Фотондық иондаушы сәулелер - жанама электромагниттік иондаушы сәулелер
Мазмұны:
КІРІСПЕ . 2
1 ТАРАУ. ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ КҰРЫЛЫСЫ МЕН ҚҰРАМЫ ЖӘНЕ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ
. 4
1.1 ФИЗИКА ТЕРМИНОЛОГИЯСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАЙЫ. 4
1.2. ФИЗИКАЛЫҚ ТЕРМИНДЕР ЖӘНЕ ОҒАН ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР. 6
1.3. ФИЗИКАЛЫҚ ТЕРМИНОЛОГИЯ МЕН ФИЗИКАЛЫҚ АУДАРМА ТЕРМИНДЕРДЕ
КЕЗДЕСЕТІН КЕМШІЛІКТЕР. 14
2 ТАРАУ. ҚАТТЫ ДЕНЕНІҢ РАДИАЦИЯЛЫҚ ФИЗИКАСЫНЫҢ КОМПЬЮТЕРЛІК
ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІГІ . 19
2.1. ҚАТТЫ ДЕНЕНІҢ РАДИАЦИЯЛЫҚ ФИЗИКАНЫҢ 19
НЕГІЗГІ ҰҒЫМДАРЫНЫҢ АНЫҚТАМАСЫ ЖӘНЕ ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ (АТАУЛАРЫ) . 19
2.2. ИОНДАУШЫ СӘУЛЕЛЕРДІ СИПАТТАЙТЫН ШАМАЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ӨЛШЕМ
БІРЛІКТЕРІ. 21
2.3 ҚАТТЫ ДЕНЕНІҢ КВАНТТЫҚ ТЕОРИЯСЫНЫҢ НЕГІЗГІ ҰҒЫМДАРЫНЫҢ АНЫҚТАМАСЫ
МЕН ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ. 25
2.4 ҚАТТЫ ДЕНЕНІҢ КВАНТТЫҚ ТЕОРИЯСЫ. 43
ҚОРЫТЫНДЫ . 61
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР: 62
КІРІСПЕ .
Табиғат тану ғылымдарының ішінде, өзгелерінен гөрі, тезірек дамып,
күнделікті өмірде кеңінен қолданыс тапканы-физика. Сондықтанды болар,
бүгінгі таңдағы физика ғылыми-техникалық прогрестің дамуында шешуші роль
атқаратын жетекші ғылымдардың біріне айналып отыр. Жыл сайын көптеген
жаңалықтардың беті ашылып, жаңа ұғымдар пайда болуда. Ғылым тілі, ғылыми
стиль үздіксіз баюда. Осыған орай бірқатар жаңа физикалық терминдер мен
тіркестер келіп шығуда. Бұларды дер кезінде игеріп, ғылыми тіл қажетіне
мезгілінде жартудың зәрулігі қаншама зор екендігін айтпаса да түсінікті
болу керек.
Ал, осы физика ғылымының қарыштап ілгерілеген алғы шебін былай
қойғанда, тіпті оның күнбе-күнгі тұрмыста жан жақты орын тебе бастаған
салаларын да қазақ оқырмандары ана тілінде мүлтіксіз оқып, оның мән жайына
еркін бойлап кете алмай жүр.
Алыстағы аудандардан келіп, арнаулы техникалық жоғары оқу орындарына
түскен қазақ жастары бастапқы курстардағы негізгі пән болып саналатын орыс
тіліндегі физика-математикалық әдебиеттерді бірден меңгеріп кете алмайды.
Өйткені бұл салада жарық көрген қолтума немесе аударма әдебиеттер әлі аз.
Бұл еңбектердің қайсы бірінде ғылыми ұғымдарды бейнелейтін термин сөздер
мен баламалар өз дәрежесінде дәлді аударылмай,негізгі мағынасынан қиыстау
кетіп, алшақтап жататын жайттар да кездеседі. Кейбір аударма терминнің
орысшасын таба алмай әуре салсанға түссең, енде бірде не оқығаныңды
түсінбей қайран қаласың, өйткені ол нақтылы ұғым бермейтін, өзара
байланыспайтын, сөз тіркесінен тұрады. Сондай-ақ бір терминнің түрлі
әдебиетте әр түрлі алынған баламалары да кездеседі. Физика
терминологиясының міне осындай кемшіліктері, ең алдымен, физиканы ана
тілімізде оқитын оқырман қауымға көп қиындық туғызады. Осы тұрғыдан алғанда
физикалық аударма терминдерді белгілі бір жүйеге келтірудің зәрулігі туып
отыр.
1 ТАРАУ. ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ КҰРЫЛЫСЫ МЕН ҚҰРАМЫ ЖӘНЕ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ
.
1.1 ФИЗИКА ТЕРМИНОЛОГИЯСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАЙЫ.
Қазақстанның және де басқа достасқан тәуелсіз мемлекеттердің алыстағы
ауылдарынан келіп арнайы орта және жоғарғы оқу орындарына түетін
талапкерлермен әрі оған түскен қазақ жастары алғашқы курстардағы негізгі
пән болып саналатын физика және математика пәндерін бірден меңгеріп кете
алмайды. Оған негізгі себеп бұл салаларда осы уақытқа дейін жарық көрген
қолтума немесе аударма әдебиеттердің жетіспеуі. Қазақтың автономиялық
Советтік Социалистік Республикасының Орталық атқару комитетінің “Өндірістік
істі қазақ тілінде жүргізу керек ” деген 1923 жылы шыққан декретінің және
сонымен бірге Қазақтың Советтік Социалистік республикасы Президиумы,
Министрлер Советі және Қазақстан Коммунистік партия Орталық коммитетімен
біргелікте 1952-1953 жылдары шыққан Қазақ тілін республика көлемінде ендіру
керек деп алған бірнеше қаулылары мен қарарларының дер кезінде
орындалмаулары, оған қосымша себеп болған. Алайда осы кезеңдерде қазақ
тілінде жарық көрген еңбектердің қайсы бірінде ғылыми ұғымдарды бейнелейтін
термин сөздермен баламалар өз дәрежесінде дәл аударылмай келеді.
Міне физика терминдерін жасаудың осындай кемшіліктері, физиканы ана
тілімізде оқитын оқушылар мен студентерге және де басқа оқырман қауымға ең
алдымен көп қиындық туғызады. Осындай қиыншылдықтардан шығу мақсатында
Қазақтың Советтік Социалистік республикасының Жоғарғы Советінің
Президиумының 1989 жылы наурыз айында қазақ тілі туралы шығарған қаулысына
байланысты; 1990 жылы 22 наурыз “Қазақ ССР-інде-Тіл туралы” Қазақ ССР-нің
заңын күшіне енгізуді әсірлеу жөніндегі республикадағы жұмыстың жайы туралы
мәселе қаралды. Қазақ халқының ұзақ жылдар бойы армандап келген мұрат-
мүдесін толық ескере отырып, дүниеге келген Қазақ ССР-інің Тілдер туралы
заңы 1990 жылы 1-ші шілдеде өз күшіне енді, яғни, Қазақ ССР президентінің
жарлығына сәйкес 1990 жылдың 1-ші шілдесінен бастап Қазақ тілі Мемлекеттік
тіл болып саналды.
Қазақстанда физика терминдері өте мешел дамыған пән салаларына
жатады. Оған көптеген әлеуметтік себептер кінәлі.
Физика терминдерін жасау кезінде тек қана физиктер ғана емес,
қазақтың барлық зиалылары ат салысқан, яғни, кейбіреулері орысшыдан қазақ
тіліне кітаптар тәржіме жасаған.
Физика терминологиясы, әсіресе, қазақ тіліндегі аударма физикалық
терминдер әлі де пайда болу, даму үстінде.
Термин- ғылыми ұғымның шекарасын, оның қолданнылуы аясын нақтылы
көрсету керек. Ұғымның дамуына байланысты оның қолданылу аясына өзгереді.
Бұлай болмағанда, термин мен ұғымның арасындағы үйлесімділік бұзылады. Бұл
- заңды құбылыс. Бұл бағыттағы тиімді шаралардың ең қажеттісі- физиканың
түрлі саласын қамтитын аударма терминдерді саралап ала беріп, ғылым
талабына сай келетіндей деңгейге жетілдіріп отыру; аударма терминдерге
байыпты талдау жасап, оның қатарына мағынасыз тіркестердің еніп кетуіне жол
бермеу, терминологияны “ластанудан ”сақтау.
1.2. ФИЗИКАЛЫҚ ТЕРМИНДЕР ЖӘНЕ ОҒАН ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР.
Қазіргі ғылыми-техникалық прогресс жағдайында ғылымның қауырт
дамуы қоғамның негізгі өндіргіш күштерінің біріне айналып отыр.
Сондықтан ғылыми тіл мен терминология мәселелеріне қойылатын талап та
арта түсуде. Бұл саладағы зерттеу жұмыстарына қойылатын талаптың
артуын былайша түсіндіруге болады. Біріншіден, ғылымның жаналықтары
мен оның зертеу тәсілдері күнделікті өмірімізде кеңінін қолданылуда.
Осыған орай, ғылыми терминдер де сөйлеу лексикамызда еніп, ғылыми тіл
мен күнделікті сөйлеу тіліміздің араласу, бірігу құбылысы байқалады.
Екіншіден, жеке ғылым салаларының дамуымен қатар, түрлі ғылыми бағыт
өкілдерінің бір-бірімен байланысы, келісе жұмыс істеуін қажет ететін
пән аралық зертеулер де етек алуда. Бұл жағдайда, осыған дейін жеке
дара, бір-біріне байланыссыз дамып келген терминологиялық жүйелерді
біріктіруді бір жүйеге келтіруді қажет етеді.
Ғылыми терминология тілдің сөздік қорының тез дамитын бөлігі
болып табылады. Терминологиялық лексиканың материалында, әсіресе сөз
ұстартуда, тілдің заңдылықтары пайдаланылады. Олай болса,
терминологиялық лексиканың кейбір мәселелерін зерттеу тіл мамандарының
назарынан тыс қала алмайды.
Ғылым мен техниканың даму дәрежесі оның терминологиясы бойынша
бейнеленеді. Ғылымның әрбір жеке саласы бойынша, сол саланы қамтитын
ұғымдар жүйесіне сай келетін терминдер жүйесі жасалады. Ғылыми тіл
терминдерінің көбісін сол саланың мамандары ғана түсінеді. Ал бұл
жағдайда ғылымды, ғылыми жетістіктерді насихаттауды қиындатады.
Сондықтын терминология өзінің сөздік сипатын сақтай отырып, ең алдымен
өзі бейнелейтін ұғымдар жүйесін қамтитын саланың бөлімі болып
табылады.
Белгілі бір ғылым саласында немесе ғылыми пәнге байланысты
терминдер жүйесін біріктіретін ғылыми -техникалық терминология үнемі
даму, үздіксіз жетілу үстінде болады. Бірақ бұл өзгерістер, тілдің
заңдылықтарынан гөрі, ғылым мен техниканың даму дәрежесіне көбірек
байланысты болады. Мұндай жағдайда терминологияның ғылым мен
техниканың даму деңгейіне сай жасалу талабынан шығады.
Осы тұрғыдан алып қарағанда, терминологияны негізінен мамандар
жасайды. Орыс тіліндегі ғылыми-техникалық терминологияның даму,
қалыптасу дәстүрі осы жағдайды дәлелдейді. Шындығында да, тіліндегі
ғылыми-техникалық терминологияның негізін салушы тіл мамандары емес,
ғылым инженерлер - С.А.Чаплыгин мен Д.С.Лоте.
Сонымен, терминологияның дамуында мынадай құбылыс байқалады.
Терминология термин жасалатын саламен қатарласа, жарыса дамиды. Осыған
орай, әрбір жаңа ұғымдарды білдіретін термин жалпы халықтық тілдің
қорына қосылып отырады. Бұл прцесс термин жарату арқылы жүзеге асады.
Сондықтан қазіргі кезде терминология мәселесімен, тіл мамандарымен
қатар, ғылым мен техниканың алуан турлі саласындағы мамандар да
шұғылданады. Өйткені ғылыми тілдің қайнар көзі болып табылатын
терминдер жүйесі жетілмейінше ғылыми жаңалықтардың таралуы, ғылыми
қарым-қатынаспен ғылыми-техникалық прогрестің дамуы тежеледі. Енді
ғылыми-техникалық терминологияның кейбір мәселелеріне тоқталып өтейік.
Кез келген саланы қамтитын терминология жеке сөздердің, сөз
тіркестерінің немесе таңбалардың жиынтығы емес, белгілі бір негізде
жасалған терминдер жүйесі болып табылады. Ғылыми ұғымды
қалыптастыруда, жалпы терминологиялық жұмысты жүргізуде анықтаманың
елеулі қызмет атқаратындығы белгілі. Термин де анықтама тәрізді
ұғымның қажетті және жеткілікті шарттарын білдірумен қатар, оның сол
саладағы басқа ұғымдармен ортақ қасиеттерін де айқындайды. Екінші
жағынан, ұғымның өзіндік қасиеттерін ашып, оны даралап көрсетеді. Әр
түрлі терминологиялық әдебиетте "терминге" түрліше анықтама беріледі.
Төменде біз соның көп таралған анықтамаларының бірін беріп отырмыз.
Термин дегеніміз -ғылым мен техниканың қарастырылып отырған
саласындағы белгілі бір ұғымды бейнелейтін сөз немесе сөз тіркесі. Бұл
анықтамада қарастырылып отырған ұғымның басты белгілерімен қатар
терминнің негізгі қасиеті бір мәнділігі қамтамасыз етіліп отыр, яғни
терминнің сөздік қауызы берілген системаның бір ғана ұғымына жүктеліп
тұр.
"Термин" латынша "termіnus" - шекара сөзінен шыққан. Белгілі бір
терминдер жүйесін қамтитын терминология сол саладағы терминдердің
өрісі болып саналады. Терминологиялық аймақтан тысқары жерде сөз
өзінің терминдік сипатын жояды. Мысалы, "дыбыс" физикадағы, оның
ішінде акустикадағы, терминдердің бірі. Ал физикадағы терминологиядан
тыс жерде, ол өзінің осы мәндегі терминдік қасиетін жояды. Өйткені, ол
басқа ғылым саласында (тіл, музыка) өзгеше мағынаға ие болады.
Сөз тілдік таңба мен оның мағынасын біріктіріп тұрады. Сөздің
таңбасы бірнеше мағынаны қамтуы мүмкін, яғни бір сөз бірнеше мағынаға
ие болуы мүмкін. Жай сөздей емес, терминнің мағынасы шектеулі
болады. Кез келген термин сан алуан сөз тіркестері мен сөйлемдерде тек
белгілі бір мағынада ғана қолданылады. Бірақ "терминнің контекстік
орнықтылығы" деп аталатын бұл жайтты өзгермейтін қағида деп түсінбеу
керек. Ғылыми-техникалық ұғымның дамуына байланысты термин де дамиды.
Екінші жағынан, термин ұлттық тілдің қоры негізінде
жасалатындықтан, ондағы өзгерістерден сырт қала алмайды. "Терминнің
уақытша ауысымдылығы" деп аталатын бұл жағдай, терминнің шектеулі
болса да даму өрісі болатындығын көрсетеді. Мұндай ауысымдылық
терминнің ғылым мен техниканың даму дәрежесіне бейімделу қабілетін
арттырады.
Әр түрлі терминдер жүйесі бойынша жүргізілген зерттеу
нәтижелері жаңадан жасалатын немесе өзгертілетін терминдерге
төмендегідей талап қойылатынын көрсетеді.
1.Терминнің өзі бейнелейтін ұғымды дәл білдіруі, яғни терминнің
дәлдігі. Барлық терминнің дәлдік дәрежесі бірдей емес. Осы тұрғыдан
қарағанда, физикалық терминдердің басты кемшіліктерінің бірі-термин
мен термин белгілейтін ұғым арасындағы сәйкестіктің бұзылуы. Ғылым мен
техниканың даму нәтижесінде ұғымның мазмұны байиды. Бұл өзгерістер
терминнің сөздік қауызына симайды. Осыдан барып сәйкестік бұзылады.
Термин өз қызметін атқара алмай қалады. Мысалы, "атом" терминіндегі
сәйкестік толық бұзылғандықтан, ол қазір қате (дұрыс бағдарланбаған)
термин қатарына жатады. Термин мен ұғым арасындағы сәйкестікті зерттей
отырып, Д.С.Лотте барлық терминдерді дәлдік тұрғысынан үш топқа бөлді:
дәл бағдарланған, бейтарап және дұрыс бағдарланбаған (жалған
бағдарланған) терминдер.
Бірінші топқа жататын дәл немесе дұрыс бағдарланған
терминдер өзі бейнелейтін ұғым жайлы едәуір нақты түсінік береді.
"Киловатт", "жартылай ыдырау периоды", "күй теңдеуі", іспетті ұғымның
басты қасиеттерін осы топқа жатады. Мұндай дұрыс бағдарланған
терминдер қатарына ұғымға тікелей қатысты бар белгілер бойынша
жасалған терминдермен қатар, ұғымның қосалқы қасиеттері бойынша
жасалған терминдер де жатады. Мысалы, "суық эмиссия" терминніндегі
"суық" терминдік элементі электрондардың шығу процесін емес,
электрондарды шығаратын дененің температуралық күйін бейнелейді.
Терминнің дәлдік дәрежесін (дәл бағдарлау дәрежесін) сөз еткенде
оның бұрынғы мағынасының этимологиясын іздемей, терминнің тілдігі
қазіргі мағынасын, терминологияға енген кездегі мағынасын еске алу
керек. Бірақ терминді дәлдік дәрежесіне қарай бөлудін өзі де шартты
түрде алынған ұғым. Бір кезде дұрыс бағдарланған термин, ұғымның
өзгеруіне, жаңа салаға ауысып, жаңа мағынаға ие болуына байланысты өз
функциясын жоғалтуы мүмкін.
Мысалды, бір кезде "фотоэмиссияның қызыл шекарасы" деп алынған
термин, қазір "фотоэмиссия табалдырығы" деп аталады. Өйткені, бұрын
бұл шекара спектрдің қызыл бөлігі аймағында ғана болады деп
есептелген. Мұндай терминдер дұрыс бағдарланбаған немесе бейтарап
терминдер қатарына жатады.
Кейде термин ұғымның физикалық қасиетін ашпайтын белгілер
бойынша жасалады. Бұл белгілер көбінесе ұғымның өзіне емес, оның
пайда болу шарттары мен жасалу жағдайына байланысты алынады. Мысалы,
қатты қорытпа "победит", матаның түрі "лавсан"(лаборатория
высомолекулярных соединений АН СССР). Осы аталған терминдермен қатар,
"Мах саны", "Доплер эффекті" тәрізді фамилиялық терминдерде де
бейтарап терминдер қосылады.
Дұрыс бағдарланған терминдер қатарына терминдік элементі
терминнің дәл мағынасына қайшы келетін, сондықтан ұғым жайлы қате
түсінік беретін терминдер жатады. Мысалы, "жылу резервуары", "жылу
сыйымдылық" т.б. терминдер дәйексіз ескі қағида-жылу тегі теориясына
сүйеніп жасалған, "атом", "ат күші" іспетті өз мағынасын бере
алмайтын көнерген терминдер де осы топты құрайды. Ал "төменгі қысым",
"жоғарғы кернеу", "мейлінше суыту" т.б. ұғымның мағынасын толық
ашпайтын терминдер аралық топқа жатады.
2.Терминологияныңқарастырылып отырған саласындағы терминнің бір
мәнділігі, яғни моносемия. Терминге қойылатын басты талаптың бірі
ғылым мен техниканың белгіле бір саласын және оған тым жақын салаларын
қамтитын ұғымдар жүйесін бейнелейтін терминдердің бір мәнділігі болып
табылады. Терминнің бір мәнділігі "терминологиялық өріс" арқылы да
және уақыт бойынша шектеледі:"Адамдардың ұғымдары қозғалмайтын нәрсе
емес, мәңгі қозғалып тұрады, бір-біріне ауысып тұрады, бірін
екіншісіне қотарып отырады, мұнсыз олар нағыз өмірді көрсетпейтін
болады" (В.И.Ленин шығ.,38 т., 161-бет).
Ұғымдардың мұндай өміршеңдік қасиеті, әсіресе физика тәрізді тез
қарқынмен дамитын ғылым салаларында айқынырық сезіледі. Сонымен, бүгін
бір мәнде болып саналған термин, күні ертең, ғылым мен техниканың жаңа
бір тасқыны кезінде пайда болған ұғым мағынасының кеңеюі нәтижесінде
бұрынғы сөздік қауызына сыймай көп мәнді терминге алналуы мүмкін.
3.Белгелі ұғым саласын қамтитін терминдер арасында синонимдер
болмауы керек. Синоним-терминдер деп, бір ұғымды білдіретін
терминдерді (екі не одан көп) айтады. Мысалы, "инерция центрі" мен
"масса центрі" бір ұғымды білдіретін синоним-терминдер қатарына
жатады.
4.Терминдердің ықшамдылығы. Кейде терминдердің дәл болу мақсаты
көзделіп, көп сөзден құралған терминдік тіркестер жасалады. Бұл жағдай
терминге қойылатын басқа бір талапқа-терминнің ықшамдылығы қайшы
келеді. Сонымен терминге дәлдік тұрғысынан қойылатын талап пен
ықшамдылық шартын үйлестіру қажеттілігі туады: әрбір термин дәл, ықшам
әрі бірнеше тіркестен тұратын күрделі термин құрамында пайдалануға
ыңғайлы болуы керек. Ықшамдылық жеке термин арқылы байқалса, дәлдік
дәрежесі белгілі бір ғылым саласын қамтитын бүкіл терминдер жүйесі
бойынша бағаланады.
Қысқа термин жасау кезінде ұғым мағынасының толық қамтылуы
ескеру принципі басшылыққа алынады. Терминнің қолдануға ыңғайлы Қысқа
формасын алудың бірнеше тәсілі бар. Сонның кейбір түрлерін
қарастырайық.
А) Терминдік тіркестердегі бір не бірнеше элементтердің түсіп
қалуы. Термин құрамындағы мұндай элементтердің түсіп қалуы құбылысы
эллипсис деп аталады. Мысалы, "материялық нүктелердің механикалық
системасы" деп алынған толық терминнің екі терминдік синонимі бар:
"механикалық система", "материиялық нүктелер системасы". Ал,
"треактория бойындағы орташа жылдамдық", "балқымалы қыстырғышы бар
сақтағыш" терминдерінің "орташа жылдамдық", "балқымалы сақтағыш"
түрінде алынған қысқаша формалары бар.Электр шамалары, олардың
құрамындағы ең басты белгілі -қыл сымдары бойынша классификацияланады.
Сондықтан "тантальды қыл сымы бар лампа" ,"вольфрамды қыл сымы бар
лампа" тәрізді қомақты терминдер "тантальды лампа", "вольфрамды лампа"
деп ықшамдалып алынады. Сол сияқты "тұрғын толқынды резонанстық
үдеткіш" термин "резонанстық үдеткіш" деп ықшамдалып алынады. Бұл
жерде қажетті микробөлшекті үдету үшін бір не бірнеше резонатордағы
тұрғын толқынның электр өрісі пайдаланылатыны айтылып отыр.
Б)Ғылыми-техникалық терминдердің ықшамдалған түрін жасауға
эллипсиспен қатар аббревиатура да пайдаланылады (латынша abrevіatura-
ықшам). Аббревиатура күрделі сөз тіркестерін қысқарған сөзге айналдыру
кезінде пайда болады. Мысалы, "пайдалы әсер коэффиценті"-п.ә.к.,
"электр қозғаушы күш"-э.қ.к., тәрізді аббревиатуралық терминдер
физикада жиі қолданылады.
Соңғы жылдары ғылыми атаулардың көбеюіне байланысты, сан алуан
формалар аббревиатуралық терминдердің шамадан тыс өріс алғаны жайлы
баспа сөз бетінде мәселе көтеріліп жүр. Тек белгілі бір тақырыппен
айналысатын мамандарға ғана түсінікті мұндай терминдер оқырман қауым
тарапынан қолдау таппайды.
5. Кез келген ғылым саласының белгілі бір бөлігін құрайтын
терминология бұл күнде стандарттау объектісіне айналып келеді.
Стандартталып, нақтылы бір жүйеге келтірілген терминология құрамындағы
терминдер барлық оқулықтар мен анықтамалық әдебиеттерде, сондай-ақ
ғылыми және ғылыми–көпшілік әдебиеттерде, сол қабылданылған формада
қолданылатын болады. Бұл талап терминологиялық комиссия тарапынан
бақылауға алынады. Осы комиссияның шешімі бойынша алынған терминдерді
аударма және қолтума әдебиеттерге енгізу мәселесі баспа орындарындағы
редакторлардан, аудармашылардан, авторлардан талап етіледі.
Сондықтан терминонлогиялық система ең алдымен мағынасы бойынша,
яғни қарастырылып отырған ғылым саласының қазіргі деңгейін қамту
дәрежесі бойынша әрі терминдер жүйесінің логикалық талапқа сай келуі
тұрғысынан және оның лингвистикалық жағынан қалыптасу ерекшеліктеріне
қарай бағынады. Егер алғашқы екі талап терминология жасалатын саладағы
мамандарға жүктелсе, лингвистикалық мәселе тіл мамандарының үлесіне
тиеді. Стандартталатын терминология саласындағы терминдердің мағыналық-
логикалық жағымен қатар лингвистикалық жағына да айрықша назар аудару
қажет. Терминнің дұрыс жасалуы, жалпы халыққа тән әдеби тіл нормасының
дұрыс сақталуы стандартталған терминдердің сапасын артырады, тіл
мәдениетін байтады. Терминология мынадай лингвистикалық мәселелерді
қамтиды:
А) грамматикалық категориялардың терминологияда қолданылу
ерекшеліктері;
ә) терминологиялық тіркестерге қойылатын стилистикалық талаптар;
б) терминнің орфографиялық талапқа сай келеді;
Физикалық терминологияда, негізінен терминнің төмендегі түрлері
кездеседі:
1) негізгі немесе теориялық терминдер,
2) қосымша терминдер немесе номенклатуралар,
3) таңбалар, символдар.
Бірінші топты құрайтын терминдер физика ғылымының негізіне алынған
жалпы теориялық ұғымдарды білдіреді. Бұл терминдер көп өзгеріске
ұшырамайды. Мысалы, "энергия", "масса", "молекула" т.б. Бірақ бұдан негізгі
терминдердің бәрі бірдей аударылмай алынады деген қате ұғым тумау керек.
Мысалы, физикадағы негізгі терминдер поле-өріс, сила-күш болып оңтайлы
аударылып алынып жүр.
Номенклатуралық терминдер қартарына ғылым мен техниканың белгілі бір
саласындағы атаулардың жиынтығы жатады. Құбылыстың, процестің, объектінің,
прибордың, сондай-ақ машинаның толып жатқан жеке бөліктерінің аттары
номенклатура болып табылады. Номенклатура өзінің табиғаты, шығу тегі
жағынан жай сөздердің сипатына қосылады. Ол, көбінесе, ғылымның негізін
баяндау кезінде ғана термин ретінде пайдаланылады. Ал күнбе-күнгі қарым-
қатынаста, ол қарапайым сөзге айналады, басқаша айтқанда, жиі қолданылатын
тұрмыстық сөз болып шығады. Терминге айналғанда оның мағынасы тереңдеп,
мазмұны байиды.
Бірақ кез келген сөз термин бола алмайды. Тек логикалық анықтамаға ие
болған сөз ғана термин қызметін атқарады. Сонымен, ғылымның дамуына
байланысты жеке сөздер логикалық мағынаға ие болып, бір ұғымды бейнелейтін
терминге айналады. Терминологияда грек, латын терминдік элементтерінен
жасанды түрде жасалған номенклатура көптеп кездеседі. Мысалы, "микродүние",
"автотербеліс" т.б.
Номенклатура латынның nomenklatura – "тізім" сөзінен шығады. Жоғарыда
аталғандармен қатар номенклатураға өзен, көл жер аттарын білдіретін
географиялық терминдер, жеке детальдардың аттарыда кіреді. Кейбір ғалымдар
номенклатура ең төменгі қатардағы ұғымдардың атауын бейнелейді, сондықтан
оларды термин санатына қоспау керек деген пікір айтады. Стандарттау
жөніндегі Халықаралық ұйымның техникалық комитетіде терминологиялық жұмысты
жүзеге келтіру мақсатымен номенклатураны терминологияның объектісіне
жатқызбау туралы шешім қабылданады.
Номенклатура ментермин арасындағы қатыс- әлі толық шешілмеген даулы
мәселе. Дегенмен де номенклатураның бір бөлігі әуелгі кезде халық
пайдаланып жүрген сөз болып, ғылымның даму дәрежесіне сай байи түсіп, сол
ғылымның терминологиясынан өзіне лайықты орын алып отырады. Мысалы, "дыбыс"
,"жұмыс", "қуат" тәрізді сөздер осы топқа жатады.
Кейбір ғылым саласы (мысалы философия) негізінен теориялық
терминдерден тұрады. Оның есесіне басқа біреулері (батоника, зоология,
машина тану) кілең номенклатуралық терминдерден құрылады. Бұл жағдай бір
ғылым саласының зерттеу объектісі абстракциялық (дерексіз) ұғымдар, ал
екінші біреуінікі алуан түрлі заттық объектілер болуына байланысты туған.
Үшінші топқа жататын символдық терминдер нақтылы затқа немесе белгілі
бір құбылысқа байланысты ұғымды бейнелей бермейді. Термин жасаудың тілдік
құралына жатпайтын бұл терминдердің ең басты ерекшелігі-өзі бейнелейтін
ұғымға тәуелділігі, шартты түрде алынғанмен пайдалануға қолайлылығы. Олар
негізінен математикалық сандарды, физикалық шамаларды немесе олардың
арасындағы қатысты өрнектейді. Мысалы, -бөлшектер, -ыдырау,
-сәуле немесе оқырман қауымдағы жете таныс төмендегі математикалық
таңбалары: = тең, перпендикуляр, кіші және үлкен,
тең емес т.б.
Қазіргі ғылым салалары әр түрлі тілдік жүйелері арқылы баяндалады.
Оларда математикалық формулалар, логикалық не басқа типтегі символдар,
графиктер т.б. кеңінен пайдаланылады. Құрамына физика да енетін дәл
ғылымдар тобы математикалық тілдің көмегімен баяндалады. Математикалық
тілсіз бұл ғылым салаларының ғылыми мағынасы дұрыс тұжырымдалмайда. Сан
алуан әріптер мен символдар өздері бейнелейтін ұғымның математикалық
мәнімен қосыла отырып, математикалық тілдің таңбасына айналады. Бірақ бұл
ғылым салаларының теориясы байырғы халық тілі арқылы баяндалады.
Бірақ микордүние табиғатын зерттейтін қазіргі жаңа салаларында жағдай
бұдан әлдеқайда өзгеше. Бұл объектілер адамға сезілмейтін аймақта
орналасқан. Олар біздің санамызда абстрактілі түрде ғана пайда болады.
Сондықтан олар тек математикалық тілдің көмегімен ғана толық баяндалады,
негізгі тұжырымдамалары мен заңдары да осы математикалық тіл (таңба, символ
т.б.) арқылы беріледі. Байырғы тілдің көмегімен микрообъектінің барлық
қасиеті жан-жақты ашыла бермейді.
1.3. ФИЗИКАЛЫҚ ТЕРМИНОЛОГИЯ МЕН ФИЗИКАЛЫҚ АУДАРМА ТЕРМИНДЕРДЕ КЕЗДЕСЕТІН
КЕМШІЛІКТЕР.
Біз ғылым мен техниканың түрлі саласын қамтитын терминдерге
қойылатын негізгі талаптарды қарастырып өттік. Осы талаптар тұрғысынан
қарағанда, физикалық терминологияда жиі кездесетін кейбір кемшіліктерді
байқауға болады. Бұл кемшіліктердің табиғаты алуан түрлі. Оның көпшілігі
көп мәнділік, синонимия тәрізді семантикалық құбылыстар салдарынан туындап
жатады. Ғылым мен техниканың кез келген саласын бейнелейтін терминологияда
бұл аталған кемшіліктер жиі байқалады.
Терминологиялық комитет шығарған жинақтарда, терминдердің синонимдік,
көп мәнді варианттарынан арылуға тырысады. Бірақ лексиканың даму
заңдылығынан туындайтын бұл кемшіліктерді жою мүмкін емес. Ғылыми терминдер
жасалатын терминологиялық әдебиеттерде, терминологиялық түсіндірме
сөздіктерде көп мәнділік пен синонимия тәрізді семантикалық құбылыстардың
пайда болуына қолайлы жағдай туады. Өйткені мұнда әр түрлі ғылыми бағыттар
тоғысады. Сондықтан да алуан түрлі терминдер туындап, терминологиядағы ала-
құлалықты көбейтеді.
Сонымен, стандартталатын терминдік жүйелердегі синонимия және
полисемия (көп мәнділік) тәрізді терминологиялық "аурудан" арылу талабы
табиғи тосқауылға кезігеді. Өйткені тілдің табиғи даму заңдылығына
негізделген сематикалық құбылыстар терминологиялық лексикадан әрқашан да
орын алады. Ғылыми терминология әдеби тіл лексикасының бөлінбес бір бөлігі
болғандықтан, оның нәр алатын бастауы да әдеби тілге барып саяды.
Барлық ғылыми терминология біраз дербестік жағдайлары бар. Ол жалпы
әдеби алып жатқан аймақта өзіне тән дербес саланы қамтиды. Терминологияның
осындай "автономиялық" жағдайы ,біріншіден, оны жалпы әдеби тілдің дамуына
сай бейімдесе, екіншіден, терминологияның дамуына біраз еркіндік береді.
Осыған орай, терминология кейде жалпы әдеби тілдің дамуына біраз ықпал
жасайды. Осы екі талаптын бірігуі нәтижесінде, яғни терминологияны саралау
мақсатына қойылатын сыртқы жасанды ықпал мен оны ұлттық тілдің бөлігі
ретінде қарастыруда туған табиғи заңдылығы арасында қайшылық байқалады.
Терминология осы қайшылықты шешу үстінде дамиды, жетіледі.
Сондықтан терминологиядағы семантикалық құбылыстар лексиканың
құбылыстар лексиканың даму ерекшеліктерінен туған табиғи көріністердің
бірі болып табылады. Бұл құбылыстар салдарынан пайда болған кемшіліктер
толық жою мүмкін емес.
Осы ерекшеліктерді ескере отырып, терминологияны ғылыми негізде
жүйеге келтіру арқылы жеке терминдердің қолданылуы мен оның қолданылу
шекарасын айқындау түсу керек. Енді ғылыми техникалық терминологияда жиі
байқалатын кейбір семантикалық процестерге тоқтала кетейік.
Терминнің жай сөзден басты ерекшелігі-оның бір мәнділігі. Егер сөздің
мағынасы жеке тіркестер, сөйлемдер арқылы айқындалса, термин барлық
жағдайда өзгеріссіз қолданылады. Осы тұрғыдан қараганда, терминдік сөздің
негізгі кемшіліктерінің бірі- оның көп мәнділігі(полисемия), яғни бір
терминнің бірнеше ұғымды бейнелеуі. Мысалы, "қыздыру" термині осындай
бірнеше ұғымды бейнелейтін көп мәнді термин қатарына жатады. Өйткені
біріншіден, ол "жүйенің температурасын аттыруды" білдірсе екіншіден,
"системаға жылу беру процесін" бейнелейді. Сондай-ақ "қысым" да мағынасы
көмескі, көп мәнді термин. Ол әрі процесті, әрі бірлік ауданға түсетін
күшті білдіреді. Д.С.Лотте атап көрсеткен мұндай "категориялық көп
мәнділік" терминологиялық лексикада үнемі байқалып отырады. Категориялық
көп мәнділік мағынасы бірнеше категориялық белгілерден тұратын ұғымдарды
қамтиды. Мысалы, "электр тогы" да бір мезгілде құбылыс пен физикалық шаманы
білдіретін көп мәнді термин болып саналады. Ал "кедергі" термині физикалық
шаманы және белгілі бір техникалық бұйымды білдіреді. ("тұрақты кедергі",
"сұйық кедергі"). Осыдан көп мәнділік қасиет "сыйымдылық", "индуктивтлік"
терминдерінде де байқалады.
Терминнің көп мәнділігімен қатар, оның құрамындағы терминдік
элементтердің де көп мәнділігі кездеседі. "Ал күш", "соғу күші"
терминдеріндегі "күш" өз мағынасында қолданылып тұрған жоқ. Бұл арада ол
біріншісінде импульсты білдіріп тұр.
Көп мәнді терминдердің біразы аударма арқылы орыс тілінен ауысса, енді
біреулері өз ішімізде туындап жатады. Қазақ тіліндегі "есептеу" термині
орыс тіліндегі "отчет", "расчет", "исчесление" терминдерінің баламасы
ретінде қолданылады. Бірнеше терминнің баламасы ретінде қолданылатын көп
мәнді аударма терминдер қатарына мөлшер- количество, размер, кескін-
изображение, картина т.б. жатады.Қазіргі физика оқулықтарында да осы
іспетті көп мәнді аударма терминдер кездесіп отырады: қалқан-перегородка (
9-177), затвор(10-194); саңылау-зазор(10-55),щель(10-217); қайтымдылық-
обратимость(10-158), взаимость(10-237).
Мұндай көп мағыналы терминдер физика қазақ тілінде оқитын қауымға
айтарлықтай қиындық келтіріп, физикалық ұғымдардың дұрыс қалыптасуына
кедергі жасайды және терминдік ала-құлалықты өрістетеді. Көп мәнділікке
байланысты кемшілікті азайту үшін, әрбір жаңа термин жасауда қатыстырылатын
сөздің терминология саласында бұрын қандай мақсатқа пайдаланылғаның зерттеп
алу керек.
Көп мәнділік туралы негізгі себептерге мыналар жатады:
1. Зерттелген саладағы түбейгелі (негізгі) материалдар, сол саладағы
ұғымдар санынан әлдеқайда аз. Сондықтан белгілі бір ұғымды бейнелейтін
терминге осы ұғымға тән кейбір белгілерді қамтитын басқа мағыналар да
жүктеледі. Мысалы, "модель" термині 20-дан аса әр түрлі мағынада
қолданылады.
2. Ғылым мен техниканың үздіксіз дамуы нәтижесінде ескерген ұғымдар
қолданылудан шығып қалып, оның орнына жаңа ұғымдар еніп отырады. Осының
салдарынан бір термин белгілі бір құбылысқа жататын әр түрлі ұғымдарды
бейнелейді.
3. Кейде көп мәндік шет тілдегі терминді дұрыс алмау нәтижесінде
пайда болады. Бұл жағдай аударып алған терминдерде көбірек байқалады.
Сонымен, терминдердің көп мәнділігі лексиканың табиғи дамуынан пайда
болатын күрделі құбылыс. Ол толық жойылмайды, бірақ оның қажетсіз
көріністерін болдырмауға, яғни оның даму өрісін тежеуге болады.
Семантикалық процестердің келесі бір түрі- терминдердің омонимиясы.
Омонимия көп жағдайда полисемия құбылысының логикалық жалғасы ретінде
байқалады.Кейде бір терминнің өзі терминологияның әр түрлі саласындағы
түрліше ұғымды бейнелейді. Мысалы, бар-бу машинасының бір бөлігі
(техникада), сондай-ақ қысымның өлшем бірлігі. Реакция термині де химия,
физика және саясат саласында әр түрлі мағынада қолданылатын омоним-
терминдер қатарына жатады.
Физика аударма терминдер құрамында да омоним-терминдер жиі кездеседі.
Мысалы, 1) дыбыс- толқынның бір түрі, 2) дыбыс- тілде. Омонимияның бұл
ерекшелігі термин жасауда кеңінен пайдаланылады. 1) бөлшек- математикалық
термин (алгебралық бөлшек, арифметикалық бөлшек", 2) бөлшек-физикалық
термин(элементар бөлшек, микробөлшек, антибөлшек), құйын (метеорология,
физикада). Мұндай омоним сөздер термин жасауда жиі қолданылады.
Термин жасаудағы көп мәнділік пен омонимия әдісі бір-біріне ұқсас
әзірше толық жігі ашылмаған құбылыстар. Олар көптеген бір-біріне ортақ
белгілерді қамтиды. Бірақ омонимия негізінен әр түрі саладағы көп
мәнділікті бейнелейді.
Физика терминдердің ең жиі бір кездесетін кемшілігі- терминдердің
синонимиясы. Синоним терминдердің бірнешеуі бір ғана ұғымды бейнелейтіндігі
жайлы атап өткен болатынбыз. Мысалы, "құраушы" термині "компонент"
терминінің синонимі болып саналады. Синоним-терминдер кейбір толық
қалыптаспаған ұғымды бейнелейтін терминдерде де кездеседі. Мысалы, өткен
ғасырда физикада "тірі күш" термині қолданылып жүрді. Кейіннен ұғымның
мағынасы аша алмайтын бұл терминмен жарыса "кинетикалық энергия" термині
пайдаланыла бастады. Ақыры соңғы термин бастапқысын ығыстырып шығарды.
Синоним-терминдер қатарына терминнің толық атауы мен оның қысқартылып
алынған аббревиатуралық формасы да жатады: Электр қозғаушы күш - э.қ.к.,
фотоэффект - фотоэлектрлік эффект.
Синонимдердің енді біразы басқа тілден ауысқан терминдердің дұрыс
аударылмауы нәтижесінде пайда болады. "Ионизирование" - " ионизование"
терминдері бір ғана ұғымды білдіреді. "Адиабатический" (процесс)–
"адиабатный", "изобарический" – "изобарный" туындаған синоним-терминдер.
Термин білдіретін ұғымның мағынасын ашып алмай аудару нәтижесінде
пайда болған мұндай қателіктер қазақ тіліндегі аудармаларда да орын алған.
Жоғарыдағы синоним-терминдер "адиабаттық", "адиабаталық" болып жарыспалы
сөздермен аударылып алынып жүр. Кейде, тіпті өзге тілден ауысқан синоним
сөздердің қате аударылған түрлері сіңісіп кеткен жайттар да бар. Мысалы,
"магнитизим"-"магнетизм" синонимдердің қате болса да, соңғы вариантты
қалыптасып кетті.
Терминдердің синонимиясы- қазақ тіліндегі терминдердің ең көп тараған
кемшіліктерінің бірі. Қазақ тілінде аударма синоним-терминдер орыс
тіліндегі бір ғана терминнің баламасы ретінде алынады. Аударма синоним-
терминдер қатарына, әр түрлі әдебиетте түрліше алынып жүрген төмендегі
терминдер жатады: взаимодействие-әсерлесу-өзара әсер; запирающий слой-
жаппалы қабат-бөгеуші қабат т.б. Осы іспетті әр түрлі вариантта алынған
жарыспалы терминдер оқулық бетінде жиі ұшырасып отырады: выключатель-
қосқыш(10-201), айырғыш(10-355); яркость-жарықтық(10-176), жарықтылық(10-
258); освещенность-жарықталыныу(10-152), жарықталу(10-225); нить-қыл(9-
113), қыл сым(9-207); полярное сияние-полярлық шұғыла(9-129), полюстік
шұғыла(9-209), ориентация-икемділеп орналасу(9-135), бағдарлану(9-224);
международная система единиц-бірліктердің халықаралық жүйесі(8-38),
халықаралық бірліктер жүйесі(10-152). Синоним терминдердің пайда болу
себептері сан алуан. Соның ішіндегі ең бастысы- аударма терминнің алғашқы
нұсқасының дұрыс алынбауы.
Физиканы оқып үйрену кезінде терминдердің синонимиясы салдарынан
ұғымдар жиынынан гөрі әлдеқайда көп терминдер жиының есте сақтау керек
болады, яғни синонимия құбылысы терминдік диалект туғызады. Бұл терминдерді
есте сақтап қана қоймай, оларды ұғымның анықтамасымен үйлестіре отырып,
пайдалану керек. Оқырман қауым үшін басы артық бұл жұмыс оқу процесін
қиындатып, терминологияның ең басты принципі болып табылатын терминде
тиімді пайдалану шарттын бұзады.
Физика терминологиясында байқалатын кемшіліктердің келесі бір тобы-
терминдердің антонимиясы. Антонимия қарама-қарсы мағыналы сөздерді қамтиды.
Мысалы, заттың құрлысына байланысты нүктелік және созылыңқы, қысымға
байланысты төменгі және жоғарғы полюстік ажырату үшін солтүстік және
оңтүстік іспетті сөздер пайдаланылады. Қарма-қарсы мағыналы терминдер жұбын
бейнелеуді антонимияның атқаратын қызметі ерекше байқалады: нейтрон
–антинейтрон, протон- антипротын, вещество-антивещество, кварк-антикварк.
Бірақ антонимияны терминологиядығы кемшіліктердің қатарына қосқаннан гөрі,
оның пайдалы жақтарын атап өткен жөн. Өйткені қазіргі кезде антонимия
терминді жасаудағы пайдаланылатын тәсілдердің біріне айналып отыр.
Терминологияда байқалатын келесі кемшіліктердің бірі- шетелдік
сөздердің тыс орынсыз қолданылуы. Бұл мәселеге “Аударма терминдердің жасалу
және қалыптасу жолдары” атты тарауда арнайы тоқталамыз.
Термин арқылы, біз ұғымдарды талдаймыз. Оларды жүйеге келтіп, ғылыми
тілге еңгіземіз. Бұл тұрғыдан қарағанда, ғылыми ойдың құралы ретінде термин
үздіксіз жетілу үстінде болу керек. Сондықтан да жоғарыда аталып өткен
кемшіліктер оқушыларға қосымша қиындық туғызады, кейбір физикалық ұғым
немесе құбылыстар жайлы теріс түсініктін қалыптасуына әкеп соғады.
Физикалық терминологияда, әсіресе аударма терминдерде байқалатын
кемшіліктер, ең алдымен оқып үйрену процесін қиындатады, сабақтын сапасын
төмендетеді. Сондай-ақ оқушылардың өз беттімен дайындалуына елеулі нұқсан
келтіреді.
2 ТАРАУ. ҚАТТЫ ДЕНЕНІҢ РАДИАЦИЯЛЫҚ ФИЗИКАСЫНЫҢ КОМПЬЮТЕРЛІК
ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІГІ .
2.1. ҚАТТЫ ДЕНЕНІҢ РАДИАЦИЯЛЫҚ ФИЗИКАНЫҢ
НЕГІЗГІ ҰҒЫМДАРЫНЫҢ АНЫҚТАМАСЫ ЖӘНЕ ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ (АТАУЛАРЫ) .
1. Сәуле-энергияның толқын немесе бөлшек түрінде таралуы.
Излучение- распространение энергии в форме волн или частиц.
2. Иондаушы сәуле- ортамен әсерлесу нәтижесінде әртүрлі таңбалы иондар
тудыратын сәулені айтамыз.
Ионизирующее излучение- излучение, взаимодействие которого со средой
приводит к образованию ионов разных знаков.
3.Тікелей иондаушы сәуле- соқтығысқанда иондауға жеткілікті кинетикалық
энергиясы бар зарядталған бөлшектерден тұратын иондаушы сәулелер. Бұл
сәулелер- электорндардан, протондардан, -бөлшектерден, зарядталған
бөлшектерден т.б. тұрады.
Непосредственно ионизирующее излучение- ионизирующее излучение,
состоящее из заряженных частиц, имеющих кинетическую энергию, достаточную
для ионизации при столкновении. Это излучение может состоять из электронов,
протонов, алтфачастиц и др.
Электрон-e0-1
Q=-e=1.6*10-19кл
M e =9.1*10-31кл
E=2Мэв
4. Моноэнергетикалық иондаушы сәуле- энергиялары бірдей фотондардан немесе
кинетикалық энергиялары бірдей бірыңғай бөлшектерден тұратын иондаушы
сәулелер.
Моноэнергетическое ионизирующее излучение- ионизирующее излучение,
состоящее из фотонов одинаковой энергии или частиц одного вида с одинаковой
кинетической энергией.
5. Ғарыштық сәуле- Ғарыш кеңістігімен келетін алғашқы иондаушы сәулелер
және де олардың ортамен әсерлесуінен пайда болған екінші ретті иондаушы
сәулелерден тұратын иондаушы сәулелер.
Космическое излучение- ионизирующее излучение, состоящее из
первичного ионизирущего излучение, поступающего из космического
пространства, и втроичного ионизирующего излучение, возникающего в
результате взаимодействия первичного ионизирующего излучение со средой.
6. Фотондық иондаушы сәулелер- жанама электромагниттік иондаушы сәулелер.
Фотонное ионизирующее излучение- электормагнитное косвенное
ионизирующее излучение.
7. -сәулелер - атом ядросының энергиясының күйі өзгергенде және
бөлшектің анигиляциясы кезінде пайда болатын фотондық сәулелер.
- излучение - фотонное излучение, возникающее при изменении
энергетического состояния атомных ядер или при аннигиляции частиц.
8. Тежеуіштік сәулелер - зарядталған бөлшектерің кинетикалық энергиясы
азайғанда пайда болатын үздіксіз энергетикалық спектрі фотондық сәулелер.
Тормозное излучение- фотонное излучение с непрерывным эн
ергетическимспектром, возникающее при уменьшение кинетической энергии
заряженных частиц.
9. Сипаттаушыш сәулелер- атомдар электорндарының энергетикалық күйі
өзгергенде пайда болатын нақты энергетикалық спектрлері фотондық сәулелер.
Характеристическое излучение- фотонное излучение с дискретным
энергетическим спектром, возникающее при изменении энергетического
состояния электронов атома.
10.Рентген сәулесі- тежеуіш және сипаттаушы сәулелерден тұратын фотондық
сәулелер.
Рентгеновское излучение- фотонное излучение, состоящее из тормозного
и характеристического излучения.
11.Корпускулалық сәулелер- нөлден өзгеше массасы бар бөлшектерден тұратын
иондаушы сәуле. Нейтрондық сәулелер де корпускулалық сәулелерге жатады.
Корпускулярное излучение- ионизирующее излучение, состоящее из частиц
с массой, отличной от нуля. Нейтронное излучение также относится к
корпускулярному излучению.
12.-сәулелер (Не++ 2 рет иондалған гелий атомы). Ядролық өзгерулер
(радаоактивті ыдыраулар) кезінде шығатын - бөлшектерден тұратын
корпускулалық сәулелер.
-излучение - корпускулярное излучение, состоящее из -
частиц, испускаемых при ядерных превращениях.
13.Электрондық сәулелер- электроннан тұратын корпускулалық сәулелер.
Электронное излучение - корпускулярное излучение, состоящее из
электронов и позитроннов.
Qa=+2eHe24
m=7300me
qe=1.6*10-19кл
me=9.1*10-31кл
14.- сәулелер- --электрон
+-позитрон.
Ядроның ыдырауы кезінде немесе орнықсыз бөлшектердің ыдырауы
кезінде пайда болатын электрондық сәулелер--. Яроның ыдырау
кезінде немесе орнықсыз бөлшектердің ыдырау кезінде пайда болған
позитрондық сәулелер-+.
- излучение - электронное излучение, возникающее при -
распаде ядер или нестабильных частиц.
15.Фотоэлектрондар - фотондық сәулелердің затпен әсерлесуі кезінде пайда
болатын электрондық сәулелер(фотоэффектіде).
Фотоэлектроны - электронное излучение, возникающее при
фотоэлектрическом взаимодействии фотонного излучения с веществом.
16.Комптондық сәулелер- фотондық сәулелердің еркін электронда шашырауынан
пайда болатын электрондық сәулелер.
Комптоновское излучение- электронное излучение, возникающее при
комптоновском рассеянии фотонного излучения.
17.Протондық сәулелер- Н11 Ÿдросынан тұратын корпускулалық сәулелер.
Протонное излучение- корпускулярное излучение, состоящее из ядер 1Н.
18.Поляризацияланған сәулелер - спиндері бағдарланған бөлшектерден немесе
электр векторларын бағдарланған фотондардан тұратын иондаушы сәулелер.
Поляризованное излучение - ионизирующее излучение, состоящее из
частиц с определенной ориентацией спинов и фотонов с определенной
ориентацией электрического вектора.
2.2. ИОНДАУШЫ СӘУЛЕЛЕРДІ СИПАТТАЙТЫН ШАМАЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ӨЛШЕМ
БІРЛІКТЕРІ.
1. Иондаушы сәуле энергиясы- W иондаушы бөлшектердің шығарған, берілген
және жұтылған энергияларының қосындысы.
Бұл жердегі иондаушы бөлшектер дегеніміз-корпускулалық сәулелер және
фотондар, яғни, тыныштық массасы бар және тыныштық (m=0) күйдегі бөлшектер.
Иондаушы сәуле энергиясы энергиялық басқа түріндегі Дж өлшенеді
([W]Дж). Жеке бөлшектің энергиясының (иондаушы сәулені қүрайтын) өлшем
бірлігі ретінде эВ, кэВ, мэВ алынады.
1эВ=1.6*10-19 Дж
Энергия ионизирующего излучения W- суммарная энергия ионизирующих
частиц, испущенная, переданная или поглощенная. Под частицами понимаются
ионизирующие частицы корпускулярного излучения и фотоны, т.е. частицы, как
имеющие массу покоя,так и не имеющие массы покоя.
Энергия ионизирующего излучения, как и любая другая энергия,
выражается в джоулях (Дж) и имеет размерность
Dіm w = LMT
2. Иондаушы сәулелер ағыны F – dt уақыт интервалында берілген бетпен өтетін
иондаушы бөлшектердің санының dN осы уақыт интервалына қатынасымен
анықталған шама:
F=dNdt
Өлшем бірлігі: [F]=1сек немесе 1мин.
1с дегеніміз беттен 1 секундта 1 бөлшек өтетін иондаушы бөлшектер ағыны.
Поток ионизирующих частиц F- отношение числа dN ионизирующих частиц,
проходящих через данную поверхность за интервал времени dt, к этому
интервалу:
F=dNdt.
Размерность и единица потока ионизирующих частиц:
dіmF=T, [F]= 1с (секунд в минус первой степени).
3. Иондаушы бөлшектердің тасмалдануы Ф- берілген элементар сфераның dS
ауданынан өтетін иондаушы бөлшекрөтердің dN санының сол ауданға
қатынасымен анықталатын шама:
Ф =dNdS. [Ф]=1м = м
Перенос ионизирующих частиц Ф- отношение числа dN ионизирующих частиц,
проникающих в элементарную сферу (рис.2,2.1) к площади dS центрального
сечения этой сферы:
Ф= dNdS.
Размерность и единица переноса ионизирующих частиц:
dіmФ= L, [Ф] =1м.
Сурет бар???
4. Иондаушы сіулелер ағының тығыздығы - берілген элементар сфераның dS
ауданынан өтетін иондаушы бөлшектердің dF ағынының сол ауданға қатынасымен
анықталатын шама.
= dFdS =dФdt=dN(dSdt).
[] ~ м с.
Плотность потока ионизирующих частиц - отношение потока dF
ионизирующих частиц, проникающих в элементарную сферу (рис 2,2.1), к
площади dS центрального сечений этой сферы:
= dFdS=d Фdt= d N(dSdt).
5. Иондаушы сәулелердің жұтылу дозасы D- заттық элементар көлемдегі dm
массасына иондаушы сіулелер мен берілген орташа энергияның dW сол ауданға
қатынасымен анықталатын шама:
D=dWdm, [D]=1Грей =1Гр.
m= 1кг затқа 1 Дж-ға тең иондаушы сәуле энергиясы берілсе тұтылған D=1Гр .
1Гр = 1Джкг , 1рад=0.01 Гр.
Поглощенная доза ионизирующего излучение- D отношение средней энергии
dw, переданной ионизирующим излучением веществу в элементарном объеме, к
массе dm вещества в этои объеме:
D=dwdm.
6. Иондаушы сәуленің жұтылған дозасының қуаты D' dt-уақыт интервалындағы
жұтылған дозаның dD өсімшесінің сол уақыт интервалына қатынасына тең шама.
D=dDdt, [D]~ [Грс].
Мощность поглощенной дозы ионизирующего излучения D- отношение прира
щения dD поглощенной дозы за интервал времении dt к этому интервалу
времени:
D=dDdt.
7. Фотондық сәуленің экспозициялық дозасы-Х.
Ауада пайда болатын таңбалары бірдей барлық иондардың зарядтарының
қосындысының dQ (барлық электрондар мен позитрондар ауаның элементар
көлемінде фотондардың әсерінен босаған кезде) берілген көлемдегі ауа
массасына қатынасымен анықталған шама.
Х = dQdm, [Х]=[клкг].
Экспозиционная доза фотонного излучения Х- отношение суммарного
заряда dQ всех ионов одного знака, созданных в воздухе, когда все электроны
и позитроны, освобожденныефотонами в элементарном объеме массой dm,
польностью остоновились в воздухе, к массе воздуха в указанном объеме:
Х=dQdm.
8. Фотондық сәуленің экспозициялық дозасының қуаты. Х- экспозициялық
дозаның d өсімшесінің dt уақыт интервалына қатынасына тең шама.
Х=dxdt, [Х]~=клкгс =Акг.
Экспозициялық дозаның жүйеден тыс өлшем бірлігі .
1Р=2.58*10клкг
1клкг=3.88*10p
Мощность экспозиционной дозы фотонного излучения Х- отношение
приращения dX экспозиционной дозы за интервал времени dt к этому интервалу
времени:
X=dxdt.
9. Иондаушы сәуленің эквиваленттік дозасы. H- жұтылған дозаның D стандарт
құрамды биологиялық материялдық берілген көлем элементіндегі иондаушы
сәуленің орташа сапа коэффициентіне көбейтіндісі 1 Джкг тең.
H=Dk.
Эквивалентная доза ионизирующего излучения H- произведение
поглощенной дозы D на средний коэффициент качества k ионизирующего
излучения в данном элементе объема биологической ткани стандартного
состава:
H=Dk.
10. Иондаушы сәуле эквивалентік дозаның қуаты H' -dH өсімшесінің dt уақыт
интервалына қатынасы:
H'=dHdt, [H]= 1 Звс, Зв(Зиверт)
36 сағаттың жұмыс аптасында сәулелендіру кезіңдегі жұмысшылардың алатын
эквиваленттік дозасының орташа жылдамдық куатының мәні 28 мкЗвсағ жасауы
тиіс.
Қазақстан территроиясындағы эквиваленттік қуатының таблицадағы фоны
0.05-0.2 мкЗвсағ аралығында.
Мощность эквивалентной дозы ионизирующего излучения H'- отношение
приращения dH эквивалентной дозы за интервалу времени dt к этому интервалу
времени:
H'=dHdt.
11. Сәулелендіру түрі.
Қатты денелерде сәулелендіргенде пайда болатын зақымдану, бүліну
сипаты иондаушы сәуле энергиясына тәуелді.
Иондаушы сәуле 2 түрге бөлінеді: фотондық және бөлшектік.Олар энергиясы
жоғарғы Е50 эВ. фотондық сәулелер және рентген сәулелері.
Олардың энергиясы Планк формуласымен анықталады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ . 2
1 ТАРАУ. ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ КҰРЫЛЫСЫ МЕН ҚҰРАМЫ ЖӘНЕ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ
. 4
1.1 ФИЗИКА ТЕРМИНОЛОГИЯСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАЙЫ. 4
1.2. ФИЗИКАЛЫҚ ТЕРМИНДЕР ЖӘНЕ ОҒАН ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР. 6
1.3. ФИЗИКАЛЫҚ ТЕРМИНОЛОГИЯ МЕН ФИЗИКАЛЫҚ АУДАРМА ТЕРМИНДЕРДЕ
КЕЗДЕСЕТІН КЕМШІЛІКТЕР. 14
2 ТАРАУ. ҚАТТЫ ДЕНЕНІҢ РАДИАЦИЯЛЫҚ ФИЗИКАСЫНЫҢ КОМПЬЮТЕРЛІК
ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІГІ . 19
2.1. ҚАТТЫ ДЕНЕНІҢ РАДИАЦИЯЛЫҚ ФИЗИКАНЫҢ 19
НЕГІЗГІ ҰҒЫМДАРЫНЫҢ АНЫҚТАМАСЫ ЖӘНЕ ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ (АТАУЛАРЫ) . 19
2.2. ИОНДАУШЫ СӘУЛЕЛЕРДІ СИПАТТАЙТЫН ШАМАЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ӨЛШЕМ
БІРЛІКТЕРІ. 21
2.3 ҚАТТЫ ДЕНЕНІҢ КВАНТТЫҚ ТЕОРИЯСЫНЫҢ НЕГІЗГІ ҰҒЫМДАРЫНЫҢ АНЫҚТАМАСЫ
МЕН ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ. 25
2.4 ҚАТТЫ ДЕНЕНІҢ КВАНТТЫҚ ТЕОРИЯСЫ. 43
ҚОРЫТЫНДЫ . 61
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР: 62
КІРІСПЕ .
Табиғат тану ғылымдарының ішінде, өзгелерінен гөрі, тезірек дамып,
күнделікті өмірде кеңінен қолданыс тапканы-физика. Сондықтанды болар,
бүгінгі таңдағы физика ғылыми-техникалық прогрестің дамуында шешуші роль
атқаратын жетекші ғылымдардың біріне айналып отыр. Жыл сайын көптеген
жаңалықтардың беті ашылып, жаңа ұғымдар пайда болуда. Ғылым тілі, ғылыми
стиль үздіксіз баюда. Осыған орай бірқатар жаңа физикалық терминдер мен
тіркестер келіп шығуда. Бұларды дер кезінде игеріп, ғылыми тіл қажетіне
мезгілінде жартудың зәрулігі қаншама зор екендігін айтпаса да түсінікті
болу керек.
Ал, осы физика ғылымының қарыштап ілгерілеген алғы шебін былай
қойғанда, тіпті оның күнбе-күнгі тұрмыста жан жақты орын тебе бастаған
салаларын да қазақ оқырмандары ана тілінде мүлтіксіз оқып, оның мән жайына
еркін бойлап кете алмай жүр.
Алыстағы аудандардан келіп, арнаулы техникалық жоғары оқу орындарына
түскен қазақ жастары бастапқы курстардағы негізгі пән болып саналатын орыс
тіліндегі физика-математикалық әдебиеттерді бірден меңгеріп кете алмайды.
Өйткені бұл салада жарық көрген қолтума немесе аударма әдебиеттер әлі аз.
Бұл еңбектердің қайсы бірінде ғылыми ұғымдарды бейнелейтін термин сөздер
мен баламалар өз дәрежесінде дәлді аударылмай,негізгі мағынасынан қиыстау
кетіп, алшақтап жататын жайттар да кездеседі. Кейбір аударма терминнің
орысшасын таба алмай әуре салсанға түссең, енде бірде не оқығаныңды
түсінбей қайран қаласың, өйткені ол нақтылы ұғым бермейтін, өзара
байланыспайтын, сөз тіркесінен тұрады. Сондай-ақ бір терминнің түрлі
әдебиетте әр түрлі алынған баламалары да кездеседі. Физика
терминологиясының міне осындай кемшіліктері, ең алдымен, физиканы ана
тілімізде оқитын оқырман қауымға көп қиындық туғызады. Осы тұрғыдан алғанда
физикалық аударма терминдерді белгілі бір жүйеге келтірудің зәрулігі туып
отыр.
1 ТАРАУ. ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ КҰРЫЛЫСЫ МЕН ҚҰРАМЫ ЖӘНЕ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ
.
1.1 ФИЗИКА ТЕРМИНОЛОГИЯСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАЙЫ.
Қазақстанның және де басқа достасқан тәуелсіз мемлекеттердің алыстағы
ауылдарынан келіп арнайы орта және жоғарғы оқу орындарына түетін
талапкерлермен әрі оған түскен қазақ жастары алғашқы курстардағы негізгі
пән болып саналатын физика және математика пәндерін бірден меңгеріп кете
алмайды. Оған негізгі себеп бұл салаларда осы уақытқа дейін жарық көрген
қолтума немесе аударма әдебиеттердің жетіспеуі. Қазақтың автономиялық
Советтік Социалистік Республикасының Орталық атқару комитетінің “Өндірістік
істі қазақ тілінде жүргізу керек ” деген 1923 жылы шыққан декретінің және
сонымен бірге Қазақтың Советтік Социалистік республикасы Президиумы,
Министрлер Советі және Қазақстан Коммунистік партия Орталық коммитетімен
біргелікте 1952-1953 жылдары шыққан Қазақ тілін республика көлемінде ендіру
керек деп алған бірнеше қаулылары мен қарарларының дер кезінде
орындалмаулары, оған қосымша себеп болған. Алайда осы кезеңдерде қазақ
тілінде жарық көрген еңбектердің қайсы бірінде ғылыми ұғымдарды бейнелейтін
термин сөздермен баламалар өз дәрежесінде дәл аударылмай келеді.
Міне физика терминдерін жасаудың осындай кемшіліктері, физиканы ана
тілімізде оқитын оқушылар мен студентерге және де басқа оқырман қауымға ең
алдымен көп қиындық туғызады. Осындай қиыншылдықтардан шығу мақсатында
Қазақтың Советтік Социалистік республикасының Жоғарғы Советінің
Президиумының 1989 жылы наурыз айында қазақ тілі туралы шығарған қаулысына
байланысты; 1990 жылы 22 наурыз “Қазақ ССР-інде-Тіл туралы” Қазақ ССР-нің
заңын күшіне енгізуді әсірлеу жөніндегі республикадағы жұмыстың жайы туралы
мәселе қаралды. Қазақ халқының ұзақ жылдар бойы армандап келген мұрат-
мүдесін толық ескере отырып, дүниеге келген Қазақ ССР-інің Тілдер туралы
заңы 1990 жылы 1-ші шілдеде өз күшіне енді, яғни, Қазақ ССР президентінің
жарлығына сәйкес 1990 жылдың 1-ші шілдесінен бастап Қазақ тілі Мемлекеттік
тіл болып саналды.
Қазақстанда физика терминдері өте мешел дамыған пән салаларына
жатады. Оған көптеген әлеуметтік себептер кінәлі.
Физика терминдерін жасау кезінде тек қана физиктер ғана емес,
қазақтың барлық зиалылары ат салысқан, яғни, кейбіреулері орысшыдан қазақ
тіліне кітаптар тәржіме жасаған.
Физика терминологиясы, әсіресе, қазақ тіліндегі аударма физикалық
терминдер әлі де пайда болу, даму үстінде.
Термин- ғылыми ұғымның шекарасын, оның қолданнылуы аясын нақтылы
көрсету керек. Ұғымның дамуына байланысты оның қолданылу аясына өзгереді.
Бұлай болмағанда, термин мен ұғымның арасындағы үйлесімділік бұзылады. Бұл
- заңды құбылыс. Бұл бағыттағы тиімді шаралардың ең қажеттісі- физиканың
түрлі саласын қамтитын аударма терминдерді саралап ала беріп, ғылым
талабына сай келетіндей деңгейге жетілдіріп отыру; аударма терминдерге
байыпты талдау жасап, оның қатарына мағынасыз тіркестердің еніп кетуіне жол
бермеу, терминологияны “ластанудан ”сақтау.
1.2. ФИЗИКАЛЫҚ ТЕРМИНДЕР ЖӘНЕ ОҒАН ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР.
Қазіргі ғылыми-техникалық прогресс жағдайында ғылымның қауырт
дамуы қоғамның негізгі өндіргіш күштерінің біріне айналып отыр.
Сондықтан ғылыми тіл мен терминология мәселелеріне қойылатын талап та
арта түсуде. Бұл саладағы зерттеу жұмыстарына қойылатын талаптың
артуын былайша түсіндіруге болады. Біріншіден, ғылымның жаналықтары
мен оның зертеу тәсілдері күнделікті өмірімізде кеңінін қолданылуда.
Осыған орай, ғылыми терминдер де сөйлеу лексикамызда еніп, ғылыми тіл
мен күнделікті сөйлеу тіліміздің араласу, бірігу құбылысы байқалады.
Екіншіден, жеке ғылым салаларының дамуымен қатар, түрлі ғылыми бағыт
өкілдерінің бір-бірімен байланысы, келісе жұмыс істеуін қажет ететін
пән аралық зертеулер де етек алуда. Бұл жағдайда, осыған дейін жеке
дара, бір-біріне байланыссыз дамып келген терминологиялық жүйелерді
біріктіруді бір жүйеге келтіруді қажет етеді.
Ғылыми терминология тілдің сөздік қорының тез дамитын бөлігі
болып табылады. Терминологиялық лексиканың материалында, әсіресе сөз
ұстартуда, тілдің заңдылықтары пайдаланылады. Олай болса,
терминологиялық лексиканың кейбір мәселелерін зерттеу тіл мамандарының
назарынан тыс қала алмайды.
Ғылым мен техниканың даму дәрежесі оның терминологиясы бойынша
бейнеленеді. Ғылымның әрбір жеке саласы бойынша, сол саланы қамтитын
ұғымдар жүйесіне сай келетін терминдер жүйесі жасалады. Ғылыми тіл
терминдерінің көбісін сол саланың мамандары ғана түсінеді. Ал бұл
жағдайда ғылымды, ғылыми жетістіктерді насихаттауды қиындатады.
Сондықтын терминология өзінің сөздік сипатын сақтай отырып, ең алдымен
өзі бейнелейтін ұғымдар жүйесін қамтитын саланың бөлімі болып
табылады.
Белгілі бір ғылым саласында немесе ғылыми пәнге байланысты
терминдер жүйесін біріктіретін ғылыми -техникалық терминология үнемі
даму, үздіксіз жетілу үстінде болады. Бірақ бұл өзгерістер, тілдің
заңдылықтарынан гөрі, ғылым мен техниканың даму дәрежесіне көбірек
байланысты болады. Мұндай жағдайда терминологияның ғылым мен
техниканың даму деңгейіне сай жасалу талабынан шығады.
Осы тұрғыдан алып қарағанда, терминологияны негізінен мамандар
жасайды. Орыс тіліндегі ғылыми-техникалық терминологияның даму,
қалыптасу дәстүрі осы жағдайды дәлелдейді. Шындығында да, тіліндегі
ғылыми-техникалық терминологияның негізін салушы тіл мамандары емес,
ғылым инженерлер - С.А.Чаплыгин мен Д.С.Лоте.
Сонымен, терминологияның дамуында мынадай құбылыс байқалады.
Терминология термин жасалатын саламен қатарласа, жарыса дамиды. Осыған
орай, әрбір жаңа ұғымдарды білдіретін термин жалпы халықтық тілдің
қорына қосылып отырады. Бұл прцесс термин жарату арқылы жүзеге асады.
Сондықтан қазіргі кезде терминология мәселесімен, тіл мамандарымен
қатар, ғылым мен техниканың алуан турлі саласындағы мамандар да
шұғылданады. Өйткені ғылыми тілдің қайнар көзі болып табылатын
терминдер жүйесі жетілмейінше ғылыми жаңалықтардың таралуы, ғылыми
қарым-қатынаспен ғылыми-техникалық прогрестің дамуы тежеледі. Енді
ғылыми-техникалық терминологияның кейбір мәселелеріне тоқталып өтейік.
Кез келген саланы қамтитын терминология жеке сөздердің, сөз
тіркестерінің немесе таңбалардың жиынтығы емес, белгілі бір негізде
жасалған терминдер жүйесі болып табылады. Ғылыми ұғымды
қалыптастыруда, жалпы терминологиялық жұмысты жүргізуде анықтаманың
елеулі қызмет атқаратындығы белгілі. Термин де анықтама тәрізді
ұғымның қажетті және жеткілікті шарттарын білдірумен қатар, оның сол
саладағы басқа ұғымдармен ортақ қасиеттерін де айқындайды. Екінші
жағынан, ұғымның өзіндік қасиеттерін ашып, оны даралап көрсетеді. Әр
түрлі терминологиялық әдебиетте "терминге" түрліше анықтама беріледі.
Төменде біз соның көп таралған анықтамаларының бірін беріп отырмыз.
Термин дегеніміз -ғылым мен техниканың қарастырылып отырған
саласындағы белгілі бір ұғымды бейнелейтін сөз немесе сөз тіркесі. Бұл
анықтамада қарастырылып отырған ұғымның басты белгілерімен қатар
терминнің негізгі қасиеті бір мәнділігі қамтамасыз етіліп отыр, яғни
терминнің сөздік қауызы берілген системаның бір ғана ұғымына жүктеліп
тұр.
"Термин" латынша "termіnus" - шекара сөзінен шыққан. Белгілі бір
терминдер жүйесін қамтитын терминология сол саладағы терминдердің
өрісі болып саналады. Терминологиялық аймақтан тысқары жерде сөз
өзінің терминдік сипатын жояды. Мысалы, "дыбыс" физикадағы, оның
ішінде акустикадағы, терминдердің бірі. Ал физикадағы терминологиядан
тыс жерде, ол өзінің осы мәндегі терминдік қасиетін жояды. Өйткені, ол
басқа ғылым саласында (тіл, музыка) өзгеше мағынаға ие болады.
Сөз тілдік таңба мен оның мағынасын біріктіріп тұрады. Сөздің
таңбасы бірнеше мағынаны қамтуы мүмкін, яғни бір сөз бірнеше мағынаға
ие болуы мүмкін. Жай сөздей емес, терминнің мағынасы шектеулі
болады. Кез келген термин сан алуан сөз тіркестері мен сөйлемдерде тек
белгілі бір мағынада ғана қолданылады. Бірақ "терминнің контекстік
орнықтылығы" деп аталатын бұл жайтты өзгермейтін қағида деп түсінбеу
керек. Ғылыми-техникалық ұғымның дамуына байланысты термин де дамиды.
Екінші жағынан, термин ұлттық тілдің қоры негізінде
жасалатындықтан, ондағы өзгерістерден сырт қала алмайды. "Терминнің
уақытша ауысымдылығы" деп аталатын бұл жағдай, терминнің шектеулі
болса да даму өрісі болатындығын көрсетеді. Мұндай ауысымдылық
терминнің ғылым мен техниканың даму дәрежесіне бейімделу қабілетін
арттырады.
Әр түрлі терминдер жүйесі бойынша жүргізілген зерттеу
нәтижелері жаңадан жасалатын немесе өзгертілетін терминдерге
төмендегідей талап қойылатынын көрсетеді.
1.Терминнің өзі бейнелейтін ұғымды дәл білдіруі, яғни терминнің
дәлдігі. Барлық терминнің дәлдік дәрежесі бірдей емес. Осы тұрғыдан
қарағанда, физикалық терминдердің басты кемшіліктерінің бірі-термин
мен термин белгілейтін ұғым арасындағы сәйкестіктің бұзылуы. Ғылым мен
техниканың даму нәтижесінде ұғымның мазмұны байиды. Бұл өзгерістер
терминнің сөздік қауызына симайды. Осыдан барып сәйкестік бұзылады.
Термин өз қызметін атқара алмай қалады. Мысалы, "атом" терминіндегі
сәйкестік толық бұзылғандықтан, ол қазір қате (дұрыс бағдарланбаған)
термин қатарына жатады. Термин мен ұғым арасындағы сәйкестікті зерттей
отырып, Д.С.Лотте барлық терминдерді дәлдік тұрғысынан үш топқа бөлді:
дәл бағдарланған, бейтарап және дұрыс бағдарланбаған (жалған
бағдарланған) терминдер.
Бірінші топқа жататын дәл немесе дұрыс бағдарланған
терминдер өзі бейнелейтін ұғым жайлы едәуір нақты түсінік береді.
"Киловатт", "жартылай ыдырау периоды", "күй теңдеуі", іспетті ұғымның
басты қасиеттерін осы топқа жатады. Мұндай дұрыс бағдарланған
терминдер қатарына ұғымға тікелей қатысты бар белгілер бойынша
жасалған терминдермен қатар, ұғымның қосалқы қасиеттері бойынша
жасалған терминдер де жатады. Мысалы, "суық эмиссия" терминніндегі
"суық" терминдік элементі электрондардың шығу процесін емес,
электрондарды шығаратын дененің температуралық күйін бейнелейді.
Терминнің дәлдік дәрежесін (дәл бағдарлау дәрежесін) сөз еткенде
оның бұрынғы мағынасының этимологиясын іздемей, терминнің тілдігі
қазіргі мағынасын, терминологияға енген кездегі мағынасын еске алу
керек. Бірақ терминді дәлдік дәрежесіне қарай бөлудін өзі де шартты
түрде алынған ұғым. Бір кезде дұрыс бағдарланған термин, ұғымның
өзгеруіне, жаңа салаға ауысып, жаңа мағынаға ие болуына байланысты өз
функциясын жоғалтуы мүмкін.
Мысалды, бір кезде "фотоэмиссияның қызыл шекарасы" деп алынған
термин, қазір "фотоэмиссия табалдырығы" деп аталады. Өйткені, бұрын
бұл шекара спектрдің қызыл бөлігі аймағында ғана болады деп
есептелген. Мұндай терминдер дұрыс бағдарланбаған немесе бейтарап
терминдер қатарына жатады.
Кейде термин ұғымның физикалық қасиетін ашпайтын белгілер
бойынша жасалады. Бұл белгілер көбінесе ұғымның өзіне емес, оның
пайда болу шарттары мен жасалу жағдайына байланысты алынады. Мысалы,
қатты қорытпа "победит", матаның түрі "лавсан"(лаборатория
высомолекулярных соединений АН СССР). Осы аталған терминдермен қатар,
"Мах саны", "Доплер эффекті" тәрізді фамилиялық терминдерде де
бейтарап терминдер қосылады.
Дұрыс бағдарланған терминдер қатарына терминдік элементі
терминнің дәл мағынасына қайшы келетін, сондықтан ұғым жайлы қате
түсінік беретін терминдер жатады. Мысалы, "жылу резервуары", "жылу
сыйымдылық" т.б. терминдер дәйексіз ескі қағида-жылу тегі теориясына
сүйеніп жасалған, "атом", "ат күші" іспетті өз мағынасын бере
алмайтын көнерген терминдер де осы топты құрайды. Ал "төменгі қысым",
"жоғарғы кернеу", "мейлінше суыту" т.б. ұғымның мағынасын толық
ашпайтын терминдер аралық топқа жатады.
2.Терминологияныңқарастырылып отырған саласындағы терминнің бір
мәнділігі, яғни моносемия. Терминге қойылатын басты талаптың бірі
ғылым мен техниканың белгіле бір саласын және оған тым жақын салаларын
қамтитын ұғымдар жүйесін бейнелейтін терминдердің бір мәнділігі болып
табылады. Терминнің бір мәнділігі "терминологиялық өріс" арқылы да
және уақыт бойынша шектеледі:"Адамдардың ұғымдары қозғалмайтын нәрсе
емес, мәңгі қозғалып тұрады, бір-біріне ауысып тұрады, бірін
екіншісіне қотарып отырады, мұнсыз олар нағыз өмірді көрсетпейтін
болады" (В.И.Ленин шығ.,38 т., 161-бет).
Ұғымдардың мұндай өміршеңдік қасиеті, әсіресе физика тәрізді тез
қарқынмен дамитын ғылым салаларында айқынырық сезіледі. Сонымен, бүгін
бір мәнде болып саналған термин, күні ертең, ғылым мен техниканың жаңа
бір тасқыны кезінде пайда болған ұғым мағынасының кеңеюі нәтижесінде
бұрынғы сөздік қауызына сыймай көп мәнді терминге алналуы мүмкін.
3.Белгелі ұғым саласын қамтитін терминдер арасында синонимдер
болмауы керек. Синоним-терминдер деп, бір ұғымды білдіретін
терминдерді (екі не одан көп) айтады. Мысалы, "инерция центрі" мен
"масса центрі" бір ұғымды білдіретін синоним-терминдер қатарына
жатады.
4.Терминдердің ықшамдылығы. Кейде терминдердің дәл болу мақсаты
көзделіп, көп сөзден құралған терминдік тіркестер жасалады. Бұл жағдай
терминге қойылатын басқа бір талапқа-терминнің ықшамдылығы қайшы
келеді. Сонымен терминге дәлдік тұрғысынан қойылатын талап пен
ықшамдылық шартын үйлестіру қажеттілігі туады: әрбір термин дәл, ықшам
әрі бірнеше тіркестен тұратын күрделі термин құрамында пайдалануға
ыңғайлы болуы керек. Ықшамдылық жеке термин арқылы байқалса, дәлдік
дәрежесі белгілі бір ғылым саласын қамтитын бүкіл терминдер жүйесі
бойынша бағаланады.
Қысқа термин жасау кезінде ұғым мағынасының толық қамтылуы
ескеру принципі басшылыққа алынады. Терминнің қолдануға ыңғайлы Қысқа
формасын алудың бірнеше тәсілі бар. Сонның кейбір түрлерін
қарастырайық.
А) Терминдік тіркестердегі бір не бірнеше элементтердің түсіп
қалуы. Термин құрамындағы мұндай элементтердің түсіп қалуы құбылысы
эллипсис деп аталады. Мысалы, "материялық нүктелердің механикалық
системасы" деп алынған толық терминнің екі терминдік синонимі бар:
"механикалық система", "материиялық нүктелер системасы". Ал,
"треактория бойындағы орташа жылдамдық", "балқымалы қыстырғышы бар
сақтағыш" терминдерінің "орташа жылдамдық", "балқымалы сақтағыш"
түрінде алынған қысқаша формалары бар.Электр шамалары, олардың
құрамындағы ең басты белгілі -қыл сымдары бойынша классификацияланады.
Сондықтан "тантальды қыл сымы бар лампа" ,"вольфрамды қыл сымы бар
лампа" тәрізді қомақты терминдер "тантальды лампа", "вольфрамды лампа"
деп ықшамдалып алынады. Сол сияқты "тұрғын толқынды резонанстық
үдеткіш" термин "резонанстық үдеткіш" деп ықшамдалып алынады. Бұл
жерде қажетті микробөлшекті үдету үшін бір не бірнеше резонатордағы
тұрғын толқынның электр өрісі пайдаланылатыны айтылып отыр.
Б)Ғылыми-техникалық терминдердің ықшамдалған түрін жасауға
эллипсиспен қатар аббревиатура да пайдаланылады (латынша abrevіatura-
ықшам). Аббревиатура күрделі сөз тіркестерін қысқарған сөзге айналдыру
кезінде пайда болады. Мысалы, "пайдалы әсер коэффиценті"-п.ә.к.,
"электр қозғаушы күш"-э.қ.к., тәрізді аббревиатуралық терминдер
физикада жиі қолданылады.
Соңғы жылдары ғылыми атаулардың көбеюіне байланысты, сан алуан
формалар аббревиатуралық терминдердің шамадан тыс өріс алғаны жайлы
баспа сөз бетінде мәселе көтеріліп жүр. Тек белгілі бір тақырыппен
айналысатын мамандарға ғана түсінікті мұндай терминдер оқырман қауым
тарапынан қолдау таппайды.
5. Кез келген ғылым саласының белгілі бір бөлігін құрайтын
терминология бұл күнде стандарттау объектісіне айналып келеді.
Стандартталып, нақтылы бір жүйеге келтірілген терминология құрамындағы
терминдер барлық оқулықтар мен анықтамалық әдебиеттерде, сондай-ақ
ғылыми және ғылыми–көпшілік әдебиеттерде, сол қабылданылған формада
қолданылатын болады. Бұл талап терминологиялық комиссия тарапынан
бақылауға алынады. Осы комиссияның шешімі бойынша алынған терминдерді
аударма және қолтума әдебиеттерге енгізу мәселесі баспа орындарындағы
редакторлардан, аудармашылардан, авторлардан талап етіледі.
Сондықтан терминонлогиялық система ең алдымен мағынасы бойынша,
яғни қарастырылып отырған ғылым саласының қазіргі деңгейін қамту
дәрежесі бойынша әрі терминдер жүйесінің логикалық талапқа сай келуі
тұрғысынан және оның лингвистикалық жағынан қалыптасу ерекшеліктеріне
қарай бағынады. Егер алғашқы екі талап терминология жасалатын саладағы
мамандарға жүктелсе, лингвистикалық мәселе тіл мамандарының үлесіне
тиеді. Стандартталатын терминология саласындағы терминдердің мағыналық-
логикалық жағымен қатар лингвистикалық жағына да айрықша назар аудару
қажет. Терминнің дұрыс жасалуы, жалпы халыққа тән әдеби тіл нормасының
дұрыс сақталуы стандартталған терминдердің сапасын артырады, тіл
мәдениетін байтады. Терминология мынадай лингвистикалық мәселелерді
қамтиды:
А) грамматикалық категориялардың терминологияда қолданылу
ерекшеліктері;
ә) терминологиялық тіркестерге қойылатын стилистикалық талаптар;
б) терминнің орфографиялық талапқа сай келеді;
Физикалық терминологияда, негізінен терминнің төмендегі түрлері
кездеседі:
1) негізгі немесе теориялық терминдер,
2) қосымша терминдер немесе номенклатуралар,
3) таңбалар, символдар.
Бірінші топты құрайтын терминдер физика ғылымының негізіне алынған
жалпы теориялық ұғымдарды білдіреді. Бұл терминдер көп өзгеріске
ұшырамайды. Мысалы, "энергия", "масса", "молекула" т.б. Бірақ бұдан негізгі
терминдердің бәрі бірдей аударылмай алынады деген қате ұғым тумау керек.
Мысалы, физикадағы негізгі терминдер поле-өріс, сила-күш болып оңтайлы
аударылып алынып жүр.
Номенклатуралық терминдер қартарына ғылым мен техниканың белгілі бір
саласындағы атаулардың жиынтығы жатады. Құбылыстың, процестің, объектінің,
прибордың, сондай-ақ машинаның толып жатқан жеке бөліктерінің аттары
номенклатура болып табылады. Номенклатура өзінің табиғаты, шығу тегі
жағынан жай сөздердің сипатына қосылады. Ол, көбінесе, ғылымның негізін
баяндау кезінде ғана термин ретінде пайдаланылады. Ал күнбе-күнгі қарым-
қатынаста, ол қарапайым сөзге айналады, басқаша айтқанда, жиі қолданылатын
тұрмыстық сөз болып шығады. Терминге айналғанда оның мағынасы тереңдеп,
мазмұны байиды.
Бірақ кез келген сөз термин бола алмайды. Тек логикалық анықтамаға ие
болған сөз ғана термин қызметін атқарады. Сонымен, ғылымның дамуына
байланысты жеке сөздер логикалық мағынаға ие болып, бір ұғымды бейнелейтін
терминге айналады. Терминологияда грек, латын терминдік элементтерінен
жасанды түрде жасалған номенклатура көптеп кездеседі. Мысалы, "микродүние",
"автотербеліс" т.б.
Номенклатура латынның nomenklatura – "тізім" сөзінен шығады. Жоғарыда
аталғандармен қатар номенклатураға өзен, көл жер аттарын білдіретін
географиялық терминдер, жеке детальдардың аттарыда кіреді. Кейбір ғалымдар
номенклатура ең төменгі қатардағы ұғымдардың атауын бейнелейді, сондықтан
оларды термин санатына қоспау керек деген пікір айтады. Стандарттау
жөніндегі Халықаралық ұйымның техникалық комитетіде терминологиялық жұмысты
жүзеге келтіру мақсатымен номенклатураны терминологияның объектісіне
жатқызбау туралы шешім қабылданады.
Номенклатура ментермин арасындағы қатыс- әлі толық шешілмеген даулы
мәселе. Дегенмен де номенклатураның бір бөлігі әуелгі кезде халық
пайдаланып жүрген сөз болып, ғылымның даму дәрежесіне сай байи түсіп, сол
ғылымның терминологиясынан өзіне лайықты орын алып отырады. Мысалы, "дыбыс"
,"жұмыс", "қуат" тәрізді сөздер осы топқа жатады.
Кейбір ғылым саласы (мысалы философия) негізінен теориялық
терминдерден тұрады. Оның есесіне басқа біреулері (батоника, зоология,
машина тану) кілең номенклатуралық терминдерден құрылады. Бұл жағдай бір
ғылым саласының зерттеу объектісі абстракциялық (дерексіз) ұғымдар, ал
екінші біреуінікі алуан түрлі заттық объектілер болуына байланысты туған.
Үшінші топқа жататын символдық терминдер нақтылы затқа немесе белгілі
бір құбылысқа байланысты ұғымды бейнелей бермейді. Термин жасаудың тілдік
құралына жатпайтын бұл терминдердің ең басты ерекшелігі-өзі бейнелейтін
ұғымға тәуелділігі, шартты түрде алынғанмен пайдалануға қолайлылығы. Олар
негізінен математикалық сандарды, физикалық шамаларды немесе олардың
арасындағы қатысты өрнектейді. Мысалы, -бөлшектер, -ыдырау,
-сәуле немесе оқырман қауымдағы жете таныс төмендегі математикалық
таңбалары: = тең, перпендикуляр, кіші және үлкен,
тең емес т.б.
Қазіргі ғылым салалары әр түрлі тілдік жүйелері арқылы баяндалады.
Оларда математикалық формулалар, логикалық не басқа типтегі символдар,
графиктер т.б. кеңінен пайдаланылады. Құрамына физика да енетін дәл
ғылымдар тобы математикалық тілдің көмегімен баяндалады. Математикалық
тілсіз бұл ғылым салаларының ғылыми мағынасы дұрыс тұжырымдалмайда. Сан
алуан әріптер мен символдар өздері бейнелейтін ұғымның математикалық
мәнімен қосыла отырып, математикалық тілдің таңбасына айналады. Бірақ бұл
ғылым салаларының теориясы байырғы халық тілі арқылы баяндалады.
Бірақ микордүние табиғатын зерттейтін қазіргі жаңа салаларында жағдай
бұдан әлдеқайда өзгеше. Бұл объектілер адамға сезілмейтін аймақта
орналасқан. Олар біздің санамызда абстрактілі түрде ғана пайда болады.
Сондықтан олар тек математикалық тілдің көмегімен ғана толық баяндалады,
негізгі тұжырымдамалары мен заңдары да осы математикалық тіл (таңба, символ
т.б.) арқылы беріледі. Байырғы тілдің көмегімен микрообъектінің барлық
қасиеті жан-жақты ашыла бермейді.
1.3. ФИЗИКАЛЫҚ ТЕРМИНОЛОГИЯ МЕН ФИЗИКАЛЫҚ АУДАРМА ТЕРМИНДЕРДЕ КЕЗДЕСЕТІН
КЕМШІЛІКТЕР.
Біз ғылым мен техниканың түрлі саласын қамтитын терминдерге
қойылатын негізгі талаптарды қарастырып өттік. Осы талаптар тұрғысынан
қарағанда, физикалық терминологияда жиі кездесетін кейбір кемшіліктерді
байқауға болады. Бұл кемшіліктердің табиғаты алуан түрлі. Оның көпшілігі
көп мәнділік, синонимия тәрізді семантикалық құбылыстар салдарынан туындап
жатады. Ғылым мен техниканың кез келген саласын бейнелейтін терминологияда
бұл аталған кемшіліктер жиі байқалады.
Терминологиялық комитет шығарған жинақтарда, терминдердің синонимдік,
көп мәнді варианттарынан арылуға тырысады. Бірақ лексиканың даму
заңдылығынан туындайтын бұл кемшіліктерді жою мүмкін емес. Ғылыми терминдер
жасалатын терминологиялық әдебиеттерде, терминологиялық түсіндірме
сөздіктерде көп мәнділік пен синонимия тәрізді семантикалық құбылыстардың
пайда болуына қолайлы жағдай туады. Өйткені мұнда әр түрлі ғылыми бағыттар
тоғысады. Сондықтан да алуан түрлі терминдер туындап, терминологиядағы ала-
құлалықты көбейтеді.
Сонымен, стандартталатын терминдік жүйелердегі синонимия және
полисемия (көп мәнділік) тәрізді терминологиялық "аурудан" арылу талабы
табиғи тосқауылға кезігеді. Өйткені тілдің табиғи даму заңдылығына
негізделген сематикалық құбылыстар терминологиялық лексикадан әрқашан да
орын алады. Ғылыми терминология әдеби тіл лексикасының бөлінбес бір бөлігі
болғандықтан, оның нәр алатын бастауы да әдеби тілге барып саяды.
Барлық ғылыми терминология біраз дербестік жағдайлары бар. Ол жалпы
әдеби алып жатқан аймақта өзіне тән дербес саланы қамтиды. Терминологияның
осындай "автономиялық" жағдайы ,біріншіден, оны жалпы әдеби тілдің дамуына
сай бейімдесе, екіншіден, терминологияның дамуына біраз еркіндік береді.
Осыған орай, терминология кейде жалпы әдеби тілдің дамуына біраз ықпал
жасайды. Осы екі талаптын бірігуі нәтижесінде, яғни терминологияны саралау
мақсатына қойылатын сыртқы жасанды ықпал мен оны ұлттық тілдің бөлігі
ретінде қарастыруда туған табиғи заңдылығы арасында қайшылық байқалады.
Терминология осы қайшылықты шешу үстінде дамиды, жетіледі.
Сондықтан терминологиядағы семантикалық құбылыстар лексиканың
құбылыстар лексиканың даму ерекшеліктерінен туған табиғи көріністердің
бірі болып табылады. Бұл құбылыстар салдарынан пайда болған кемшіліктер
толық жою мүмкін емес.
Осы ерекшеліктерді ескере отырып, терминологияны ғылыми негізде
жүйеге келтіру арқылы жеке терминдердің қолданылуы мен оның қолданылу
шекарасын айқындау түсу керек. Енді ғылыми техникалық терминологияда жиі
байқалатын кейбір семантикалық процестерге тоқтала кетейік.
Терминнің жай сөзден басты ерекшелігі-оның бір мәнділігі. Егер сөздің
мағынасы жеке тіркестер, сөйлемдер арқылы айқындалса, термин барлық
жағдайда өзгеріссіз қолданылады. Осы тұрғыдан қараганда, терминдік сөздің
негізгі кемшіліктерінің бірі- оның көп мәнділігі(полисемия), яғни бір
терминнің бірнеше ұғымды бейнелеуі. Мысалы, "қыздыру" термині осындай
бірнеше ұғымды бейнелейтін көп мәнді термин қатарына жатады. Өйткені
біріншіден, ол "жүйенің температурасын аттыруды" білдірсе екіншіден,
"системаға жылу беру процесін" бейнелейді. Сондай-ақ "қысым" да мағынасы
көмескі, көп мәнді термин. Ол әрі процесті, әрі бірлік ауданға түсетін
күшті білдіреді. Д.С.Лотте атап көрсеткен мұндай "категориялық көп
мәнділік" терминологиялық лексикада үнемі байқалып отырады. Категориялық
көп мәнділік мағынасы бірнеше категориялық белгілерден тұратын ұғымдарды
қамтиды. Мысалы, "электр тогы" да бір мезгілде құбылыс пен физикалық шаманы
білдіретін көп мәнді термин болып саналады. Ал "кедергі" термині физикалық
шаманы және белгілі бір техникалық бұйымды білдіреді. ("тұрақты кедергі",
"сұйық кедергі"). Осыдан көп мәнділік қасиет "сыйымдылық", "индуктивтлік"
терминдерінде де байқалады.
Терминнің көп мәнділігімен қатар, оның құрамындағы терминдік
элементтердің де көп мәнділігі кездеседі. "Ал күш", "соғу күші"
терминдеріндегі "күш" өз мағынасында қолданылып тұрған жоқ. Бұл арада ол
біріншісінде импульсты білдіріп тұр.
Көп мәнді терминдердің біразы аударма арқылы орыс тілінен ауысса, енді
біреулері өз ішімізде туындап жатады. Қазақ тіліндегі "есептеу" термині
орыс тіліндегі "отчет", "расчет", "исчесление" терминдерінің баламасы
ретінде қолданылады. Бірнеше терминнің баламасы ретінде қолданылатын көп
мәнді аударма терминдер қатарына мөлшер- количество, размер, кескін-
изображение, картина т.б. жатады.Қазіргі физика оқулықтарында да осы
іспетті көп мәнді аударма терминдер кездесіп отырады: қалқан-перегородка (
9-177), затвор(10-194); саңылау-зазор(10-55),щель(10-217); қайтымдылық-
обратимость(10-158), взаимость(10-237).
Мұндай көп мағыналы терминдер физика қазақ тілінде оқитын қауымға
айтарлықтай қиындық келтіріп, физикалық ұғымдардың дұрыс қалыптасуына
кедергі жасайды және терминдік ала-құлалықты өрістетеді. Көп мәнділікке
байланысты кемшілікті азайту үшін, әрбір жаңа термин жасауда қатыстырылатын
сөздің терминология саласында бұрын қандай мақсатқа пайдаланылғаның зерттеп
алу керек.
Көп мәнділік туралы негізгі себептерге мыналар жатады:
1. Зерттелген саладағы түбейгелі (негізгі) материалдар, сол саладағы
ұғымдар санынан әлдеқайда аз. Сондықтан белгілі бір ұғымды бейнелейтін
терминге осы ұғымға тән кейбір белгілерді қамтитын басқа мағыналар да
жүктеледі. Мысалы, "модель" термині 20-дан аса әр түрлі мағынада
қолданылады.
2. Ғылым мен техниканың үздіксіз дамуы нәтижесінде ескерген ұғымдар
қолданылудан шығып қалып, оның орнына жаңа ұғымдар еніп отырады. Осының
салдарынан бір термин белгілі бір құбылысқа жататын әр түрлі ұғымдарды
бейнелейді.
3. Кейде көп мәндік шет тілдегі терминді дұрыс алмау нәтижесінде
пайда болады. Бұл жағдай аударып алған терминдерде көбірек байқалады.
Сонымен, терминдердің көп мәнділігі лексиканың табиғи дамуынан пайда
болатын күрделі құбылыс. Ол толық жойылмайды, бірақ оның қажетсіз
көріністерін болдырмауға, яғни оның даму өрісін тежеуге болады.
Семантикалық процестердің келесі бір түрі- терминдердің омонимиясы.
Омонимия көп жағдайда полисемия құбылысының логикалық жалғасы ретінде
байқалады.Кейде бір терминнің өзі терминологияның әр түрлі саласындағы
түрліше ұғымды бейнелейді. Мысалы, бар-бу машинасының бір бөлігі
(техникада), сондай-ақ қысымның өлшем бірлігі. Реакция термині де химия,
физика және саясат саласында әр түрлі мағынада қолданылатын омоним-
терминдер қатарына жатады.
Физика аударма терминдер құрамында да омоним-терминдер жиі кездеседі.
Мысалы, 1) дыбыс- толқынның бір түрі, 2) дыбыс- тілде. Омонимияның бұл
ерекшелігі термин жасауда кеңінен пайдаланылады. 1) бөлшек- математикалық
термин (алгебралық бөлшек, арифметикалық бөлшек", 2) бөлшек-физикалық
термин(элементар бөлшек, микробөлшек, антибөлшек), құйын (метеорология,
физикада). Мұндай омоним сөздер термин жасауда жиі қолданылады.
Термин жасаудағы көп мәнділік пен омонимия әдісі бір-біріне ұқсас
әзірше толық жігі ашылмаған құбылыстар. Олар көптеген бір-біріне ортақ
белгілерді қамтиды. Бірақ омонимия негізінен әр түрі саладағы көп
мәнділікті бейнелейді.
Физика терминдердің ең жиі бір кездесетін кемшілігі- терминдердің
синонимиясы. Синоним терминдердің бірнешеуі бір ғана ұғымды бейнелейтіндігі
жайлы атап өткен болатынбыз. Мысалы, "құраушы" термині "компонент"
терминінің синонимі болып саналады. Синоним-терминдер кейбір толық
қалыптаспаған ұғымды бейнелейтін терминдерде де кездеседі. Мысалы, өткен
ғасырда физикада "тірі күш" термині қолданылып жүрді. Кейіннен ұғымның
мағынасы аша алмайтын бұл терминмен жарыса "кинетикалық энергия" термині
пайдаланыла бастады. Ақыры соңғы термин бастапқысын ығыстырып шығарды.
Синоним-терминдер қатарына терминнің толық атауы мен оның қысқартылып
алынған аббревиатуралық формасы да жатады: Электр қозғаушы күш - э.қ.к.,
фотоэффект - фотоэлектрлік эффект.
Синонимдердің енді біразы басқа тілден ауысқан терминдердің дұрыс
аударылмауы нәтижесінде пайда болады. "Ионизирование" - " ионизование"
терминдері бір ғана ұғымды білдіреді. "Адиабатический" (процесс)–
"адиабатный", "изобарический" – "изобарный" туындаған синоним-терминдер.
Термин білдіретін ұғымның мағынасын ашып алмай аудару нәтижесінде
пайда болған мұндай қателіктер қазақ тіліндегі аудармаларда да орын алған.
Жоғарыдағы синоним-терминдер "адиабаттық", "адиабаталық" болып жарыспалы
сөздермен аударылып алынып жүр. Кейде, тіпті өзге тілден ауысқан синоним
сөздердің қате аударылған түрлері сіңісіп кеткен жайттар да бар. Мысалы,
"магнитизим"-"магнетизм" синонимдердің қате болса да, соңғы вариантты
қалыптасып кетті.
Терминдердің синонимиясы- қазақ тіліндегі терминдердің ең көп тараған
кемшіліктерінің бірі. Қазақ тілінде аударма синоним-терминдер орыс
тіліндегі бір ғана терминнің баламасы ретінде алынады. Аударма синоним-
терминдер қатарына, әр түрлі әдебиетте түрліше алынып жүрген төмендегі
терминдер жатады: взаимодействие-әсерлесу-өзара әсер; запирающий слой-
жаппалы қабат-бөгеуші қабат т.б. Осы іспетті әр түрлі вариантта алынған
жарыспалы терминдер оқулық бетінде жиі ұшырасып отырады: выключатель-
қосқыш(10-201), айырғыш(10-355); яркость-жарықтық(10-176), жарықтылық(10-
258); освещенность-жарықталыныу(10-152), жарықталу(10-225); нить-қыл(9-
113), қыл сым(9-207); полярное сияние-полярлық шұғыла(9-129), полюстік
шұғыла(9-209), ориентация-икемділеп орналасу(9-135), бағдарлану(9-224);
международная система единиц-бірліктердің халықаралық жүйесі(8-38),
халықаралық бірліктер жүйесі(10-152). Синоним терминдердің пайда болу
себептері сан алуан. Соның ішіндегі ең бастысы- аударма терминнің алғашқы
нұсқасының дұрыс алынбауы.
Физиканы оқып үйрену кезінде терминдердің синонимиясы салдарынан
ұғымдар жиынынан гөрі әлдеқайда көп терминдер жиының есте сақтау керек
болады, яғни синонимия құбылысы терминдік диалект туғызады. Бұл терминдерді
есте сақтап қана қоймай, оларды ұғымның анықтамасымен үйлестіре отырып,
пайдалану керек. Оқырман қауым үшін басы артық бұл жұмыс оқу процесін
қиындатып, терминологияның ең басты принципі болып табылатын терминде
тиімді пайдалану шарттын бұзады.
Физика терминологиясында байқалатын кемшіліктердің келесі бір тобы-
терминдердің антонимиясы. Антонимия қарама-қарсы мағыналы сөздерді қамтиды.
Мысалы, заттың құрлысына байланысты нүктелік және созылыңқы, қысымға
байланысты төменгі және жоғарғы полюстік ажырату үшін солтүстік және
оңтүстік іспетті сөздер пайдаланылады. Қарма-қарсы мағыналы терминдер жұбын
бейнелеуді антонимияның атқаратын қызметі ерекше байқалады: нейтрон
–антинейтрон, протон- антипротын, вещество-антивещество, кварк-антикварк.
Бірақ антонимияны терминологиядығы кемшіліктердің қатарына қосқаннан гөрі,
оның пайдалы жақтарын атап өткен жөн. Өйткені қазіргі кезде антонимия
терминді жасаудағы пайдаланылатын тәсілдердің біріне айналып отыр.
Терминологияда байқалатын келесі кемшіліктердің бірі- шетелдік
сөздердің тыс орынсыз қолданылуы. Бұл мәселеге “Аударма терминдердің жасалу
және қалыптасу жолдары” атты тарауда арнайы тоқталамыз.
Термин арқылы, біз ұғымдарды талдаймыз. Оларды жүйеге келтіп, ғылыми
тілге еңгіземіз. Бұл тұрғыдан қарағанда, ғылыми ойдың құралы ретінде термин
үздіксіз жетілу үстінде болу керек. Сондықтан да жоғарыда аталып өткен
кемшіліктер оқушыларға қосымша қиындық туғызады, кейбір физикалық ұғым
немесе құбылыстар жайлы теріс түсініктін қалыптасуына әкеп соғады.
Физикалық терминологияда, әсіресе аударма терминдерде байқалатын
кемшіліктер, ең алдымен оқып үйрену процесін қиындатады, сабақтын сапасын
төмендетеді. Сондай-ақ оқушылардың өз беттімен дайындалуына елеулі нұқсан
келтіреді.
2 ТАРАУ. ҚАТТЫ ДЕНЕНІҢ РАДИАЦИЯЛЫҚ ФИЗИКАСЫНЫҢ КОМПЬЮТЕРЛІК
ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІГІ .
2.1. ҚАТТЫ ДЕНЕНІҢ РАДИАЦИЯЛЫҚ ФИЗИКАНЫҢ
НЕГІЗГІ ҰҒЫМДАРЫНЫҢ АНЫҚТАМАСЫ ЖӘНЕ ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ (АТАУЛАРЫ) .
1. Сәуле-энергияның толқын немесе бөлшек түрінде таралуы.
Излучение- распространение энергии в форме волн или частиц.
2. Иондаушы сәуле- ортамен әсерлесу нәтижесінде әртүрлі таңбалы иондар
тудыратын сәулені айтамыз.
Ионизирующее излучение- излучение, взаимодействие которого со средой
приводит к образованию ионов разных знаков.
3.Тікелей иондаушы сәуле- соқтығысқанда иондауға жеткілікті кинетикалық
энергиясы бар зарядталған бөлшектерден тұратын иондаушы сәулелер. Бұл
сәулелер- электорндардан, протондардан, -бөлшектерден, зарядталған
бөлшектерден т.б. тұрады.
Непосредственно ионизирующее излучение- ионизирующее излучение,
состоящее из заряженных частиц, имеющих кинетическую энергию, достаточную
для ионизации при столкновении. Это излучение может состоять из электронов,
протонов, алтфачастиц и др.
Электрон-e0-1
Q=-e=1.6*10-19кл
M e =9.1*10-31кл
E=2Мэв
4. Моноэнергетикалық иондаушы сәуле- энергиялары бірдей фотондардан немесе
кинетикалық энергиялары бірдей бірыңғай бөлшектерден тұратын иондаушы
сәулелер.
Моноэнергетическое ионизирующее излучение- ионизирующее излучение,
состоящее из фотонов одинаковой энергии или частиц одного вида с одинаковой
кинетической энергией.
5. Ғарыштық сәуле- Ғарыш кеңістігімен келетін алғашқы иондаушы сәулелер
және де олардың ортамен әсерлесуінен пайда болған екінші ретті иондаушы
сәулелерден тұратын иондаушы сәулелер.
Космическое излучение- ионизирующее излучение, состоящее из
первичного ионизирущего излучение, поступающего из космического
пространства, и втроичного ионизирующего излучение, возникающего в
результате взаимодействия первичного ионизирующего излучение со средой.
6. Фотондық иондаушы сәулелер- жанама электромагниттік иондаушы сәулелер.
Фотонное ионизирующее излучение- электормагнитное косвенное
ионизирующее излучение.
7. -сәулелер - атом ядросының энергиясының күйі өзгергенде және
бөлшектің анигиляциясы кезінде пайда болатын фотондық сәулелер.
- излучение - фотонное излучение, возникающее при изменении
энергетического состояния атомных ядер или при аннигиляции частиц.
8. Тежеуіштік сәулелер - зарядталған бөлшектерің кинетикалық энергиясы
азайғанда пайда болатын үздіксіз энергетикалық спектрі фотондық сәулелер.
Тормозное излучение- фотонное излучение с непрерывным эн
ергетическимспектром, возникающее при уменьшение кинетической энергии
заряженных частиц.
9. Сипаттаушыш сәулелер- атомдар электорндарының энергетикалық күйі
өзгергенде пайда болатын нақты энергетикалық спектрлері фотондық сәулелер.
Характеристическое излучение- фотонное излучение с дискретным
энергетическим спектром, возникающее при изменении энергетического
состояния электронов атома.
10.Рентген сәулесі- тежеуіш және сипаттаушы сәулелерден тұратын фотондық
сәулелер.
Рентгеновское излучение- фотонное излучение, состоящее из тормозного
и характеристического излучения.
11.Корпускулалық сәулелер- нөлден өзгеше массасы бар бөлшектерден тұратын
иондаушы сәуле. Нейтрондық сәулелер де корпускулалық сәулелерге жатады.
Корпускулярное излучение- ионизирующее излучение, состоящее из частиц
с массой, отличной от нуля. Нейтронное излучение также относится к
корпускулярному излучению.
12.-сәулелер (Не++ 2 рет иондалған гелий атомы). Ядролық өзгерулер
(радаоактивті ыдыраулар) кезінде шығатын - бөлшектерден тұратын
корпускулалық сәулелер.
-излучение - корпускулярное излучение, состоящее из -
частиц, испускаемых при ядерных превращениях.
13.Электрондық сәулелер- электроннан тұратын корпускулалық сәулелер.
Электронное излучение - корпускулярное излучение, состоящее из
электронов и позитроннов.
Qa=+2eHe24
m=7300me
qe=1.6*10-19кл
me=9.1*10-31кл
14.- сәулелер- --электрон
+-позитрон.
Ядроның ыдырауы кезінде немесе орнықсыз бөлшектердің ыдырауы
кезінде пайда болатын электрондық сәулелер--. Яроның ыдырау
кезінде немесе орнықсыз бөлшектердің ыдырау кезінде пайда болған
позитрондық сәулелер-+.
- излучение - электронное излучение, возникающее при -
распаде ядер или нестабильных частиц.
15.Фотоэлектрондар - фотондық сәулелердің затпен әсерлесуі кезінде пайда
болатын электрондық сәулелер(фотоэффектіде).
Фотоэлектроны - электронное излучение, возникающее при
фотоэлектрическом взаимодействии фотонного излучения с веществом.
16.Комптондық сәулелер- фотондық сәулелердің еркін электронда шашырауынан
пайда болатын электрондық сәулелер.
Комптоновское излучение- электронное излучение, возникающее при
комптоновском рассеянии фотонного излучения.
17.Протондық сәулелер- Н11 Ÿдросынан тұратын корпускулалық сәулелер.
Протонное излучение- корпускулярное излучение, состоящее из ядер 1Н.
18.Поляризацияланған сәулелер - спиндері бағдарланған бөлшектерден немесе
электр векторларын бағдарланған фотондардан тұратын иондаушы сәулелер.
Поляризованное излучение - ионизирующее излучение, состоящее из
частиц с определенной ориентацией спинов и фотонов с определенной
ориентацией электрического вектора.
2.2. ИОНДАУШЫ СӘУЛЕЛЕРДІ СИПАТТАЙТЫН ШАМАЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ӨЛШЕМ
БІРЛІКТЕРІ.
1. Иондаушы сәуле энергиясы- W иондаушы бөлшектердің шығарған, берілген
және жұтылған энергияларының қосындысы.
Бұл жердегі иондаушы бөлшектер дегеніміз-корпускулалық сәулелер және
фотондар, яғни, тыныштық массасы бар және тыныштық (m=0) күйдегі бөлшектер.
Иондаушы сәуле энергиясы энергиялық басқа түріндегі Дж өлшенеді
([W]Дж). Жеке бөлшектің энергиясының (иондаушы сәулені қүрайтын) өлшем
бірлігі ретінде эВ, кэВ, мэВ алынады.
1эВ=1.6*10-19 Дж
Энергия ионизирующего излучения W- суммарная энергия ионизирующих
частиц, испущенная, переданная или поглощенная. Под частицами понимаются
ионизирующие частицы корпускулярного излучения и фотоны, т.е. частицы, как
имеющие массу покоя,так и не имеющие массы покоя.
Энергия ионизирующего излучения, как и любая другая энергия,
выражается в джоулях (Дж) и имеет размерность
Dіm w = LMT
2. Иондаушы сәулелер ағыны F – dt уақыт интервалында берілген бетпен өтетін
иондаушы бөлшектердің санының dN осы уақыт интервалына қатынасымен
анықталған шама:
F=dNdt
Өлшем бірлігі: [F]=1сек немесе 1мин.
1с дегеніміз беттен 1 секундта 1 бөлшек өтетін иондаушы бөлшектер ағыны.
Поток ионизирующих частиц F- отношение числа dN ионизирующих частиц,
проходящих через данную поверхность за интервал времени dt, к этому
интервалу:
F=dNdt.
Размерность и единица потока ионизирующих частиц:
dіmF=T, [F]= 1с (секунд в минус первой степени).
3. Иондаушы бөлшектердің тасмалдануы Ф- берілген элементар сфераның dS
ауданынан өтетін иондаушы бөлшекрөтердің dN санының сол ауданға
қатынасымен анықталатын шама:
Ф =dNdS. [Ф]=1м = м
Перенос ионизирующих частиц Ф- отношение числа dN ионизирующих частиц,
проникающих в элементарную сферу (рис.2,2.1) к площади dS центрального
сечения этой сферы:
Ф= dNdS.
Размерность и единица переноса ионизирующих частиц:
dіmФ= L, [Ф] =1м.
Сурет бар???
4. Иондаушы сіулелер ағының тығыздығы - берілген элементар сфераның dS
ауданынан өтетін иондаушы бөлшектердің dF ағынының сол ауданға қатынасымен
анықталатын шама.
= dFdS =dФdt=dN(dSdt).
[] ~ м с.
Плотность потока ионизирующих частиц - отношение потока dF
ионизирующих частиц, проникающих в элементарную сферу (рис 2,2.1), к
площади dS центрального сечений этой сферы:
= dFdS=d Фdt= d N(dSdt).
5. Иондаушы сәулелердің жұтылу дозасы D- заттық элементар көлемдегі dm
массасына иондаушы сіулелер мен берілген орташа энергияның dW сол ауданға
қатынасымен анықталатын шама:
D=dWdm, [D]=1Грей =1Гр.
m= 1кг затқа 1 Дж-ға тең иондаушы сәуле энергиясы берілсе тұтылған D=1Гр .
1Гр = 1Джкг , 1рад=0.01 Гр.
Поглощенная доза ионизирующего излучение- D отношение средней энергии
dw, переданной ионизирующим излучением веществу в элементарном объеме, к
массе dm вещества в этои объеме:
D=dwdm.
6. Иондаушы сәуленің жұтылған дозасының қуаты D' dt-уақыт интервалындағы
жұтылған дозаның dD өсімшесінің сол уақыт интервалына қатынасына тең шама.
D=dDdt, [D]~ [Грс].
Мощность поглощенной дозы ионизирующего излучения D- отношение прира
щения dD поглощенной дозы за интервал времении dt к этому интервалу
времени:
D=dDdt.
7. Фотондық сәуленің экспозициялық дозасы-Х.
Ауада пайда болатын таңбалары бірдей барлық иондардың зарядтарының
қосындысының dQ (барлық электрондар мен позитрондар ауаның элементар
көлемінде фотондардың әсерінен босаған кезде) берілген көлемдегі ауа
массасына қатынасымен анықталған шама.
Х = dQdm, [Х]=[клкг].
Экспозиционная доза фотонного излучения Х- отношение суммарного
заряда dQ всех ионов одного знака, созданных в воздухе, когда все электроны
и позитроны, освобожденныефотонами в элементарном объеме массой dm,
польностью остоновились в воздухе, к массе воздуха в указанном объеме:
Х=dQdm.
8. Фотондық сәуленің экспозициялық дозасының қуаты. Х- экспозициялық
дозаның d өсімшесінің dt уақыт интервалына қатынасына тең шама.
Х=dxdt, [Х]~=клкгс =Акг.
Экспозициялық дозаның жүйеден тыс өлшем бірлігі .
1Р=2.58*10клкг
1клкг=3.88*10p
Мощность экспозиционной дозы фотонного излучения Х- отношение
приращения dX экспозиционной дозы за интервал времени dt к этому интервалу
времени:
X=dxdt.
9. Иондаушы сәуленің эквиваленттік дозасы. H- жұтылған дозаның D стандарт
құрамды биологиялық материялдық берілген көлем элементіндегі иондаушы
сәуленің орташа сапа коэффициентіне көбейтіндісі 1 Джкг тең.
H=Dk.
Эквивалентная доза ионизирующего излучения H- произведение
поглощенной дозы D на средний коэффициент качества k ионизирующего
излучения в данном элементе объема биологической ткани стандартного
состава:
H=Dk.
10. Иондаушы сәуле эквивалентік дозаның қуаты H' -dH өсімшесінің dt уақыт
интервалына қатынасы:
H'=dHdt, [H]= 1 Звс, Зв(Зиверт)
36 сағаттың жұмыс аптасында сәулелендіру кезіңдегі жұмысшылардың алатын
эквиваленттік дозасының орташа жылдамдық куатының мәні 28 мкЗвсағ жасауы
тиіс.
Қазақстан территроиясындағы эквиваленттік қуатының таблицадағы фоны
0.05-0.2 мкЗвсағ аралығында.
Мощность эквивалентной дозы ионизирующего излучения H'- отношение
приращения dH эквивалентной дозы за интервалу времени dt к этому интервалу
времени:
H'=dHdt.
11. Сәулелендіру түрі.
Қатты денелерде сәулелендіргенде пайда болатын зақымдану, бүліну
сипаты иондаушы сәуле энергиясына тәуелді.
Иондаушы сәуле 2 түрге бөлінеді: фотондық және бөлшектік.Олар энергиясы
жоғарғы Е50 эВ. фотондық сәулелер және рентген сәулелері.
Олардың энергиясы Планк формуласымен анықталады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz