтық елдердің экономикасында кеңінен таратылған, ал біздің
республикамызда енді-енді көрсетіп қалыптасу кезеңінен өтіп жатқан ірі
бизнесті ұйымдастырудың төмендегідей ассоциациялық тәсілдері бар:
кооперациялар, концерндер, шаруашылық ассоциациялары, холдингтік
компаниялар, консорциумдер, картельдер, трестер, синдикаттар, сондай-ақ
халықаралық және трансұлттық компаниялар.
Бизнестің осы ұйымдық тәсілінің экономикалық мазмұны, өндіріс және
басқару құрылымы, мақсаттары мен міндеттері жұмыс істеу ерекшеліктері мен
тиімділігі әр елде түрлі көрінеді, алайда оларды құрудың ұйымдық-құқықтық
негізі қалыптасуы мен дамуы салыстырмалы түрде алғанда бірдей.
Корпорация – ортақ мақсатқа жету және сонымен бір мерзімді
жеңілдіктерді қорғау үшін бірнеше форманың басын біріктіретін акционерлік
қоғам. Заңды тұлға ретінде корпарация өзінің барлық мүлкімен өзіне кіретін
барлық кәсіпорындар үшін жауап береді және іскер қызметтегі субъектілермен
бірге жұмыс жүргізеді. Корпарациялар – басым жағдайда ірі бизнестің ұйымдық
тәсілі. Мысалы, АҚШ-тағы Кайзер индастри корпорейшннің құрамына цемент,
болат, алюминий жөніндегі компаниялар кіреді. Корпорацияның құрамында жүзге
жуық теле және радиостанцияларға дейін, 36 штатта және 30 шетелдік
мемлекеттерде орналасқан 233 өнеркәсіптік кәсіпорын бар. Корпарацияның
активі 3,5 миллиардтан астам доллар құрайды.
Рас соңғы жылдары нарықтық экономикасы дамыған елдерде (мысалы, АҚШ-та)
S-корпарация деп аталатын салыстырмалы түрде ортанқол корпарациялар пайда
бола бастады. Олар аз көлемді бизнесті жүргізеді. Өйткені, олар шағын
кәсіпорындардағылардай салықтың жеңілдіктер мен мемлекеттік қолдаудың басқа
да тәсілдері таратыла басталды.
Концерндер - өндірістік-технологиялық байланыстарының көптігі арқасында
кең көлемді өндірістік, корпарациялардың, интеграция мен жинақтаудың барлық
мүмкіндіктерін пайдаланатын көпшілік жағдайда монополиялық үлгідегі ірі
бірлстіктер. Бұл – біздің республикамыздағы ірі мемлекеттік кәсіпорындарды
реформалаудың барынша келешегі мол тәсілі, қазіргі уақытта жойылған
министрліктер мен кейбір ірі бас басқармалар концерндерге айналады.
Концерндер нарықтық конъюктараның құйтырқыларына төзімді келеді.
Капиталдың үлкен концентрациясынан, ірі өндірістік куаттардың көбеюінен
және өндірістік диверсификациясының мүмкін болуынан кейін олар өздерінің
қаржы салатын бағыттарын еркін ауыстырып, оларды әрбір жеке кезеңдерде өзін-
өзі ақтайтын өндіріске бағыштап отырады.
Концерндердің негізгі белгісі – оған кіретін фирмалар мен
кәсіпорындардың, сондай-ақ банкілердің меншіктерінің тұтастығы. Сондықтан
да концернге қатысушылар келісім-шарт бойынша емес, экономикалық қарым-
қатынас арқылы бір-біріне тәуелді.
Холдингтік компаниялар ерекшеліктері – олар басқа компанияларға бақылау
жүргізу құқына ие. Өйткені олар басқалардың акциялары мен қаржылай
капиталын билейді, өздерінің бақылауындағы компаниялардың директорларын
тағайындайды. Сондықтан да холдингтер өздеріне кіретін кәсіпорындардың,заң
тұрғысынан алғанда өз бетінше жұмыс істейтіндігіне қарамастан, шаруашылық
және коммерциялық шешімдеріне белсенді түрде әсер ете алады. Мұның өзі
холдингтерге олардың іс-қимылын тұтас шаруашылық құрылымы ретінде бүкіл
холдингтік бірлестіктің мүддесіне бағыттауға, егер мұның қажеттілігі және
ортақ пайдасы болса, бақылау аясындағы кәсіпорындардың қаржылық көздерін
орталықтандыруды және қайта бөлуді жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Консорциум – нақты міндеттерді шешу үшін құрылатын фирма, кәсіпорын
және ұйымдардың уақытша ерікті бірлестігін білдіреді. Ірі күрделі қаржыны
және жоғары дәрежедегі тәуекелді қажет ететін, жекелеген кәсіпорындар
әдетте өздігінен жүзеге асыруға мүмкіндіктер бола бермейтін ірі
инвестициялық, ғылыми-техникалық, әлеуметтік, экологиялық және басқа
жобалар мен іскерлік ойларды орындау үшін олардың консорсиумға бірігуіне
тура келеді. Мұндай консорциумдар материалдың және қаржылық ресурстарды,
өндірістік қуаттар мен жұмыс күшін уақытша интеграциялаудың тиімді ұйымдық
құрылымы болып табылады.
Консорциумның негізі – келісім-шарт. Бірақ оған кіретін кәсіпорын өз
бетінше заңды тұлға болуымен қатар басқа консорциумға да мүше бола алады.
Іскерлік бірлестіктердің басқа тәсілдері – синдикаттар, картелдер және
трестер әзірше Қазақстанда жоқ немесе әлі де кең тарамай келеді. Соған
қарамастан өзінің мәні мен экономикалық мазмұны жағынан консорциумдердің
біздің Республикамыздың жағдайында ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.