Ежелгі Рим сәулет өнерінің тарихын жазу
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Тарих-филология факультеті
Тарих кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Ежелгі Рим өнері
Орындаған:
Ғылыми жетекші:
Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі
200 ж.
Ақтөбе 200
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-6
1-тарау. Республикалық Рим өнерінің дамуы (б.з.д. І ғ. аяғына
дейін) ... ... 7-26
1.1. Этрустар өнері (б.з.д. ҮІІ-ІҮ
ғғ.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7-1 5
1.2. Сәулет өнері және декоративтік
жазбалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15-22
1.3. Мүсіндеме
өнері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .22-26
2. Империялық дәуірдегі Рим өнері (б.з.д. І ғ. аяғы-б.з. 476
ж.) ... ... ... ... ..27-40
2.1. Сәулет
өнері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 27-40
2.2. Мүсіндеме
өнері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .40-48
2.3. Фаюмдік
портреттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...48-54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .55-56
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .58-71
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің тәуелсіздігін жариялағанына 15 жылдан
астам уақыт өтті. Содан бері елдігімізді нығайту бағытында көптеген шаралар
жүзеге асырылды. Қазіргі әлемдік даму үдерісінде мемлекеттің жарқын
болашағын білімді әрі салауатты ұрпақ қамтамасыз ететіндігі сөзсіз. Бүгінгі
күні жастардың білім алуына, олардың түрлі ғылым салаларын меңгеруге толық
жағдай жасалған. Қазақстан Республикасының әр азаматының білім алуы,
болашаққа бой сермеуі өз елінің ұлттық тарихын оқып-білуден басталуы тиіс.
Сонымен қатар, бізге шет елдердің тарихын, ол халықтардың түрлі саладағы
тәжірибесін біліп, меңгеріп, оларды өз даму жолымызда пайдалану маңызды.
Сондай тәжірибеге толы тарихтың бірі – Ежелгі Римнің тарихы. Ежелгі Рим
мемлекеті алғашқы адамзат өркениетінің орталықтарының бірі. Римнің әсіресе,
әлемдік мәдениет пен өнердің дамуына қосқан үлесі зор. Бүгінгі біздің
дипломдық жобамыз осы Ежелгі Римнің өнеріне, оның ерекшелігі мен маңызына
арналып отыр. Қазіргі ХХІ ғасырдың өнері мен мәдениетіне Ежелгі Римнің
өнері мен мәдени дәстүрлерінің бергені мол.
Эллиндік мемлекеттердің құлдырауымен б.з.д. І ғасырдың аяғынан бастап
антикалық әлемде римдік өнер жетекші маңызға ие болды. Грецияның мәдениеті
мен өнерінің ең озық жетістіктерін өз бойына сіңірген Рим өнері, оларды
батыста қазіргі Гибралтардан шығыста Үндістанға дейін, солтүстікте Британ
аралдарынан оңтүстікте Африка құрлығына дейін созылып жатқан Рим
державасының үлкен көркемдік тәжірибесінде жүзеге асырды. Антикалық
гуманизмге римдіктер барынша шынайы дүниетаным белгілерін сіңірді.
Гректердің өнеріндегі миф шығармашылығының асыра сілтелген поэтикасына
қарағанда Рим көркем мәдениетінің негізіне ойлаудың нақтылығы және
тарихилығы, қатаң проза тән.
Римдіктердің болған жағдайды шынайы қабылдап, оны ой-санасынан
өткізіп, жұмыс барысында оған таза сипат беруі римдік өнердің негізіне
жатты. Бұл ерекшелік кейінгі уақытта итальяндық Қайта өрлеудің шеберлерінің
таңданысын туғызды.
Ежелгі Рим өнерінің хронологиялық шеңбері – оның б.з.д. ҮІ ғасырдың
аяғынан қалыптасуынан бастап әлемдік империяның б.з. Ү ғасырында құлауына
дейінгі мыңжылдықтарды қамтиды. Ежелгі римдік өнердің бастауы республика
кезеңіне (б.з.д. Ү ғасырдың аяғы - І ғасырдың аяғы) жатады. Оның гүлденуі
әлемдік құлиеленуші державаның құрылу кезеңінде (б.з.д. І ғасырдың аяғы –
б.з. Ү ғасыры). Рим державасы этникалық және әлеуметтік құрамы жағынан
әркелкі, шаруашылықтық және қоғамдық ұйымдасуы бойынша күрделі империя
болды. Римнің көркемдік мәдениеті үлкен әр алуандылығымен және формасы
жағынан алалығымен ерекшеленді. Онда Рим бағындырған халықтардың өнеріне
тән белгілер көрініс тапты. Кейде ол халықтардың өнері мен мәдениеті даму
деңгейі жағынан Рим өнерінен де асып түсіп жатты. Рим өнері жергілікті
италийлік тайпалар мен халықтардың, алдымен ежелгі жоғарғы дейгейлі өзіндік
көркем мәдениеті болған этрускілердің күрделі өзіндік өнерлердің өзара
байланыстарының негізінде қалыптасты. Этрускілер римдіктерді қала салу
өнерімен (түрлі әдіс-тәсілдерімен, тұрғын үйлер, храмдар салуды),
қабырғалық монументальді бейнелеумен, мүсіндеме және бейнелеу портретпен
таныстырды. Әсіресе, римдік мәдениеттің қалыптасуына Оңтүстік Италия және
Сицилиядағы грек отаршылары қомақты үлес қосты. Олардың бай қалалары ғылыми
өмір және антикалықтың көркемдік орталығы болды. Римдіктер грек сәулет
өнерінің үлгілерін қайта өңдеп, оларға өзіндік сипат берді. Римдік өнердің
дамуына көп жағдайда эллиндік дәуірдің өнері да маңызды ықпал етті. Ол
дәуірдегі варварлық тайпалар – галдар, германдықтар, кельттердің өнері
сүбелі үлес қосты.
Тарихи дамудың ерекшелігі римдік өнердің гректік өнерден маңызды
айырмашылықтарын ажыратып берді. Ежелгі Римнің көркемдік мұрасында тереңдік
танымдық маңызы болған мүсіндемелік портрет өнері бірінші ретте тұрды. Онда
тұлға мәселесіне және оның тағдырына үлкен қызығушылық білдірілген.
Гүлдену кезеңінде римдік өнерде сәулет өнері жетекші рөл атқарды. Оның
ескерткіштері бүгіннің өзінде өздерінің көркемдігімен көз тартады.
Римдіктер әлемдік бедерлеу өнерінің жаңа дәуірінің негізін қалаған.
Бедерлеу өнері әсіресе, қоғамдық ғимараттар арқылы жүзеге асты. Әлемдік
деңгейде Римдік сәулет өнері инженерлік өнері, құрылыстар үлгісінің
алуан түрлілігі, композициялық формаларының байлығы, құрылыс көлемі жағынан
теңдесі жоқ.
Рим қоғамының сұраныстары: амфитеатрлар, термалар, триумфальдық
аркалар, акведуктар, т.б. сияқты құрылыстардың көптеген үлгілерін туғызды.
Рим жерінде қамалдар, особняктар, виллалар, театрлар, храмдар, көпірлер,
құлпытастық ескерткіштер тәрізді сәулет өнерінің жаңа туындылары өмірге
келді.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Дипломдық жұмыс тақырыбының мәселесіне
қатысты әдебиеттер көп әрі жанры жағынан алуан түрлі. Мәселеге қатысты
зерттеулер негізінен кеңестік кезеңде көптеп жарық көрген. Қазіргі таңда
Ежелгі Рим өнерін зерттеу оның дәстүрлерін кейін пайдалану бағытында
жүргізілуде.
Кеңестік кезеңде жарық көрген зерттеулердің бірі Искусство Древнего
Рима (Москва, 1939) еңбегі. Одан басқа негізгі шығармалардың қатарында
История искусств зарубежных стран (Москва, 1962) жинағын атауға болады.
Бұл еңбектерде Ежелгі Рим өнерінің қалыптасуы, ерекшеліктері сөз болумен
қатар, негізінен, республикалық және империя дәуіріндегі Римнің сәулет
өнері, мүсіндеме өнері, декоративтік жазбалар, портрет салу өнерінің тарихы
көрініс тапқан. Сондай-ақ, әр билеушінің тұсындағы салынған үлкен
құрылыстарға сипаттама берілген.
Тарихнамалық әдебиеттердің қатарында соңғы жылдары жарық көрген
История Древнего Рима атты оқулықты (Москва, 2005) да атап өтуге болады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты
Ежелгі Рим өнерінің тарихын жан-жақты қарастырып, олардың маңызын көрсету.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін төмендегідей міндеттер қойылды.
- Ежелгі Рим өнерінің қалыптасуына ықпал еткен дәстүрлерді анықтау;
- Ежелгі Рим өнерінің ерекшелігін сипаттау;
- Ежелгі Рим сәулет өнерінің тарихын жазу;
- Ежелгі Рим мүсіндеме өнерінің тарихын жазу;
- Ежелгі Рим декоративтік жазба өнерінің тарихын жазу;
Жұмыстың әдістемелік негізі ретінде тарих ғылымының объективтілік,
тарихилық, жүйелілік тәрізді негізгі принциптері басышылыққа алынды.
Сонымен бірге, зерттеу жұмысын жазу барысында салыстырмалы-тарихи талдау,
сыни талдау, логикалық зерттеу әдістері кеңінен пайдаланылды.
Еңбектің ғылыми жаңалығы. Аталмыш тақырып университет деңгейінде
бірінші рет қарастырылып, Ежелгі Рим өнерінің ерекшелігін жан-жақты талдап,
маңызын көрсетуге талпыныс жасалды.
Жұмыстың хронологиялық ауқымы. Дипломдық жұмыстың хронологиялық
ауқымы б.з.д. ҮІ ғасырдың аяғы мен б.з. Ү ғасыры аралығын қамтиды.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, тараушаларға бөлінген
екі үлкен тараудан, қорытындыдан, сілтемелерден, қосымшалардан және әдебиет
тізімінен тұрады.
1-тарау. Республикалық Рим өнерінің дамуы (б.з.д. І ғ. аяғына дейін)
1.1. Этрустар өнері (б.з.д. ҮІІ-ІҮ ғғ.)
Б. э. бұрынғы ҮІІІ ғасырдан б. э. Ү ғасырына дейінгі он екі ғасырдан
астам кезеңді қамтитын тарихы бар Ежелгі Рим адамзатқа орасан бай мәдени,
көркем мұра қалдырды. Дүниежүзілік мәдениеттің асыл қазынасына Вергилийдің,
Горацийдің, Овидийдің поэзиялық туындылары, Ливий мен Тациттің тарихи
еңбектері, Лукрецийдің материалистік философиясы, Цицеронның шешендік
өнері, Марциал мен Ювеналдың уытты сатиралары енді. Римдік құқық жүйесі заң
туралы ойдың дамуында көрнекті рөл атқарды. Ежелгі Рим шеберлері өзінен
бұрынғы ерте дүние өркениеттерін көріп-білмеген алып сәулет ансамбльдері
мен инженерлік ғимараттардың жаңа типін, реалистік мүсіндік портрет пен
ғажайып фрескаларды, мозаикалар мен көркемдік кәсіп шығармаларын тудырды.
Антик дүниесі өнерінің дамуы Рим өнерімен аяқталды. Ол ертедегі грек және
ертедегі итальян өнерлерінің үздік жетістіктерін мұра етіп қабылдап,
шығармашылықпен қайта өңдеді. Рим шеберлері өздерінің бұрынғылардың
дәстүрлерінен шабыт алғанымен, өздерінің өзгеше стилі мен шығармашылық
даралығын әрдайым сақтай білді. Рим мәдениеті, оның өнері сияқты, ең
алдымен Ежелгі Италия халықтары жасаған өркениет топырағында өсіп-өнді,
олардың арасында саяси да мәдени тұрғыдан анағұрлым дамығаны этрустар
болды.
Этрустар тегінің тарихы мен олардың тілінің құпиясы осы кезге дейін
толық ашылған жоқ. Қазіргі заманның көптеген ғалымдары ежелгі тарихшылар
мәліметтері мен Этрурия мәдениетін зерттеу материалдарына сүйене отырып,
этрустар Италияға Кіші Азиядан б. э. бұрынғы ІХ-ҮІІІ ғасырларда келген,
әйтсе де олардың өзгеше мәдениеті жергілікті итальян топырағында өсіп-өніп,
шынайы гүлдену шегіне жеткен деп есептейді [2,53б].
Этрустар тәжірибелі егіншілер ретінде даңққа бөленді. Олар
батпақтарды құрғатып, құнарлы жерге айналдырды, жасанды суландыру жүйесін
кеңінен пайдаланды. Ер жүрек те тәжірибелі теңізшілер Мысыр, Финикиямен,
Карфаген және Ұлы Грекия қалаларымен, Испания, Сицилиямен қызу сауда
жүргізді. Грек аңыздарында этрустардан шыққан айбынды теңіз қарақшылары
айтылады, тіпті теңіз соғысында кемені іліп әкететін қармақты солар ойлап
тапқан деген пікірлер де бар. Б. э. бұрынғы ҮІІІ-ҮІ ғасырларда Этрурия
ықпалы Жерорта теңізі өңірінің бүкіл батыс жартысына кең тарады. Сауда
жолдарында этрустардың ең әйгілі қалалары – Цере, Тарквинии, Вейи,
Вольсинии, Клузий гүлденді. Олар мұнаралы қуатты қорғандармен қоршалды.
Этрустар салған жолдар, көпірлер мен қазған каналдар құрылыс техникасының
жоғары дамығандығын көрсетті. Олар туралы Рим тарихшылары таңырқай пікір
айтты. Этрурия мемлекет-қалаларының басында патшалар мен құл иеленуші
бекзадалар тұрды, олардың арасынан ықпалды абыздар бөлініп шықты.
Ақсүйектер көбінесе жалдамалы отрядтарды пайдаланып, олжа табу мен
тұрғындарды құлға айналдыру мақсатында көрші аймақтарға жиі-жиі шабуыл
жасап тұрды. Б. э. бұрынғы ҮІ ғасырда Этрурияның ірі он екі қаласын
біріктірген одақ қалыптасты. Бұл федерацияның діни орталығы құдай
Вольтуманың Вольсинии қаласы маңына орналасқан храмында жыл сайын дәстүрлі
мерекелер өтіп, этрус қалаларының басшылары жоғары абызын сайлайтын.
Б. э. бұрынғы ҮІ ғасырдан бастап этрустар өркениетіне Италияның
оңтүстігіндегі грек отарлары арқылы эллин мәдениеті барған сайын пәрменді
ықпал жасай берді. Этрустар грек алфавитін, Ежелгі Элладаның театр өнері
мен мифологиялық ұғымдарын қабылдады. Грек үлгісі бойынша алтын теңгелер
құйыла бастады. Этрурия ақсүйектері қара пішінді, қызыл пішінді
құмыралармен әуестенді. Сондықтан да этрус бейіттерінен грек керамикасының
көптеген тамаша шығармаларының табылуы тегін емес еді. Гректер сияқты
этрустар он екі құдайға табынды, әйтсе де олардың діни көзқарастарында өлім
мен о дүниелік құдайлар, сондай-ақ, найзағай арқылы, құстардың ұшқаны мен
құрбандыққа шалынған малдардың ішек-қарыны, сүйектері арқылы бал ашу
айрықша рөл атқарды. Этрустар пантеонындағы бас орынды бас құдайлар
тариадасы – Юпитер, Юнона мен Минерва алды, көптеген қалаларда жұрт олардың
этрустық атын атап, құрмет ететін. Солардың құрметіне үш целлалы храмдар
салынған. Этрус абыздары жасаған әлем туралы ілім грек аңыздарына, әсіресе,
дүниенің жаралуы жайындағы вавилондықтар хикаяларына ұқсас еді. Адам
өлгеннен соңғы діни рәсімнің етек алуы да этрустарды ежелгі Шығыс халықтары
мәдениетімен жақындатты. Этрурия өнерінің өте ертедегі ескерткіштері – б.
э. бұрынғы ҮІІ ғасырдың аяғы мен ҮІ ғасырдың бас кезіндегі қақпағы
мүсінделіп, терракотадан жасалған жерлеу сауыттары осымен сабақтас. Оларда
мүрденің күлі сақталған. Қақпақтар, көбінесе, сарбаздар пішіндерімен немесе
адамның бас бейнесімен айшықталған. Бет әлпеті ұсқынсыз, дөрекілеу қашалған
еркектің жалпақ бас бейнесін Кьюзи қаласының маңынан табылған сауыттан
көруге болады. Шебер мәнсіз белгілерді елеусіз қалдыра отырып, адам жүзінің
негізгі даралық ерекшеліктерін: шығыңқы бет сүйектері, таңқы мұрынды, кең
шаралы көзді, жұмылған ерін мен салмақты шомбал бұғақты бейнелеген.
Көркемдік тәсіл дәлдігі өліктің сырт пішіні мен мүсінші жеткізген айбарлы
күшті одан сайын айқындай түседі. Этрустар пластикасында қақпағына
марқұмның мүсіндік бейнесі салынған аумақты терракоталық тас табыттар
(астодандар) кеңінен тарады. Б. э. бұрынғы ҮІ ғасырдың екінші жартысында
Цереде жасалған тас табытта шебер ерлі- зайыпты этрус ақсүйектерін
бейнелеген. Көпшілікке сүйеніп, олар той ложасында жайғасып жатыр. Еркектің
қолы әйел иығында. Жатқандардың салтанатты қалпы мен шартты қимыл
ишараттарында ерекше мән бар. Кеуделері аумақты берілгенімен, киім
астындағы тұлғаларының төменгі жартысы, тіпті жап-жалпақ жазық
болып көрінеді. Мүсінші жасаған бейнелер әсемдік, сәнділігімен, әр бөлшегі
мұқият айшықталғандығымен көз тартады. Өлгендердің сәл күлімсіреген бет
әлпеті жұмсақ пластикалық биязылықпен берілген. Олар жинақтап қорытылған
жалпылық сипатына қарамастан, кейбір даралық белгілерін де байқауға
болады. Ұзын шаштары иықтарына түсіп тұр, жұқалтай табандары да әдемі
сомдалған. Мүсінші қолданған көркемдік тәсіл оның архаика дәуіріндегі грек
шеберлері шығармаларымен таныстығын айқын көрсетеді. Этрустар храмының –
сәулет өнерінің гректердікінен айырмасы көп-ақ. Б. э. бұрынғы ҮІ-Ү
ғасырлардағы Ежелгі Эллада сәулетшілері құм қайрақ пен мәрмерден, көбінесе,
периптер типіндегі храмдар салды. Этрустар берік материалдарды көп
қолданған жоқ: тасты тек іргелік тиянаққа пайдаланып, үйдің қаңқасын
ағаштан жасады, ал қабырғаны қам кірпіштен қалады. Биік тұғыр табанда –
подиумда тұратын храмдарға сатылы басқышпен көтерілетін. Аумақты, кең
портик ғимараттың негізгі қасбетін барынша айқындап тұратын. Этрустар
өздерінің ғибадаттық ғимараттарын архаика кезеңінде бүкіл қадым заман
дүниесіне тараған бедерлі, сырлы өрнектермен, терракота мүсіндерімен
әшекейлейтін. Этрустарды күйдірген балшықтан мүсін жасауға б. э. бұрынғы
ҮІІ ғасырдың ортасында Коринфтен келген грек шеберлері үйреткен дейтін аңыз
бар. Б. э. бұрынғы ҮІ ғасырда терракоталық пластика бұрын – соңды болмаған
кемелдікке жетті. Вейи қаласының шеберлері бұл салада ерекше танылды.
Солардың бірі әйгілі Вулка Римге шақырылып, Капитолий Юпитері храмының (б.
э. бұрынғы ҮІ және Ү ғасырлар аралығы) терракота айшықтарын жасады [2,54-55
б].
Вулка Вейидегі Аполлон храмының сәндік мүсіндерін де сомдаған.
Ғимарат шатырындағы акротерийлер арасында Гераклдың Аполлонмен бұғыға бола
таласқанын бейнелейтін көп пішінді композиция болған. Сонда Герклдың
көкірегі, Герместің басы, бұғының кеудесі, Артемида мүсінінің бір бөлігі
мен этрус пластикасының аса көрнекті үлгісі болып есептелетін адам бойындай
Аполлон пішіні сақталған. Жарық пен өнер құдайы алға қарай ширақ та батыл
басып барады. Денесін жауып тұрған жұқа киімінің астынан Аполлонның
бұлтылдаған бұлшық етті атлеттік тұлғасы көрінеді. Келісті бет әлпеті,
жазық маңдайы мен қырлы мұрны, әдемі бұйра бұрымы, сәл созылыңқы қиықша
көзі, шат күлкісі мен киімінің ою - өрнекті әдіп, күлтелері Аполлонды
архаика дәуіріндегі грек мүсіндері бейнелерімен жақындатады. Алайда,
Вейиден табылған Аполлонды архаикалық куростармен салыстырғанда, алғашқысы
– қимыл – қозғалысымен көрінсе, екіншісі – тып – тыныш тұрғанын байқау қиын
емес. Эллин мүсіншілері пішіннің пропорциялық құрлымына, архитектоникасына
баса назар аударса, этрус шебері әсем де мағыналы кескін кейіпті ұсатп
қалуға талпынады.
Б. э. бұрынғы ҮІІ – ҮІ ғасырларда Эртурия шеберлері Жерорта теңізі
өңірінің барлық елдерінде танымал болған өзгеше керамика жасады. Көзе
шарығында жасалған хұмдар, құмыралар мен шаралар күйдірілеген кезде қарайып
шыға келетін. Мұндай тәсіл буккеронеро, яғни итальянша қара жер деп
аталады. Бұдан соң құмыра ыстық таспен тегістеліп, ойып басылған бедер
бейнелермен, кейде күнгірт жылтырайтын беті қырнап сызылған суреттермен,
кейде хайуандар мен құсатрдың соқталған мүсіндерімен айшықталатын.
Суретшілер ыдыстарды қоладан, күміс пен алтыннан жасалған қымбат бұйымдарға
ұқсас шығаруға тырысты.
Этрустар асыл металдарды өңдеу тәсілдерін жетік игеріп, сұлулығы
қайран қаларлық асқан нәзік зергерлік бұйымдарды жасауды үйреніп алды. Олар
бүршік салу тәсілін меңгеріп, жақұттан алқа жасады; құйттай сырғаларға ұсақ
алтыннан бүршік қондырып, алтын білезіктердің бетіне қылдай жіңішке алтын
талшықтармен шілтерлеп нәзік өрнек салатын этрус зергерлерінің шығармалары,
тіпті Афинының өзінде жоғары бағаланды. Асқан шеберліктің ғаламат үлгісі –
Пренестегі б. э. бұрынғы ҮІІ ғасырдың аяғында қабірден табылған әйелдің
өңіржиек алқасы. Шағын ғана қақ алтынның бетіне суретші сфинкстерді, қыз
басты құстар – гарпияларды, арыстандар мен жылқыны бейнелейтін жүз отыз
жеті алтын пішінді дәнекерлеп шебер жапсырған. Олардың әрқайсысы екі жақ
жартысы бір – бірімен жымдастырылып, қисапсыз мол бүршікпен әшекейленген.
Кезектесіп орын алмастырған аңдар мен құбыжықтар қатарлы қақ алтынның
бетінде толып тұр. Бейнелер байлығы мен сәулелі жолақ жарқылы жұтынған бір
сәндік әсерін тудырады.
Қола құйма тәсілі де мейлінше кемелденген. Этрус мүсіншілері,
әсіресе, аңдар мен фантастикалық хайуанаттар бейнесіне қызығатын. Б. э.
бұрынғы 480 жыл шамасында белгісіз шебер химераның мүсінін жасапты. Оны
жұрт арыстан басты, жылан құйрықты ешкі кейпіндегі мақұлық деп ұғатын.
Қолада құбыжықтың сиқы керемет нанымды мүсінделген. Алдыңғы аяғын созып,
белін қайқайтқан химера бірдеңеге айбат шегіп тұр. Ақситқан аузынан ақырған
дауыс шығатындай. Мақұлықтың арқасынан өсіп шыққан ешкі басындағы мүйізге
айдаһар аузын салған. Әр бөлшектің орындалу шеберлігінен өз өнерінің барша
құпиясын жетік меңгерген мүсінші қолы сезіледі. Ол әр түрлі хайуанның өзіне
тән белгілерін айқын сезініп, мейлінше шынайы жеткізе алған. Грек
мифологиясы туындыларының бірі аузынан от шашқан химера бейнесі этрустар
ұғымында жер асты дүниесінің үрейлі алапатынан кейіптейтін болған. Этрурия
өнері ескерткіштеріне Рим тарихындағы әйгілі Капитолий қаншық қасқырының
мүсіні жатады. Мифтер б. э. бұрынғы 754 жылы римнің негізін қалады мыс деп
есептелетін егіз екі жігітті сәби кезінде қаншық қасқыр емізген дегенді
баяндайды. Осы оқиғаны есте қалдыру мақсатында Римдегі жеті шоқының бірі
Капитолийде б. э. бұрынғы ҮІ ғасырдың аяғында немесе Ү ғасырдың басында
мүсін орнатылған. Мүсінші бауыры тартылып, қабырғасы ырсиып
тұрғанжыртқыштың денесін керемет байқағыштықпен бейнелеген. Қаншық
қасқырдың аузы ақсиып, құлағы тікірейіп, алдыңғы аяғы шиыршық ата сіресіп
қалыпты. Аң тұрқының нанымды сипатталуы жекелеген мүшелердің шартты-сәндік
шеберлігімен де келісті үйлескен: қасқыр жалы, қыр арқасындағы түк бұйралар
кесте өрнегін еске түсіреді. Ал қасқыр бауырындағы балалардың бейнесі
сақталмаған. Хайуанаттарды бейнелеудегі кемел шеберлік Этрурия мүсіншілерін
антик өнерінің таңдаулы анималистеріне айналдырды [1,183 б].
Ежелгі мысырлықтар сияқты, этрустар да мазарлар қабырғаларын
өрнектермен әшекейледі. Мазарларды бірде жартастарға үңгіп салса, бірде
тастан қалап, үстіне топырақ үйіп, обаға айналдырған. Олардың ішкі
бөлмелері, көбінесе, этрус ақсүйектерінің бөлмелеріне ұқсас шығатын.
Мазарлар өрнегі этрустар өмірі, әдет-ғұрпы мен діні жайында айқын
түсінік береді. Қабырғаларда мифологиялық көріністер, өлген кісіге
бағышталған атлеттік жарыстар, қаралы садақалар суреттері бейнеленген. Б э.
бұрынғы ҮІ және Ү ғасырларда жасалған этрус шеберлерінің фрескалары – қадым
заман сәндік кескіндемесінің ғажайып шығармалары. Оларда Грекия өнерінің
ықпалы айқын көрінеді. Осынау қабырғалық өрнектердің ең таңдаулылары ертеде
талантты суретшілердің тұтас бір мектебі жұмыс істеген Тарквинии қаласының
іргесіндегі қабірлерде сақталған.
Фрескалар этрус ақсүйектері үйлерінің тіршілігін, малайлар мен
құлдардың күнделікті жұмысын көрсетеді: жартылай жалаңаш еркек балтамен ет
шауып, екіншісі ірімшік қайнатып жатыр, бір бозбала үлкен ыдыстан шарап
құйып алуға асығып барады, малайлар әзірленген тамақты той дастарқанына
тасып жүр.
Салтанат асханасында ложаларда әйелдер мен еркектер жайғасқан,
олардың алдында ішіп-жем үшін шөлмектер, шаралар қойылған аласа үстелдер
тұр. Шұбар ала киімдер, шамдал-шырағдандар, өрнекті жиһаздар мен әдемі
ыдыстар мерекелік ерекше әсер береді. Қолға үйретілген аңдар, ергежейлілер,
бишілер мен күйшілер ақсүйектер көңілін көтеріп жүр.
Мазарлардың бірінің қабырғасындағы той көрінісінде суретші малайлар
мен күйшілерді асқан шеберлікпен бейнеленген. Табиғи қалпындағыдай адамдар
пішіні қимыл-қозғалыста берілген. Сол жақта мығым денелі төртбақ балғын
жігіт иығына қоңыр сулығын жамылып, қолына шарап құятын үлкен шара ұстап
тұр. Ол мойнын бұрып, қатты жүргендіктен жеңіл киімі желбіреп кеткен
сыбызғышыны шақырады. Екінші күйші лира тартып отыр. Малайлар пішіні
қабырғаның бүкіл кеңістігін алып жатыр, қадамдары бір ырғақпен қайталанды.
Жүріп келе жатқандар тұлғасын ажыратып тұрған жіңішке сымбатты ағаштар
композиция сұлулығын баса көрсетеді. Малайлардың бір қырынан бейнеленген
бет әлпеті мен пішіндері бір биязы әсемдікпен келісті мүсінделген. Сұлбалы
суреттің көркемдігі б. э. бұрынғы Ү ғасырдағы қызыл пішінді грек
құмыраларындағы бейнелерді еске түсіреді [4,47 б].
Этрурия мәдениеті мен өнерінің гүлденуі б. э. бұрынғы ҮІІ ғасырдан Ү
ғасырдың басына дейінгі кезеңді қамтиды. Этрус қалаларының үдере құлдырауы
осы кезден басталған. Қыруар тайпалармен күрес, үздіксіз соғыстар мен
әлеуметтік қақтығыстар оларды саяси қуатынан айырды. Б. э. бұрынғы 474 жылы
оңтүстік итальян қалаларының біріккен флоты этрустарға және олардың
көптеген одақтастары Карфагенге соққы берді. Б. э. бұрынғы Ү ғасырдан
бастап Батыс Жерорта теңізі өңіріндегі аса күшті теңіз державасының рөлі
этрустарды сауда жолдарынан да ығыстырған Сиракузыға көшті. Б. э. бұрынғы Ү
ғасырдың аяғынан бастап жаңа қауіпті бәсекелес – құл иеленушілік Рим
этрустарды тықсыра берді де, б. э. бұрынғы ІҮ ғасырдың бірінші жартысы бойы
оңтүстік Этрурия соның қоластына өтті. Одан әрі қалған этрус қалалары да
осындай тауқымет тартты.
Саяси дербестіктен айырылған соң этрус өнерінің өзіне тән өзгешелігі мен
даралығы да едәуір жоғалды. Жетілген кемел шеберлік дәрежесін сақтай
отырып, этрурия суретшілері грек өнерінің пропорциялық жүйесі мен
эстетикалық мұраттарын мейлінше мол пайдаланды. Б. э. бұрынғы ІҮ ғасырдың
бірінші жартысында жасалған жас сарбаздың тамаша қола мүсіні бұған мысал
бола алды. Ол сол қолымен найзасына сүйеніп, оң қолымен құдайлар құрметіне
мінәжаттық зерен ұстап тұр, ал басында әсем дулығасы бар. Металл сауыт
пластинкаларының бірнен: Ахал Труцитис сыйлады деген арнаулы жазуды оқуға
болады. Сарбаздың табиғи, еркін қалпы, атлеттік тұлғасы мен сымбатты бет-
ажары грек атлеттерінің бейнесін еске түсіреді.
Грек мифтерінен алынған көріністер этрустар шығармашылығының сүйікті
тақырыптарына айналды. Олар қола айналар мен бай құл иеленушілер қабіріне
қойылатын жаназа ыдыстары – цисталарды әшекейледі. Б. э. бұрынғы ҮІ
ғасырдың аяғындағы қолөнер бұйымдарымен даңқы шыққан Пренесте қаласынан
тбылған қола ыдыстағы бейнелер мейлінше нәзік гравюралық суреттер. Суретші
троялық шаһзада Паристі сәнді кестеленген шығыс киімінде көрсеткен. Оның ту
сыртында – төрт ат жегілген күйме, алдында Паристің – сотына үш тәңірияны –
Гераны, Афина мен Афродитаны алып келген Гермес. Ыдысты сәндеуден нәзік
талғам аңғарылады. Оның тиянағы құрбақамен тіреп қойған арыстанның аяғына
ұқсайды. Ортаңғы көріністі грек суретшілерінде кеңінен тараған мәнерленген
құрма жапырақтар мен лотос гүлдері орап тұр [18,36 б].
Этрустарға тән реалистік қуат пе ерекше циста қақпағындағы өлген дос
қызының мүрдесін көтеріп келе жатқан екі амозонка бейнсінен айқын көрінеді.
Алайда, Этрурия өнері эллин мәдениетінің ықпалымен біржола жоғалып кеткен
жоқ. Оның дәстүрлері құл иеленуші Римнің көркемдік шығармашылығын
қалыптастыруда елеулі рөл атқарды.
1.2. Сәулет өнері және декоративтік жазбалар
Рим өз тарихының алғашқы ғасырларында еделгі Италияның басқа қалалары
арасында еш ерекшелігімен көзге түспеді. Археологтар қазбалары болашақ
қаланың орнындағы ең ежелгі елді мекендер б. э. бұрынғы сонау Х ғасырда
пайда болғанын көрсетті. Кейінірек Тибр өзенінің бойындағы шоқыларда б. э.
бұрынғы ҮІІІ ғасырда біртұтас қалалық қауымға айналған италиялық тайпалар –
латындар мен сабиндердің қоныс-жайлары пайда болды. Б. э. бұрынғы ҮІІІ-ҮІ
ғасырларда, ежелгі тарихшылардың мәлімдеуінше, Римді патшалар басқарған,
олардың ең соңғылары этрустардың Тарквиниийлер әулетінен шыққан. Этрустар
қуылған соң б. э. бұрынғы ҮІ ғасырдың аяғынан Рим республикасының кезеңі
басталды. Құл иеленушіліктің өрістеуіне орай дүние-мүлік теңсіздігі
күшейіп, еркін тұрғындардың негізгі екі тобының – бай, бекзада патрицийлер
мен толық құқығы жоқ плебейлер арасында арасында күрес үдей түсті. Б. э.
бұрынғы ІІІ ғасырда плебейлердің азамттық толық құқыққа қолы жетіп,
патрицийлер өз артықшылықтарынан айырылды. Бай плебейлер бірте-бірте
патрицийлер қатарына қосылып бүкіл билік бір уысқа жинақталған нобилитет
құрды. Римнің күшеюіне мықты да тәртіпті армиясы көмектесті. Б. э. бұрынғы
ІҮ-ІІІ ғасырларда Рим этрус қалаларын, бұдан соң бүкіл Апеннин түбегін
бағындырды [8,29 б].
Б. э. бұрынғы ІІІ-ІІ ғасырлардағы қан төгіс соғыстарда римдіктер
өздерінің басты бәсекелесі – Карфагенді күйретіп, осының ізінше Грекия мен
Шығыс Жерорта теңізі өңірінің мемлекеттерін жаулап алды. Римдіктер белгілі
дүниенің бәрін дерлік өзіне бағындырып алды, - деп жазды б. э. бұрынғы ІІ
ғасырда аса көрнекті грек тарихшысы Полибий, сөйтіп, өз құдіретін ата-
бабаларының үш ұйықтаса түсіне кірмеген, ал кейінгі ұрпақтары басып оза
алмайтын шырқау биікке көтерді. Б. э. бұрынғы І ғасырда Рим ежелгі
дүниенің аса ірі құл иеленуші державасын құрды. Соғыс кезінде қолға түскен
тұтқындар есебінен үздіксіз ағылып келген құлдар жер иеленудің өрістеуі
ұсақ, орта жер иелерінің күйреуіне әкеп соқтырды. Құлдарды жан түршігерлік
езу б. э. бұрынғы ІІ ғасырдың аяғы мен І ғасырда орасан зор көтерілістер
туғызды. Толық құқылы римдіктер мен жер және саяси құқық үшін күрескен
италиялық шаруалар арасында, Римді билеген сенатор шонжарлар мен байыған
құл иеленушілердің жаңа топтары арасында, Рим мен оған бағындырылған
провинциялар арасында әлеуметтік қайшылықтар өрши түсті. Құл иеленуші тап
ішіндегі үстемдік жолындағы күрес б. э. бұрынғы І ғасырда Республиканың
құлауымен, Империяның орнауымен аяқталған ұзаққа созылған азаматтық соғысқа
ұласты.
Рим мәдениеті этрустар мен гректердің пәрменді ықпалымен дамыды. Ерте
дәуірде, әсіресе, этрустар едәуір әсер етті. Римдіктер этрустардан
азаматтарды сословиеге бөлуді және мемлекеттік қызметті, діни ұғымдар мен
әдет-ғұрыптарды, құрылыс тәсілі мен театр ойын-сауықтарын, әскерді
ұйымдастыру мен гладиаторлық шайқастарды алды. Рим республикасының бүкіл
тарихында дерлік б э. бұрынғы ІІ ғасырға дейін этрустардың мәдени тұрғыдан
басымдығы сақталып келеді.
Грекияның жаулап алынуы римдіктерге грек өркениетінің асыл
қазынасымен жақсы танысуына көмектесті. Рим ақыны Гораций былай деген:
Тұтқындалған Грекия сұсты Лацийг өнер әкеліп, жабайы жеңімпаздарды баурап
алды.... Бұл сөздерде ақындық асыра сілтеудің басымдығы күмән келтірмесе
де, гректердің көркемдік кемеңгерлігі алдында рмдіктердің бас игендігін
Гораций бейнелі түрде баса көрсетіп отыр. Ежелгі Элладаның әдебиеті мен
мифологиясы, театры, поэзиясы мен философиясы Рим мәдениетіне пәрменді
ықпал жасап, тіпті б. э. бұрынғы ІІ ғасырда грек тілі жоғары қауымның
тіліне айналды. Римге Грекияның көрнекті философтары, тарихшылары мен
шешендері келіп тұрды [8,30 б].
Б. э. бұрынғы ІІІ-І ғасырларда құл иеленушілік қатынастардың гүлденуі
мен тәуелді елдерден тасқындай түскен байлық римдіктердің өмірін өзгертті.
Рим тарихының бастапқы ғасырлардағы қатал да қытымыр салтының мезгілі өтті.
Бай виллалар пайда болып, сән-салтанат жиһаздары – көрікті күміс ыдыстар,
алтын зерден тоқылған кілемдер, асыл бұйымдар тұрмысқа енді. Б. э. бұрынғы
ІІІ ғасырдың аяғынан бастап Римнің әскер басылары жаулап алынған грек
қалаларынан өнер шығармаларын кемемен тасып әкетіп жатты. Бұл римдіктердің
көркемдік талғамын дамытуға жол ашты. Римнің қоғамдық ғимараттары, храмдары
мен алаңдары тамаша мүсіндерге толды. Олардың арасында Фидий, Мирон,
Поликлет, Скопас, Пракситель, Лисипп сынды ұлы шеберлердің туындылары да
болды. Рим ақсүйектері Ежелгі Эллада кескіндемелері мен мүсіндерінің үздік
үлгілеріне қыруар қаржы жұмсады. Өнерді білу әрі ол туралы сыншылдықпен ой
толғай алу – білімділік пен өте мәдениеттілік белгісі есептелді. Жеке
коллекциялардың өсуі грек мүсіндеріне зор сұраныс туғызып, б. э. бұрынғы І
ғасырдан бастап Римге қоныстанған грек мүсіншілері эллин мүсіндерінің ең
әйгілі ескерткіштерінің мәрмәр көшірмелерін көптеп дайындай бастады.
Олардың көпшілігі біздің заманымызға дейін сақталған. Біз жоғалып кеткен
грек түп нұсқасы туралы көбіне-көп осы көшірмелерге қарап түсінік аламыз.
Шеберлер Рим бекзадаларының тапсырмаларын орындай отырып, өнерді тек
сырттай түйсініп, жайбірақат ләззат алатын нәрсе деп ұғатын жеке адамдардың
эстетикалық талаптарын қанағаттандыруға тырысты.
Суретшінің қоғамдық жағдайы күрт өзгерді. Егер Грекияда құл
иеленушілік демократияның гүлденген кезеңінде ол өзін мемлекет-қаланың
полис мүддесін көздейтін және өз өнерінде қоғамдық биік мұраттарды
бейнелейтін саналы кісісі, еркін азаматы есептесе, енді Римде ол саяси
оқиғаларын шалғай, римдік азаматтық құқығы жоқ, көбінесе еркіндік алған
бұрынғы құл немесе ата тегі грек құл санатындағы адам еді. Рим әдебиеті
римдік суретшілер мен мүсіншілердің есімдерін сақтамауы кездейсоқ жай емес.
Көркем шығармашылыққа тұтынушылық тұрғыдан қарау мүсіншіні істі
бұлжытпай орындайтын кәсіпшіге немесе тапсырма берушілер талғамына
жарамсақтана бас шұлғитын ынталы көшірмешіге айналдырды. Ол өнерпаздық
ісмерлік пен кәсіби шеберлікті мінсіз игергенімен, шынайы талант пен
шабыттан жұрдай еді. Антик құл иеленушілік қоғамының дәстүрінше өнер
шеберлерін еркін азаматқа лайықсыз дене еңбегімен шұғылданушылар деп жек
көретін қатынас әсіресе, Рим дәуірінде ерекше орныға түсті. Бұл құбылысты
грек сықақшысы Лукиан дәл бейнелейді, ол шығармаларының бірінде: Тіпті,
сен Фидий мен Поликлет болып, көптеген таңғажайып туындылар жасасаң, сенің
шығармашылығыңды жұрт жабыла мақтай бастайды, бірақ осы шығармаларды
көргендердің бірде-бірі, басында ақылы бар жанның ешқайсысы да сен сияқты
болғысы келмейді. Өйткені сені жұрттың бәрі қалай ойласа, шынында да, солай
болып шығатын, тек жұмыс істей білетін және қол еңбегімен күн көретін
кәсіпқой деп есептейді ғой, - деп жазаған [6,72 б].
Римдіктердің шығармашылық даналығы сәулет өнері ескерткіштерінде
мейлінше айқын көрінді. Рим сәулетшілерінің ғимараттары, ең алдымен,
практикалық мақсатқа қызмет етті. Таңғажайып жолдар салынды. Оның ең
ежелгісі және ең атақтысы – Аппий жолы – Римді оңтүстік Италия қалаларымен
жалғастырды. Мұның құрылысын б. э. бұрынғы 312 жылы Аппий Клавдий бастаған.
Римге таяу жерде жолға алып төлкелер, ал қалған жағына жанар тау тасқынынан
шыққан қалқа тас төселген, жолдың ені 4,3 метрден 6 метрге дейін. Рим
ақындарының бірі оны қиянға тартқан жол патшасы деп атаған. Осы жолмен
Жерорта теңізінің өңірінің халықтары мен мемлекеттерін жаулап алуға
аттанған Рим легиондары өткен, осы жолдың бойында б. э. бұрынғы 71 жылы
Спартак көтерілісіне қатысқан құлдар ашамайға таңылып, асып өлтірілген.
Римдіктер ғасырлар бойы осындай тас төселген жолдар торабымен тек Италияны
ғана емес, көптеген провинцияларды да жалғастырды.
Аппий жолының екі қапталына Рим ақсүйектерінің отбасылық мазарлары
орналасқан. Солардың арасында б. э. бұрынғы І ғасырда салынған Цецилия
Метелланың монументтік мазары ерекше тұлғаланып тұр. Сәулеті жағынан ол ар
жағы 23 м шамасында шаршы іргетастың үстінде тұрған алып цилиндр. Бейіт
пішіні этрустар қорғанын еске түсіреді: ертеде ол конус түрінде біткен,
бірақ орта ғасыр дәуірінде оны қорған мұнарасына айналдырып қайта салған.
Бейіт конструкциясы Рим сәулет өнеріне өте-мөте тән, бұл – шебер қаланып,
серек таспен жалтыратылған бетон шомбал.
Б. э. бұрынғы ІІІ-ІІ ғасырлар аралығында Рим құрылысшылары римдік
сәулеттің аса көрнекті жетістігі – берік те су өткізбейтін бетонды тұңғыш
рет пайдаланды. Бұл материал сәулетшілерге ірі ғимараттар мен күмбезді
шатырлар салуға мол мүмкіндік ашып берді. Б. э. І ғасыры қарсаңында бетон
құрылысқа берік енді. Мұндай тәсілді қолданғанда алдымен кірпіш қорабының
қалыбы жасалып, оған қиыршық тас пен ертінді лай қоспасы кезек
қабаттастырыла нығыздай толытырылатын. Қабаттар көлденең жүргізіліп, бетон
мейлінше тегіс, мызғымастай берік қатуы үшін белгілі бір ара қашықтықты
сақтай отырып, бүкіл қабырғаның ұзын бойына бір қатар кірпіш қаланатын.
Бетон қатқан кезде шегенделген кірпіш қалыбымен қоса біртұтас құймаға
айналады да, барған сайын ширап, беки береді. Ғимараттың төбесін күмбездеп
келтіру үшін әуелі ертіндімен ұстастырылған кірпіш арка жасалатын. Қат-
қабат бетон құйылған осы аркалар сүйеніш, тірек қызметін атқаратын. Мұндай
конструкция, қарапайымдылығы мен тиімділігін былай қойғанда, бұл ғимараттар
беріктігін де орасан зор аттырып, құрылысқа маманданбаған құл еңбегін кең
пайдалануға мүмкіндік беретін. Ғимараттар сытры тас блокпен, мәрмәр
тақталармен көмкерілетіндіктен, бүкіл құрылыс түгел тастан қаланғандай
болып көрінетін [19, 225 б].
Римдіктер храмдар салуда гректер мен этрус сәулет өнерінің бай
тәжірибесін пайдаланды. Тибр өзенінің жағасындағы тағдыр тәңіриясы Фортуна
Вирилиске арналған храм сақталған. Ол б. э. бұрынғы І ғасырда Бұқа форумы
деп аталған, ертеде мал сатылатын алаңға салынған. Қарапайым да тап-
тұйнақтай пропорциясымен көзге түсетін ғимарат биік тұғыр табанда –
подиумда тұр, кең басқышы мен алты колонналы портигі оның қасбетіне өзгеше
бір айбынды көрік береді. Ғимараттың көк тірегін кіндігі аумақты, кең
портигі мен оған өтетін басқыш арқылы айқындай көрсетілген. Мұндай тәсіл
этрус храмдарына тән. Ғимарат қабырғалары шаршы төлкеден қаланып, ал
колонналары қатты серек тастан (травертиннен) қашалған. Подиум беті де
сонымен көмкерілген. Материалдың ала-құлалығымен байқатпау үшін ғимарат
қабырғасы жұқалап сыланған.
Римдіктер ғимаратты әшекейлеуде гректік ордер жүйесін кеңінен
пайдаланған. Фортуна храмында сымбатты иониялық колонналар портик
арқалылығын көтеріп тұр, ал жартылай колоннолар ғимарат қабырғасын бірнеше
бөлікке бөлген. Колонналардың байсалды ырғағы сәулеттік бейне тұтастығын
аңғартады.
Фортуна храмының қасында жұрт ұзақ уақыт бойы ошақ басының тәңіриясы
Вестаға бағышталған деп есептеген дөңгелек храм бар. Қазір ғалымдар мұны
жеңімпаз Геркулестің храмы деп жорамалдап жүр. Ол Парос аралынан әкелінген
гректің ең асыл мәрмәрінен салынған. Композициясы ғажайып
қарапайымдылығымен, кемелдігімен көзге түседі. Корнифтік капительдерге
тірелген метрлік колонналар шағын ғимаратқа сұлулық пен сәнділік беріп тұр.
Храмның алғашқы арқалығы жоғалған, қазір ол тікелей колонналар
капительдерінде жатқан конус тәрізді шатырмен жабылған. Осы храмда
пайдаланылған коринфтік ордер содан бері римдік сәулет өнерінің жиі
қолданылатын тәсіліне айналды.
Ежелгі Римнің іс бабындағы және қоғамдық тіршілік орталығы форум,
Капитолий шоқылары мен Палатин аралығындағы ойпаңда орналасқан алаң
болатын. Онда халық жиындары өтіп, мемлекетті басқарудың, соғыс пен
бейбітшіліктің аса маңызды мәселелері шешілетін: ғасырлар бойы қаланың қызу
саяси өмірі осы жерде қайнап жатты. Форумда мемлекеттік архив ғимараты,
храмдар, шешендер сөз сөйлейтін мінбелер, сауда келісімі жасалып, соттар
мәжіліс құратын екі базилика болды, даңқты римдіктердің қыруар мүсіндері,
ал одан әрі Рим императорларының салтанатты ескерткіштері де сонда тұрған
[23,168-169 б].
Италияның аса маңызды жолдары осы форумнан басталып, қаланың негізгі
көшелері соған тоғысып жататын. Республикалық Римнің орталық алаңының
пішіні бір қалыпты емес-ті, өйткені ол әр кезеңде салынған. Б. э. бұрынғы І
ғасырда ұзындығы 160 м., ені 50-80 м жерді алып жататын. Оның айналасындағы
қоғамдық ғимараттар мен портиктер келбеті талай рет өзгерді. ХІХ ғасырдың
аяғы мен ХХ ғасырдағы қазба жұмыстарының нәтижесінде форумды қоршаған
ғимараттардың ескі жұрты табылды. Олардың арасында мемлекеттік қазына
сақталған Сатурн храмының сегіз гранит колоннасы, б. э. бұрынғы І ғасырда
Цезарь салдырған Юлий базиликасының жұрнағы, тәңірия Вестаның дөңгелек
храмы мен Юпитердің балалары – Костор мен Поллукс храмының үш мәрмәр
колоннасы бар.
Республика дәуірінде Рим сәулет өнерінің гүлденуі мен грек сәулет
өнері жетістіктерін шығармашылықпен пайдалану сәулет өнері теориясын
дамытуға ықпал жасады. Б. э. бұрынғы І ғасырда инженер әрі сәулетші
Витрувий Сәулет өнері туралы он кітап дейтін трактат жазған, бұл кітап
сол замандағы құрылыс тәжірибесінің шынайы энциклопедиясы еді. Витрувий кез
келген заманның сәулет ғимаратына қолданылатын негізгі талаптардың:
ғимаратта пайдалылық, беріктік пен сұлулық ұштасуға тиіс дейтін қағидасын
тұжырымдады. Ежелгі Рим сәулетшілерінен климат, топырақтану, минералогия,
акустика, гигиена, қолданбалы астрономия, математика, тарих, философия,
сондай-ақ сәулет эстетикасы саласынан жан-жақты терең білім талап етілді.
Ветрувийдің ебегі Рим заманында кең тарап, итальян Өрлеу дәуірінде шынайы
даңққа бөленді. Еуропаның барлық елдерінде сәулет өнерінің теориясы бойынша
зерттеулер жазуға үлгі болды. Рим республикасы дәуірінде сәулет өнерімен
қатар антик өнерінде ерекше орын алған реалистік мүсіндік портрет те
дамыды. Оның өзіне тән өзгешелігі грек шеберлерінің портреттерімен
салыстырғанда айрықша көзге түседі. Ұлы жазушыларды, сардарларды, саяси
қайраткерлерді бейнелей отырып, классика дәуіріндегі грек мүсіншілері
мемлекет-қаланың барлық азаматтарына үлгі болатын асқан сұлу, жан-жақты
жетілген, кемел адамның бейнесін жасауға ат салысты. Б. э. бұрынғы ІІІ-І
ғасырлардағы грек шеберлерінің шығармаларында бейнелерді қорыту, типтендіру
сақталды, бірақ сонымен қатар, портреттердің эмоциялық айқындығын, әсерін
жетілдіре отырып, айрықша даралап көрсету пайда болды [23,169 б].
Осы тұста Италия топырағында, негізінен Этрурияда портреттік өнерде
адам келбетінің даралығын баса көрсетуге тырысқан жаңа бағыт орныға
бастады. Бұл өнердің дәстүрлері римдік портрет стилі қалыптасуында шешуші
рөл атқарды.
1.3. Мүсіндеме өнері
Ең ежелгі римдік портеттерді жасаған этрус шеберлері. Б. э. бұрынғы
ІІІ ғасырдың бірінші жартысында құйылған қола бюст – мүсін өнерінің шынайы
маржаны болып есептеледі. Мұнда ат жақты, ірі бас бітімі келісті, сымбатты,
өң-әлпеті ажарлы адам бейнеленген. Бет-жүзінің пропорциясы грек өнерінің
игі мұраттарына бейімделуді аңғартқанымен, римдік типтегі қыран тұмсық
профилімен сәл білінетін бейнелік белгілерінің ассиметриясы оған
қайталанбас өзгеше бір өң береді. Шашы мен сақалы тамаша қырналған.
Оймыштап қондырылған көзі жанарының өткірлігін байқататындай. Ішкі қуат,
қайрат пен қадала ойланған бір беткей қалпы бейнеге ізгілікті айбар беріп
тұр. Оның өн бойынан акылдылық, өмір тәжірибесі, мінез тұтастығы сезіледі.
Бет әлпетті жинақтап, қорытып бере білу мен саналы түрде әдейі
типтендіру тәсілі шеберінің шығармасын б. э. бұрынғы ІҮ-ІІІ ғасырлардағы
грекия шешендері, саяси қайраткерлерінің портреттік мүсіндерімен мейлінше
жақындастырады. Бұл бюст ұзақ уақыт бойы б. э. бұрынғы ҮІ ғасырдың аяғында
Римнің соңғы патшасы Тарквинийді қуып, республика құрған көтеріліс
инициаторларының бірі даңқты римдік Юний Бруттың бейнесі деп есептелді.
Римдіктердің санасында және аңыздарында ол бостандықты шексіз сүйген зор
ерліктің адамы, ер жүрек азаматтың үлгісі болды. Қола бюсттің аңызға
айналған римдік бейнесі ұқсасатығының таңданарлық түгі жоқ.
Республика өмір сүрген алғашқы ғасырларда римдіктер Этрурияда кең
тараған ата-бабаларды құрметтеу дәстүрін қабылдап алды. Бай үйлердің
қабылдау бөлмелерінде ақсүйектер ата тегінің мақтанышы болған үй иесі ата-
бабаларының портреттік бейнелері тұратын. Ежелгі жазушылар көбінесе
балауыздан құйылатын осындай портреттерді қаза тапқан атақты римдік
табытының азалы шеруде алып жүргендігін баяндаған. Бұл портреттер бет
әлпетті дәл беру жағынан ерекше көзге түскенімен, олардың көбісі,
шындығында, діни-отбасылық мәнін сақтап, әлі өнер шығармалары санатына
қосылмайтын еді. Алайда, мұндай портреттердің жасалуы мүсіншілерге адам бет
әлпетінің барша қайталанбас дара белгілерін дәл бейнелеу дағдысын дамытуға
жол ашты. Бұл портрет бейнелердің көркемдік маңызын айтып жатудың қажеті
жоқ, римдіктедің өздері олардан гөрі сұлу грек мүсіндерін көбірек ұнатқан
[4,58 б].
Б. э. бұрынғы ІІІ-І ғасырлардағы Римнің рухани мәдениетін айқындайтын
белгі адамның дара мінезі мен сезімдеріне назар аудару болды. Осы тұста
өмірдің тура өзінен алынған таң қаларлық жанды да жасампаз бейнелердің
тұтас галериясын көрсететін Рим комедиясының өзгеше жанры қалыптасты.
Мемуарлық өмір-баяндық әдебиеттің, сондай-ақ, тарихи шығармалардың дүниеге
келуі римдіктер ұлттық сана сезімі өскендігінің куәсі еді. Азаматтың жеке
басы мен оның қоғамдық өмірдегі рөлі туралы түсініктің қалыптасуы заң
туралы ойдың дамуына ықпал жасады. Жалпы алғанда, римдіктердің дүние
танымына, өмір шындығына сергек, ақылға жеңдіріп, тиімділік тұрғысынан қару
тән. Бұл римдік діннің әдет-ғұрыпты дәлме-дәл орындауға ғана саятын
прозалық сипатынан да айқын көрінеді. Римдіктер құдайлары мен қаһармандар
өмірі туралы поэтикалық аңыздар шығарған жоқ, тіпті олар мұны өзінше мақтан
еткен де. Ақын Вергелий: ...бұл жерлерді танауынан от бүркіп бұқаларда
жыртқан жоқ, ысқырынған жеті басты айдаһардың азу тістері де зәр шашпады
мұнда, ер жігіттің қолында көк сүңгі де, көп найза ну-нөпір болып
жайқалмады... - деп жазды. Рим мәдениетінің өзінде адамды өнерде реалистік
шындықпен бейнелеудің де алғы шарттары қалыптаса бастады. Әдебиет пен
театрдағы адам даралығына назар аудару мүсіншілердің портрет өнеріндегі
ізденістермен сабақтас та үндес болды.
Римдіктердің эстетикалық талғамы б. э. бұрынғы 100 жыл шамасында
құйылған шешеннің қола мүсінінде келісті бейнесін тапқан. Этрус тілінде
қашалған жазу мүсіннің саяси қайраткер Авл Метелл құрметіне тұрғызылғанын
баяндайды. Шебер шешенді қарапайым да табиғи кейіпте бейнелеген. Ол жұрт
алдында сөз сөйлеп тұрғандай. Аяқтары бір-бірінен сәл алшақ, қолымен ишарат
етіп тынышталуға шақырады, жеңіл сулығын иығына ілі салған, аузы сәл ашылып
қалған. Көзі оймыштап қондырылған. Мүсінші шешеннің келбеті мен киіміндегі
әр белгіні тәптіштеп көрсеткен. Ол өзінің қадір-қасиетін сезетін байсалды,
іскер адамды бейнелеген. Шебер азаматтық жағдайы мен мәнді де мағыналы,
ешқандай асыра дәріптеуді қажет етпейтін ерікті римдікті мүсіндейтінін
түсіне білген.
Портреттің дамуына б. э. бұрынғы І ғасырда римдік шенеуніктерге өз
мүсіндерін қоғамдық орындарда қоюға берілген құқық едәуір ықпал жасады. Осы
тұста римдіктер бұрын өздеріне тосын материал мәрмәрді өңдеудің әдіс-
тәсілдерін гректерден алып, пайдаланды.
Б. э. бұрынғы І ғасырдағы портреттік мүсін бағыттарының бірі сыртқы
киіптің ұқсастығын мейлінше дәл беруге тырысып, ескі римдік дәстүрді
қолдады. Ватикан музейіндегі б. э. бұрынғы 80-70 жылдарға жататын римдік
портретінде мүсінші сұрқы бол дүниеден түңілген тақуаларшаларса қатал, егде
кісіні бейнелеген. Ол басын жамылғымен орай салған. Бәлкім, бұл бас
тәңірілерге құрбандық шалу сәтіндегі римдік азаматты кейіптейтін мүсіннің
бір бөлшегі болар. Шебер бастың ойқы-шойқы бітімін, әжім басып қыртыстанған
биік маңдайын, кеңсірікте жиырылған соқталарын, шүңірек көзін, шығыңқы бет
сүйегін, кәрілік қаусатқан жақ-ұртын, бәлкім, тісі жоқтықтан салпиған
аузын, жымқырулы, кезеріңкі ерні мен салмақты иегін айнытпай жеткізуге
ерекше назар аударған. Мүсінші бетті әдейі тәптіштей көрсетуге тырысып,
өмірде қандай болса, сондай күйде, әр нышанды мұқият айқындаған. Шебер
мәрмәр өңдеу тәсілдерін әлі де жете игермеген: беттегі әжімнің қасаңдау,
әрсіздеу, берілуі содан. Алайда, біз портреттен ескілік көзін – табанды,
бір беткей, қайсар кісіні, ел ұғымындағы қарапайым, қатал мінезді, қажырлы
тұлғаның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тарих-филология факультеті
Тарих кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Ежелгі Рим өнері
Орындаған:
Ғылыми жетекші:
Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі
200 ж.
Ақтөбе 200
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-6
1-тарау. Республикалық Рим өнерінің дамуы (б.з.д. І ғ. аяғына
дейін) ... ... 7-26
1.1. Этрустар өнері (б.з.д. ҮІІ-ІҮ
ғғ.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7-1 5
1.2. Сәулет өнері және декоративтік
жазбалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15-22
1.3. Мүсіндеме
өнері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .22-26
2. Империялық дәуірдегі Рим өнері (б.з.д. І ғ. аяғы-б.з. 476
ж.) ... ... ... ... ..27-40
2.1. Сәулет
өнері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 27-40
2.2. Мүсіндеме
өнері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .40-48
2.3. Фаюмдік
портреттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...48-54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .55-56
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .58-71
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің тәуелсіздігін жариялағанына 15 жылдан
астам уақыт өтті. Содан бері елдігімізді нығайту бағытында көптеген шаралар
жүзеге асырылды. Қазіргі әлемдік даму үдерісінде мемлекеттің жарқын
болашағын білімді әрі салауатты ұрпақ қамтамасыз ететіндігі сөзсіз. Бүгінгі
күні жастардың білім алуына, олардың түрлі ғылым салаларын меңгеруге толық
жағдай жасалған. Қазақстан Республикасының әр азаматының білім алуы,
болашаққа бой сермеуі өз елінің ұлттық тарихын оқып-білуден басталуы тиіс.
Сонымен қатар, бізге шет елдердің тарихын, ол халықтардың түрлі саладағы
тәжірибесін біліп, меңгеріп, оларды өз даму жолымызда пайдалану маңызды.
Сондай тәжірибеге толы тарихтың бірі – Ежелгі Римнің тарихы. Ежелгі Рим
мемлекеті алғашқы адамзат өркениетінің орталықтарының бірі. Римнің әсіресе,
әлемдік мәдениет пен өнердің дамуына қосқан үлесі зор. Бүгінгі біздің
дипломдық жобамыз осы Ежелгі Римнің өнеріне, оның ерекшелігі мен маңызына
арналып отыр. Қазіргі ХХІ ғасырдың өнері мен мәдениетіне Ежелгі Римнің
өнері мен мәдени дәстүрлерінің бергені мол.
Эллиндік мемлекеттердің құлдырауымен б.з.д. І ғасырдың аяғынан бастап
антикалық әлемде римдік өнер жетекші маңызға ие болды. Грецияның мәдениеті
мен өнерінің ең озық жетістіктерін өз бойына сіңірген Рим өнері, оларды
батыста қазіргі Гибралтардан шығыста Үндістанға дейін, солтүстікте Британ
аралдарынан оңтүстікте Африка құрлығына дейін созылып жатқан Рим
державасының үлкен көркемдік тәжірибесінде жүзеге асырды. Антикалық
гуманизмге римдіктер барынша шынайы дүниетаным белгілерін сіңірді.
Гректердің өнеріндегі миф шығармашылығының асыра сілтелген поэтикасына
қарағанда Рим көркем мәдениетінің негізіне ойлаудың нақтылығы және
тарихилығы, қатаң проза тән.
Римдіктердің болған жағдайды шынайы қабылдап, оны ой-санасынан
өткізіп, жұмыс барысында оған таза сипат беруі римдік өнердің негізіне
жатты. Бұл ерекшелік кейінгі уақытта итальяндық Қайта өрлеудің шеберлерінің
таңданысын туғызды.
Ежелгі Рим өнерінің хронологиялық шеңбері – оның б.з.д. ҮІ ғасырдың
аяғынан қалыптасуынан бастап әлемдік империяның б.з. Ү ғасырында құлауына
дейінгі мыңжылдықтарды қамтиды. Ежелгі римдік өнердің бастауы республика
кезеңіне (б.з.д. Ү ғасырдың аяғы - І ғасырдың аяғы) жатады. Оның гүлденуі
әлемдік құлиеленуші державаның құрылу кезеңінде (б.з.д. І ғасырдың аяғы –
б.з. Ү ғасыры). Рим державасы этникалық және әлеуметтік құрамы жағынан
әркелкі, шаруашылықтық және қоғамдық ұйымдасуы бойынша күрделі империя
болды. Римнің көркемдік мәдениеті үлкен әр алуандылығымен және формасы
жағынан алалығымен ерекшеленді. Онда Рим бағындырған халықтардың өнеріне
тән белгілер көрініс тапты. Кейде ол халықтардың өнері мен мәдениеті даму
деңгейі жағынан Рим өнерінен де асып түсіп жатты. Рим өнері жергілікті
италийлік тайпалар мен халықтардың, алдымен ежелгі жоғарғы дейгейлі өзіндік
көркем мәдениеті болған этрускілердің күрделі өзіндік өнерлердің өзара
байланыстарының негізінде қалыптасты. Этрускілер римдіктерді қала салу
өнерімен (түрлі әдіс-тәсілдерімен, тұрғын үйлер, храмдар салуды),
қабырғалық монументальді бейнелеумен, мүсіндеме және бейнелеу портретпен
таныстырды. Әсіресе, римдік мәдениеттің қалыптасуына Оңтүстік Италия және
Сицилиядағы грек отаршылары қомақты үлес қосты. Олардың бай қалалары ғылыми
өмір және антикалықтың көркемдік орталығы болды. Римдіктер грек сәулет
өнерінің үлгілерін қайта өңдеп, оларға өзіндік сипат берді. Римдік өнердің
дамуына көп жағдайда эллиндік дәуірдің өнері да маңызды ықпал етті. Ол
дәуірдегі варварлық тайпалар – галдар, германдықтар, кельттердің өнері
сүбелі үлес қосты.
Тарихи дамудың ерекшелігі римдік өнердің гректік өнерден маңызды
айырмашылықтарын ажыратып берді. Ежелгі Римнің көркемдік мұрасында тереңдік
танымдық маңызы болған мүсіндемелік портрет өнері бірінші ретте тұрды. Онда
тұлға мәселесіне және оның тағдырына үлкен қызығушылық білдірілген.
Гүлдену кезеңінде римдік өнерде сәулет өнері жетекші рөл атқарды. Оның
ескерткіштері бүгіннің өзінде өздерінің көркемдігімен көз тартады.
Римдіктер әлемдік бедерлеу өнерінің жаңа дәуірінің негізін қалаған.
Бедерлеу өнері әсіресе, қоғамдық ғимараттар арқылы жүзеге асты. Әлемдік
деңгейде Римдік сәулет өнері инженерлік өнері, құрылыстар үлгісінің
алуан түрлілігі, композициялық формаларының байлығы, құрылыс көлемі жағынан
теңдесі жоқ.
Рим қоғамының сұраныстары: амфитеатрлар, термалар, триумфальдық
аркалар, акведуктар, т.б. сияқты құрылыстардың көптеген үлгілерін туғызды.
Рим жерінде қамалдар, особняктар, виллалар, театрлар, храмдар, көпірлер,
құлпытастық ескерткіштер тәрізді сәулет өнерінің жаңа туындылары өмірге
келді.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Дипломдық жұмыс тақырыбының мәселесіне
қатысты әдебиеттер көп әрі жанры жағынан алуан түрлі. Мәселеге қатысты
зерттеулер негізінен кеңестік кезеңде көптеп жарық көрген. Қазіргі таңда
Ежелгі Рим өнерін зерттеу оның дәстүрлерін кейін пайдалану бағытында
жүргізілуде.
Кеңестік кезеңде жарық көрген зерттеулердің бірі Искусство Древнего
Рима (Москва, 1939) еңбегі. Одан басқа негізгі шығармалардың қатарында
История искусств зарубежных стран (Москва, 1962) жинағын атауға болады.
Бұл еңбектерде Ежелгі Рим өнерінің қалыптасуы, ерекшеліктері сөз болумен
қатар, негізінен, республикалық және империя дәуіріндегі Римнің сәулет
өнері, мүсіндеме өнері, декоративтік жазбалар, портрет салу өнерінің тарихы
көрініс тапқан. Сондай-ақ, әр билеушінің тұсындағы салынған үлкен
құрылыстарға сипаттама берілген.
Тарихнамалық әдебиеттердің қатарында соңғы жылдары жарық көрген
История Древнего Рима атты оқулықты (Москва, 2005) да атап өтуге болады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты
Ежелгі Рим өнерінің тарихын жан-жақты қарастырып, олардың маңызын көрсету.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін төмендегідей міндеттер қойылды.
- Ежелгі Рим өнерінің қалыптасуына ықпал еткен дәстүрлерді анықтау;
- Ежелгі Рим өнерінің ерекшелігін сипаттау;
- Ежелгі Рим сәулет өнерінің тарихын жазу;
- Ежелгі Рим мүсіндеме өнерінің тарихын жазу;
- Ежелгі Рим декоративтік жазба өнерінің тарихын жазу;
Жұмыстың әдістемелік негізі ретінде тарих ғылымының объективтілік,
тарихилық, жүйелілік тәрізді негізгі принциптері басышылыққа алынды.
Сонымен бірге, зерттеу жұмысын жазу барысында салыстырмалы-тарихи талдау,
сыни талдау, логикалық зерттеу әдістері кеңінен пайдаланылды.
Еңбектің ғылыми жаңалығы. Аталмыш тақырып университет деңгейінде
бірінші рет қарастырылып, Ежелгі Рим өнерінің ерекшелігін жан-жақты талдап,
маңызын көрсетуге талпыныс жасалды.
Жұмыстың хронологиялық ауқымы. Дипломдық жұмыстың хронологиялық
ауқымы б.з.д. ҮІ ғасырдың аяғы мен б.з. Ү ғасыры аралығын қамтиды.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, тараушаларға бөлінген
екі үлкен тараудан, қорытындыдан, сілтемелерден, қосымшалардан және әдебиет
тізімінен тұрады.
1-тарау. Республикалық Рим өнерінің дамуы (б.з.д. І ғ. аяғына дейін)
1.1. Этрустар өнері (б.з.д. ҮІІ-ІҮ ғғ.)
Б. э. бұрынғы ҮІІІ ғасырдан б. э. Ү ғасырына дейінгі он екі ғасырдан
астам кезеңді қамтитын тарихы бар Ежелгі Рим адамзатқа орасан бай мәдени,
көркем мұра қалдырды. Дүниежүзілік мәдениеттің асыл қазынасына Вергилийдің,
Горацийдің, Овидийдің поэзиялық туындылары, Ливий мен Тациттің тарихи
еңбектері, Лукрецийдің материалистік философиясы, Цицеронның шешендік
өнері, Марциал мен Ювеналдың уытты сатиралары енді. Римдік құқық жүйесі заң
туралы ойдың дамуында көрнекті рөл атқарды. Ежелгі Рим шеберлері өзінен
бұрынғы ерте дүние өркениеттерін көріп-білмеген алып сәулет ансамбльдері
мен инженерлік ғимараттардың жаңа типін, реалистік мүсіндік портрет пен
ғажайып фрескаларды, мозаикалар мен көркемдік кәсіп шығармаларын тудырды.
Антик дүниесі өнерінің дамуы Рим өнерімен аяқталды. Ол ертедегі грек және
ертедегі итальян өнерлерінің үздік жетістіктерін мұра етіп қабылдап,
шығармашылықпен қайта өңдеді. Рим шеберлері өздерінің бұрынғылардың
дәстүрлерінен шабыт алғанымен, өздерінің өзгеше стилі мен шығармашылық
даралығын әрдайым сақтай білді. Рим мәдениеті, оның өнері сияқты, ең
алдымен Ежелгі Италия халықтары жасаған өркениет топырағында өсіп-өнді,
олардың арасында саяси да мәдени тұрғыдан анағұрлым дамығаны этрустар
болды.
Этрустар тегінің тарихы мен олардың тілінің құпиясы осы кезге дейін
толық ашылған жоқ. Қазіргі заманның көптеген ғалымдары ежелгі тарихшылар
мәліметтері мен Этрурия мәдениетін зерттеу материалдарына сүйене отырып,
этрустар Италияға Кіші Азиядан б. э. бұрынғы ІХ-ҮІІІ ғасырларда келген,
әйтсе де олардың өзгеше мәдениеті жергілікті итальян топырағында өсіп-өніп,
шынайы гүлдену шегіне жеткен деп есептейді [2,53б].
Этрустар тәжірибелі егіншілер ретінде даңққа бөленді. Олар
батпақтарды құрғатып, құнарлы жерге айналдырды, жасанды суландыру жүйесін
кеңінен пайдаланды. Ер жүрек те тәжірибелі теңізшілер Мысыр, Финикиямен,
Карфаген және Ұлы Грекия қалаларымен, Испания, Сицилиямен қызу сауда
жүргізді. Грек аңыздарында этрустардан шыққан айбынды теңіз қарақшылары
айтылады, тіпті теңіз соғысында кемені іліп әкететін қармақты солар ойлап
тапқан деген пікірлер де бар. Б. э. бұрынғы ҮІІІ-ҮІ ғасырларда Этрурия
ықпалы Жерорта теңізі өңірінің бүкіл батыс жартысына кең тарады. Сауда
жолдарында этрустардың ең әйгілі қалалары – Цере, Тарквинии, Вейи,
Вольсинии, Клузий гүлденді. Олар мұнаралы қуатты қорғандармен қоршалды.
Этрустар салған жолдар, көпірлер мен қазған каналдар құрылыс техникасының
жоғары дамығандығын көрсетті. Олар туралы Рим тарихшылары таңырқай пікір
айтты. Этрурия мемлекет-қалаларының басында патшалар мен құл иеленуші
бекзадалар тұрды, олардың арасынан ықпалды абыздар бөлініп шықты.
Ақсүйектер көбінесе жалдамалы отрядтарды пайдаланып, олжа табу мен
тұрғындарды құлға айналдыру мақсатында көрші аймақтарға жиі-жиі шабуыл
жасап тұрды. Б. э. бұрынғы ҮІ ғасырда Этрурияның ірі он екі қаласын
біріктірген одақ қалыптасты. Бұл федерацияның діни орталығы құдай
Вольтуманың Вольсинии қаласы маңына орналасқан храмында жыл сайын дәстүрлі
мерекелер өтіп, этрус қалаларының басшылары жоғары абызын сайлайтын.
Б. э. бұрынғы ҮІ ғасырдан бастап этрустар өркениетіне Италияның
оңтүстігіндегі грек отарлары арқылы эллин мәдениеті барған сайын пәрменді
ықпал жасай берді. Этрустар грек алфавитін, Ежелгі Элладаның театр өнері
мен мифологиялық ұғымдарын қабылдады. Грек үлгісі бойынша алтын теңгелер
құйыла бастады. Этрурия ақсүйектері қара пішінді, қызыл пішінді
құмыралармен әуестенді. Сондықтан да этрус бейіттерінен грек керамикасының
көптеген тамаша шығармаларының табылуы тегін емес еді. Гректер сияқты
этрустар он екі құдайға табынды, әйтсе де олардың діни көзқарастарында өлім
мен о дүниелік құдайлар, сондай-ақ, найзағай арқылы, құстардың ұшқаны мен
құрбандыққа шалынған малдардың ішек-қарыны, сүйектері арқылы бал ашу
айрықша рөл атқарды. Этрустар пантеонындағы бас орынды бас құдайлар
тариадасы – Юпитер, Юнона мен Минерва алды, көптеген қалаларда жұрт олардың
этрустық атын атап, құрмет ететін. Солардың құрметіне үш целлалы храмдар
салынған. Этрус абыздары жасаған әлем туралы ілім грек аңыздарына, әсіресе,
дүниенің жаралуы жайындағы вавилондықтар хикаяларына ұқсас еді. Адам
өлгеннен соңғы діни рәсімнің етек алуы да этрустарды ежелгі Шығыс халықтары
мәдениетімен жақындатты. Этрурия өнерінің өте ертедегі ескерткіштері – б.
э. бұрынғы ҮІІ ғасырдың аяғы мен ҮІ ғасырдың бас кезіндегі қақпағы
мүсінделіп, терракотадан жасалған жерлеу сауыттары осымен сабақтас. Оларда
мүрденің күлі сақталған. Қақпақтар, көбінесе, сарбаздар пішіндерімен немесе
адамның бас бейнесімен айшықталған. Бет әлпеті ұсқынсыз, дөрекілеу қашалған
еркектің жалпақ бас бейнесін Кьюзи қаласының маңынан табылған сауыттан
көруге болады. Шебер мәнсіз белгілерді елеусіз қалдыра отырып, адам жүзінің
негізгі даралық ерекшеліктерін: шығыңқы бет сүйектері, таңқы мұрынды, кең
шаралы көзді, жұмылған ерін мен салмақты шомбал бұғақты бейнелеген.
Көркемдік тәсіл дәлдігі өліктің сырт пішіні мен мүсінші жеткізген айбарлы
күшті одан сайын айқындай түседі. Этрустар пластикасында қақпағына
марқұмның мүсіндік бейнесі салынған аумақты терракоталық тас табыттар
(астодандар) кеңінен тарады. Б. э. бұрынғы ҮІ ғасырдың екінші жартысында
Цереде жасалған тас табытта шебер ерлі- зайыпты этрус ақсүйектерін
бейнелеген. Көпшілікке сүйеніп, олар той ложасында жайғасып жатыр. Еркектің
қолы әйел иығында. Жатқандардың салтанатты қалпы мен шартты қимыл
ишараттарында ерекше мән бар. Кеуделері аумақты берілгенімен, киім
астындағы тұлғаларының төменгі жартысы, тіпті жап-жалпақ жазық
болып көрінеді. Мүсінші жасаған бейнелер әсемдік, сәнділігімен, әр бөлшегі
мұқият айшықталғандығымен көз тартады. Өлгендердің сәл күлімсіреген бет
әлпеті жұмсақ пластикалық биязылықпен берілген. Олар жинақтап қорытылған
жалпылық сипатына қарамастан, кейбір даралық белгілерін де байқауға
болады. Ұзын шаштары иықтарына түсіп тұр, жұқалтай табандары да әдемі
сомдалған. Мүсінші қолданған көркемдік тәсіл оның архаика дәуіріндегі грек
шеберлері шығармаларымен таныстығын айқын көрсетеді. Этрустар храмының –
сәулет өнерінің гректердікінен айырмасы көп-ақ. Б. э. бұрынғы ҮІ-Ү
ғасырлардағы Ежелгі Эллада сәулетшілері құм қайрақ пен мәрмерден, көбінесе,
периптер типіндегі храмдар салды. Этрустар берік материалдарды көп
қолданған жоқ: тасты тек іргелік тиянаққа пайдаланып, үйдің қаңқасын
ағаштан жасады, ал қабырғаны қам кірпіштен қалады. Биік тұғыр табанда –
подиумда тұратын храмдарға сатылы басқышпен көтерілетін. Аумақты, кең
портик ғимараттың негізгі қасбетін барынша айқындап тұратын. Этрустар
өздерінің ғибадаттық ғимараттарын архаика кезеңінде бүкіл қадым заман
дүниесіне тараған бедерлі, сырлы өрнектермен, терракота мүсіндерімен
әшекейлейтін. Этрустарды күйдірген балшықтан мүсін жасауға б. э. бұрынғы
ҮІІ ғасырдың ортасында Коринфтен келген грек шеберлері үйреткен дейтін аңыз
бар. Б. э. бұрынғы ҮІ ғасырда терракоталық пластика бұрын – соңды болмаған
кемелдікке жетті. Вейи қаласының шеберлері бұл салада ерекше танылды.
Солардың бірі әйгілі Вулка Римге шақырылып, Капитолий Юпитері храмының (б.
э. бұрынғы ҮІ және Ү ғасырлар аралығы) терракота айшықтарын жасады [2,54-55
б].
Вулка Вейидегі Аполлон храмының сәндік мүсіндерін де сомдаған.
Ғимарат шатырындағы акротерийлер арасында Гераклдың Аполлонмен бұғыға бола
таласқанын бейнелейтін көп пішінді композиция болған. Сонда Герклдың
көкірегі, Герместің басы, бұғының кеудесі, Артемида мүсінінің бір бөлігі
мен этрус пластикасының аса көрнекті үлгісі болып есептелетін адам бойындай
Аполлон пішіні сақталған. Жарық пен өнер құдайы алға қарай ширақ та батыл
басып барады. Денесін жауып тұрған жұқа киімінің астынан Аполлонның
бұлтылдаған бұлшық етті атлеттік тұлғасы көрінеді. Келісті бет әлпеті,
жазық маңдайы мен қырлы мұрны, әдемі бұйра бұрымы, сәл созылыңқы қиықша
көзі, шат күлкісі мен киімінің ою - өрнекті әдіп, күлтелері Аполлонды
архаика дәуіріндегі грек мүсіндері бейнелерімен жақындатады. Алайда,
Вейиден табылған Аполлонды архаикалық куростармен салыстырғанда, алғашқысы
– қимыл – қозғалысымен көрінсе, екіншісі – тып – тыныш тұрғанын байқау қиын
емес. Эллин мүсіншілері пішіннің пропорциялық құрлымына, архитектоникасына
баса назар аударса, этрус шебері әсем де мағыналы кескін кейіпті ұсатп
қалуға талпынады.
Б. э. бұрынғы ҮІІ – ҮІ ғасырларда Эртурия шеберлері Жерорта теңізі
өңірінің барлық елдерінде танымал болған өзгеше керамика жасады. Көзе
шарығында жасалған хұмдар, құмыралар мен шаралар күйдірілеген кезде қарайып
шыға келетін. Мұндай тәсіл буккеронеро, яғни итальянша қара жер деп
аталады. Бұдан соң құмыра ыстық таспен тегістеліп, ойып басылған бедер
бейнелермен, кейде күнгірт жылтырайтын беті қырнап сызылған суреттермен,
кейде хайуандар мен құсатрдың соқталған мүсіндерімен айшықталатын.
Суретшілер ыдыстарды қоладан, күміс пен алтыннан жасалған қымбат бұйымдарға
ұқсас шығаруға тырысты.
Этрустар асыл металдарды өңдеу тәсілдерін жетік игеріп, сұлулығы
қайран қаларлық асқан нәзік зергерлік бұйымдарды жасауды үйреніп алды. Олар
бүршік салу тәсілін меңгеріп, жақұттан алқа жасады; құйттай сырғаларға ұсақ
алтыннан бүршік қондырып, алтын білезіктердің бетіне қылдай жіңішке алтын
талшықтармен шілтерлеп нәзік өрнек салатын этрус зергерлерінің шығармалары,
тіпті Афинының өзінде жоғары бағаланды. Асқан шеберліктің ғаламат үлгісі –
Пренестегі б. э. бұрынғы ҮІІ ғасырдың аяғында қабірден табылған әйелдің
өңіржиек алқасы. Шағын ғана қақ алтынның бетіне суретші сфинкстерді, қыз
басты құстар – гарпияларды, арыстандар мен жылқыны бейнелейтін жүз отыз
жеті алтын пішінді дәнекерлеп шебер жапсырған. Олардың әрқайсысы екі жақ
жартысы бір – бірімен жымдастырылып, қисапсыз мол бүршікпен әшекейленген.
Кезектесіп орын алмастырған аңдар мен құбыжықтар қатарлы қақ алтынның
бетінде толып тұр. Бейнелер байлығы мен сәулелі жолақ жарқылы жұтынған бір
сәндік әсерін тудырады.
Қола құйма тәсілі де мейлінше кемелденген. Этрус мүсіншілері,
әсіресе, аңдар мен фантастикалық хайуанаттар бейнесіне қызығатын. Б. э.
бұрынғы 480 жыл шамасында белгісіз шебер химераның мүсінін жасапты. Оны
жұрт арыстан басты, жылан құйрықты ешкі кейпіндегі мақұлық деп ұғатын.
Қолада құбыжықтың сиқы керемет нанымды мүсінделген. Алдыңғы аяғын созып,
белін қайқайтқан химера бірдеңеге айбат шегіп тұр. Ақситқан аузынан ақырған
дауыс шығатындай. Мақұлықтың арқасынан өсіп шыққан ешкі басындағы мүйізге
айдаһар аузын салған. Әр бөлшектің орындалу шеберлігінен өз өнерінің барша
құпиясын жетік меңгерген мүсінші қолы сезіледі. Ол әр түрлі хайуанның өзіне
тән белгілерін айқын сезініп, мейлінше шынайы жеткізе алған. Грек
мифологиясы туындыларының бірі аузынан от шашқан химера бейнесі этрустар
ұғымында жер асты дүниесінің үрейлі алапатынан кейіптейтін болған. Этрурия
өнері ескерткіштеріне Рим тарихындағы әйгілі Капитолий қаншық қасқырының
мүсіні жатады. Мифтер б. э. бұрынғы 754 жылы римнің негізін қалады мыс деп
есептелетін егіз екі жігітті сәби кезінде қаншық қасқыр емізген дегенді
баяндайды. Осы оқиғаны есте қалдыру мақсатында Римдегі жеті шоқының бірі
Капитолийде б. э. бұрынғы ҮІ ғасырдың аяғында немесе Ү ғасырдың басында
мүсін орнатылған. Мүсінші бауыры тартылып, қабырғасы ырсиып
тұрғанжыртқыштың денесін керемет байқағыштықпен бейнелеген. Қаншық
қасқырдың аузы ақсиып, құлағы тікірейіп, алдыңғы аяғы шиыршық ата сіресіп
қалыпты. Аң тұрқының нанымды сипатталуы жекелеген мүшелердің шартты-сәндік
шеберлігімен де келісті үйлескен: қасқыр жалы, қыр арқасындағы түк бұйралар
кесте өрнегін еске түсіреді. Ал қасқыр бауырындағы балалардың бейнесі
сақталмаған. Хайуанаттарды бейнелеудегі кемел шеберлік Этрурия мүсіншілерін
антик өнерінің таңдаулы анималистеріне айналдырды [1,183 б].
Ежелгі мысырлықтар сияқты, этрустар да мазарлар қабырғаларын
өрнектермен әшекейледі. Мазарларды бірде жартастарға үңгіп салса, бірде
тастан қалап, үстіне топырақ үйіп, обаға айналдырған. Олардың ішкі
бөлмелері, көбінесе, этрус ақсүйектерінің бөлмелеріне ұқсас шығатын.
Мазарлар өрнегі этрустар өмірі, әдет-ғұрпы мен діні жайында айқын
түсінік береді. Қабырғаларда мифологиялық көріністер, өлген кісіге
бағышталған атлеттік жарыстар, қаралы садақалар суреттері бейнеленген. Б э.
бұрынғы ҮІ және Ү ғасырларда жасалған этрус шеберлерінің фрескалары – қадым
заман сәндік кескіндемесінің ғажайып шығармалары. Оларда Грекия өнерінің
ықпалы айқын көрінеді. Осынау қабырғалық өрнектердің ең таңдаулылары ертеде
талантты суретшілердің тұтас бір мектебі жұмыс істеген Тарквинии қаласының
іргесіндегі қабірлерде сақталған.
Фрескалар этрус ақсүйектері үйлерінің тіршілігін, малайлар мен
құлдардың күнделікті жұмысын көрсетеді: жартылай жалаңаш еркек балтамен ет
шауып, екіншісі ірімшік қайнатып жатыр, бір бозбала үлкен ыдыстан шарап
құйып алуға асығып барады, малайлар әзірленген тамақты той дастарқанына
тасып жүр.
Салтанат асханасында ложаларда әйелдер мен еркектер жайғасқан,
олардың алдында ішіп-жем үшін шөлмектер, шаралар қойылған аласа үстелдер
тұр. Шұбар ала киімдер, шамдал-шырағдандар, өрнекті жиһаздар мен әдемі
ыдыстар мерекелік ерекше әсер береді. Қолға үйретілген аңдар, ергежейлілер,
бишілер мен күйшілер ақсүйектер көңілін көтеріп жүр.
Мазарлардың бірінің қабырғасындағы той көрінісінде суретші малайлар
мен күйшілерді асқан шеберлікпен бейнеленген. Табиғи қалпындағыдай адамдар
пішіні қимыл-қозғалыста берілген. Сол жақта мығым денелі төртбақ балғын
жігіт иығына қоңыр сулығын жамылып, қолына шарап құятын үлкен шара ұстап
тұр. Ол мойнын бұрып, қатты жүргендіктен жеңіл киімі желбіреп кеткен
сыбызғышыны шақырады. Екінші күйші лира тартып отыр. Малайлар пішіні
қабырғаның бүкіл кеңістігін алып жатыр, қадамдары бір ырғақпен қайталанды.
Жүріп келе жатқандар тұлғасын ажыратып тұрған жіңішке сымбатты ағаштар
композиция сұлулығын баса көрсетеді. Малайлардың бір қырынан бейнеленген
бет әлпеті мен пішіндері бір биязы әсемдікпен келісті мүсінделген. Сұлбалы
суреттің көркемдігі б. э. бұрынғы Ү ғасырдағы қызыл пішінді грек
құмыраларындағы бейнелерді еске түсіреді [4,47 б].
Этрурия мәдениеті мен өнерінің гүлденуі б. э. бұрынғы ҮІІ ғасырдан Ү
ғасырдың басына дейінгі кезеңді қамтиды. Этрус қалаларының үдере құлдырауы
осы кезден басталған. Қыруар тайпалармен күрес, үздіксіз соғыстар мен
әлеуметтік қақтығыстар оларды саяси қуатынан айырды. Б. э. бұрынғы 474 жылы
оңтүстік итальян қалаларының біріккен флоты этрустарға және олардың
көптеген одақтастары Карфагенге соққы берді. Б. э. бұрынғы Ү ғасырдан
бастап Батыс Жерорта теңізі өңіріндегі аса күшті теңіз державасының рөлі
этрустарды сауда жолдарынан да ығыстырған Сиракузыға көшті. Б. э. бұрынғы Ү
ғасырдың аяғынан бастап жаңа қауіпті бәсекелес – құл иеленушілік Рим
этрустарды тықсыра берді де, б. э. бұрынғы ІҮ ғасырдың бірінші жартысы бойы
оңтүстік Этрурия соның қоластына өтті. Одан әрі қалған этрус қалалары да
осындай тауқымет тартты.
Саяси дербестіктен айырылған соң этрус өнерінің өзіне тән өзгешелігі мен
даралығы да едәуір жоғалды. Жетілген кемел шеберлік дәрежесін сақтай
отырып, этрурия суретшілері грек өнерінің пропорциялық жүйесі мен
эстетикалық мұраттарын мейлінше мол пайдаланды. Б. э. бұрынғы ІҮ ғасырдың
бірінші жартысында жасалған жас сарбаздың тамаша қола мүсіні бұған мысал
бола алды. Ол сол қолымен найзасына сүйеніп, оң қолымен құдайлар құрметіне
мінәжаттық зерен ұстап тұр, ал басында әсем дулығасы бар. Металл сауыт
пластинкаларының бірнен: Ахал Труцитис сыйлады деген арнаулы жазуды оқуға
болады. Сарбаздың табиғи, еркін қалпы, атлеттік тұлғасы мен сымбатты бет-
ажары грек атлеттерінің бейнесін еске түсіреді.
Грек мифтерінен алынған көріністер этрустар шығармашылығының сүйікті
тақырыптарына айналды. Олар қола айналар мен бай құл иеленушілер қабіріне
қойылатын жаназа ыдыстары – цисталарды әшекейледі. Б. э. бұрынғы ҮІ
ғасырдың аяғындағы қолөнер бұйымдарымен даңқы шыққан Пренесте қаласынан
тбылған қола ыдыстағы бейнелер мейлінше нәзік гравюралық суреттер. Суретші
троялық шаһзада Паристі сәнді кестеленген шығыс киімінде көрсеткен. Оның ту
сыртында – төрт ат жегілген күйме, алдында Паристің – сотына үш тәңірияны –
Гераны, Афина мен Афродитаны алып келген Гермес. Ыдысты сәндеуден нәзік
талғам аңғарылады. Оның тиянағы құрбақамен тіреп қойған арыстанның аяғына
ұқсайды. Ортаңғы көріністі грек суретшілерінде кеңінен тараған мәнерленген
құрма жапырақтар мен лотос гүлдері орап тұр [18,36 б].
Этрустарға тән реалистік қуат пе ерекше циста қақпағындағы өлген дос
қызының мүрдесін көтеріп келе жатқан екі амозонка бейнсінен айқын көрінеді.
Алайда, Этрурия өнері эллин мәдениетінің ықпалымен біржола жоғалып кеткен
жоқ. Оның дәстүрлері құл иеленуші Римнің көркемдік шығармашылығын
қалыптастыруда елеулі рөл атқарды.
1.2. Сәулет өнері және декоративтік жазбалар
Рим өз тарихының алғашқы ғасырларында еделгі Италияның басқа қалалары
арасында еш ерекшелігімен көзге түспеді. Археологтар қазбалары болашақ
қаланың орнындағы ең ежелгі елді мекендер б. э. бұрынғы сонау Х ғасырда
пайда болғанын көрсетті. Кейінірек Тибр өзенінің бойындағы шоқыларда б. э.
бұрынғы ҮІІІ ғасырда біртұтас қалалық қауымға айналған италиялық тайпалар –
латындар мен сабиндердің қоныс-жайлары пайда болды. Б. э. бұрынғы ҮІІІ-ҮІ
ғасырларда, ежелгі тарихшылардың мәлімдеуінше, Римді патшалар басқарған,
олардың ең соңғылары этрустардың Тарквиниийлер әулетінен шыққан. Этрустар
қуылған соң б. э. бұрынғы ҮІ ғасырдың аяғынан Рим республикасының кезеңі
басталды. Құл иеленушіліктің өрістеуіне орай дүние-мүлік теңсіздігі
күшейіп, еркін тұрғындардың негізгі екі тобының – бай, бекзада патрицийлер
мен толық құқығы жоқ плебейлер арасында арасында күрес үдей түсті. Б. э.
бұрынғы ІІІ ғасырда плебейлердің азамттық толық құқыққа қолы жетіп,
патрицийлер өз артықшылықтарынан айырылды. Бай плебейлер бірте-бірте
патрицийлер қатарына қосылып бүкіл билік бір уысқа жинақталған нобилитет
құрды. Римнің күшеюіне мықты да тәртіпті армиясы көмектесті. Б. э. бұрынғы
ІҮ-ІІІ ғасырларда Рим этрус қалаларын, бұдан соң бүкіл Апеннин түбегін
бағындырды [8,29 б].
Б. э. бұрынғы ІІІ-ІІ ғасырлардағы қан төгіс соғыстарда римдіктер
өздерінің басты бәсекелесі – Карфагенді күйретіп, осының ізінше Грекия мен
Шығыс Жерорта теңізі өңірінің мемлекеттерін жаулап алды. Римдіктер белгілі
дүниенің бәрін дерлік өзіне бағындырып алды, - деп жазды б. э. бұрынғы ІІ
ғасырда аса көрнекті грек тарихшысы Полибий, сөйтіп, өз құдіретін ата-
бабаларының үш ұйықтаса түсіне кірмеген, ал кейінгі ұрпақтары басып оза
алмайтын шырқау биікке көтерді. Б. э. бұрынғы І ғасырда Рим ежелгі
дүниенің аса ірі құл иеленуші державасын құрды. Соғыс кезінде қолға түскен
тұтқындар есебінен үздіксіз ағылып келген құлдар жер иеленудің өрістеуі
ұсақ, орта жер иелерінің күйреуіне әкеп соқтырды. Құлдарды жан түршігерлік
езу б. э. бұрынғы ІІ ғасырдың аяғы мен І ғасырда орасан зор көтерілістер
туғызды. Толық құқылы римдіктер мен жер және саяси құқық үшін күрескен
италиялық шаруалар арасында, Римді билеген сенатор шонжарлар мен байыған
құл иеленушілердің жаңа топтары арасында, Рим мен оған бағындырылған
провинциялар арасында әлеуметтік қайшылықтар өрши түсті. Құл иеленуші тап
ішіндегі үстемдік жолындағы күрес б. э. бұрынғы І ғасырда Республиканың
құлауымен, Империяның орнауымен аяқталған ұзаққа созылған азаматтық соғысқа
ұласты.
Рим мәдениеті этрустар мен гректердің пәрменді ықпалымен дамыды. Ерте
дәуірде, әсіресе, этрустар едәуір әсер етті. Римдіктер этрустардан
азаматтарды сословиеге бөлуді және мемлекеттік қызметті, діни ұғымдар мен
әдет-ғұрыптарды, құрылыс тәсілі мен театр ойын-сауықтарын, әскерді
ұйымдастыру мен гладиаторлық шайқастарды алды. Рим республикасының бүкіл
тарихында дерлік б э. бұрынғы ІІ ғасырға дейін этрустардың мәдени тұрғыдан
басымдығы сақталып келеді.
Грекияның жаулап алынуы римдіктерге грек өркениетінің асыл
қазынасымен жақсы танысуына көмектесті. Рим ақыны Гораций былай деген:
Тұтқындалған Грекия сұсты Лацийг өнер әкеліп, жабайы жеңімпаздарды баурап
алды.... Бұл сөздерде ақындық асыра сілтеудің басымдығы күмән келтірмесе
де, гректердің көркемдік кемеңгерлігі алдында рмдіктердің бас игендігін
Гораций бейнелі түрде баса көрсетіп отыр. Ежелгі Элладаның әдебиеті мен
мифологиясы, театры, поэзиясы мен философиясы Рим мәдениетіне пәрменді
ықпал жасап, тіпті б. э. бұрынғы ІІ ғасырда грек тілі жоғары қауымның
тіліне айналды. Римге Грекияның көрнекті философтары, тарихшылары мен
шешендері келіп тұрды [8,30 б].
Б. э. бұрынғы ІІІ-І ғасырларда құл иеленушілік қатынастардың гүлденуі
мен тәуелді елдерден тасқындай түскен байлық римдіктердің өмірін өзгертті.
Рим тарихының бастапқы ғасырлардағы қатал да қытымыр салтының мезгілі өтті.
Бай виллалар пайда болып, сән-салтанат жиһаздары – көрікті күміс ыдыстар,
алтын зерден тоқылған кілемдер, асыл бұйымдар тұрмысқа енді. Б. э. бұрынғы
ІІІ ғасырдың аяғынан бастап Римнің әскер басылары жаулап алынған грек
қалаларынан өнер шығармаларын кемемен тасып әкетіп жатты. Бұл римдіктердің
көркемдік талғамын дамытуға жол ашты. Римнің қоғамдық ғимараттары, храмдары
мен алаңдары тамаша мүсіндерге толды. Олардың арасында Фидий, Мирон,
Поликлет, Скопас, Пракситель, Лисипп сынды ұлы шеберлердің туындылары да
болды. Рим ақсүйектері Ежелгі Эллада кескіндемелері мен мүсіндерінің үздік
үлгілеріне қыруар қаржы жұмсады. Өнерді білу әрі ол туралы сыншылдықпен ой
толғай алу – білімділік пен өте мәдениеттілік белгісі есептелді. Жеке
коллекциялардың өсуі грек мүсіндеріне зор сұраныс туғызып, б. э. бұрынғы І
ғасырдан бастап Римге қоныстанған грек мүсіншілері эллин мүсіндерінің ең
әйгілі ескерткіштерінің мәрмәр көшірмелерін көптеп дайындай бастады.
Олардың көпшілігі біздің заманымызға дейін сақталған. Біз жоғалып кеткен
грек түп нұсқасы туралы көбіне-көп осы көшірмелерге қарап түсінік аламыз.
Шеберлер Рим бекзадаларының тапсырмаларын орындай отырып, өнерді тек
сырттай түйсініп, жайбірақат ләззат алатын нәрсе деп ұғатын жеке адамдардың
эстетикалық талаптарын қанағаттандыруға тырысты.
Суретшінің қоғамдық жағдайы күрт өзгерді. Егер Грекияда құл
иеленушілік демократияның гүлденген кезеңінде ол өзін мемлекет-қаланың
полис мүддесін көздейтін және өз өнерінде қоғамдық биік мұраттарды
бейнелейтін саналы кісісі, еркін азаматы есептесе, енді Римде ол саяси
оқиғаларын шалғай, римдік азаматтық құқығы жоқ, көбінесе еркіндік алған
бұрынғы құл немесе ата тегі грек құл санатындағы адам еді. Рим әдебиеті
римдік суретшілер мен мүсіншілердің есімдерін сақтамауы кездейсоқ жай емес.
Көркем шығармашылыққа тұтынушылық тұрғыдан қарау мүсіншіні істі
бұлжытпай орындайтын кәсіпшіге немесе тапсырма берушілер талғамына
жарамсақтана бас шұлғитын ынталы көшірмешіге айналдырды. Ол өнерпаздық
ісмерлік пен кәсіби шеберлікті мінсіз игергенімен, шынайы талант пен
шабыттан жұрдай еді. Антик құл иеленушілік қоғамының дәстүрінше өнер
шеберлерін еркін азаматқа лайықсыз дене еңбегімен шұғылданушылар деп жек
көретін қатынас әсіресе, Рим дәуірінде ерекше орныға түсті. Бұл құбылысты
грек сықақшысы Лукиан дәл бейнелейді, ол шығармаларының бірінде: Тіпті,
сен Фидий мен Поликлет болып, көптеген таңғажайып туындылар жасасаң, сенің
шығармашылығыңды жұрт жабыла мақтай бастайды, бірақ осы шығармаларды
көргендердің бірде-бірі, басында ақылы бар жанның ешқайсысы да сен сияқты
болғысы келмейді. Өйткені сені жұрттың бәрі қалай ойласа, шынында да, солай
болып шығатын, тек жұмыс істей білетін және қол еңбегімен күн көретін
кәсіпқой деп есептейді ғой, - деп жазаған [6,72 б].
Римдіктердің шығармашылық даналығы сәулет өнері ескерткіштерінде
мейлінше айқын көрінді. Рим сәулетшілерінің ғимараттары, ең алдымен,
практикалық мақсатқа қызмет етті. Таңғажайып жолдар салынды. Оның ең
ежелгісі және ең атақтысы – Аппий жолы – Римді оңтүстік Италия қалаларымен
жалғастырды. Мұның құрылысын б. э. бұрынғы 312 жылы Аппий Клавдий бастаған.
Римге таяу жерде жолға алып төлкелер, ал қалған жағына жанар тау тасқынынан
шыққан қалқа тас төселген, жолдың ені 4,3 метрден 6 метрге дейін. Рим
ақындарының бірі оны қиянға тартқан жол патшасы деп атаған. Осы жолмен
Жерорта теңізінің өңірінің халықтары мен мемлекеттерін жаулап алуға
аттанған Рим легиондары өткен, осы жолдың бойында б. э. бұрынғы 71 жылы
Спартак көтерілісіне қатысқан құлдар ашамайға таңылып, асып өлтірілген.
Римдіктер ғасырлар бойы осындай тас төселген жолдар торабымен тек Италияны
ғана емес, көптеген провинцияларды да жалғастырды.
Аппий жолының екі қапталына Рим ақсүйектерінің отбасылық мазарлары
орналасқан. Солардың арасында б. э. бұрынғы І ғасырда салынған Цецилия
Метелланың монументтік мазары ерекше тұлғаланып тұр. Сәулеті жағынан ол ар
жағы 23 м шамасында шаршы іргетастың үстінде тұрған алып цилиндр. Бейіт
пішіні этрустар қорғанын еске түсіреді: ертеде ол конус түрінде біткен,
бірақ орта ғасыр дәуірінде оны қорған мұнарасына айналдырып қайта салған.
Бейіт конструкциясы Рим сәулет өнеріне өте-мөте тән, бұл – шебер қаланып,
серек таспен жалтыратылған бетон шомбал.
Б. э. бұрынғы ІІІ-ІІ ғасырлар аралығында Рим құрылысшылары римдік
сәулеттің аса көрнекті жетістігі – берік те су өткізбейтін бетонды тұңғыш
рет пайдаланды. Бұл материал сәулетшілерге ірі ғимараттар мен күмбезді
шатырлар салуға мол мүмкіндік ашып берді. Б. э. І ғасыры қарсаңында бетон
құрылысқа берік енді. Мұндай тәсілді қолданғанда алдымен кірпіш қорабының
қалыбы жасалып, оған қиыршық тас пен ертінді лай қоспасы кезек
қабаттастырыла нығыздай толытырылатын. Қабаттар көлденең жүргізіліп, бетон
мейлінше тегіс, мызғымастай берік қатуы үшін белгілі бір ара қашықтықты
сақтай отырып, бүкіл қабырғаның ұзын бойына бір қатар кірпіш қаланатын.
Бетон қатқан кезде шегенделген кірпіш қалыбымен қоса біртұтас құймаға
айналады да, барған сайын ширап, беки береді. Ғимараттың төбесін күмбездеп
келтіру үшін әуелі ертіндімен ұстастырылған кірпіш арка жасалатын. Қат-
қабат бетон құйылған осы аркалар сүйеніш, тірек қызметін атқаратын. Мұндай
конструкция, қарапайымдылығы мен тиімділігін былай қойғанда, бұл ғимараттар
беріктігін де орасан зор аттырып, құрылысқа маманданбаған құл еңбегін кең
пайдалануға мүмкіндік беретін. Ғимараттар сытры тас блокпен, мәрмәр
тақталармен көмкерілетіндіктен, бүкіл құрылыс түгел тастан қаланғандай
болып көрінетін [19, 225 б].
Римдіктер храмдар салуда гректер мен этрус сәулет өнерінің бай
тәжірибесін пайдаланды. Тибр өзенінің жағасындағы тағдыр тәңіриясы Фортуна
Вирилиске арналған храм сақталған. Ол б. э. бұрынғы І ғасырда Бұқа форумы
деп аталған, ертеде мал сатылатын алаңға салынған. Қарапайым да тап-
тұйнақтай пропорциясымен көзге түсетін ғимарат биік тұғыр табанда –
подиумда тұр, кең басқышы мен алты колонналы портигі оның қасбетіне өзгеше
бір айбынды көрік береді. Ғимараттың көк тірегін кіндігі аумақты, кең
портигі мен оған өтетін басқыш арқылы айқындай көрсетілген. Мұндай тәсіл
этрус храмдарына тән. Ғимарат қабырғалары шаршы төлкеден қаланып, ал
колонналары қатты серек тастан (травертиннен) қашалған. Подиум беті де
сонымен көмкерілген. Материалдың ала-құлалығымен байқатпау үшін ғимарат
қабырғасы жұқалап сыланған.
Римдіктер ғимаратты әшекейлеуде гректік ордер жүйесін кеңінен
пайдаланған. Фортуна храмында сымбатты иониялық колонналар портик
арқалылығын көтеріп тұр, ал жартылай колоннолар ғимарат қабырғасын бірнеше
бөлікке бөлген. Колонналардың байсалды ырғағы сәулеттік бейне тұтастығын
аңғартады.
Фортуна храмының қасында жұрт ұзақ уақыт бойы ошақ басының тәңіриясы
Вестаға бағышталған деп есептеген дөңгелек храм бар. Қазір ғалымдар мұны
жеңімпаз Геркулестің храмы деп жорамалдап жүр. Ол Парос аралынан әкелінген
гректің ең асыл мәрмәрінен салынған. Композициясы ғажайып
қарапайымдылығымен, кемелдігімен көзге түседі. Корнифтік капительдерге
тірелген метрлік колонналар шағын ғимаратқа сұлулық пен сәнділік беріп тұр.
Храмның алғашқы арқалығы жоғалған, қазір ол тікелей колонналар
капительдерінде жатқан конус тәрізді шатырмен жабылған. Осы храмда
пайдаланылған коринфтік ордер содан бері римдік сәулет өнерінің жиі
қолданылатын тәсіліне айналды.
Ежелгі Римнің іс бабындағы және қоғамдық тіршілік орталығы форум,
Капитолий шоқылары мен Палатин аралығындағы ойпаңда орналасқан алаң
болатын. Онда халық жиындары өтіп, мемлекетті басқарудың, соғыс пен
бейбітшіліктің аса маңызды мәселелері шешілетін: ғасырлар бойы қаланың қызу
саяси өмірі осы жерде қайнап жатты. Форумда мемлекеттік архив ғимараты,
храмдар, шешендер сөз сөйлейтін мінбелер, сауда келісімі жасалып, соттар
мәжіліс құратын екі базилика болды, даңқты римдіктердің қыруар мүсіндері,
ал одан әрі Рим императорларының салтанатты ескерткіштері де сонда тұрған
[23,168-169 б].
Италияның аса маңызды жолдары осы форумнан басталып, қаланың негізгі
көшелері соған тоғысып жататын. Республикалық Римнің орталық алаңының
пішіні бір қалыпты емес-ті, өйткені ол әр кезеңде салынған. Б. э. бұрынғы І
ғасырда ұзындығы 160 м., ені 50-80 м жерді алып жататын. Оның айналасындағы
қоғамдық ғимараттар мен портиктер келбеті талай рет өзгерді. ХІХ ғасырдың
аяғы мен ХХ ғасырдағы қазба жұмыстарының нәтижесінде форумды қоршаған
ғимараттардың ескі жұрты табылды. Олардың арасында мемлекеттік қазына
сақталған Сатурн храмының сегіз гранит колоннасы, б. э. бұрынғы І ғасырда
Цезарь салдырған Юлий базиликасының жұрнағы, тәңірия Вестаның дөңгелек
храмы мен Юпитердің балалары – Костор мен Поллукс храмының үш мәрмәр
колоннасы бар.
Республика дәуірінде Рим сәулет өнерінің гүлденуі мен грек сәулет
өнері жетістіктерін шығармашылықпен пайдалану сәулет өнері теориясын
дамытуға ықпал жасады. Б. э. бұрынғы І ғасырда инженер әрі сәулетші
Витрувий Сәулет өнері туралы он кітап дейтін трактат жазған, бұл кітап
сол замандағы құрылыс тәжірибесінің шынайы энциклопедиясы еді. Витрувий кез
келген заманның сәулет ғимаратына қолданылатын негізгі талаптардың:
ғимаратта пайдалылық, беріктік пен сұлулық ұштасуға тиіс дейтін қағидасын
тұжырымдады. Ежелгі Рим сәулетшілерінен климат, топырақтану, минералогия,
акустика, гигиена, қолданбалы астрономия, математика, тарих, философия,
сондай-ақ сәулет эстетикасы саласынан жан-жақты терең білім талап етілді.
Ветрувийдің ебегі Рим заманында кең тарап, итальян Өрлеу дәуірінде шынайы
даңққа бөленді. Еуропаның барлық елдерінде сәулет өнерінің теориясы бойынша
зерттеулер жазуға үлгі болды. Рим республикасы дәуірінде сәулет өнерімен
қатар антик өнерінде ерекше орын алған реалистік мүсіндік портрет те
дамыды. Оның өзіне тән өзгешелігі грек шеберлерінің портреттерімен
салыстырғанда айрықша көзге түседі. Ұлы жазушыларды, сардарларды, саяси
қайраткерлерді бейнелей отырып, классика дәуіріндегі грек мүсіншілері
мемлекет-қаланың барлық азаматтарына үлгі болатын асқан сұлу, жан-жақты
жетілген, кемел адамның бейнесін жасауға ат салысты. Б. э. бұрынғы ІІІ-І
ғасырлардағы грек шеберлерінің шығармаларында бейнелерді қорыту, типтендіру
сақталды, бірақ сонымен қатар, портреттердің эмоциялық айқындығын, әсерін
жетілдіре отырып, айрықша даралап көрсету пайда болды [23,169 б].
Осы тұста Италия топырағында, негізінен Этрурияда портреттік өнерде
адам келбетінің даралығын баса көрсетуге тырысқан жаңа бағыт орныға
бастады. Бұл өнердің дәстүрлері римдік портрет стилі қалыптасуында шешуші
рөл атқарды.
1.3. Мүсіндеме өнері
Ең ежелгі римдік портеттерді жасаған этрус шеберлері. Б. э. бұрынғы
ІІІ ғасырдың бірінші жартысында құйылған қола бюст – мүсін өнерінің шынайы
маржаны болып есептеледі. Мұнда ат жақты, ірі бас бітімі келісті, сымбатты,
өң-әлпеті ажарлы адам бейнеленген. Бет-жүзінің пропорциясы грек өнерінің
игі мұраттарына бейімделуді аңғартқанымен, римдік типтегі қыран тұмсық
профилімен сәл білінетін бейнелік белгілерінің ассиметриясы оған
қайталанбас өзгеше бір өң береді. Шашы мен сақалы тамаша қырналған.
Оймыштап қондырылған көзі жанарының өткірлігін байқататындай. Ішкі қуат,
қайрат пен қадала ойланған бір беткей қалпы бейнеге ізгілікті айбар беріп
тұр. Оның өн бойынан акылдылық, өмір тәжірибесі, мінез тұтастығы сезіледі.
Бет әлпетті жинақтап, қорытып бере білу мен саналы түрде әдейі
типтендіру тәсілі шеберінің шығармасын б. э. бұрынғы ІҮ-ІІІ ғасырлардағы
грекия шешендері, саяси қайраткерлерінің портреттік мүсіндерімен мейлінше
жақындастырады. Бұл бюст ұзақ уақыт бойы б. э. бұрынғы ҮІ ғасырдың аяғында
Римнің соңғы патшасы Тарквинийді қуып, республика құрған көтеріліс
инициаторларының бірі даңқты римдік Юний Бруттың бейнесі деп есептелді.
Римдіктердің санасында және аңыздарында ол бостандықты шексіз сүйген зор
ерліктің адамы, ер жүрек азаматтың үлгісі болды. Қола бюсттің аңызға
айналған римдік бейнесі ұқсасатығының таңданарлық түгі жоқ.
Республика өмір сүрген алғашқы ғасырларда римдіктер Этрурияда кең
тараған ата-бабаларды құрметтеу дәстүрін қабылдап алды. Бай үйлердің
қабылдау бөлмелерінде ақсүйектер ата тегінің мақтанышы болған үй иесі ата-
бабаларының портреттік бейнелері тұратын. Ежелгі жазушылар көбінесе
балауыздан құйылатын осындай портреттерді қаза тапқан атақты римдік
табытының азалы шеруде алып жүргендігін баяндаған. Бұл портреттер бет
әлпетті дәл беру жағынан ерекше көзге түскенімен, олардың көбісі,
шындығында, діни-отбасылық мәнін сақтап, әлі өнер шығармалары санатына
қосылмайтын еді. Алайда, мұндай портреттердің жасалуы мүсіншілерге адам бет
әлпетінің барша қайталанбас дара белгілерін дәл бейнелеу дағдысын дамытуға
жол ашты. Бұл портрет бейнелердің көркемдік маңызын айтып жатудың қажеті
жоқ, римдіктедің өздері олардан гөрі сұлу грек мүсіндерін көбірек ұнатқан
[4,58 б].
Б. э. бұрынғы ІІІ-І ғасырлардағы Римнің рухани мәдениетін айқындайтын
белгі адамның дара мінезі мен сезімдеріне назар аудару болды. Осы тұста
өмірдің тура өзінен алынған таң қаларлық жанды да жасампаз бейнелердің
тұтас галериясын көрсететін Рим комедиясының өзгеше жанры қалыптасты.
Мемуарлық өмір-баяндық әдебиеттің, сондай-ақ, тарихи шығармалардың дүниеге
келуі римдіктер ұлттық сана сезімі өскендігінің куәсі еді. Азаматтың жеке
басы мен оның қоғамдық өмірдегі рөлі туралы түсініктің қалыптасуы заң
туралы ойдың дамуына ықпал жасады. Жалпы алғанда, римдіктердің дүние
танымына, өмір шындығына сергек, ақылға жеңдіріп, тиімділік тұрғысынан қару
тән. Бұл римдік діннің әдет-ғұрыпты дәлме-дәл орындауға ғана саятын
прозалық сипатынан да айқын көрінеді. Римдіктер құдайлары мен қаһармандар
өмірі туралы поэтикалық аңыздар шығарған жоқ, тіпті олар мұны өзінше мақтан
еткен де. Ақын Вергелий: ...бұл жерлерді танауынан от бүркіп бұқаларда
жыртқан жоқ, ысқырынған жеті басты айдаһардың азу тістері де зәр шашпады
мұнда, ер жігіттің қолында көк сүңгі де, көп найза ну-нөпір болып
жайқалмады... - деп жазды. Рим мәдениетінің өзінде адамды өнерде реалистік
шындықпен бейнелеудің де алғы шарттары қалыптаса бастады. Әдебиет пен
театрдағы адам даралығына назар аудару мүсіншілердің портрет өнеріндегі
ізденістермен сабақтас та үндес болды.
Римдіктердің эстетикалық талғамы б. э. бұрынғы 100 жыл шамасында
құйылған шешеннің қола мүсінінде келісті бейнесін тапқан. Этрус тілінде
қашалған жазу мүсіннің саяси қайраткер Авл Метелл құрметіне тұрғызылғанын
баяндайды. Шебер шешенді қарапайым да табиғи кейіпте бейнелеген. Ол жұрт
алдында сөз сөйлеп тұрғандай. Аяқтары бір-бірінен сәл алшақ, қолымен ишарат
етіп тынышталуға шақырады, жеңіл сулығын иығына ілі салған, аузы сәл ашылып
қалған. Көзі оймыштап қондырылған. Мүсінші шешеннің келбеті мен киіміндегі
әр белгіні тәптіштеп көрсеткен. Ол өзінің қадір-қасиетін сезетін байсалды,
іскер адамды бейнелеген. Шебер азаматтық жағдайы мен мәнді де мағыналы,
ешқандай асыра дәріптеуді қажет етпейтін ерікті римдікті мүсіндейтінін
түсіне білген.
Портреттің дамуына б. э. бұрынғы І ғасырда римдік шенеуніктерге өз
мүсіндерін қоғамдық орындарда қоюға берілген құқық едәуір ықпал жасады. Осы
тұста римдіктер бұрын өздеріне тосын материал мәрмәрді өңдеудің әдіс-
тәсілдерін гректерден алып, пайдаланды.
Б. э. бұрынғы І ғасырдағы портреттік мүсін бағыттарының бірі сыртқы
киіптің ұқсастығын мейлінше дәл беруге тырысып, ескі римдік дәстүрді
қолдады. Ватикан музейіндегі б. э. бұрынғы 80-70 жылдарға жататын римдік
портретінде мүсінші сұрқы бол дүниеден түңілген тақуаларшаларса қатал, егде
кісіні бейнелеген. Ол басын жамылғымен орай салған. Бәлкім, бұл бас
тәңірілерге құрбандық шалу сәтіндегі римдік азаматты кейіптейтін мүсіннің
бір бөлшегі болар. Шебер бастың ойқы-шойқы бітімін, әжім басып қыртыстанған
биік маңдайын, кеңсірікте жиырылған соқталарын, шүңірек көзін, шығыңқы бет
сүйегін, кәрілік қаусатқан жақ-ұртын, бәлкім, тісі жоқтықтан салпиған
аузын, жымқырулы, кезеріңкі ерні мен салмақты иегін айнытпай жеткізуге
ерекше назар аударған. Мүсінші бетті әдейі тәптіштей көрсетуге тырысып,
өмірде қандай болса, сондай күйде, әр нышанды мұқият айқындаған. Шебер
мәрмәр өңдеу тәсілдерін әлі де жете игермеген: беттегі әжімнің қасаңдау,
әрсіздеу, берілуі содан. Алайда, біз портреттен ескілік көзін – табанды,
бір беткей, қайсар кісіні, ел ұғымындағы қарапайым, қатал мінезді, қажырлы
тұлғаның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz