Ауған соғысы тарихқа енді
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
Ш.Есенов атындағы Каспий мемлекеттік технологиялар және инжиниринг
университеті
Д И П Л О М Ж Ұ М Ы С Ы
ТАҚЫРЫБЫ: Қазақстандықтар-Ауған соғысында.
ОРЫНДАҒАН: Кеншимова Жайшылық Сәрсенбекқызы
Тарих-04-3 оқу тобының студенті
ҒЫЛЫМИ ЖЕТЕКШІСІ: Л.Т.Джумалиева
Тарих және философия
кафедрасының аға
оқытушысы,
тарих ғылымдарының
кандидаты
Қорғауға жіберілді: О.Д.Табылдиева т.ғ.к,аға оқытушы
Тарих және философия
кафедрасының меңгерушісі
Ақтау-2009 жыл
Ж О С П А Р Ы :
КІРІСПЕ
бет
І тарау.Ауған соғысы және оған қазақстандықтардың қатысуы.
бет
ІІ тарау. Жарияланбаған соғыс және беймәлім кеткен боздақтар.
бет
ІІІ тарау. Ауған соғысының ақиқаты: патриотизмнің бейнесі
бет
Қорытынды.
бет
Сілтемелер тізімі
бет
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
бет
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік тізгінін
өз қолына алып, егемен ел болған жерде оның Кеңес Одағы тұсындағы
шешімін таппаған мәселелерді, бұрын жалған баға беріліп келген
тақырыптарды мейлінше ашып көрсете отырып, ақиқатты шындық тұрғысынан
саралау, терең талдауды қажет ететін процесс.
Мұндай тақырыптарға терең көз жүгіртіп, оның мәнін ашу, ғылыми ой
елегінен өткізу-бүгінгі күн тарихшыларының басты міндеті болып отыр. Осы
міндетті жүзеге асыруда өткенді бүгінгі күннің биіктері тұрғысынан тарихи
талдаудың маңызы зор.
1979 жылғы 25 желтоқсанда кеңес әскерлерінің шектеулі контингенті
Ауғанстан шекарасынан өтті [1]. Он жылға жуық ол елде соғыс жүргізді. Бұл
соғыс төңірегінде сөз қозғайтын болсақ, бұл мәселе осы күнге дейін
арнайы зерттелген жоқ. Әрине, Ауғанстан соғысы төңірегінде баспасөз
беттерінде жарияланып жатқан бірлі-жарым еңбектер баршылық.
Ресми органдар мен әлгіндей жарияланымдар тарапынан бұл соғыс күні
кешеге дейін әділетті соғыс тұрғысында бағаланып, интернационалдық көмек
беру ретінде айтылып келді. Кейінгі жылдары бұл соғыстың әділетсіз,
басқыншылық және пайдасыз соғыс екеніне көзіміз жете бастады.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев Ауғанстан мемлекетіндегі соңғы жағдайларға
тоқтала келіп, өкінішке орай, бұл соғыстың алып дөңгелегін қозғалысқа
енгізген Кеңес әскерлерінің Ауғанстанға басып кіруі болған еді. Содан бері
бұл ел қырсық шырмауынан шыға алмай-ақ келеді [2]-деді.
Ауған соғысы тарихқа енді. Бірақ осы соғысқа жан-жақты талдау жасап,
ақиқатын ашып, бұтағы Кеңес Одағының құрамындағы басқа республикалар
сияқты біздің республикамызға әкелген қайғы мен қасірет, шығын мен зардап,
өкініш пен орны толмас қайғының бетін ашып жазған ғылыми еңбек әлі жоқтың
қасы.
Міне осындай ойлар мен ізденістерді жанай келе, біріншіден, бұл
еңбектің өзектісі анықталды.
Екіншіден, бұл ғылыми еңбектің өзектілігі, кеңес әскерлерінің шектеулі
контингентін Ауғанстанға енгізудің себебін анықтау, ауғанстанға енген әскер
құрамының санын көрсету.
Ауғанстанға әскер енгізу жөніндегі шешімді қабылдаған КСРО-ның
жоғарғы топтағы жетекшілерінің солақай саясатын әшкерелеп, оған бүгінгі
таңдағы көзқараспен саяси баға беру болады.
Үшіншіден, ауған соғысы барысындағы ерекшеліктерге, оның ішінде ұлт
ерекшелігіне тоқталып, сонымен қатар Ауғанстанға ұлттық құрама түрінде
аттанған әскери бөлімдерді анықтап, олардың соғысқа тартылуын көрсетуде
зерттеу жұмысының өзектілігін көрсетеді.
Төртіншіден, Қазақстандықтардың ауған соғысына қатысуы мен олардың
шығынын, соғысқа қатысқан қазақстандықтардың жалпы санын, олардың ішінде
қыршын кеткендердің мүгедек болғандарын, із-түзсіз жоғалғандарын, облыстар
бойынша әр жылға шаққандағы шығындарын анықтай түсу бұл еңбектің құнды
бөлігі болып табылады.
Бесіншіден, Ауған соғысында марапатталған қазақстандықтардың санын
анықтап, ауған соғысына қатысушылардың бүгінгісін көрсете отырып, тарихи
тағылымын жазу болып табылады.
Диплом жұмысының зерттелуі. Ауғанстан тарихының өркендеуі. Ол
елдегі ел басқару тәртібі мен тәсілі, ел ішіндегі жағдайдың
шиеленісуі мен Ауғанстанға кеңес әскерлерінің енуінің себептері Ауғанстан
тарихы туралы жазған еңбектерден көруге болады.
Алматы қаласынан 2001 жылы шыққан. Ауғанстанға кеңес әскерлерінің
шектеулі контингенті енгенге дейінгі Ауғанстан мен КСРО арасындағы әскери-
саяси жағдайды баяндаумен басталады. Кеңес әскерлерін Ауғанстанға
енгізудің себептерін анықтай отырып, мұндай халықаралық саяси шешімді
қабылдаған адамдар тобын көрсетеді.
Сол сияқты автор бұл еңбегінде ауған соғысының ерекшелігіне, кеңес
әскерлерінің ұлттық құрамына тоқтала отырып, марапатталушылардың санын
анықтаған. Басты назар Ауған соғысына Қазақстандықтардың қатысуына
арналған.
Соғыстағы адам шығыны мен із-түзсіз жоғалғандардың саны Қазақстан
Республикасының әрбір облысы бойынша анықталып көрсетілген. Сондай-ақ
бұл еңбекте Ауған соғысына қатысты материалдар тұңғыш рет қазақ
тілінде жарияланады.
Сонымен қатар Ауғанстан туралы авторлар А.В. Филипповтың, К.
Рашидовтың, А.В.Игнатовтың т.б. еңбектерінде 1978-1990жж. аралығында
Ауғанстандағы әр түрлі оқиғалар мен күрделі жағдайларға жан-жақты
талдау жасай отырып, ол туралы дұрыс жауаптар беруге тырысады.
1978 жылы Сәуір революциясының сипаты мен мазмұнын, оның
жақтаушылары мен қарсыластарының арасындағы күрестің өсе түсуін,
Ауғанстанға Кеңес әскерлерінің шектеулі контингентін енгізудің барысы
мен себебін аша түсуді қарастырады. Сонымен қатар авторлар
Ауғанстанға Кеңес әскерлерінің шектеулі контингентін енгізудің
себептерін аша отырып, әскер енгенге дейінгі кеңестік өкілдерінің
Кабулдан жіберіп отырған хабарлама тізбектерін көрсетеді.
Диплом жұмысының міндеті мен мақсаты. Ауғанстанға Кеңес
әскерлерінің шектеулі контингентін енгізудің себептерін анықтау. Осы
соғысқа қатысқан жалпы адам саны мен олардың шығының, оның ішінде
соғысқа қатысқан қазақстандықтардың жалпы санын, із-түзсіз жоғалғандарын,
орден және медальдерімен марапатталғандарды анықтау.
Он жылға жуық Ауғанстан территориясында жүрген соғысқа барынша
тоқталып, осы соғысқа қатысқан солдаттар мен офицерлердің кінәлі емес
екендігіне көз жеткізуін, соғыстағы кеңестік әскери құрамның
соғыста кездескен қиыншылықтары мен азабын айта отырып, солақай
саясаттың арқасында басталған бұл соғыстың бүгінгі таңдаңы
көзқараспен жан-жақты талдау.
Зерттеу жұмысының дерек көздері. Ауғанстан мемлекеті және осы соғыс
төңірегіндегі жазылған еңбектерді, шығармаларды, мақалаларды және осы
соғысқа тікелей қатысқан әскери қолбасшылар мен жоғарғы құралдағы
офицерлердің естеліктері, оқу барысында анықтала түсті.
Ауған соғысы туралы жазған авторлар [3] еңбектерінде 1978-1990
жылдар аралығында Ауғанстандағы әртүрлі оқиғалар мен күрделі жағдайларға
жан-жақты талдау жасай отырып, ол туралы дұрыс жауаптар беруге тырысады.
Сонымен қатар авторлар Ауғанстанға кеңес әскерлерінің шектеулі
контингентін енгізудің есептерін анықтай отырып, әскер енгенге дейінгі
кеңестік өкілдердің Кабулдан жіберіп отырған хабарлама тізбектерін
көрсетеді.
Оған қоса бұл еңбектен Ауған соғысы барысында өзінің адал борышын
атқара отырып марапатталған жауынгерлердің қандай марапаттауларға ие
болғандарының санын да анықтауға болады.
Ауған соғысына қатысушылар мен олардың жалпы шығының санын анықтауда
үлкен жәрдем жасалған еңбек-әcкери ғалым, Г.Ф.Криволеевтің статистикалық
еңбегі [4].
Ауған соғысына үш рет аттанған, Кеңес әскерлерін Ауғанстанға алып
кетуге жетекшілік жасаған генерал-полковник Б.В.Громовтың еңбегі [5] ауған
соғысындағы Кеңес әскерлерінің шектеулі контингентінің соғысқа қатысу
жайында жан-жақты ақпарат беретін үлкен еңбек. Аталмыш тақырыптың жан-
жақты қырлары мен сырларын ашуда маңызды роль атқарғандар, сол уақыттағы
әскери басшылар мен қолбасшылардың естеліктері мен жылнамалары, ауған
соғысына қатысушылардың мақалалары мен ой-пікірлері болды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан
және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау. Ауған соғысы және оған қазақстандықтардың қатысуы.
Мәскеу уақыты бойынша 1979 жылы желтоқсан айының 25 жұлдызында сағат
15.00-де Қорғаыс министрінің берген бұйрығымен Ауғанстанға кеңес әскерлерін
енгізу басталды.
Бірінші болып барлаушылар, сосын аспалы көпір бойынша генерал
К.Кузминнің жетекшілігімен 108-ші атқыштар дивизиясының қалаға бөліктері
өтті (Ауғанстанды 1989 жылы кеңес әскерлерінің тастап шығуына жетекшілік
еткен, болашақ 40-шы армияның қолбасшысы ол кездегі полковник Б.В.Громов
1980 жылы қаңтарда осы дивизияның штаб бастығы болып тағайындалды).
Әскерді енгізудің басталуы сәтінде армияның қолбасшылық бекетіне Кеңес
Одағының Маршалы С.Л.Соколов пен Түркістан әскери округі әскерлерінің
қолбасшысы Ю.П.Максимов келді.
Бұл уақытта әскери-транспорт авиациясы әуе-десантшылар дивизиясының
негізгі күштері мен жеке парашюті десантшылар полкын әуе арқылы Эстана мен
Баграм әуежайларына түсіру басталды.
Витебскідегі әуе-десантшылар дивизиясының командирі генерал-майор
И.Ф.Рябченко сол кездегі оқиғаларды еске ала отырып: 1979 жылдың 10
желтоқсаны күні сағат 23.30-да дивизия бөлімшелерін толық жауынгерлік
дайындыққа келтіріп, әуежайға ұшуға шығару туралы бұйрық алдым.
14 желтоқсанда Түркістан әскери округінің басқа әуежайларына
дивизияны қайта орналастыру жүзеге асты. Әскери бөлімшелер 24 желтоқсанға
дейін он күн шамасында осында жауынгерлік міндеттерді орындау үшін
дайындық шараларын өткізді. 25 желтоқсан күні (Мәскеу уақыты бойынша 15.00-
де) десантшылар ұшақтарға отырғызылып әуе арқылы Кабул және Баграм
әуежайларына түсірілді.
26 желтоқсанда дивизияның міндеті анықталды [6].
Осы күні 19.30-ға дейін астананың белгіленген аудандарының
объектілеріне барып оларды қаруландыру күшейтілген, оған қоса Кабулға
қарулы топтың келмеуіне жол бермеу тапсырылғанын айтты.
Осы отты күндерді еске ала отырып Р.А. Байтереков: Мен әуе
десантшылар әскерінің құрамында қызмет еттім. Дәлірек айтқанда
Витебскідегі әуе десантшылар дивизиясының 257-ші полкында.
Бірде бізді әскери дабыл бойынша көтеріп, оқ-дәрілерімен жабдықтап,
ұшақтарға отырғызды да түнде бұрынғы Кеңестер Одағының территориясын кесе
отырып, Ауғанстанның Баграм әуе жайына әкеліп түсірді. Ал бұл жағдайды
біздің арамыздан ешкім де білмеді. 26 желтоқсан 27 желтоқсанға қараған
түні Баграмнан Кабулға бару жөнінде бұйрық түсті.
Берілген бұйрық бойынша әскери құрама түнде Кабулға жылжумен болды.
Сәтін салғанда әскери құрама толық құрамда Кабулға кіріп келді. Міне осы
арадан біздер үшін Ауған соғысында алғышқы соғыс операциясы басталды [7]-
дейді.
Әскери құрамалар мен техникаларды тасу үшін 343 ұшақ-рейсі жасалса,
оның 66 рейсі АН-22, 76 рейсі ИЛ-76, 200 рейсі АН-12 арқылы жасалды. Барлық
бөлімдер мен әуе десантшылар дивизиясының бөлімшелерін тасу үшін 47 сағат
кетті (бірінші ұшақ 25 желтоқсанда 16.15-те қонса, соңғы ұшақ 27 желтоқсан
күні 14.30-да қонды). Осы уақыт барысында Кабул мен Бафамға жеке
құраманың 7700 адамы, соғыс техникасы бөлімінің 894-і және 1062 тонна әр
түрлі жүктер әкелінді [8].
Өкінішке орай бұл шаралар құрбандықсыз жүзеге аспады. 25 желтоқсан
күні 19.33-те Кабулға қонар алдында ИЛ-76 ұшағы тауға соғылып жарылды.
Капитан В.В.Головчин, ал бортында 37 десант (бір офицер, үш прапорщик, бір
сержант және 32 қатардағы жауынгер) болды. Қаза болған жауынгерлердің
ішінде қазақстандық, Шымент облысы, Ленгір қаласының тұрғыны Гребенюков та
бар еді.
Осылайша белгіленген уақытта 108-ші атқыштар дивизиясының алдыңғы
қатарлы бөлімдері мен 103-ші әуе-десантшылар дивизиясының алдыңғы қатарлы
эшалоны Ауғанстанмен арадағы мемлекеттік шекараны әуеде де, жерде де кесіп
өтті.
Осы күннен бастап, Кеңес әскерлерінің шектеулі контингентін
Ауғанстанның таулы-шөлейт жерлері күтіп тұрды. Олардың ең қиын сәттері
мемлекеттік шекарадан өтпей жатып-ақ басталды.
Сол уақыттағы 40-шы армияның қолбасшысы болған генерал-полковник
Ю.В.Тухаринов мемлекеттік шекараны кесіп өту барысында Амудария өзенінен
өту кезіндегі қиыншылықтарды айта келіп: Амудария құбылмалы өзен болып
келеді.
Оның құм басқан жағалауы жеңіл шайылып, өзен тоқтаусыз өзінің
арналарын өзгертіп отырды. Сондықтан әскери техникадағы дайын өткел
болатын көпір қойылды.
Бірақ біраз уақыттан кеін көпір өзен жағасынан жылжып кетті ме, шөге
бастады ма әйтеуір жарамсыз болып табылды. Мұндай азаптан шығудың жолын
жергілікті тұрғындар айтып, қамыстың көмегімен жағалауды қатаруды
көрсетті. Көпір сөйтіп көтеріле бастады. Мұндай азапқа алғашқы
сағаттарда тап болғанымызды бәрін көрді [9],-деді.
1979 жылдың 25 желтоқсанынан 26-сына қараған түні дивизия тек
жылжумен болды. 26 желтоқсан күні таңертең дивизия штабымен бірге кеткен
полковник Б.Я.Рогонцев екі полктың көрсетілген аудандарға белгіленген
уақыттан 1,5-2-сағат бұрын жеткендігін айтты.
Марш жалпы жақсы өтті. Көптеген тұрығндар кеңестік колонналарды
кездестіруге шықты. Тоқтаған кезде ер азаматтар мен балалар машиналардың
қасына келіп, қызығушылықтарын білдірді. Кеңестік әскер енген кезде
халықтың кейбір бөлігінің қайырымдылығы мен қуанғандығы көрінді. әрі қарай
ахуал өзгерді. Картада көрсетілген Ташкуртан-Кундуз тас жолы жоқ екенін
полковник Рогонцев жоғарғы топқа баяндады. Ол жолды салу әлі басталмаған
да, оның орнына жел үйген құм төбелер көптеп кездесті.
Сондықтан да Кундуз қаласына барып жайғасқан әскери бөлімдер 120-150
шақырым ұзақ жолды айналып өтуіне тура келді [10].
Ауғанстан территориясының бестен төрт бөлігін Гиндукуш, Парапомиз,
Хазараджат, Сулайман және Шығыс Ирандық тау жүйелері құрады. Солтүстікте,
Орта Азия мемлекеттерімен шекарада Гиндукуш жотасы таулары алып жатыр.
Мұнда сусыз, тасы көп шөлейт таулар мен таулы-бос алқаптары көп.
Жері құмды және таулы- шөлейт территориясы, оған қоса елдегі
климаттың ыстық болуы Ауғанстан жеріндегі асуларда, соғыс барысы кезінде
және басқа келеңсіз жағдайларда өте ауыр болды.
Мысалы: 27 желтоқсан күні Саланг таулы асуынан өту кезінде колонна
өте қатты қиналды. Әсіресе 100 шақырымдық асу қиын да қауіпті болды. Түнде
жол мұз болып қатты. Доңғалақты техникалар қияда тығылды, ал ылдида
шынжыр табан техникалар жарға түсті. Жер асты жолы (тоннель) бірлі-жарлы
машиналарға ғана арналып жасалған.
Ал мұнда бүкіл соғыс техникасы мен дизельмоторлы техниканың
колоннасы өтті. Жер асты жолында ауа ластанды. Жүргізушілер противогаз
киюше мәжбүр болды. Дивизия жолдағы қиыншылықтарды жеңе отырып белгіленген
уақытта Кабулға кіріп келді [11].
1980жылы қаңтар айының ішінде генерал-лейтенант Ю.В.Тухаринов
қолбасшылығымен кеңестік әскерлердің елдің маңызды аудандарына орналасып
ауғандық армиямен бірлесіп әкімшілік орталықтардың, өімрге қажетті
обьектілерді, әуежайлар мен Хайратон-Кабул, Кушка-Герат-Кандагар, Кабул-
Джелалабад; Пули-Хумри-Кундуз-Файзабод автомагистралдарын қарауылдауға
алды.
Оған қоса кеңестік манадар мен кеңесшілер тұрған және жұмыс істеген
кеңес-ауған бірлескен объектілеріне мықты қарауыл күзетін орнатты (Жарқұдық
және Шибарған газөнеркәсібінде, Сурибу, Наглу, Пули-Хумру, Кабул
электростанциясында, Мазари-Шарифтегі зауытта, Саланг жерасты жолында).
Барлығы кеңестік әскерлер 21 провинциалық көптеген уездік және болыстық
орталықтарды, тоғыз әуежайды (Кабул, Баграм, Шинданд, Кандагар, Кундуз,
Джелалабад, Гардез, Герат, Файзабад) қамтамасыз етті.
Барлық тұрғындар кеңестік әскер жауынгерлерін жылы шыраймен қарсы
алмады. Кейбір ауғандықтар өздерінің елдерінде кеңестік әскерлердің пайда
болғанына ықтиятпен қарап, қарсы әрекеттерге бармады.
Дегенмен жекелеген жауыздық әрекеттер де орын алып отырды. Кей
кездерде бірлі-жарым кеңестік машиналарды (әсіресе қалып қойған) ататын
жағдайларда кездесті. Ал кеңестік әскерлер оппозицияның жекеленген қарулы
бөлімдерінің ұрыс қимылдарына жауап қайтаруға мәжбүр болды. Осыған
байланысты Бас Штабтың директивасы бойынша жауап ретінде оқ ату ішкі
себептерден де туғанын аңғартуға болады.
Бұларға қосатын ең қажетті жайт, Ауғанстанға кеңес әскерлерін енгізу
қыстағы ауыр климат жағдайында жүзеге асты. Ауғанстанға алғашқы құрамда
енген солдаттар көптеген, ауыртпашылық азаптарды бастан өткізді.
Мысалы, әскери дәрігерлерге күрделі де ұзақ операцияны қатты аяз
кезінде немесе қырық градус ыстық кезінде палаткалада жасауға тура
келді. Кеңестік солдаттар көбінесе палаткаларын жалаң тастардың немесе
қардың үстіне құрды, қарауыл тұратын орындар мен бекіністер салды.
Оңтүстікке жылжи отырып, гарнизондарымен бос жерлердегі өзен аңғарларында,
шатқалдарда тұрды [12].
Өздерімен бірге тамақ, жанар-жағар май, оқ, дәрі, су алып жүрді. Айта
кетерлік жайт, дайындық асығыс-үсігіс жүрді, әскер көптеген нәрселерге тек
қана соғысқа ғана емес, ауғандық қысқа да дайын емес еді. Әскердің құрылмы
мен тұрмысы ең болмашы талаптарға жауап бере алмады.
Жаттығу алаңы, жаттықтырушылар мен жауынгерлерді ұрыс қимылына
дайындайтын оқу құралдары болмады. Офицерлердің әскери-жауынгерлік
білімдері жоғары болғанымен, ол негізінен күнделікті сипаттағы ұрыстың
фортасына шамаланған еді.
Жергілікті жердің жер-жағдайы мен партизандық соғыс әдістерін меңгере
білу жеткіліксіз болды. Жауынгерлік тәжірибе мен әдістің мардымсыз болуы
кеңестік әскерилерге алғашқы кезде өздерінің меңгергендерін пайдалануға
мүмкіндік бермеді. Командирлер: бұл қысқа мерзімдік акция, тапсырманы
орындаймыз де кетеміз-деді. Ал бірақ, акция тоғыз жылдан асқан ұзақтыққа
созылды.
1979 жылдың 26 желтоқсанында ауған территориясына түсірілген
дивизияның міндеттері анықталып, соғыс операцияларына дайындалу жұмыстары
басталды. Соғыс қимылдарын жүргізудің негізгі ошақтары болып: АДР жетекшісі
Х.Амин орналасқан Тәжі-Бек сарайы, Бас штаб орналасқан әскер корпусының
штабы, Пули Чархидағы түрме, Баграмда орналасқан зенитшілерді және
авиациялық гарнизонды басып алу саналды.
Кеңес әскерлерінің ең алғашқы соғыс қимылы 27 желтоқсанда Х.Аминнің
көзін жоятын жауынгерлік операциядан бастады [13].
Ал Тәжі-Бек сарайын алу операциясы кешкі 19 сағат 30 минутта Дауыл-
333 белгісі бойынша басталды. Сарайды басып алу операциясына МҚК-нің
полковнигі Г.И.Бояринов жетекшілік етті.
Оған 50 адамнан тұратын МҚК-нің офицерлер тобы, капитан В.А.Востроин
бастаған 9-ыншы рота десантшылары, 345-ші жеке жаяу десантшылар полкының
бір взводы мақсаттағы мұсылмандық батальоны қарады. Бұлардың бәрі ауғандық
әскери формада киінді. Шабуыл жалпыға ортақ белгі бойынша басталды.
Жауынгерлік қимыл қараңғы кезде басталғандықтан кеңестік жауынгерлердің
қолына ақ шүберек байланды, ал бас киімдеріне ақ лента жапсырылды. Мұның
бәрі Х.Аминнің қарауылдарымен шатасып қалмау үшін жасалған белгі еді.
Сарайды басып алу соғысы 30-40 минутқа созылды. Осы уақыт ішінде МҚК-
нің арнайы тобы Х.Амин орналасқан бөлмеге де басып кірді. Атыс барысы
кезінде осы топ офицерлерінің қолынан Х.Амин қаза тапты. Асыға күткен кеңес
әскерлері Х.Аминнің өзінің көзін жойды, АДР үкіметі басшысының өлігі
кілемге оралды. Негізгі тапсырма орындалды.
Шабуыл барысы кезінде кеңестік жауынгерлерден 11 адам шейіт болды.
Майор Халбаевтың батальонынан 6 адам, десантшылардан 4 адам және осы
операцияға жетекшілік жасаған МҚК-нің полковнигі Г.И.Бояринов қаза тапты.
38 адам әр түрлі жарақат алды [14].
Дауыл-333 соғыс операциясының құрамында және Тәжі-Бек сарайына
шабуыл жасаған айрықша мақсаттағы отряд қатарында біздің қазақстандық
жерлестеріміз М.Усманов, К.Расульметов, Д.Исламов, М.Юльчиев, Б.Оразбеков,
Б.Оразымбетов тағы да басқалары болды.
Оның бірі қатардағы жауынгер Шымкент қаласының тұрғыны Расульметов
Құрбантай Мұратұлы еді. Әскери тапсырма мен бұйрықты орындау үшін соғыс
қимылына кіріскен К.Расульметов отырған соғыс машинасы (БТР) кенеттен
душмандар зеңберегінің көзіне ілікті.
Душмандар қолымен көздей отырып атқан зеңбірек оғы соғыс машинасында
орналасқан К.Расульметов пен оның жолдастырн мәңгілікке көз жұмдырды .
Сөйтіп қорғанысы мықты Тәжі-Бек сарайына шабуылдау барысында бірнеше
азаматтар өз борышын өліммен есептеп, мәңгілікке қош айтысты. Күзеті өте
күшті сарай біріншіден, оқ өтпейтін дуалдармен қоршалса, екіншіден, арнайы
орындарға орналасқан Шилка атты зенит қондырғысы аузынан айдаһарша от
шашты, үшіншіден, сарай биіктікте орналасып ашық айналаға қарай оқ
жаудыруға қолайлы болды.
Ал шабуылға шыққан десантшылар тобы көзге айқын көрініп, оларды
жайрату оңайға түсті. Әйтсе де шабуылға көшкен МҚК-нің қызметкерлері мен
десантшылар тобы болмайтын істі болдырып, сарайды алды. Өйткені бұйрықтың
аты-бұйрық еді.
Бас штаб ғимаратын алу оқиғасы негізінен берілген тапсырманы орындау
барысында жүзеге асты. Витебскіден барған әуе-десантшылар дивизиясының
десантшылар тобы дивизияның жаңа аудандарға шығатын жолдарын анықтады.
Орталық телеграфта болған жарылыс Якубтың (Бас штаб бастығы,
подполковник) және оның айналасында орналасқан күзетшілерді
бейтараптандырудың белгісі болды. Бірақ штаб ғимаратындағы жарылыстар мен
атыстың басталуы үрей туғызып, қарсы жақтан отың жаудырылуына әкеліп соқты.
Десантшылар тобының соғыс қимылы арқасында ғимарат толық басып алынды.
Артынша штаб офицерлері мен ондағы күзетшілер толығымен қарусыздандырылды.
Танкшілер ротасы күзеткен Кабулдағы радио және телевидение үйін басып
алу операциясын аға лейтенант А.В.Попов басқарған 345-ші ЖПДП-ның
барлаушылар ротасы жүзеге асырды. 27 желтоқсан күні операцияны бастауға 15-
20 минут қалғанда рота телевидение үйіне жылжып, шабуылға дайындалды.
Шабуыл белгісін алғаннан кейін барлаушылар гранатаметпен күзетші
танкілерді аяусыз атқылауды бастап, телевидение үйіне кіре бастады,
бірақ оларды ішкі күзетшілер оқ жаудыру арқылы қарсы алды [15].
Ұрыс қимылы шапшаң жүрді, бір барлаушы ауыр жараланды. Бәрі
аяқталған соң орталықтың қызметшілері азат еткені үшін (олардың сөзімен
Х.Амин қанауынан) барлаушыларға өз алғыстарын айтты.
Телевидение және радио орталығы америка елшілігінің қасында
орналасқан еді. Елшілікте істейтін ауғандықтардың айтуы бойынша,
телевидение үйіндегі соғыс, елшілік қызметшілері үшін тосыннан болып, қатты
үрей туғызды.
Елшілікке қарай оқ жаудырылған кезде қызметшілердің көпшілігі
керуеттің, столдың және үй астына тығылды. Десантшылар атқылаған танкілер
таң атқанша жанды, олардың ішіндегі снарядтар жарылып, Кабулдағы жақын
маңайда тұратын тұрғындардың зәресін ұшырды.
Пули-Чархидегі түрме парашюті-десантшылар батальоны және өзі жүретін
артиллериялық дивизион күшімен басып алынды. Х.Аминге берілген екі
танкішілер бригадасының қатар тұруы тапсырманы орындауды қиындатып
жіберді.
Түрмені алуды бастамас бұрын, оларды тырп етпейтіндей етіп қоршап
алу керек еді. Бірақ көп созуға тағы да болмады, өйткені саяси тұтқындарды
азат етіп үлгермесе көзін жойып жіберуі мүмкін еді.
Десантшылар бұл тапсырманы да айтарлықтай орындады. Танк экипаждарын
машиналар тұрған орынға жете алмайтындай етіп, казармада қоршап алды.
Бұл қоршаудан шығауға әрекет еткен кез келген ұмтылысты пулемет оқтары
күтіп тұрды. Шабуыл пушкалардың атқылауынан кейін басталды.
Десантшылар түрме территориясына бұза-жара кіріп, жарты сағат ішінде
барлық күзетшілерді қарусыздандырды. Саяси тұтқындарды табу мен азат ету
МҚК-і офицерлерінің және олардың ауғандық көмекшілерінің ісі болды.
Кабулдағы басқа объектілерді басып алу шығынсыз және аса қиындықсыз
жүзеге асты. Түнгі сағат 24-те негізінен операция жұмысы бітті. Сөтіп,
жарияланбаған соғыстың алғашқы сөткелері аяқталды.
Бұл ұрыс барысында 10 десантшы және 8 айырықша мақсаттағы жауынгер,
оған дейін 37 адам әуе апатынан қаза болды. Одан басқа 20 десантшы және 37
айырықша мақсаттағы жауынгер жараланды [16]. Алғашқы құрбан болған
жауынгерлердің аты-жөнін көрсете кетейік.
345-ші ЖПДП-нан қаза болғандар: кіші сержант А.С.Дворников, қатардағы
жауынгерлер: О.П.Головня, А.Ш.Гельмагометов, М.В.Шелестов, В.В.Савоськин,
В.Н.Очкин, В.В.Поволозник, В.Ю.Кашкин. 103-ші әуе-десанттар дивизиясының
артиллериялық полкына қатардағы жауынгер Р.З.Яхин. 347-ші парашютші-
десанттшылар полкына 13 қаңтарда жарақат салдарынан қатардағы жауынгер
А.А.Ануфриев қаза болды.
Майор Х.Халбаевтың айырықша мақсаттағы батальонынан шейіт болғандар:
кіші сержант М.А.Шербаков, ефрейтор А.Мамаджанов, қатардағы жауынгерлер:
К.Разуметов, Х.А.Кусанов, К. Курбанов, А.Бақадыров [17].
Келесі күні таңертең кеңестік қолбасшылар орналасқан бекетке МҚК-і
офицерлері мен елшілік жұмысшылар бір топ ауғандық азаматтарды алып келді.
Бұл топты болашақ жаңа Үкіметтің жетекшісі және Ауғанстан Халықтық
Демократиялық партиясының (АХДП) көсемі Бабрак Кармаль бастап келді. Дәл
осы күні Бабрак Кармаль Кабулдық радио арқылы Ауған халқына үндеу
жариялады.
Тәжі-Бек сарайы шабуылынан кейін Ауғанстан халқына Б.Кармальдің
үнтаспаға жазылған үндеуін Кабул радиостанциясы жариялады. Бұл үндеуінде
ол: Біздің мыңдаған отандастарымызды, бауырларымыз бен іні-
қарындастарымызды мерт еткен Х.Амин және оның жендеттерінің зорлық-зомбылық
әрекеттері бұзылды-деді.
Бұл кезде Б.Кармаль Баграм қаласында орналасқан Кеңес Одағы МҚК-нің 9-
шы десантшылар полкының қарамағында болды. 27 желтоқсан күні кешке
Ю.В.Андропов байланысқа шығып, Б.Кармальді өзінің және Л.И.Брежневтің
атынан оның Ауғанстан Революциялық Кеңесінің төрағасы болып
тағайындалуымен және төңкерістің екінші кезеңінің жеңіспен аяқталуымен
құттықтады.
Осы уақытта Б.Кармальді астанаға апару бұйрығы да келіп түсті. Әуе
жолы арқылы астанаға жеткізу жоспары оның қауіпсіздігі үшін өзгертіліп,
соғыс машиналарының қорғауымен алып бару шешілді. Сөйтіп үш танкінің
қорғауымен Баграмнен Кабулге қарай жолға шықты.
Ол танкілердің бірінде ауған мемлекетінің жаңа басшысы Б.Кармаль
және В.Шергиннің басқаруындағы Альфа тобынан КСРО МҚК-нің қызметкерлері
болды. Таң ата олар бас әскери кеңесшінің резиденциясына келіп жетті.
(Баграмнан Кабулға дейін 60-70 шақырымдай жер еді).
Алғашында АХДП Бас секретары Царандой (ауғандық милиция бөлімдері
ғимараттарының бірінде аялдап, сосын ауғандық әскери бөлімдердің біріне
апарылды. Бұл бөлімшеде бір тәулік болған, ол кейінгі уақытта бір апта
Кабул қаласының шетіне таман орналасқан қонақжайда тұрды.
Осы уақыттардың бәрінде АХДП Бас хатшысын КСРО МҚК-нің қызметкерлері
күзетті. 1 қаңтар күні ең жоғарғы мемлекеттік және партиялық орынға
сайлануымен құттықтаған Л.И.Брежнев және А.Н.Косыгин атынан жедел хат
келіп түсті.
28 желтоқсанға қараған түні генерал Ю.В.Шаталин қолбасшылығымен тағы
бір мотоатқыштар дивизиясы Ауғанстан территориясына кірді.
Бұл күні түнде елдегі билік халықшылдардың қолынан
парчамистердің қолына өткен мемлекеттік төңекріс қана болып қойған жоқ,
ауғандық тарихтың қайғылы беттерін ашатын Ауғанстандағы азамат соғысының
бірден белсенді түрде күшейте түсуіне әкеліп соқты.
Ертеңіне таңертең Ауғанстанның ақпарат көздері АДР Үкіметінің үндеуін
жариялады. Онда АДР өкіметі сәуір революциясын қорғау және Ауғанстанның
ішкі шиеленістерін жою, территоиялық тұтастық пен ұлттық тәуелсіздікті
сақтау мақсатымен КСРО-ға саяси, моральды, экономикалық, әскери жедел
жәрдем беруін айтып өтініш білдірді.
Осы күні айрықша мақсаттағы әскер тобы күзетшілер бригадасының
қалғандарын қарусыздандырды. 1700-ден астам ауғандық тұтқынға алынды.
Алайда бұл әрекеттер құрбандықсыз жүзеге аспады. Х.Аминнің жек екүзеті
орналасқан ғимарат шатырынан пулемет оқтары атылып, үш адамның өмірін қиып
кетті. Өлген ауғандықтарды, оның ішінде Х.Аминнің екі кішкентай ұлын Тәжі-
Бек сарайына жақын орналасқан мазаратқа көмді.
Кілемге оралған Х.Аминнің өлі денесі батальон капитаны Андар
Сахатовтың басшылығымен осы жерге басқалардан бөлек көмілді. Оның тірі
қалған жанұя мүшелері Пули-Чархидегі түрмеге отырғызылды. Онда жатқан
Н.М.Тараки жанұясының орнын ауыстырды.
28 желтоқсанда күн ортасында мұсылман батальонының құрамы Кабулдағы
Кеңес елшілігінң ғимаратына келді. Алдымен генерал-полковник
С.К.Магометовқа және Мемлектетік Барлау басқармасына (МББ) тапсырманы
орындағандар жөнінде баяндады.
Сосын полковник В.В.Колесник елші кабинетінен Мәскеумен байланысқа
шығып, армия генералы П.И. Ивашутинге операция нәтижелерін баяндады және
сөзінің соңында батальонды Ауғанстаннан шығарып Шыршыққа апару ұсынысын
айтты. КСРО ҚК Бас штабы МББ-ның бастығы бұл сұрақты ТүрЭО-ның
қолбасшылығымн ақылдаса отырып шешуді бұйырды. МҚК-і қызметкерлері де
алдымен Кабулдағы басшыларына, сосын телефон арқылы Ю.В. Андроновқа
баяндады [18].
КСРО Жоғары Кеңесі Президиумының жабық Жарлығымен КСРО МҚК-і
қызметкерлерінің үлкен тобы (400-ге жуық адам) рден және медальдармен
марапатталды. Полковник Г.И.Бояриновқа батырлығы және ерлігі үшін Кеңес
Одағының атағы берілді (шейіт кетті) [19].
Мұндай атақ полковник В.В.Колесник пен Э.Г.Козловқа да берілді.
Подполковник О.У.Швецті Қызыл Ту орденімен марапатталды.
Мұсылман батальонының 300-ге жуық офицерлері мен солдаттары үкімет
марапатталуларымен, оның ішінде 7-уі Ленин орденімен (оның ішінде Халбаев,
Саттаров, Шарипов, 30-ы Қызыл Ту орденімен марапатталды. Олардың барлығы
өлімге бас тіге отырып, бұйрықты орындады.Х.Амин сарайын басып алудағы
көмегі үшін полковник В.П.Кузнеченовқа жауынгер-интернационалист ретінде
Қызыл Ту орденін берді (шейіт кетті). Ол полковник А.В.Алексеевпен
өздерінің дәрігерлік борышын өтей отырып, Хафизулла Аминнің өмірін сақтап
қалған еді. А.Алексеевке 1980 жылы сәуірде Кабулдан Отанына қайтар кезде
құрмет грамотасын берді.
29 желтоқсанда айырықша мақсаттағы әскер тобынан сарай күзетін 40-шы
армияның десантшылары қабылдады [20].
Жаңа жыл мерекесі өтісімен әскери тапсырманы орындағандары және
мұсылман батальонын Ауғанстаннан шығару жөнінде баяндалған шифрожедел
хатты Мәскеуге ТурЭО-ның қолбасшысы генерал-полковник Ю.П.Максимовтың қол
қоюына жіберді. Артынан мұндай ұсыныс қабыл алынып, 9 қаңтарда
батальонның барлық құрамы ұшақпен Отанға қайтарылды.
Ұшақтағы айрықша мақсаттағы әскер тобы ұшақты атып түсіре ме деген
қауіптен қорықтты. Бірақ бәрі сәтті болды. Бір тәуліктен кейін батальон
Шыршыққа өз орындарына келіп жетті.
1981жылы Пули-Хумридағы құбыр жолдарын және Шибартандағы тас өндірісн
қорғау үшін айрықша мақсаттағы әскер тобының екі батальонын Ауғанстанға
кіргізді. Кейінірек мұндай әскер құрамы керуендерге, оқ-дәрі және қару-
жарақ тасушы моджахеттерге қарсы күресті.
12 қаңтар күні таңертең В.В.Колесник КСРо Қорғаныс министрі, Кеңес
Одағының Маршалы Д.Ф.Устиновтың қабылдауына шақырылды. Ол министрге
Кабулдағы Тәжі-Бек сарайын қалай алғандары жөнінде екі жарым сағататй
уақыт баяндады. Әңгіме соңында министр оған рахмет айта отырып, Бас
Штабтың Әскери Академиясына оқуға жолдама берді.
Дегенмен Ауғанстанға кеңес әскерлерін енгізу жөніндегі шешімді
қабылдаған кеңес елінің басшылары Саяси бюро мүшелерінің атынан ғана
емес, бүкіл КОКП ОК атынан, 1980 жылы маусым айындағы ОК пленумында
қабылдады.
Пленумдағы Л.И.Брежневтың шешімді толық қабылдау жөніндегі
қосымша баяндамасынан кейін, оған қатысты пікірлер айтылмақ түгіл,
бірде-бір сұрақта қойылмады, қайта бәрі бірдей мақұлдау, қабылдау
керек деген дауыс берді. Бұл іс жөнніде ОК-ның сол кездегі мүшелері
ойлануды қаламады. Өйткені ешқандай талқылаусыз және ешқандай пікір алусыз
кеңес әскерлерін Ауғанстанға енгізу жөніндегі шешімдібірауыздан
қабылдады.
Ал бес жылдан кейін бұл жағдай барып тұрған трагедиялық акция деп,
өзі мүлдем кінәсіз адамдай әшкерелеушілер тобы да көріне бастады.
Мұндай халықаралық саяси шешімді қабылдаған КСРО мен КОКП
бұрынғы кейбір жетекшілері (Л.И.Брежнев, Ю.В.Андропов, Д.Ф.Устинов,
М.АСуслов) ауған соғысының аяғына дейін өмір сүрмеді. Олар АДР-ға
әскер енгізу мәселелесн қалай шешілгені туралы құпияларды өздерімен
бірге ала кетті.
Ал А.А. Громыко болса 1988-1989 жылдары кішкене сырын айтып
үлгереді. Ол Ауғанстанға кеңес әскерлерін енгізу туралы шешімнің қалай
қабылданғаны жөнінде айта келіп: 1978 жылы 5 желтоқсанда КСРО мен
Ауғанстан арасында достық, тату көршілік жөнінде келісім-шарт
жасалды.
Осы келісім-шартқа сәйкес Ауғанстан республикасының үкіметі Кеңес
Одағының ауған халқының армиясына қарулы қолдау көрсетуді өтініп
сұрады.
Қорыта келгенде бұл өтініш Кеңес Одағында ұзақ уақыт қаралып,
мұқият талқыланды. Ақыр соңында КОКП ОК Саяси бюросы мұндай көмекті
беру туралы өтінішті бірауыздан қабылдады [21].
ІІ тарау. Жарияланбаған соғыс және беймәлім кеткен боздақтар
Ауған соғысы барысындағы басты ерекшеліктердің бірі-40-шы армия
құрамын бастапқы кезде мұсылман ұлтының өкілдерінен жасақтауы еді. 40-шы
армияға солдаттар мен сержанттарды алу басқа қарулы күштер сияқты әскери
комиссариаттар арқылы жүзеге асты.
Алғашқы кезеңде Кеңес Одағының барлық территориясынан шақырылған
әскери қызметшілер арасында Орта Азияда туып-өскен азаматтар көп болды.
Олар Ауғанстандағы ауыр жағдайларға төтеп беруге төзімді және әскери
қызметтің қиын сәттеріне көнгіш келеді деп саналды.
1987 жылы 40-шы армияның қолбасшысы болып тағайындалған генерал-
полковник Б.В.Громов 1987 жылы 5-ші атқыштар дивизиясының командирі болып
жүрген кезінде, дивизияның әскери құрамының жартысынан астамы тәжік,
өзбек, түрікмен, қырғыз, қазақ ұлттарының өкілінен құралғанын айтты [22].
Мысалы: Ауған соғысы басталғаннан-ақ, айрықша мақсаттағы отряд құру
керек деген шешім қабылданып, 1979-1980 жылдар аралығында өз құрамын
іріктей бастаған жасақтар Қазақстан Республикасында да құрылды. Арнайы
отрядтың өзіндік ерекшелігі-оның құрамының басым көпшілігі мұсылман
жігіттерінен жасақталды.
Яғни, құрамының жетпіс-сексен пайызын қазақ, қырғыз, ұйғыр жастарынан
құралған отярдты Қапшағай қаласында жасақтау жұмыстары қызу жүргізілді.
Іс жүзінде айрықша мақсаттағы отряд болғанымен ресми түрде, құжат
жүзінде мотоатқыштар отряды деп аталды. Оның командирі қазақ ұлтының
өкілі болуы керек деп ұйғарылды.
Сөйтіп, Теміртау қаласында қызмет етіп жүрген Борис Керімбаев Мәскеуде
арнайы әңгімелесуден өткен соң, бес жүз адамдық отрядтың командирі болып
тағайындалды [23].
Отряд ұзақ-сонар дайындықтан кейін бұрынғы Одақтың шекарасын кесіп
өтіп, ауған жеріне аяқ басты. Шекарадан өткен соң екі сағаттан кейін-ақ
отряд соғысқа кірісті. Осылайша, мұсылман жігіттерінен жасақталған айрықша
мақсаттағы бұл отряяд екі жыл ішінде сан қилы соғыс операцияларына
қатысты.
Әу баста 500 адам құрамында аттанған отрядтың саны бірте-бірте
көбейіп, 2000-ға жетті. Екі жы ішінде отряд төрт офицер, бір прапорщик
және 45 жауынгермен мәңгілікке қош айтысты.
Сонымен қатар Орта Азия өлкесінен шақырылған жоғарыда аталған ұлт
өкілдері арасынан кеңес әскрелерінің кеңес әскерлерінің шектеулі
контингенті құрамында Ауғанстанға барған соң, әскери қақтығыстарға
қатысуға және жергілікті мұсылман қауымына қарсы оқ атып қырып-жоюға
ашық түрде бас тартып бой көрсеткендер де кездесті. Сондай-ақ жағдайларды
көре және ескере келе жетекші топ 40-шы армияны толықтыратын солдаттар
мен сержанттардың қатарын Кеңес Одағының Еуропалық бөлігінен, Сібірден,
Қиыр Шығыстан және т.б. жерлерден көбірек Ауғанстанға жіберуді қолға алды.
Ауғанстанда әскери қызметін өтейтін жаңадан әскерге шақырылған
солдаттар оқу бөлімшелерінде алты және үш айлық курстан өтті.
Ондай оқу орындарының басым көпшілігі Түркістан әскери округінде
орналасты. Мамандарды дайындау мектептері сонымен қатар басқа да әскери
округтерде болды.
Солдаттарды оқыту қарқынды, күшейтілген түрде жүрді. Оларға қаруды
қолдану әдісін, граната лақтыру, жау шабуылынан қорғана білу, ұзақ
қашықтыққа жүгіру, таулы мекендерде соғыс позициясына үйрену, кез келген
сәтте тасалана үлгеріп жауға қарсы оқ ату және соғыс қимылдарыныңт.б.
түрлеріне үйретті.
Тек осындай жаттығулардан өткеннен кейін ғана Ауғанстанға жіберілді.
Жылына екі рет, көктемде және күзде жаңадан әскерге солдаттар алынып, әскер
қатары толықтырылып отырды. 40-шы армия қатарындағы әскери қызметін, өтеп
біткен солдаттар үйіне тез қайтарыла қоймады.
Өйткені олар өздерінің орнын толықтыруға келген жас солдаттарға екі
апта, кейде бір ай мерзім ішінде өз тәжірибелерін үйретіп, сосын барып
отанына қайту дәстүрге айналды. Отанына қайтушы әскери қызметін өтеп
біткен солдаттар әскери қызметін бастаушы солдаттарға, тек Ауғанстандағы
соғыс қимылына ғана емес, күнделікті өмір тіршілігіне де үйретті.
Сөйтіп, 40-шы армияның сапының қатарына тұрар алдын осындай жолмен ең
азы төрт ай олар күшті жаттығуларр мен дайындықтардан өтті.
Осы мерзім ішінде сержанттар мен солдаттар жақсы дайындықтарға
дағдыланды, соғыс жағдайына сенімді түрде қадам басуға және өз
денсаулықтарын күте білуге машықтанды.
Кеңес әскерлерінің шектеулі контингенті құрамында тоғыз жыл ішінде
бес жүз мыңнан аса кеңестік офицерлер мен солдаттар әскери қызметтен өтті
[24].
Ауған соғысы барысындағы тоқтала кететін ерекшеліктердің бірі-ол
әскерлердің әлеуметтік құрамы.
Ол туралы айта келіп: 40-шы армияны құрайтын әскерлердің әлеуметтік
құрамы барлық уақытта біркелкі болды.
Ал Ауғанстанда әскери қызметін өтеушілердің басым көпшілігі
жұмысшылар мен шаруалардың балалары болып, 40-шы армияның құрамында
интеллигенция жанұясынан шыққан сержанттар мен солдаттар өте аз кездесті.
40-ш армия қолбасшылығы әскерлерің әлеуметтік құрамын анықтау жөнінде
арнайы талдау жасалмаған, ал бірақ ата-аналары жоғары қызметте істейтін
адамдар Ауғанстанға өте сирек барды -деді 1987 жылдан 40-шы армияның
қолбасшылық қызметін атқарған генерал-полковник Б.В.Громов.
Ауғанстанға кеңес әскерлерін енгізу оппозицияның қарулы қақтығысын
тоқтатпады. Керісінше, 1980 жылдың көктемінен бастап қарслыық өрши түсті.
КСРО саяси басшыларының шешіміне сәйкес кеңес әскерлері Ауған
бөлімшелерімен бірлесе отырып оппозицияға қарсы соғыс қимылдарын
жүргізді. Мұның өзі жағдайды одан әрі шиеленістіріп жіберді.
Ауғанстандағы партизан соғыыс кең көлемде өріс алды, сондықтан да
моджахедтерді исламды тазарту үшін күрес, кәпірлермен күрес-деген ортақ
мақсат біріктірді.
Кеңес және ауғандық бөлімдердің алағашқы ұрыс қимылының алып келген
шығынының көптігіне қарамастан Пәкістан және Иранда орналасқан лагерлердің
босқындарының есебінен, оған қоса АҚШ, Израил, Египет, Қытай және басқа
елдерден келген қару-жарақтың артуынан бүлікшілер тез арада өздерінің
қауіпсіздігін қылпына келтірді.
Айта кететін нәрсе, жасақталған моджахедтерге автоматты атқыштар
қару-жарағы болды, ірі калибрлі пулеметтер мен танкіге қарсы қолданатын
қарулардың саны өсті. Моджахедтер қолына 60 және 80 мм минометтер,
ағылшындық, американдық және кеңестік өндірістен шыққан зенитті-ракеталық
қондырғылар келіп отырды.
Қару-жарақтың мұндай түрлерін моджахедтер әрбір провинциялардағы
кишлактарда жасырып та отырды. Алдын-ала алынған мәліметтер бойынша
кеңестік әскерлер ондай орындарға тінту жұмыстарын да жүргізді.
1980 жылы 4 сәуірде лагман провинциясындағы соғыс операциясы
барысында барлаушылардың мәліметі бойынша қару-жарақ қоймасына айналған үй
бар екені анықталды. Бұл үйдегі қару-жарақтың көзін жою операциясына
ефрейтор Баратов Абдысамат Базарбайұлы өз бөлімшесімен қатысты.
Бірақ душмандар оңайлықпен қару-жарақты бере қоймады. Нәтижесінде екі
жақ арасында қатты атыс басталды. Қарамағындағыларға қорғанысты
күшейтіңдер деп бұйрық берген А.Баратов, өзі жеке құраманы айнала отырып,
үй шатырына көтерілді де, граната лақтырып оқ атып жатқан бүлікшілердің
алтауының көзін жойды.
Ол қайта жауынгер жолдастарының қасына келді. Атыс үдей түсті.
Жанындағы жауынгер жолдасының жараланғанын көрген ол, оқ астында өрмелей
жетіп, оның жарасын таңуға кірісті. Осы сәтте тығылып жатқан душман бірінші
атып үлгеріп, оны сол арда мәңгілікке көз жұмдырды [25].
Қарулы топтар мен бөлімдерге басшылық жасайтын көптеген командирлер 4-
6 ай мерзімде арнайы оқу орталықтарында дайындалды. Қатардағы құрамалар
осында 2-3 ай оқыды.
Моджахедтердің қимылы негізгі үш бағытқа бөлінді.
Біріншісі –Ауғанстан территориясында ықпал ететін қоймалар мен
зоналар, әскери базалар құрып, дайындықты қамтамасыз ету және ұрыс
қимылдарын күшейту.
Базалар Пәкістан және Иран шекарасына жақын негізгі керуен
жолдарының бойындағы қиын орындарға орналасты. Оның айналасына әуе
қорғанысы, қарауылдар ұйымдастырылып, жүретін жерлер миналанып қатаң тәртіа
орнатылды. Базалық аудандарда бірнеше қарулы бөлімдер құрылып, оның
біреуінің құрамында 500 немесе одан да артық адам болды.
Базада қарулы бөлімдер мен топтардың қимылына жетекшілік, жасау оған
қоса тұрғындарының бақылау бекеттеріне және т.б. іс-әрекеттерге жан-жақты
басқару жүзеге асырылды. Базаның орналасқан жері құпия түрде сақталды.
Екінші бағыт өзіндік қимыл мен елдегі жағдайдың ерекшелігіне
негізделді. Ауғанстанның барлық территориясы моджахедтердің пайдалану
есебіне сай шарты түрде зоналарға бөлінді. Атап айтқанда:
-бүкіл билік бүлікшілерге толығымен берілген зоналар. Бұл жерде олар
шабуылдарын жүзеге асырып, торуылдарын, оқу жаудыруларын және басқа
әрекеттерін ұйымдастырды;
-бүлікшілер өздерінің бақылауын жиі-жиі күшейтіп, белсенді шараларды
қабылдай отырып өздерінің толық ықпалын орнату үшін күресті. Олар бұл
зоналар өздеріне бағынбайынша шабуылдарын тоқтатпады;
-бүлікшілер тек ұрыс қимылдары кезінде ғана болатын, мемлекеттік өкімет
органдарының бақылауындағы зоналарда болды.
Бірінші және екінші зоналар территориясындағы топтар соғыс қимылдарына
белсенділік таныта отырып дайындалды. Негізгі жол бойларында, тау
шатқалдарында биіктігі 1,2-2 метр, неуі 3-7 метр және тееңдігі 2-3 метр тас
дуалдарынан қамалдар жасап, алып бөгеттер арқылы кедергілер жасап отырды.
Бөгеттер жасалған аудандар миналанды және дайындық позициялары
орнатылып, атқыштар қару-жарағынан атқыланды.
Бірінші зонадағы топтарда моджахедтер жүргіншілерге қатаң өткізу
тәртібін орнатты және оларды қарауылдауды ұйымдастырды.
Ең соңғы, үшінші зона-ненгізгі мәселелермен және партизан соғысын жүргізу
шараларын дайындаумен айналысты.
Исламдық көқараспен қарайтын, оппозиция жетекшілері мен партизан
соғысын жүргізудің негізгі қаралатын оқу құралы дайындалды. Оның өзінің
қуатты әскери державаға қарсы қасиетті күресу деген мақсаты болды.
Моджахедтер исламды қорғау үшін, мұсылмандардың ар-намысы және
офицерлері мен солдаттарын ұрлау, түнгі уақыттарда шабуылдау, торуылдау,
әскери және халық-шаруашылық объектілерін атқылау, диверсиялық-
территориялық актілеу, жолдарды миналау, ғимараттарды қирату, егінді
таптау және т.б. кеңінен қолданылды.
Идеологиялық тәрбиелеуге моджахедтер арасында айтарлықтай назар
аударылды. Мысалы, Ауғанстанда соғысқа қатысушы бөлімнің жолға шығар
алдында міндетті түрде партия көсемдерінің біәрі сөз сөйледі.
Олар өздерінің бұл сөздерінде: Құрметті мұсылмандар! Сіздердің
әрқайсысыңыз соғысқа аттана отырып, бұл сіздердің қасиетті борыштарыңыз
екенін көкейлеріңізде сақтауларыңыз керек.
Егер де сіздер бұл борышты өтемесеңіздер, онда Алла алдында
күнәкәр болып, тозақ отына түсесіздер. Егер сіздердің араларыңыздан кімде-
кім бір ғана сенімсізді өлтірсе, жұмақтың қақпасы ол үшін ашық тұрады.
Сіз жауды өз жауыңыз болғаннан ғана өлтіріп жатқан жоқсыз, ол
Алланың да жауы болған соң өлтіріп жатырсыз. Сізге Алла көмектеседі
-деген сөздер айтып отырды.
Бұдан басқа моджахедтер кеңес әскерлеріне қарсы негізгі күштерін
шоғырландырып, өздерінің әрекеттерін әрі қарай белсенді түрде өрістетті.
Диверсиялық-территориялық актілеу мен гарнизондарды атқылау саны бірден
көбейді.
Мысалы, 1983 жылдың бір жарты жылдығының өзінде олар тарапынан 279
рет шабуы мен атқылау жүріп, олардың 169-ы жолда және 110-ы гарнизондарда
жасалды. Осы кезде 40-шы армияның әскери құрамы шығынының 48 пайызы дәл
осындай шабуылдардың нәтижесінде жүзеге асты [26].
Көптеген бүлікшілер қишлыққа жақын орналасқан аудандық армияның
әскери бөлімдерінде жұмыс істеді. Олар барлаушылар іспетті топ құрды.
Мұндай бөлімдер ірі қарулы құрамаларға қарағанда өте қауіпті болды.
Өз уақытында оларды қолға түсіру қиын болды. Олар ашық соғыстан
жасырынды және басқа ешқандай мүмкіндік жоқ кездерде іске кірісті.
Бүлікшілер шартты белгі бойынша өздерінің командирлерінің
басшылығымен белгіленген жерде жиналып, сосын ағандық гарнизондарға соққы
берді немесе торуылдар құрды, колонналарға шабуылдады.
Ауған жерінде майдан мен тыл болмады, моджахедтер төткенің кез келген
уақытында шабуыл жасады, ең күтпеген жерлерде пайда болды және тез арада
іздерін жоғалтты.
Мысалы: 1985 жылы 14 желтоқсанда Пизгарон шатқалының төңірегінде
кеңестік әскери ротаның орналасқан жерін бүлкішілер минометтермен жне үстін-
үстін-үстін зеңбіректермен атқылады.
Атыс кезінде ротаның жеке құрамасының арасында сасқалақтау мен
әбігерге түсу байқалды. Осы кезде лейтенант А.Е.Шахворостов өзінің батыл
әрекеттерімен тәртіп орната отырып, айналаға қорғанысты күшейтуді бұйырды.
Пулеметпен оқ жаудыра отырып, ол бүлікшілердің шабуылын тоқтатты. Атыс
барысы кезінде лейтенант жарақат алды, бірақ соғысқа жетекшілік жасауды
жалғастырды, ал оқ-дәрісі біткен кезде гранат лақтыруға кірісті. Сондай
қиын сәтте әскери бөлімді шабуылға көтеріп, қарамағындағыларды соңынан
еруге шақырды. Қарсыластар шегіндірілді, ал бірақ шабуылға көшу кезінде
А.Е.Шахваростов қаза болды. Соғыс тапсырмасын орындау барысындағы
жанқиярлығы үшін, Кеңес Одағының Батыры атағы берілді [26].
1987 жылдың 8 желтоқсанындағы соғыс, борт командирі Н.С.Майданов
үшін де әрекеттттегіден тыс төтенше соғыс болды.
Оған бірде екі оққа ұшқан тікұшақтағы десантшыларды алып келу
тапсырылды. Белгіленген жерге жеткен ол күшейтілген топты түсіріп, олардың
қорғаштауымен қауіпсіздеу орынға қонбақшы болғанда, жараланғандарға және
күшейтілген топтың өзіне жәрдем беру керек болды.
Әскери тікұшақта оқ-дәрі таусылды. Николай өлімге бас тіге отырып,
өзі қонуға бел шешті. Экипажды қондырудың бірінші әрекеті нәтижесіз болды.
Әскери тікұшқта оқ-дәрі таусылды.
Николай өлімге бас тіге отырып, өзі қонуға бел шешті. Экипажды
қондырудың бірінші әрекеті нәтижесіз болды. Өйткені атыс барысындағы
жарылыс толқындары тікұшақты тоңқаластыру жағдайына дейін жеткізді.
Дегенмен жіңішке жыраға қонуға сәт түсті.
Экипаж сәл ғана уақыт кешігіп қонғанда жердегі жауынгер өмірімен
қоштасқан да болар еді. Өйткені бұл уақыттарда душмандар шабуылды
күшейте түскен еді.
Ол қолынан жараланса да оң жақтағы қатарға оқ атып, душмандардың
ұшуға қарсы кедергілеріне төтеп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МИНИСТРЛІГІ
Ш.Есенов атындағы Каспий мемлекеттік технологиялар және инжиниринг
университеті
Д И П Л О М Ж Ұ М Ы С Ы
ТАҚЫРЫБЫ: Қазақстандықтар-Ауған соғысында.
ОРЫНДАҒАН: Кеншимова Жайшылық Сәрсенбекқызы
Тарих-04-3 оқу тобының студенті
ҒЫЛЫМИ ЖЕТЕКШІСІ: Л.Т.Джумалиева
Тарих және философия
кафедрасының аға
оқытушысы,
тарих ғылымдарының
кандидаты
Қорғауға жіберілді: О.Д.Табылдиева т.ғ.к,аға оқытушы
Тарих және философия
кафедрасының меңгерушісі
Ақтау-2009 жыл
Ж О С П А Р Ы :
КІРІСПЕ
бет
І тарау.Ауған соғысы және оған қазақстандықтардың қатысуы.
бет
ІІ тарау. Жарияланбаған соғыс және беймәлім кеткен боздақтар.
бет
ІІІ тарау. Ауған соғысының ақиқаты: патриотизмнің бейнесі
бет
Қорытынды.
бет
Сілтемелер тізімі
бет
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
бет
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік тізгінін
өз қолына алып, егемен ел болған жерде оның Кеңес Одағы тұсындағы
шешімін таппаған мәселелерді, бұрын жалған баға беріліп келген
тақырыптарды мейлінше ашып көрсете отырып, ақиқатты шындық тұрғысынан
саралау, терең талдауды қажет ететін процесс.
Мұндай тақырыптарға терең көз жүгіртіп, оның мәнін ашу, ғылыми ой
елегінен өткізу-бүгінгі күн тарихшыларының басты міндеті болып отыр. Осы
міндетті жүзеге асыруда өткенді бүгінгі күннің биіктері тұрғысынан тарихи
талдаудың маңызы зор.
1979 жылғы 25 желтоқсанда кеңес әскерлерінің шектеулі контингенті
Ауғанстан шекарасынан өтті [1]. Он жылға жуық ол елде соғыс жүргізді. Бұл
соғыс төңірегінде сөз қозғайтын болсақ, бұл мәселе осы күнге дейін
арнайы зерттелген жоқ. Әрине, Ауғанстан соғысы төңірегінде баспасөз
беттерінде жарияланып жатқан бірлі-жарым еңбектер баршылық.
Ресми органдар мен әлгіндей жарияланымдар тарапынан бұл соғыс күні
кешеге дейін әділетті соғыс тұрғысында бағаланып, интернационалдық көмек
беру ретінде айтылып келді. Кейінгі жылдары бұл соғыстың әділетсіз,
басқыншылық және пайдасыз соғыс екеніне көзіміз жете бастады.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев Ауғанстан мемлекетіндегі соңғы жағдайларға
тоқтала келіп, өкінішке орай, бұл соғыстың алып дөңгелегін қозғалысқа
енгізген Кеңес әскерлерінің Ауғанстанға басып кіруі болған еді. Содан бері
бұл ел қырсық шырмауынан шыға алмай-ақ келеді [2]-деді.
Ауған соғысы тарихқа енді. Бірақ осы соғысқа жан-жақты талдау жасап,
ақиқатын ашып, бұтағы Кеңес Одағының құрамындағы басқа республикалар
сияқты біздің республикамызға әкелген қайғы мен қасірет, шығын мен зардап,
өкініш пен орны толмас қайғының бетін ашып жазған ғылыми еңбек әлі жоқтың
қасы.
Міне осындай ойлар мен ізденістерді жанай келе, біріншіден, бұл
еңбектің өзектісі анықталды.
Екіншіден, бұл ғылыми еңбектің өзектілігі, кеңес әскерлерінің шектеулі
контингентін Ауғанстанға енгізудің себебін анықтау, ауғанстанға енген әскер
құрамының санын көрсету.
Ауғанстанға әскер енгізу жөніндегі шешімді қабылдаған КСРО-ның
жоғарғы топтағы жетекшілерінің солақай саясатын әшкерелеп, оған бүгінгі
таңдағы көзқараспен саяси баға беру болады.
Үшіншіден, ауған соғысы барысындағы ерекшеліктерге, оның ішінде ұлт
ерекшелігіне тоқталып, сонымен қатар Ауғанстанға ұлттық құрама түрінде
аттанған әскери бөлімдерді анықтап, олардың соғысқа тартылуын көрсетуде
зерттеу жұмысының өзектілігін көрсетеді.
Төртіншіден, Қазақстандықтардың ауған соғысына қатысуы мен олардың
шығынын, соғысқа қатысқан қазақстандықтардың жалпы санын, олардың ішінде
қыршын кеткендердің мүгедек болғандарын, із-түзсіз жоғалғандарын, облыстар
бойынша әр жылға шаққандағы шығындарын анықтай түсу бұл еңбектің құнды
бөлігі болып табылады.
Бесіншіден, Ауған соғысында марапатталған қазақстандықтардың санын
анықтап, ауған соғысына қатысушылардың бүгінгісін көрсете отырып, тарихи
тағылымын жазу болып табылады.
Диплом жұмысының зерттелуі. Ауғанстан тарихының өркендеуі. Ол
елдегі ел басқару тәртібі мен тәсілі, ел ішіндегі жағдайдың
шиеленісуі мен Ауғанстанға кеңес әскерлерінің енуінің себептері Ауғанстан
тарихы туралы жазған еңбектерден көруге болады.
Алматы қаласынан 2001 жылы шыққан. Ауғанстанға кеңес әскерлерінің
шектеулі контингенті енгенге дейінгі Ауғанстан мен КСРО арасындағы әскери-
саяси жағдайды баяндаумен басталады. Кеңес әскерлерін Ауғанстанға
енгізудің себептерін анықтай отырып, мұндай халықаралық саяси шешімді
қабылдаған адамдар тобын көрсетеді.
Сол сияқты автор бұл еңбегінде ауған соғысының ерекшелігіне, кеңес
әскерлерінің ұлттық құрамына тоқтала отырып, марапатталушылардың санын
анықтаған. Басты назар Ауған соғысына Қазақстандықтардың қатысуына
арналған.
Соғыстағы адам шығыны мен із-түзсіз жоғалғандардың саны Қазақстан
Республикасының әрбір облысы бойынша анықталып көрсетілген. Сондай-ақ
бұл еңбекте Ауған соғысына қатысты материалдар тұңғыш рет қазақ
тілінде жарияланады.
Сонымен қатар Ауғанстан туралы авторлар А.В. Филипповтың, К.
Рашидовтың, А.В.Игнатовтың т.б. еңбектерінде 1978-1990жж. аралығында
Ауғанстандағы әр түрлі оқиғалар мен күрделі жағдайларға жан-жақты
талдау жасай отырып, ол туралы дұрыс жауаптар беруге тырысады.
1978 жылы Сәуір революциясының сипаты мен мазмұнын, оның
жақтаушылары мен қарсыластарының арасындағы күрестің өсе түсуін,
Ауғанстанға Кеңес әскерлерінің шектеулі контингентін енгізудің барысы
мен себебін аша түсуді қарастырады. Сонымен қатар авторлар
Ауғанстанға Кеңес әскерлерінің шектеулі контингентін енгізудің
себептерін аша отырып, әскер енгенге дейінгі кеңестік өкілдерінің
Кабулдан жіберіп отырған хабарлама тізбектерін көрсетеді.
Диплом жұмысының міндеті мен мақсаты. Ауғанстанға Кеңес
әскерлерінің шектеулі контингентін енгізудің себептерін анықтау. Осы
соғысқа қатысқан жалпы адам саны мен олардың шығының, оның ішінде
соғысқа қатысқан қазақстандықтардың жалпы санын, із-түзсіз жоғалғандарын,
орден және медальдерімен марапатталғандарды анықтау.
Он жылға жуық Ауғанстан территориясында жүрген соғысқа барынша
тоқталып, осы соғысқа қатысқан солдаттар мен офицерлердің кінәлі емес
екендігіне көз жеткізуін, соғыстағы кеңестік әскери құрамның
соғыста кездескен қиыншылықтары мен азабын айта отырып, солақай
саясаттың арқасында басталған бұл соғыстың бүгінгі таңдаңы
көзқараспен жан-жақты талдау.
Зерттеу жұмысының дерек көздері. Ауғанстан мемлекеті және осы соғыс
төңірегіндегі жазылған еңбектерді, шығармаларды, мақалаларды және осы
соғысқа тікелей қатысқан әскери қолбасшылар мен жоғарғы құралдағы
офицерлердің естеліктері, оқу барысында анықтала түсті.
Ауған соғысы туралы жазған авторлар [3] еңбектерінде 1978-1990
жылдар аралығында Ауғанстандағы әртүрлі оқиғалар мен күрделі жағдайларға
жан-жақты талдау жасай отырып, ол туралы дұрыс жауаптар беруге тырысады.
Сонымен қатар авторлар Ауғанстанға кеңес әскерлерінің шектеулі
контингентін енгізудің есептерін анықтай отырып, әскер енгенге дейінгі
кеңестік өкілдердің Кабулдан жіберіп отырған хабарлама тізбектерін
көрсетеді.
Оған қоса бұл еңбектен Ауған соғысы барысында өзінің адал борышын
атқара отырып марапатталған жауынгерлердің қандай марапаттауларға ие
болғандарының санын да анықтауға болады.
Ауған соғысына қатысушылар мен олардың жалпы шығының санын анықтауда
үлкен жәрдем жасалған еңбек-әcкери ғалым, Г.Ф.Криволеевтің статистикалық
еңбегі [4].
Ауған соғысына үш рет аттанған, Кеңес әскерлерін Ауғанстанға алып
кетуге жетекшілік жасаған генерал-полковник Б.В.Громовтың еңбегі [5] ауған
соғысындағы Кеңес әскерлерінің шектеулі контингентінің соғысқа қатысу
жайында жан-жақты ақпарат беретін үлкен еңбек. Аталмыш тақырыптың жан-
жақты қырлары мен сырларын ашуда маңызды роль атқарғандар, сол уақыттағы
әскери басшылар мен қолбасшылардың естеліктері мен жылнамалары, ауған
соғысына қатысушылардың мақалалары мен ой-пікірлері болды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан
және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау. Ауған соғысы және оған қазақстандықтардың қатысуы.
Мәскеу уақыты бойынша 1979 жылы желтоқсан айының 25 жұлдызында сағат
15.00-де Қорғаыс министрінің берген бұйрығымен Ауғанстанға кеңес әскерлерін
енгізу басталды.
Бірінші болып барлаушылар, сосын аспалы көпір бойынша генерал
К.Кузминнің жетекшілігімен 108-ші атқыштар дивизиясының қалаға бөліктері
өтті (Ауғанстанды 1989 жылы кеңес әскерлерінің тастап шығуына жетекшілік
еткен, болашақ 40-шы армияның қолбасшысы ол кездегі полковник Б.В.Громов
1980 жылы қаңтарда осы дивизияның штаб бастығы болып тағайындалды).
Әскерді енгізудің басталуы сәтінде армияның қолбасшылық бекетіне Кеңес
Одағының Маршалы С.Л.Соколов пен Түркістан әскери округі әскерлерінің
қолбасшысы Ю.П.Максимов келді.
Бұл уақытта әскери-транспорт авиациясы әуе-десантшылар дивизиясының
негізгі күштері мен жеке парашюті десантшылар полкын әуе арқылы Эстана мен
Баграм әуежайларына түсіру басталды.
Витебскідегі әуе-десантшылар дивизиясының командирі генерал-майор
И.Ф.Рябченко сол кездегі оқиғаларды еске ала отырып: 1979 жылдың 10
желтоқсаны күні сағат 23.30-да дивизия бөлімшелерін толық жауынгерлік
дайындыққа келтіріп, әуежайға ұшуға шығару туралы бұйрық алдым.
14 желтоқсанда Түркістан әскери округінің басқа әуежайларына
дивизияны қайта орналастыру жүзеге асты. Әскери бөлімшелер 24 желтоқсанға
дейін он күн шамасында осында жауынгерлік міндеттерді орындау үшін
дайындық шараларын өткізді. 25 желтоқсан күні (Мәскеу уақыты бойынша 15.00-
де) десантшылар ұшақтарға отырғызылып әуе арқылы Кабул және Баграм
әуежайларына түсірілді.
26 желтоқсанда дивизияның міндеті анықталды [6].
Осы күні 19.30-ға дейін астананың белгіленген аудандарының
объектілеріне барып оларды қаруландыру күшейтілген, оған қоса Кабулға
қарулы топтың келмеуіне жол бермеу тапсырылғанын айтты.
Осы отты күндерді еске ала отырып Р.А. Байтереков: Мен әуе
десантшылар әскерінің құрамында қызмет еттім. Дәлірек айтқанда
Витебскідегі әуе десантшылар дивизиясының 257-ші полкында.
Бірде бізді әскери дабыл бойынша көтеріп, оқ-дәрілерімен жабдықтап,
ұшақтарға отырғызды да түнде бұрынғы Кеңестер Одағының территориясын кесе
отырып, Ауғанстанның Баграм әуе жайына әкеліп түсірді. Ал бұл жағдайды
біздің арамыздан ешкім де білмеді. 26 желтоқсан 27 желтоқсанға қараған
түні Баграмнан Кабулға бару жөнінде бұйрық түсті.
Берілген бұйрық бойынша әскери құрама түнде Кабулға жылжумен болды.
Сәтін салғанда әскери құрама толық құрамда Кабулға кіріп келді. Міне осы
арадан біздер үшін Ауған соғысында алғышқы соғыс операциясы басталды [7]-
дейді.
Әскери құрамалар мен техникаларды тасу үшін 343 ұшақ-рейсі жасалса,
оның 66 рейсі АН-22, 76 рейсі ИЛ-76, 200 рейсі АН-12 арқылы жасалды. Барлық
бөлімдер мен әуе десантшылар дивизиясының бөлімшелерін тасу үшін 47 сағат
кетті (бірінші ұшақ 25 желтоқсанда 16.15-те қонса, соңғы ұшақ 27 желтоқсан
күні 14.30-да қонды). Осы уақыт барысында Кабул мен Бафамға жеке
құраманың 7700 адамы, соғыс техникасы бөлімінің 894-і және 1062 тонна әр
түрлі жүктер әкелінді [8].
Өкінішке орай бұл шаралар құрбандықсыз жүзеге аспады. 25 желтоқсан
күні 19.33-те Кабулға қонар алдында ИЛ-76 ұшағы тауға соғылып жарылды.
Капитан В.В.Головчин, ал бортында 37 десант (бір офицер, үш прапорщик, бір
сержант және 32 қатардағы жауынгер) болды. Қаза болған жауынгерлердің
ішінде қазақстандық, Шымент облысы, Ленгір қаласының тұрғыны Гребенюков та
бар еді.
Осылайша белгіленген уақытта 108-ші атқыштар дивизиясының алдыңғы
қатарлы бөлімдері мен 103-ші әуе-десантшылар дивизиясының алдыңғы қатарлы
эшалоны Ауғанстанмен арадағы мемлекеттік шекараны әуеде де, жерде де кесіп
өтті.
Осы күннен бастап, Кеңес әскерлерінің шектеулі контингентін
Ауғанстанның таулы-шөлейт жерлері күтіп тұрды. Олардың ең қиын сәттері
мемлекеттік шекарадан өтпей жатып-ақ басталды.
Сол уақыттағы 40-шы армияның қолбасшысы болған генерал-полковник
Ю.В.Тухаринов мемлекеттік шекараны кесіп өту барысында Амудария өзенінен
өту кезіндегі қиыншылықтарды айта келіп: Амудария құбылмалы өзен болып
келеді.
Оның құм басқан жағалауы жеңіл шайылып, өзен тоқтаусыз өзінің
арналарын өзгертіп отырды. Сондықтан әскери техникадағы дайын өткел
болатын көпір қойылды.
Бірақ біраз уақыттан кеін көпір өзен жағасынан жылжып кетті ме, шөге
бастады ма әйтеуір жарамсыз болып табылды. Мұндай азаптан шығудың жолын
жергілікті тұрғындар айтып, қамыстың көмегімен жағалауды қатаруды
көрсетті. Көпір сөйтіп көтеріле бастады. Мұндай азапқа алғашқы
сағаттарда тап болғанымызды бәрін көрді [9],-деді.
1979 жылдың 25 желтоқсанынан 26-сына қараған түні дивизия тек
жылжумен болды. 26 желтоқсан күні таңертең дивизия штабымен бірге кеткен
полковник Б.Я.Рогонцев екі полктың көрсетілген аудандарға белгіленген
уақыттан 1,5-2-сағат бұрын жеткендігін айтты.
Марш жалпы жақсы өтті. Көптеген тұрығндар кеңестік колонналарды
кездестіруге шықты. Тоқтаған кезде ер азаматтар мен балалар машиналардың
қасына келіп, қызығушылықтарын білдірді. Кеңестік әскер енген кезде
халықтың кейбір бөлігінің қайырымдылығы мен қуанғандығы көрінді. әрі қарай
ахуал өзгерді. Картада көрсетілген Ташкуртан-Кундуз тас жолы жоқ екенін
полковник Рогонцев жоғарғы топқа баяндады. Ол жолды салу әлі басталмаған
да, оның орнына жел үйген құм төбелер көптеп кездесті.
Сондықтан да Кундуз қаласына барып жайғасқан әскери бөлімдер 120-150
шақырым ұзақ жолды айналып өтуіне тура келді [10].
Ауғанстан территориясының бестен төрт бөлігін Гиндукуш, Парапомиз,
Хазараджат, Сулайман және Шығыс Ирандық тау жүйелері құрады. Солтүстікте,
Орта Азия мемлекеттерімен шекарада Гиндукуш жотасы таулары алып жатыр.
Мұнда сусыз, тасы көп шөлейт таулар мен таулы-бос алқаптары көп.
Жері құмды және таулы- шөлейт территориясы, оған қоса елдегі
климаттың ыстық болуы Ауғанстан жеріндегі асуларда, соғыс барысы кезінде
және басқа келеңсіз жағдайларда өте ауыр болды.
Мысалы: 27 желтоқсан күні Саланг таулы асуынан өту кезінде колонна
өте қатты қиналды. Әсіресе 100 шақырымдық асу қиын да қауіпті болды. Түнде
жол мұз болып қатты. Доңғалақты техникалар қияда тығылды, ал ылдида
шынжыр табан техникалар жарға түсті. Жер асты жолы (тоннель) бірлі-жарлы
машиналарға ғана арналып жасалған.
Ал мұнда бүкіл соғыс техникасы мен дизельмоторлы техниканың
колоннасы өтті. Жер асты жолында ауа ластанды. Жүргізушілер противогаз
киюше мәжбүр болды. Дивизия жолдағы қиыншылықтарды жеңе отырып белгіленген
уақытта Кабулға кіріп келді [11].
1980жылы қаңтар айының ішінде генерал-лейтенант Ю.В.Тухаринов
қолбасшылығымен кеңестік әскерлердің елдің маңызды аудандарына орналасып
ауғандық армиямен бірлесіп әкімшілік орталықтардың, өімрге қажетті
обьектілерді, әуежайлар мен Хайратон-Кабул, Кушка-Герат-Кандагар, Кабул-
Джелалабад; Пули-Хумри-Кундуз-Файзабод автомагистралдарын қарауылдауға
алды.
Оған қоса кеңестік манадар мен кеңесшілер тұрған және жұмыс істеген
кеңес-ауған бірлескен объектілеріне мықты қарауыл күзетін орнатты (Жарқұдық
және Шибарған газөнеркәсібінде, Сурибу, Наглу, Пули-Хумру, Кабул
электростанциясында, Мазари-Шарифтегі зауытта, Саланг жерасты жолында).
Барлығы кеңестік әскерлер 21 провинциалық көптеген уездік және болыстық
орталықтарды, тоғыз әуежайды (Кабул, Баграм, Шинданд, Кандагар, Кундуз,
Джелалабад, Гардез, Герат, Файзабад) қамтамасыз етті.
Барлық тұрғындар кеңестік әскер жауынгерлерін жылы шыраймен қарсы
алмады. Кейбір ауғандықтар өздерінің елдерінде кеңестік әскерлердің пайда
болғанына ықтиятпен қарап, қарсы әрекеттерге бармады.
Дегенмен жекелеген жауыздық әрекеттер де орын алып отырды. Кей
кездерде бірлі-жарым кеңестік машиналарды (әсіресе қалып қойған) ататын
жағдайларда кездесті. Ал кеңестік әскерлер оппозицияның жекеленген қарулы
бөлімдерінің ұрыс қимылдарына жауап қайтаруға мәжбүр болды. Осыған
байланысты Бас Штабтың директивасы бойынша жауап ретінде оқ ату ішкі
себептерден де туғанын аңғартуға болады.
Бұларға қосатын ең қажетті жайт, Ауғанстанға кеңес әскерлерін енгізу
қыстағы ауыр климат жағдайында жүзеге асты. Ауғанстанға алғашқы құрамда
енген солдаттар көптеген, ауыртпашылық азаптарды бастан өткізді.
Мысалы, әскери дәрігерлерге күрделі де ұзақ операцияны қатты аяз
кезінде немесе қырық градус ыстық кезінде палаткалада жасауға тура
келді. Кеңестік солдаттар көбінесе палаткаларын жалаң тастардың немесе
қардың үстіне құрды, қарауыл тұратын орындар мен бекіністер салды.
Оңтүстікке жылжи отырып, гарнизондарымен бос жерлердегі өзен аңғарларында,
шатқалдарда тұрды [12].
Өздерімен бірге тамақ, жанар-жағар май, оқ, дәрі, су алып жүрді. Айта
кетерлік жайт, дайындық асығыс-үсігіс жүрді, әскер көптеген нәрселерге тек
қана соғысқа ғана емес, ауғандық қысқа да дайын емес еді. Әскердің құрылмы
мен тұрмысы ең болмашы талаптарға жауап бере алмады.
Жаттығу алаңы, жаттықтырушылар мен жауынгерлерді ұрыс қимылына
дайындайтын оқу құралдары болмады. Офицерлердің әскери-жауынгерлік
білімдері жоғары болғанымен, ол негізінен күнделікті сипаттағы ұрыстың
фортасына шамаланған еді.
Жергілікті жердің жер-жағдайы мен партизандық соғыс әдістерін меңгере
білу жеткіліксіз болды. Жауынгерлік тәжірибе мен әдістің мардымсыз болуы
кеңестік әскерилерге алғашқы кезде өздерінің меңгергендерін пайдалануға
мүмкіндік бермеді. Командирлер: бұл қысқа мерзімдік акция, тапсырманы
орындаймыз де кетеміз-деді. Ал бірақ, акция тоғыз жылдан асқан ұзақтыққа
созылды.
1979 жылдың 26 желтоқсанында ауған территориясына түсірілген
дивизияның міндеттері анықталып, соғыс операцияларына дайындалу жұмыстары
басталды. Соғыс қимылдарын жүргізудің негізгі ошақтары болып: АДР жетекшісі
Х.Амин орналасқан Тәжі-Бек сарайы, Бас штаб орналасқан әскер корпусының
штабы, Пули Чархидағы түрме, Баграмда орналасқан зенитшілерді және
авиациялық гарнизонды басып алу саналды.
Кеңес әскерлерінің ең алғашқы соғыс қимылы 27 желтоқсанда Х.Аминнің
көзін жоятын жауынгерлік операциядан бастады [13].
Ал Тәжі-Бек сарайын алу операциясы кешкі 19 сағат 30 минутта Дауыл-
333 белгісі бойынша басталды. Сарайды басып алу операциясына МҚК-нің
полковнигі Г.И.Бояринов жетекшілік етті.
Оған 50 адамнан тұратын МҚК-нің офицерлер тобы, капитан В.А.Востроин
бастаған 9-ыншы рота десантшылары, 345-ші жеке жаяу десантшылар полкының
бір взводы мақсаттағы мұсылмандық батальоны қарады. Бұлардың бәрі ауғандық
әскери формада киінді. Шабуыл жалпыға ортақ белгі бойынша басталды.
Жауынгерлік қимыл қараңғы кезде басталғандықтан кеңестік жауынгерлердің
қолына ақ шүберек байланды, ал бас киімдеріне ақ лента жапсырылды. Мұның
бәрі Х.Аминнің қарауылдарымен шатасып қалмау үшін жасалған белгі еді.
Сарайды басып алу соғысы 30-40 минутқа созылды. Осы уақыт ішінде МҚК-
нің арнайы тобы Х.Амин орналасқан бөлмеге де басып кірді. Атыс барысы
кезінде осы топ офицерлерінің қолынан Х.Амин қаза тапты. Асыға күткен кеңес
әскерлері Х.Аминнің өзінің көзін жойды, АДР үкіметі басшысының өлігі
кілемге оралды. Негізгі тапсырма орындалды.
Шабуыл барысы кезінде кеңестік жауынгерлерден 11 адам шейіт болды.
Майор Халбаевтың батальонынан 6 адам, десантшылардан 4 адам және осы
операцияға жетекшілік жасаған МҚК-нің полковнигі Г.И.Бояринов қаза тапты.
38 адам әр түрлі жарақат алды [14].
Дауыл-333 соғыс операциясының құрамында және Тәжі-Бек сарайына
шабуыл жасаған айрықша мақсаттағы отряд қатарында біздің қазақстандық
жерлестеріміз М.Усманов, К.Расульметов, Д.Исламов, М.Юльчиев, Б.Оразбеков,
Б.Оразымбетов тағы да басқалары болды.
Оның бірі қатардағы жауынгер Шымкент қаласының тұрғыны Расульметов
Құрбантай Мұратұлы еді. Әскери тапсырма мен бұйрықты орындау үшін соғыс
қимылына кіріскен К.Расульметов отырған соғыс машинасы (БТР) кенеттен
душмандар зеңберегінің көзіне ілікті.
Душмандар қолымен көздей отырып атқан зеңбірек оғы соғыс машинасында
орналасқан К.Расульметов пен оның жолдастырн мәңгілікке көз жұмдырды .
Сөйтіп қорғанысы мықты Тәжі-Бек сарайына шабуылдау барысында бірнеше
азаматтар өз борышын өліммен есептеп, мәңгілікке қош айтысты. Күзеті өте
күшті сарай біріншіден, оқ өтпейтін дуалдармен қоршалса, екіншіден, арнайы
орындарға орналасқан Шилка атты зенит қондырғысы аузынан айдаһарша от
шашты, үшіншіден, сарай биіктікте орналасып ашық айналаға қарай оқ
жаудыруға қолайлы болды.
Ал шабуылға шыққан десантшылар тобы көзге айқын көрініп, оларды
жайрату оңайға түсті. Әйтсе де шабуылға көшкен МҚК-нің қызметкерлері мен
десантшылар тобы болмайтын істі болдырып, сарайды алды. Өйткені бұйрықтың
аты-бұйрық еді.
Бас штаб ғимаратын алу оқиғасы негізінен берілген тапсырманы орындау
барысында жүзеге асты. Витебскіден барған әуе-десантшылар дивизиясының
десантшылар тобы дивизияның жаңа аудандарға шығатын жолдарын анықтады.
Орталық телеграфта болған жарылыс Якубтың (Бас штаб бастығы,
подполковник) және оның айналасында орналасқан күзетшілерді
бейтараптандырудың белгісі болды. Бірақ штаб ғимаратындағы жарылыстар мен
атыстың басталуы үрей туғызып, қарсы жақтан отың жаудырылуына әкеліп соқты.
Десантшылар тобының соғыс қимылы арқасында ғимарат толық басып алынды.
Артынша штаб офицерлері мен ондағы күзетшілер толығымен қарусыздандырылды.
Танкшілер ротасы күзеткен Кабулдағы радио және телевидение үйін басып
алу операциясын аға лейтенант А.В.Попов басқарған 345-ші ЖПДП-ның
барлаушылар ротасы жүзеге асырды. 27 желтоқсан күні операцияны бастауға 15-
20 минут қалғанда рота телевидение үйіне жылжып, шабуылға дайындалды.
Шабуыл белгісін алғаннан кейін барлаушылар гранатаметпен күзетші
танкілерді аяусыз атқылауды бастап, телевидение үйіне кіре бастады,
бірақ оларды ішкі күзетшілер оқ жаудыру арқылы қарсы алды [15].
Ұрыс қимылы шапшаң жүрді, бір барлаушы ауыр жараланды. Бәрі
аяқталған соң орталықтың қызметшілері азат еткені үшін (олардың сөзімен
Х.Амин қанауынан) барлаушыларға өз алғыстарын айтты.
Телевидение және радио орталығы америка елшілігінің қасында
орналасқан еді. Елшілікте істейтін ауғандықтардың айтуы бойынша,
телевидение үйіндегі соғыс, елшілік қызметшілері үшін тосыннан болып, қатты
үрей туғызды.
Елшілікке қарай оқ жаудырылған кезде қызметшілердің көпшілігі
керуеттің, столдың және үй астына тығылды. Десантшылар атқылаған танкілер
таң атқанша жанды, олардың ішіндегі снарядтар жарылып, Кабулдағы жақын
маңайда тұратын тұрғындардың зәресін ұшырды.
Пули-Чархидегі түрме парашюті-десантшылар батальоны және өзі жүретін
артиллериялық дивизион күшімен басып алынды. Х.Аминге берілген екі
танкішілер бригадасының қатар тұруы тапсырманы орындауды қиындатып
жіберді.
Түрмені алуды бастамас бұрын, оларды тырп етпейтіндей етіп қоршап
алу керек еді. Бірақ көп созуға тағы да болмады, өйткені саяси тұтқындарды
азат етіп үлгермесе көзін жойып жіберуі мүмкін еді.
Десантшылар бұл тапсырманы да айтарлықтай орындады. Танк экипаждарын
машиналар тұрған орынға жете алмайтындай етіп, казармада қоршап алды.
Бұл қоршаудан шығауға әрекет еткен кез келген ұмтылысты пулемет оқтары
күтіп тұрды. Шабуыл пушкалардың атқылауынан кейін басталды.
Десантшылар түрме территориясына бұза-жара кіріп, жарты сағат ішінде
барлық күзетшілерді қарусыздандырды. Саяси тұтқындарды табу мен азат ету
МҚК-і офицерлерінің және олардың ауғандық көмекшілерінің ісі болды.
Кабулдағы басқа объектілерді басып алу шығынсыз және аса қиындықсыз
жүзеге асты. Түнгі сағат 24-те негізінен операция жұмысы бітті. Сөтіп,
жарияланбаған соғыстың алғашқы сөткелері аяқталды.
Бұл ұрыс барысында 10 десантшы және 8 айырықша мақсаттағы жауынгер,
оған дейін 37 адам әуе апатынан қаза болды. Одан басқа 20 десантшы және 37
айырықша мақсаттағы жауынгер жараланды [16]. Алғашқы құрбан болған
жауынгерлердің аты-жөнін көрсете кетейік.
345-ші ЖПДП-нан қаза болғандар: кіші сержант А.С.Дворников, қатардағы
жауынгерлер: О.П.Головня, А.Ш.Гельмагометов, М.В.Шелестов, В.В.Савоськин,
В.Н.Очкин, В.В.Поволозник, В.Ю.Кашкин. 103-ші әуе-десанттар дивизиясының
артиллериялық полкына қатардағы жауынгер Р.З.Яхин. 347-ші парашютші-
десанттшылар полкына 13 қаңтарда жарақат салдарынан қатардағы жауынгер
А.А.Ануфриев қаза болды.
Майор Х.Халбаевтың айырықша мақсаттағы батальонынан шейіт болғандар:
кіші сержант М.А.Шербаков, ефрейтор А.Мамаджанов, қатардағы жауынгерлер:
К.Разуметов, Х.А.Кусанов, К. Курбанов, А.Бақадыров [17].
Келесі күні таңертең кеңестік қолбасшылар орналасқан бекетке МҚК-і
офицерлері мен елшілік жұмысшылар бір топ ауғандық азаматтарды алып келді.
Бұл топты болашақ жаңа Үкіметтің жетекшісі және Ауғанстан Халықтық
Демократиялық партиясының (АХДП) көсемі Бабрак Кармаль бастап келді. Дәл
осы күні Бабрак Кармаль Кабулдық радио арқылы Ауған халқына үндеу
жариялады.
Тәжі-Бек сарайы шабуылынан кейін Ауғанстан халқына Б.Кармальдің
үнтаспаға жазылған үндеуін Кабул радиостанциясы жариялады. Бұл үндеуінде
ол: Біздің мыңдаған отандастарымызды, бауырларымыз бен іні-
қарындастарымызды мерт еткен Х.Амин және оның жендеттерінің зорлық-зомбылық
әрекеттері бұзылды-деді.
Бұл кезде Б.Кармаль Баграм қаласында орналасқан Кеңес Одағы МҚК-нің 9-
шы десантшылар полкының қарамағында болды. 27 желтоқсан күні кешке
Ю.В.Андропов байланысқа шығып, Б.Кармальді өзінің және Л.И.Брежневтің
атынан оның Ауғанстан Революциялық Кеңесінің төрағасы болып
тағайындалуымен және төңкерістің екінші кезеңінің жеңіспен аяқталуымен
құттықтады.
Осы уақытта Б.Кармальді астанаға апару бұйрығы да келіп түсті. Әуе
жолы арқылы астанаға жеткізу жоспары оның қауіпсіздігі үшін өзгертіліп,
соғыс машиналарының қорғауымен алып бару шешілді. Сөйтіп үш танкінің
қорғауымен Баграмнен Кабулге қарай жолға шықты.
Ол танкілердің бірінде ауған мемлекетінің жаңа басшысы Б.Кармаль
және В.Шергиннің басқаруындағы Альфа тобынан КСРО МҚК-нің қызметкерлері
болды. Таң ата олар бас әскери кеңесшінің резиденциясына келіп жетті.
(Баграмнан Кабулға дейін 60-70 шақырымдай жер еді).
Алғашында АХДП Бас секретары Царандой (ауғандық милиция бөлімдері
ғимараттарының бірінде аялдап, сосын ауғандық әскери бөлімдердің біріне
апарылды. Бұл бөлімшеде бір тәулік болған, ол кейінгі уақытта бір апта
Кабул қаласының шетіне таман орналасқан қонақжайда тұрды.
Осы уақыттардың бәрінде АХДП Бас хатшысын КСРО МҚК-нің қызметкерлері
күзетті. 1 қаңтар күні ең жоғарғы мемлекеттік және партиялық орынға
сайлануымен құттықтаған Л.И.Брежнев және А.Н.Косыгин атынан жедел хат
келіп түсті.
28 желтоқсанға қараған түні генерал Ю.В.Шаталин қолбасшылығымен тағы
бір мотоатқыштар дивизиясы Ауғанстан территориясына кірді.
Бұл күні түнде елдегі билік халықшылдардың қолынан
парчамистердің қолына өткен мемлекеттік төңекріс қана болып қойған жоқ,
ауғандық тарихтың қайғылы беттерін ашатын Ауғанстандағы азамат соғысының
бірден белсенді түрде күшейте түсуіне әкеліп соқты.
Ертеңіне таңертең Ауғанстанның ақпарат көздері АДР Үкіметінің үндеуін
жариялады. Онда АДР өкіметі сәуір революциясын қорғау және Ауғанстанның
ішкі шиеленістерін жою, территоиялық тұтастық пен ұлттық тәуелсіздікті
сақтау мақсатымен КСРО-ға саяси, моральды, экономикалық, әскери жедел
жәрдем беруін айтып өтініш білдірді.
Осы күні айрықша мақсаттағы әскер тобы күзетшілер бригадасының
қалғандарын қарусыздандырды. 1700-ден астам ауғандық тұтқынға алынды.
Алайда бұл әрекеттер құрбандықсыз жүзеге аспады. Х.Аминнің жек екүзеті
орналасқан ғимарат шатырынан пулемет оқтары атылып, үш адамның өмірін қиып
кетті. Өлген ауғандықтарды, оның ішінде Х.Аминнің екі кішкентай ұлын Тәжі-
Бек сарайына жақын орналасқан мазаратқа көмді.
Кілемге оралған Х.Аминнің өлі денесі батальон капитаны Андар
Сахатовтың басшылығымен осы жерге басқалардан бөлек көмілді. Оның тірі
қалған жанұя мүшелері Пули-Чархидегі түрмеге отырғызылды. Онда жатқан
Н.М.Тараки жанұясының орнын ауыстырды.
28 желтоқсанда күн ортасында мұсылман батальонының құрамы Кабулдағы
Кеңес елшілігінң ғимаратына келді. Алдымен генерал-полковник
С.К.Магометовқа және Мемлектетік Барлау басқармасына (МББ) тапсырманы
орындағандар жөнінде баяндады.
Сосын полковник В.В.Колесник елші кабинетінен Мәскеумен байланысқа
шығып, армия генералы П.И. Ивашутинге операция нәтижелерін баяндады және
сөзінің соңында батальонды Ауғанстаннан шығарып Шыршыққа апару ұсынысын
айтты. КСРО ҚК Бас штабы МББ-ның бастығы бұл сұрақты ТүрЭО-ның
қолбасшылығымн ақылдаса отырып шешуді бұйырды. МҚК-і қызметкерлері де
алдымен Кабулдағы басшыларына, сосын телефон арқылы Ю.В. Андроновқа
баяндады [18].
КСРО Жоғары Кеңесі Президиумының жабық Жарлығымен КСРО МҚК-і
қызметкерлерінің үлкен тобы (400-ге жуық адам) рден және медальдармен
марапатталды. Полковник Г.И.Бояриновқа батырлығы және ерлігі үшін Кеңес
Одағының атағы берілді (шейіт кетті) [19].
Мұндай атақ полковник В.В.Колесник пен Э.Г.Козловқа да берілді.
Подполковник О.У.Швецті Қызыл Ту орденімен марапатталды.
Мұсылман батальонының 300-ге жуық офицерлері мен солдаттары үкімет
марапатталуларымен, оның ішінде 7-уі Ленин орденімен (оның ішінде Халбаев,
Саттаров, Шарипов, 30-ы Қызыл Ту орденімен марапатталды. Олардың барлығы
өлімге бас тіге отырып, бұйрықты орындады.Х.Амин сарайын басып алудағы
көмегі үшін полковник В.П.Кузнеченовқа жауынгер-интернационалист ретінде
Қызыл Ту орденін берді (шейіт кетті). Ол полковник А.В.Алексеевпен
өздерінің дәрігерлік борышын өтей отырып, Хафизулла Аминнің өмірін сақтап
қалған еді. А.Алексеевке 1980 жылы сәуірде Кабулдан Отанына қайтар кезде
құрмет грамотасын берді.
29 желтоқсанда айырықша мақсаттағы әскер тобынан сарай күзетін 40-шы
армияның десантшылары қабылдады [20].
Жаңа жыл мерекесі өтісімен әскери тапсырманы орындағандары және
мұсылман батальонын Ауғанстаннан шығару жөнінде баяндалған шифрожедел
хатты Мәскеуге ТурЭО-ның қолбасшысы генерал-полковник Ю.П.Максимовтың қол
қоюына жіберді. Артынан мұндай ұсыныс қабыл алынып, 9 қаңтарда
батальонның барлық құрамы ұшақпен Отанға қайтарылды.
Ұшақтағы айрықша мақсаттағы әскер тобы ұшақты атып түсіре ме деген
қауіптен қорықтты. Бірақ бәрі сәтті болды. Бір тәуліктен кейін батальон
Шыршыққа өз орындарына келіп жетті.
1981жылы Пули-Хумридағы құбыр жолдарын және Шибартандағы тас өндірісн
қорғау үшін айрықша мақсаттағы әскер тобының екі батальонын Ауғанстанға
кіргізді. Кейінірек мұндай әскер құрамы керуендерге, оқ-дәрі және қару-
жарақ тасушы моджахеттерге қарсы күресті.
12 қаңтар күні таңертең В.В.Колесник КСРо Қорғаныс министрі, Кеңес
Одағының Маршалы Д.Ф.Устиновтың қабылдауына шақырылды. Ол министрге
Кабулдағы Тәжі-Бек сарайын қалай алғандары жөнінде екі жарым сағататй
уақыт баяндады. Әңгіме соңында министр оған рахмет айта отырып, Бас
Штабтың Әскери Академиясына оқуға жолдама берді.
Дегенмен Ауғанстанға кеңес әскерлерін енгізу жөніндегі шешімді
қабылдаған кеңес елінің басшылары Саяси бюро мүшелерінің атынан ғана
емес, бүкіл КОКП ОК атынан, 1980 жылы маусым айындағы ОК пленумында
қабылдады.
Пленумдағы Л.И.Брежневтың шешімді толық қабылдау жөніндегі
қосымша баяндамасынан кейін, оған қатысты пікірлер айтылмақ түгіл,
бірде-бір сұрақта қойылмады, қайта бәрі бірдей мақұлдау, қабылдау
керек деген дауыс берді. Бұл іс жөнніде ОК-ның сол кездегі мүшелері
ойлануды қаламады. Өйткені ешқандай талқылаусыз және ешқандай пікір алусыз
кеңес әскерлерін Ауғанстанға енгізу жөніндегі шешімдібірауыздан
қабылдады.
Ал бес жылдан кейін бұл жағдай барып тұрған трагедиялық акция деп,
өзі мүлдем кінәсіз адамдай әшкерелеушілер тобы да көріне бастады.
Мұндай халықаралық саяси шешімді қабылдаған КСРО мен КОКП
бұрынғы кейбір жетекшілері (Л.И.Брежнев, Ю.В.Андропов, Д.Ф.Устинов,
М.АСуслов) ауған соғысының аяғына дейін өмір сүрмеді. Олар АДР-ға
әскер енгізу мәселелесн қалай шешілгені туралы құпияларды өздерімен
бірге ала кетті.
Ал А.А. Громыко болса 1988-1989 жылдары кішкене сырын айтып
үлгереді. Ол Ауғанстанға кеңес әскерлерін енгізу туралы шешімнің қалай
қабылданғаны жөнінде айта келіп: 1978 жылы 5 желтоқсанда КСРО мен
Ауғанстан арасында достық, тату көршілік жөнінде келісім-шарт
жасалды.
Осы келісім-шартқа сәйкес Ауғанстан республикасының үкіметі Кеңес
Одағының ауған халқының армиясына қарулы қолдау көрсетуді өтініп
сұрады.
Қорыта келгенде бұл өтініш Кеңес Одағында ұзақ уақыт қаралып,
мұқият талқыланды. Ақыр соңында КОКП ОК Саяси бюросы мұндай көмекті
беру туралы өтінішті бірауыздан қабылдады [21].
ІІ тарау. Жарияланбаған соғыс және беймәлім кеткен боздақтар
Ауған соғысы барысындағы басты ерекшеліктердің бірі-40-шы армия
құрамын бастапқы кезде мұсылман ұлтының өкілдерінен жасақтауы еді. 40-шы
армияға солдаттар мен сержанттарды алу басқа қарулы күштер сияқты әскери
комиссариаттар арқылы жүзеге асты.
Алғашқы кезеңде Кеңес Одағының барлық территориясынан шақырылған
әскери қызметшілер арасында Орта Азияда туып-өскен азаматтар көп болды.
Олар Ауғанстандағы ауыр жағдайларға төтеп беруге төзімді және әскери
қызметтің қиын сәттеріне көнгіш келеді деп саналды.
1987 жылы 40-шы армияның қолбасшысы болып тағайындалған генерал-
полковник Б.В.Громов 1987 жылы 5-ші атқыштар дивизиясының командирі болып
жүрген кезінде, дивизияның әскери құрамының жартысынан астамы тәжік,
өзбек, түрікмен, қырғыз, қазақ ұлттарының өкілінен құралғанын айтты [22].
Мысалы: Ауған соғысы басталғаннан-ақ, айрықша мақсаттағы отряд құру
керек деген шешім қабылданып, 1979-1980 жылдар аралығында өз құрамын
іріктей бастаған жасақтар Қазақстан Республикасында да құрылды. Арнайы
отрядтың өзіндік ерекшелігі-оның құрамының басым көпшілігі мұсылман
жігіттерінен жасақталды.
Яғни, құрамының жетпіс-сексен пайызын қазақ, қырғыз, ұйғыр жастарынан
құралған отярдты Қапшағай қаласында жасақтау жұмыстары қызу жүргізілді.
Іс жүзінде айрықша мақсаттағы отряд болғанымен ресми түрде, құжат
жүзінде мотоатқыштар отряды деп аталды. Оның командирі қазақ ұлтының
өкілі болуы керек деп ұйғарылды.
Сөйтіп, Теміртау қаласында қызмет етіп жүрген Борис Керімбаев Мәскеуде
арнайы әңгімелесуден өткен соң, бес жүз адамдық отрядтың командирі болып
тағайындалды [23].
Отряд ұзақ-сонар дайындықтан кейін бұрынғы Одақтың шекарасын кесіп
өтіп, ауған жеріне аяқ басты. Шекарадан өткен соң екі сағаттан кейін-ақ
отряд соғысқа кірісті. Осылайша, мұсылман жігіттерінен жасақталған айрықша
мақсаттағы бұл отряяд екі жыл ішінде сан қилы соғыс операцияларына
қатысты.
Әу баста 500 адам құрамында аттанған отрядтың саны бірте-бірте
көбейіп, 2000-ға жетті. Екі жы ішінде отряд төрт офицер, бір прапорщик
және 45 жауынгермен мәңгілікке қош айтысты.
Сонымен қатар Орта Азия өлкесінен шақырылған жоғарыда аталған ұлт
өкілдері арасынан кеңес әскрелерінің кеңес әскерлерінің шектеулі
контингенті құрамында Ауғанстанға барған соң, әскери қақтығыстарға
қатысуға және жергілікті мұсылман қауымына қарсы оқ атып қырып-жоюға
ашық түрде бас тартып бой көрсеткендер де кездесті. Сондай-ақ жағдайларды
көре және ескере келе жетекші топ 40-шы армияны толықтыратын солдаттар
мен сержанттардың қатарын Кеңес Одағының Еуропалық бөлігінен, Сібірден,
Қиыр Шығыстан және т.б. жерлерден көбірек Ауғанстанға жіберуді қолға алды.
Ауғанстанда әскери қызметін өтейтін жаңадан әскерге шақырылған
солдаттар оқу бөлімшелерінде алты және үш айлық курстан өтті.
Ондай оқу орындарының басым көпшілігі Түркістан әскери округінде
орналасты. Мамандарды дайындау мектептері сонымен қатар басқа да әскери
округтерде болды.
Солдаттарды оқыту қарқынды, күшейтілген түрде жүрді. Оларға қаруды
қолдану әдісін, граната лақтыру, жау шабуылынан қорғана білу, ұзақ
қашықтыққа жүгіру, таулы мекендерде соғыс позициясына үйрену, кез келген
сәтте тасалана үлгеріп жауға қарсы оқ ату және соғыс қимылдарыныңт.б.
түрлеріне үйретті.
Тек осындай жаттығулардан өткеннен кейін ғана Ауғанстанға жіберілді.
Жылына екі рет, көктемде және күзде жаңадан әскерге солдаттар алынып, әскер
қатары толықтырылып отырды. 40-шы армия қатарындағы әскери қызметін, өтеп
біткен солдаттар үйіне тез қайтарыла қоймады.
Өйткені олар өздерінің орнын толықтыруға келген жас солдаттарға екі
апта, кейде бір ай мерзім ішінде өз тәжірибелерін үйретіп, сосын барып
отанына қайту дәстүрге айналды. Отанына қайтушы әскери қызметін өтеп
біткен солдаттар әскери қызметін бастаушы солдаттарға, тек Ауғанстандағы
соғыс қимылына ғана емес, күнделікті өмір тіршілігіне де үйретті.
Сөйтіп, 40-шы армияның сапының қатарына тұрар алдын осындай жолмен ең
азы төрт ай олар күшті жаттығуларр мен дайындықтардан өтті.
Осы мерзім ішінде сержанттар мен солдаттар жақсы дайындықтарға
дағдыланды, соғыс жағдайына сенімді түрде қадам басуға және өз
денсаулықтарын күте білуге машықтанды.
Кеңес әскерлерінің шектеулі контингенті құрамында тоғыз жыл ішінде
бес жүз мыңнан аса кеңестік офицерлер мен солдаттар әскери қызметтен өтті
[24].
Ауған соғысы барысындағы тоқтала кететін ерекшеліктердің бірі-ол
әскерлердің әлеуметтік құрамы.
Ол туралы айта келіп: 40-шы армияны құрайтын әскерлердің әлеуметтік
құрамы барлық уақытта біркелкі болды.
Ал Ауғанстанда әскери қызметін өтеушілердің басым көпшілігі
жұмысшылар мен шаруалардың балалары болып, 40-шы армияның құрамында
интеллигенция жанұясынан шыққан сержанттар мен солдаттар өте аз кездесті.
40-ш армия қолбасшылығы әскерлерің әлеуметтік құрамын анықтау жөнінде
арнайы талдау жасалмаған, ал бірақ ата-аналары жоғары қызметте істейтін
адамдар Ауғанстанға өте сирек барды -деді 1987 жылдан 40-шы армияның
қолбасшылық қызметін атқарған генерал-полковник Б.В.Громов.
Ауғанстанға кеңес әскерлерін енгізу оппозицияның қарулы қақтығысын
тоқтатпады. Керісінше, 1980 жылдың көктемінен бастап қарслыық өрши түсті.
КСРО саяси басшыларының шешіміне сәйкес кеңес әскерлері Ауған
бөлімшелерімен бірлесе отырып оппозицияға қарсы соғыс қимылдарын
жүргізді. Мұның өзі жағдайды одан әрі шиеленістіріп жіберді.
Ауғанстандағы партизан соғыыс кең көлемде өріс алды, сондықтан да
моджахедтерді исламды тазарту үшін күрес, кәпірлермен күрес-деген ортақ
мақсат біріктірді.
Кеңес және ауғандық бөлімдердің алағашқы ұрыс қимылының алып келген
шығынының көптігіне қарамастан Пәкістан және Иранда орналасқан лагерлердің
босқындарының есебінен, оған қоса АҚШ, Израил, Египет, Қытай және басқа
елдерден келген қару-жарақтың артуынан бүлікшілер тез арада өздерінің
қауіпсіздігін қылпына келтірді.
Айта кететін нәрсе, жасақталған моджахедтерге автоматты атқыштар
қару-жарағы болды, ірі калибрлі пулеметтер мен танкіге қарсы қолданатын
қарулардың саны өсті. Моджахедтер қолына 60 және 80 мм минометтер,
ағылшындық, американдық және кеңестік өндірістен шыққан зенитті-ракеталық
қондырғылар келіп отырды.
Қару-жарақтың мұндай түрлерін моджахедтер әрбір провинциялардағы
кишлактарда жасырып та отырды. Алдын-ала алынған мәліметтер бойынша
кеңестік әскерлер ондай орындарға тінту жұмыстарын да жүргізді.
1980 жылы 4 сәуірде лагман провинциясындағы соғыс операциясы
барысында барлаушылардың мәліметі бойынша қару-жарақ қоймасына айналған үй
бар екені анықталды. Бұл үйдегі қару-жарақтың көзін жою операциясына
ефрейтор Баратов Абдысамат Базарбайұлы өз бөлімшесімен қатысты.
Бірақ душмандар оңайлықпен қару-жарақты бере қоймады. Нәтижесінде екі
жақ арасында қатты атыс басталды. Қарамағындағыларға қорғанысты
күшейтіңдер деп бұйрық берген А.Баратов, өзі жеке құраманы айнала отырып,
үй шатырына көтерілді де, граната лақтырып оқ атып жатқан бүлікшілердің
алтауының көзін жойды.
Ол қайта жауынгер жолдастарының қасына келді. Атыс үдей түсті.
Жанындағы жауынгер жолдасының жараланғанын көрген ол, оқ астында өрмелей
жетіп, оның жарасын таңуға кірісті. Осы сәтте тығылып жатқан душман бірінші
атып үлгеріп, оны сол арда мәңгілікке көз жұмдырды [25].
Қарулы топтар мен бөлімдерге басшылық жасайтын көптеген командирлер 4-
6 ай мерзімде арнайы оқу орталықтарында дайындалды. Қатардағы құрамалар
осында 2-3 ай оқыды.
Моджахедтердің қимылы негізгі үш бағытқа бөлінді.
Біріншісі –Ауғанстан территориясында ықпал ететін қоймалар мен
зоналар, әскери базалар құрып, дайындықты қамтамасыз ету және ұрыс
қимылдарын күшейту.
Базалар Пәкістан және Иран шекарасына жақын негізгі керуен
жолдарының бойындағы қиын орындарға орналасты. Оның айналасына әуе
қорғанысы, қарауылдар ұйымдастырылып, жүретін жерлер миналанып қатаң тәртіа
орнатылды. Базалық аудандарда бірнеше қарулы бөлімдер құрылып, оның
біреуінің құрамында 500 немесе одан да артық адам болды.
Базада қарулы бөлімдер мен топтардың қимылына жетекшілік, жасау оған
қоса тұрғындарының бақылау бекеттеріне және т.б. іс-әрекеттерге жан-жақты
басқару жүзеге асырылды. Базаның орналасқан жері құпия түрде сақталды.
Екінші бағыт өзіндік қимыл мен елдегі жағдайдың ерекшелігіне
негізделді. Ауғанстанның барлық территориясы моджахедтердің пайдалану
есебіне сай шарты түрде зоналарға бөлінді. Атап айтқанда:
-бүкіл билік бүлікшілерге толығымен берілген зоналар. Бұл жерде олар
шабуылдарын жүзеге асырып, торуылдарын, оқу жаудыруларын және басқа
әрекеттерін ұйымдастырды;
-бүлікшілер өздерінің бақылауын жиі-жиі күшейтіп, белсенді шараларды
қабылдай отырып өздерінің толық ықпалын орнату үшін күресті. Олар бұл
зоналар өздеріне бағынбайынша шабуылдарын тоқтатпады;
-бүлікшілер тек ұрыс қимылдары кезінде ғана болатын, мемлекеттік өкімет
органдарының бақылауындағы зоналарда болды.
Бірінші және екінші зоналар территориясындағы топтар соғыс қимылдарына
белсенділік таныта отырып дайындалды. Негізгі жол бойларында, тау
шатқалдарында биіктігі 1,2-2 метр, неуі 3-7 метр және тееңдігі 2-3 метр тас
дуалдарынан қамалдар жасап, алып бөгеттер арқылы кедергілер жасап отырды.
Бөгеттер жасалған аудандар миналанды және дайындық позициялары
орнатылып, атқыштар қару-жарағынан атқыланды.
Бірінші зонадағы топтарда моджахедтер жүргіншілерге қатаң өткізу
тәртібін орнатты және оларды қарауылдауды ұйымдастырды.
Ең соңғы, үшінші зона-ненгізгі мәселелермен және партизан соғысын жүргізу
шараларын дайындаумен айналысты.
Исламдық көқараспен қарайтын, оппозиция жетекшілері мен партизан
соғысын жүргізудің негізгі қаралатын оқу құралы дайындалды. Оның өзінің
қуатты әскери державаға қарсы қасиетті күресу деген мақсаты болды.
Моджахедтер исламды қорғау үшін, мұсылмандардың ар-намысы және
офицерлері мен солдаттарын ұрлау, түнгі уақыттарда шабуылдау, торуылдау,
әскери және халық-шаруашылық объектілерін атқылау, диверсиялық-
территориялық актілеу, жолдарды миналау, ғимараттарды қирату, егінді
таптау және т.б. кеңінен қолданылды.
Идеологиялық тәрбиелеуге моджахедтер арасында айтарлықтай назар
аударылды. Мысалы, Ауғанстанда соғысқа қатысушы бөлімнің жолға шығар
алдында міндетті түрде партия көсемдерінің біәрі сөз сөйледі.
Олар өздерінің бұл сөздерінде: Құрметті мұсылмандар! Сіздердің
әрқайсысыңыз соғысқа аттана отырып, бұл сіздердің қасиетті борыштарыңыз
екенін көкейлеріңізде сақтауларыңыз керек.
Егер де сіздер бұл борышты өтемесеңіздер, онда Алла алдында
күнәкәр болып, тозақ отына түсесіздер. Егер сіздердің араларыңыздан кімде-
кім бір ғана сенімсізді өлтірсе, жұмақтың қақпасы ол үшін ашық тұрады.
Сіз жауды өз жауыңыз болғаннан ғана өлтіріп жатқан жоқсыз, ол
Алланың да жауы болған соң өлтіріп жатырсыз. Сізге Алла көмектеседі
-деген сөздер айтып отырды.
Бұдан басқа моджахедтер кеңес әскерлеріне қарсы негізгі күштерін
шоғырландырып, өздерінің әрекеттерін әрі қарай белсенді түрде өрістетті.
Диверсиялық-территориялық актілеу мен гарнизондарды атқылау саны бірден
көбейді.
Мысалы, 1983 жылдың бір жарты жылдығының өзінде олар тарапынан 279
рет шабуы мен атқылау жүріп, олардың 169-ы жолда және 110-ы гарнизондарда
жасалды. Осы кезде 40-шы армияның әскери құрамы шығынының 48 пайызы дәл
осындай шабуылдардың нәтижесінде жүзеге асты [26].
Көптеген бүлікшілер қишлыққа жақын орналасқан аудандық армияның
әскери бөлімдерінде жұмыс істеді. Олар барлаушылар іспетті топ құрды.
Мұндай бөлімдер ірі қарулы құрамаларға қарағанда өте қауіпті болды.
Өз уақытында оларды қолға түсіру қиын болды. Олар ашық соғыстан
жасырынды және басқа ешқандай мүмкіндік жоқ кездерде іске кірісті.
Бүлікшілер шартты белгі бойынша өздерінің командирлерінің
басшылығымен белгіленген жерде жиналып, сосын ағандық гарнизондарға соққы
берді немесе торуылдар құрды, колонналарға шабуылдады.
Ауған жерінде майдан мен тыл болмады, моджахедтер төткенің кез келген
уақытында шабуыл жасады, ең күтпеген жерлерде пайда болды және тез арада
іздерін жоғалтты.
Мысалы: 1985 жылы 14 желтоқсанда Пизгарон шатқалының төңірегінде
кеңестік әскери ротаның орналасқан жерін бүлкішілер минометтермен жне үстін-
үстін-үстін зеңбіректермен атқылады.
Атыс кезінде ротаның жеке құрамасының арасында сасқалақтау мен
әбігерге түсу байқалды. Осы кезде лейтенант А.Е.Шахворостов өзінің батыл
әрекеттерімен тәртіп орната отырып, айналаға қорғанысты күшейтуді бұйырды.
Пулеметпен оқ жаудыра отырып, ол бүлікшілердің шабуылын тоқтатты. Атыс
барысы кезінде лейтенант жарақат алды, бірақ соғысқа жетекшілік жасауды
жалғастырды, ал оқ-дәрісі біткен кезде гранат лақтыруға кірісті. Сондай
қиын сәтте әскери бөлімді шабуылға көтеріп, қарамағындағыларды соңынан
еруге шақырды. Қарсыластар шегіндірілді, ал бірақ шабуылға көшу кезінде
А.Е.Шахваростов қаза болды. Соғыс тапсырмасын орындау барысындағы
жанқиярлығы үшін, Кеңес Одағының Батыры атағы берілді [26].
1987 жылдың 8 желтоқсанындағы соғыс, борт командирі Н.С.Майданов
үшін де әрекеттттегіден тыс төтенше соғыс болды.
Оған бірде екі оққа ұшқан тікұшақтағы десантшыларды алып келу
тапсырылды. Белгіленген жерге жеткен ол күшейтілген топты түсіріп, олардың
қорғаштауымен қауіпсіздеу орынға қонбақшы болғанда, жараланғандарға және
күшейтілген топтың өзіне жәрдем беру керек болды.
Әскери тікұшақта оқ-дәрі таусылды. Николай өлімге бас тіге отырып,
өзі қонуға бел шешті. Экипажды қондырудың бірінші әрекеті нәтижесіз болды.
Әскери тікұшқта оқ-дәрі таусылды.
Николай өлімге бас тіге отырып, өзі қонуға бел шешті. Экипажды
қондырудың бірінші әрекеті нәтижесіз болды. Өйткені атыс барысындағы
жарылыс толқындары тікұшақты тоңқаластыру жағдайына дейін жеткізді.
Дегенмен жіңішке жыраға қонуға сәт түсті.
Экипаж сәл ғана уақыт кешігіп қонғанда жердегі жауынгер өмірімен
қоштасқан да болар еді. Өйткені бұл уақыттарда душмандар шабуылды
күшейте түскен еді.
Ол қолынан жараланса да оң жақтағы қатарға оқ атып, душмандардың
ұшуға қарсы кедергілеріне төтеп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz