Қазақ батыры Жанқожа Нұрмұхаммедұлының өмір деректеріне шолу
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
Ш.Есенов атындағы Каспий мемлекеттік технологиялар және инжиниринг
университеті
Д И П Л О М Ж Ұ М Ы С Ы
ТАҚЫРЫБЫ: Жанқожа Нұрмұхаммедұлы бастаған
көтеріліс
ОРЫНДАҒАН: Тулевова Мөлдір
ҒЫЛЫМИ ЖЕТЕКШІСІ: Л.Т.Джумалиева
Тарих және философия
кафедрасының аға оқытушысы,
тар.ғ.к.
Қорғауға жіберілді: О.Д.Табылдиева т.ғ.к,аға оқытушы
Тарих және философия
кафедрасының меңгерушісі
Ақтау-2009 жыл
Ж О С П А Р Ы :
КІРІСПЕ
бет
І тарау. Қазақ батыры Жанқожа Нұрмұхаммедұлының өмір деректеріне
шолу.
бет
ІІ тарау. Жанқожа бастаған Сыр бойы қазақтарына Қоқан, Хиуа
хандықтарына қарсы азаттық күресі.
бет
ІІІ тарау. Халқын азаттыққа бастаған Жанқожа батырдың Ресей,
экспансиясына қарсы күресі.
бет
Қорытынды.
бет
Сілтемелер тізімі
бет
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
бет
К І Р І С П Е
Қазақ халқына қасірет әкелген Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама
кезінде жоңғар басқыншыларына төтеп бере алмай, Түркістан қаласын тастап
шыққан Кіші жүз ханы Әбілқайыр 1723 жылы Сырдың төменгі ағысымен оның
салалары: Қауаңдария, Адам-ата, Қазалы, Сағыр бойын, Арал теңізінің шығыс
жағалауын мекендеген өзіне қараған тайпалардың ортасына қоныс аударды.
Күлтөбенің басында күнде жиын боп, қазақтың ақылгөй даналары: үйсін
Төле, қаз дауысты Қазыбек, айыр тілді Әйтекелер бастаған тоқсан би мен
басқа да халық қалаулылары 1726 жылы Ордабасы тауының бөктерінде бас
қосып, басқыншылардың бетін қайтарып, белін омырар әскер жинақтау туралы
шешім қабылдады.
Жасақтарды басқаруға Әбілқайыр хан белгіленіп, сол жылы кескілескен
ұрыста қалмақтардың беті қайтарылды.
Бірнеше жылға созылған ел мен тағдыры шешілер осы соғыста иен далаға
атазаманнан иелік еткен қазақтың Қабанбай, Бөгембай, Райымбек сияқты
жаужүрек батырлары ерен ерлік көрсетті.
Енді ежелден іргелес отырған осы бір беймаза көршісінің сағын
сындырған қазақ халқының аз-кем тыныстауы керек еді.
Алайда, сырттан келер қауіп бәсеңсудің орнына барған сайын күшейе
берді.
Осы тұста шеңберін кеңейтіп, күшін молайтып, белін бекемдеп алған
оңтүстік жақтағы көршілес хандықтардың онсыз да титықтап, тоз-тоз боп
кеткен қазақтарға деген алакөздігі бір сәтте толастамады.
Оның үстіне, қазақ феодалдарының ел билігіне таласқан өзара қырқысы да
елді жегідей жеді.
Қажыған, азап шеккен, ар-намысы тапталған бұқара халықтың қайғы-
қасіретін жеңілдетуді , елдің егемендігін сақтап қалуды ойлаған кейбір
дала батырлары рулардың басын біріктіріп, жан-жақтан анталаған жауға қарсы
тұрды.[1]
Сондай елім деп еңіреген, бабаларының кіндік қаны тамған жерін
таптатпау жолында жетпіс жылға жуық жаулармен жағаласып өткен қас
батырлардың бірі–аты аңызға айналған Жанқожа Нұрмұхаммедұлы еді.
Жанқожа Нұрмұхаммедұлы 1774 жылы қазіргі Қызылорда облысы, Қазалы
ауданы, Арықбалық ауылдық кеңесінің жерінде дүниеге келген.
Талай ақын шайырлар тілге тиек еткен, қазақтар қана емес, сол
замандағы Ресей империясының Обручев, граф Перовский сияқты азуы алты қарас
генералдардың өздері де санасуға мәжбүр болған.
Сол өңірге аяқ салған орыс зиялыларының өздері де оның әруағына
бас имей кеткен Жанқожа кім еді.
Жанқожа әкеден бесеу, шешеден төртеу болған.
Өз шешесінен Ақмырза, Жанқожа, Жауқашар, Бек. Ал кіші шешесінен Шөже,
Жанқожаның атасы Киікбай, тама руынан шыққан атақты Есет батырдың туған
қарындасы Тәжіге үйленген.
Жанқожаның әкесі Нұрмұхаммед содан туған.
Батырлар әулетінен туған Нұрмұхаммед те батыр болған.
Ал оның әкесі Киікбайдың батырлығын тілге тиек ететін деректердің бірі-
Сыр бойындағы Табын, Шөмекей руларының сұлтаны болып тұрған Елекей
Қасымовтың 1847 жылы Жанқожаның аяғына бас ұрып жазған хатында Хиуа
хандарының қазақтан тартып алған жерлерін қайтарып ала алмағанымыз біздің
нашарлығымыздан шығар,енді қоқандықтар бізге шабуыл жасамақ, біз олардын
бұрын қимылдайық.
Менің атам Әбілқайыр кіші жүзге хан болып тұрғанда, Сенің атаң
Кийікбай оның әрі батыры әрі биі болған кезінде ешкім қазақ жеріне қол сала
алмаған еді.
Жанқожаның әрі жас кезінен-ақ қомаға тұйық ауыр мінезді, аз сөйлеп көп
тыңдайтын, әр кез жанарынан жалын атып тұратын, орта бойлы, екі иығына екі
кісі жайғасып отыратындай төртпақ күш иесі болған.
Ол ең алғаш 15 жасында халық көзіне түседі. .[2]
1789 жылы Салым Нұрмұхаммеддің туысы әрі батыр, әрі хан атанған
Қылышбай сырт жаулардан мазасы кеткен соң, көп сарбаз жинап, барымталанған
мал мен дүние-мүлікті қайтарып алмақ болып жорыққа аттанады.
Жылқыда жүрген 15 жасар Жанқожа бұл хабардан құлақ қағыс болысымен
астыртын дайындалып, сарбаздардың соңына ереді.
Елден ұзақ кеткен соң ғана мұны білген Қылышбай баланы кейін секем
алып, оны бірге ала кетеді.Осыдан былай Жанқожа талай-талай ерлік
көрсетеді.
Халықтың қарапайым бұқарасының арашасы болып, шонжарлармен сан рет
қырқысады.
Ол керемет күш иесі болумен бірге асқан тапқырлығымен, көріпкелдік
болжағыштығымен, қолбасшылық шеберлігімен де әйгілі болды.
19 ғасырдың бірінші ширегінде Сырдария сағасымен Арал бойын мекендеген
қазақтардан ығысқан Қарақалпақтар Хиуа хандығына бағынып, Әмударияға қарай
ойысты.
Әлім, Шәмен тайпаларынан тараған рулар Ырғыз бен Қарақұмды жайлап Сыр
бойын қыстады.
Малы аздары Сыр бойында тұрақтап, диқаншылықпен айналысты. Ел осылайша
сәл тыныштыққа бөленгендей болған кезеңде Жанқожа әділдік іздеген жарлы
жақыбайдың жоғын-жоқтап, билікке араласты.
Ол ретті жерінде төрелікті бұзып, жәбірленушінің теңдігін алып берді.
Алар парасынан айырылған және абыройдан жұрдай болған билер қалайда
Жанқожадан құтылудың қамын ойлады.
Олар пікірлесе келе, ағайын арасындағы көп жікшілдіктің бірін
пайдаланып, батырды өз туысы Көлібай бидің қолымен өлтірмекші болды. Бұл
сыпсың Жанқожаға жетті.
Батыр қатты назаланып, туыстарымен тілдесуді де қойды.
Бірақ бірсыпыра елге қадырменді ақсақалдар ағайынды екі адамның
баларын араздастырғанымыз жарамас болар деп оларды татуластыруға батырдың
өзі қадыр адамды іздестірді.
Ол атақты Қосым Қожа немересі Шаймағамбет ишан еді.[3]
19 ғасырдың 30-50 жылдары Қазақстан тарихының маңызды шебі ретінде
белгілі болды.
Өлкенің әлеуметтік-экономикалық жағдайында Қазақстанның кейбір
ауылдарының жалпыресейлік рынокқа тартылуына байланысты экономикалық дамуы
арта түскендігі байқалды.
Әйтсе де Қазақстанның саяси саяси жағдайы бұл кезеңде де тұрақсыз
болды.
Сырдария жағалауларындағы аймақтары мекендеген қазақ халқының жағдайы
мейлінше ауыр еді.
Ресей империясының экспанциялық кеңеюшілік ұмтылысының 1853 жылы
В.Перовский Ақмешітті басып алған болатын күшейе түсуі, сондай-ақ Хиуа
хандығының агресивтік саясаты Сырдария бойы қазақтарының Жанқожа
Нұрмұхаммедовтің қолбасшылығымен күреске шығуының негізгі себебі болды.
Ақмешіт басылып алынғаннан кейін Сырдария әскери желісі құрылды.
1849 жылы Райым бекінісіне Орынбор казактарының алғашқы 26 жанұясы
қоныстандырылды.
1857 ж-ға дейін 3000 қазақ жанұялары өздерінің бұрынғы тұрған құнарлы
жерлерінен енді жыртып егін салуға жарамайтын және егінді суару үшін ағын
су болмайтын жерлерге қуылып, қоныстарын аударуға мәжбүр болды.
Бұран қазақтар тұрған жерлерге қоныстанған ауғандар үлкен
артықшылықтармен пайдаланылды.
Мұның өзі қазақ халқын аяусыз қанауға әкеп соқты.
Осының бәрі жылдар бойы жинақталып, 19 ғасырдың 50 жылдары ортасында
кішкентай шекті руы егінші-қазақтарының ашық күреске шығуына әкеп соқаты.
Хиуа хандығының қазақтар жөніндегі озбырлығы олардың аса ауыр салықтар
жинауынан,тонаушылығынан және ойына келгендерін істейтіндігінен
көрінді.[4]
Тақырыптың зерттелу дәрежесіне назар салсақ, халық батыры атанған,
қолбасшы, халқымыздың бір туар ұлы Жанқожа Нұрмұхам-медұлының өмірі мен
оның Хиуа, Қоқан және Ресей империясына қарсы отаршылдық саясатқа қарсы
жүргізген күресі жөнінде айтылады.
Диплом жұмысының деректемелік негізін мерзімді басылымдарда
жарияланған ақпараттар, мақалалар мен деректер құрайды.
Жұмыстың методологиялық негізін Қазақстан Республика-сының егемендік
алғаннан кейінгі үрдіс алған ғылыми ұстанымдардан бастау алады.
Шындығына келгенде, зерттеліп отырған кезеңге деген ғылыми көзқарастың
дәл қазір бір ізге түсіп, толық қалыптаса қоймағаны анық.
Біз бұл орайда, ең алдымен тарихи деректерге объективті тұрғыдан
қарауды нысана тұттым.
Сонымен, соңғы кезеңде жарық көрген аса маңызды мемлекеттік құжаттар
қағидаларын басшылыққа алдым.
Зерттеудің методологиялық негізін анықтауда Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың еңбектері мен баяндамаларындағы білім,
мәдениет, ғылым туралы пікірлерін басшылыққа алдым.
Зерттеу объектісіне негізінен халқының қорғаны болған Жанқожа
батырдың есімі ел жүрегінде орын алатындығы туралы айтылады.
Жұмыстың мақсаты
Туған жерін жетпіс жыл бойы жат жұрттықтан қорғап, өзегінің табанына
таптатпаймын деп, басын бәйгеге тігіп, кеудесін оққа тосқан қасиетті
бабамыз Жанқожа Нұрмұхаммедұлы еді.
Жұмыстың хронологиялық ауқымын анықтауда
Жанқожа Нұрмұхаммедұлының өмірі мен оның отаршылдық езгіге қарсы
жүргізген күресі жайлы сөз қозғалады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы
Кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан, сілтемелер және әдебиеттер
тізімінен тұрады.
І тарау. Қазақ батыры Жанқожа Нұрмұхаммедұлының өмір деректеріне шолу.
19 ғасырдың басында Шыңғыстың әулеттерінен Хиуаға хан сайлауды
тоқтатып, жергілікті өзбектердің Конград тайпасынан шыққан Эль Түзер 1804-
1806 жылдары өзін Хиуаның ханымын деп жариялайды.
Сол кезеңде хандардың жиі-жиі алмасуымен Хиуа хандығының әлсіреп
қалған шаруашылығын және мәдениетін оңалту керек еді.
Бірақ, ол екі жылдай үстемдік етіп, дүние салған соң, оның інісі
Мұхаммед Рахим таққа отырып, 1806-1825 жылдары Хиуа хандығын күшті
феодалдық мемлекетке айналдыру үшін барлық күшін жұмсады.
Ол хандықта жоғарғы басқару кеңесін құрады, салық салуды бір жүйеге
келтіреді, алтын теңгені шығарып, ақшаның ел арасына таралуын тәртіпке
салады.
Осылай Мұхаммед Рахим көп жылдарға созылған өз ара феодалдық қырқысты
бәсеңдетеді.[5]
Одан кейін Мұхаммед Рахим хан ағасы Эль Түзердің Сырдария
қарақалпақтары мен қазақтарына бастаған отаршылдық саясатын
жандандырып,Хиуаның Арқа шекарасындағы Жаңадария бойын жайлаған
Қарақалпақтарға және Оңтүстіктегі көршілері Түркменнің Жаумын тайпасына
шабуыл жасайды.
Хиуаның отаршылық саясатына Жаңадария қарақалпақтары қарсы тұрып,
батылдықпен күш көрсетеді.
М.Рахимнің жер қайысқан әскерлері алдымен Әмударияның төмендегі Арал
өзбектерін онан кейін 1811 жылы Жаңадария Қарақалпақтарын жаулап алып,
оларды күшпен Әмударияның төменгі ағысындағы тың жерлерге орналастырады.
Отаршылдық саясатының мұндай жеңісімен рухтанған Рахим ел ішіндегі
алауыздыққа тыйым салып, өзінің солтүстігіндегі көршілерінің бірі болған
Сырдария қазақтарын жаулап алуға кіріседі.
Ол үшін Әмудария мен Сырдарияның арасына жылдамдата бекіністер
салдырады.
Олар Дәуқара теңізінің төңірегіне Жаңадари және Қуаңдария бойларына
орнатылды.
Бекіністерді салуда ертедегі бұзылған ірі-ірі қоныстарды пайдаланып,
олардың үстіне жаңа әскери бекіністер тез арада тұрғызылады.
Сондай жолмен Мехтерқала. Қылышқала, Қорғанша, тағы басқа сол сияқты
көптеген бекіністер салынды.
Содан көп ұзамай Хиуа әскерлері шекаралас жатқан Қуаңдария және Сырдың
төменіндегі қазақтарға шабуыл жасайды.
1819-1820 жылдары Хиуаға екі мәрте барған орыс әскерлерінің капитаны
Н.Муравьев былай деп хабарлайды: менің бұл елге барғандағы аңғарғаным, Хиуа
ханы Сырдарияның төменін қол астына кіргізбекші, Хиуа ханы ханы алдына екі
мақсат қойған,біріншіден Сырдың төменін басып алу, екіншіден Ресейдің
Бұхарамен жүргізіп жатқан саудасын тоқтату және оны Орта Азияға жақындауына
тосқауыл жасау.
Осы мақсаттарды орындау жолында Рахим хан алдымен өздеріне жақын
орналасқан қазақтарға ауыр салықтар зекет алған.
Бұған шыдай алмаған М.Рахим 1812 жылы Сыр бойына өзінің бірінші
жорығына шығады.
Мұхаммед Рахим бұл бүліншілікпен шектелмей Сыр бойындағы қазақтарды
отарлау үшін жорықтарын тоқтатпай жиі-жиі қазақ ауылдарын ойрандап, ойына
келгендерін істеген.
Мұндай Хиуалықтардың шабуылынан азап көрген Сырдария қазақтары Ханның
әскерлерімен өздерінің тәуелсіздігі үшін күрес жүргізді.
Әсіресе халық ішінен шыққан Арынғазы оның екі інілері қол жинап, ұзақ
жылдар ұлт азаттық күрес жүргізеді.
Арынғазы Әділғазиев пен оның інілері екінші жағынан Кіші Жүзді Ресейге
қосып оны билеп төстеген Әбілқайырдың әулеттеріне де қарсы тұрады.
Сондықтан, Сыр бойын иеленуге ұмтылған патшалық Ресей Арынғазыдан
құтылуды ойлап, 1821 жылы Арынғазы сұлтан Петербургке шақырылды.
Ол Петербургке өзін хан етіп бекітуге қол жеткізермін деген үмітпен
жүріп кетеді.
Бірақ жолшыбай ұсталып, Калугаға айдалады да, 1833 жылы сонда қаза
табады.[6]
Міне патшалық Ресейдің Қазақстанға келген отаршылары өздеріне ұнамаған
жергілікті халықтың азаматтарын осылай ретін тауып қазаға ұшырататын
болған.
Мұндай айла тәсілдерді тек қана Ресей отаршылдарына тән емес жер
шарының барлық аймақтарындағы басқыншылардың бәрінің іс жүзіне асырған
әдістері екендігі бізге тарихтан белгілі.
Отаршылардың құрбаны болып кеткен қазақ азаматтарының санын түгелдеу
қиын. Тек 19 ғасырда солардың қатарында болған Арынғазы Әбілғазиев Жанқожа
Нұрмұхаммедов, есет Көтібаров, Кенесары Қасымов, Исатай Тайманов, Махамбет
Өтемісов және тағы басқалары.
1825 жылы М.Рахимнің баласы Аллақұл Хиуаға хан болып, әкесінің
үстемдігін жалғастырып, Сыр қазақтарына отаршылдық саясатын бұрынғыдан
қатаң ауыр дәрежеге апарған.
Оның мақсаты Сырдың төменіне бекініп, жергілікті халықтарға өз
үстемдігін жүргізіп, және Арқадан жылжып келе жатқан Ресейдің әскери күшін
бұл өңірге жақындату еді.
Сондықтан аллақұл Сыр бойындағы бұрынғы бекіністерді бекемдеп және
жаңадан әскери бекіністерді салдырды.
Солай бола тұрса да Сыр қазақтары түгелімен Хиуалықтардың отаршылдығын
мойындамады.
Тек кейбір сатылған ру басшыларының төңірегіндегі тұрғындар Хиуа
ханына салық төлегенімен көпшілік Сыр қазақтары отаршыларға қарсылық күш
көрсетуін тоқтатқан жоқ. Хиуаның Сыр бойына қойған билеушіленрі Уәйсбай мен
Бабажандар қазақтарды сүліктей сорып, олардың адамгершіліктерін аяққа
басқан Хиуаға салық төлеуден бас тартқан адамдарды құтып жіберіп отырған.
1836 жылы Аллақұл хан Түркіменнің бас палуаны Әлмұхаммед басқарған
әскерін Сыр бойындағы салық төлеуден бас тартқан қазақтарды жазалауға
жібереді.
Ол Сырға келіп Бабажанды ертіп Сырдың оң жағындағы Алайғыр түбегінде
отырған Жанқожаның ағасы Ақмырза батырдың ауылын шауып оны өлтірді.
Осындай зорлық- зомбылық көрген Сыр қазақтары жазда Қарақұмды жайлып,
қыста Ырғызды қыстап жүрген Жанқожа батырға барады.
Жанқожа Сыр бойындағы қазақтарды өз төңірегіне ұйымдастырып,
Хиуалықтардың отаршылығына елді азат етудің жоспарларын жасап, елді
біріктіруге шақырады.
Орталық Азияда ең алдымен, атап айтқанда Қазақстанда отаршылдыққа
қарсы қозғалыстың пайда болу себептерін атап өткен жөн.
Оларға Хиуа хандарының басқыншылық әрекеттері және Ресейдің
отаршылқдық саясаты негіз болды.
Орыстардың Сырдария сағасына келуіне байланысты осында тұратын
қазақтар патша үкіметінің билігін мойындады.
Әрине бұл Хиуа хандарының сыртқы саясатына қайшы келді.
Олар қазақтар арасында орыстарға қарсы насихатты күшейітті, ал олардың
орыс бекіністеріне жақындап барып қоныстану мүмкіндігін жою үшін 1847 жылы
Қуаңдарияға бөгет салып тастады.
Хиуаның Қожанияз бекінісінен бастап Арал теңізіне дейінгі өзен арнасы
құрғап қалды.
Алайда бұған қарамастан қазақтар орыстардың Райым бекінісінен Қазалы
фортына жақын жерден одан әрі көшіп жүрді.[7]
Хиуалықтар Орыс бекіністеріне жақын жерде көшіп жүрген қазақтарға
шабуыл жасауын жалғастыра берді.
Райым ,,дуалдарының нақ түбінде қырғын салып тонаушылық жүргізді,
бірақ қазақтардың көмегімен біздің отрядтар, ақырында, олардың шапқыншылық
жасауын тоқтатты, олар бізге наразы қазақтарды сөз жүзінде қарсылық
білдіріп, қастандық жасауға көндірумен шектелді.[8]
Хиуа хандары Сырдариямен Үстірт қазақтарына үздіксіз шабуыл жасай
бастаған.
1847 жылы 20 тамызда деп жазады А.Машеев, яғни Сырда орыс бекінісінің
негізі қаланғаннан кейін 1 ай өткен соң өзеннің сол жағасында орналасқан,
Райымнан жетпіс шақырым жоғары жақтағаы Хиуалық Жаңақала бекінісі маңында
Хиуа бегі Қожанияз және қазақ сұлтандары, өзін хан деп атаған Жанқозы
Шерғазиев пен Ермұхамед (Елекей) Қасымов бастаған 2 000 адам күші бар
Хиуалықтар тобыры пайда болды.
Тобырдың бір бөлігі Сырдарияның оң жағына өтіп, мыңнан астам қазақ
отбасын тонады, 20 отбасының балалары мен қарттарын өздерімен бірге алып
кетті, 30 сәбиді суға батырып өлтірді.
Өзінің Шекті руына ықпалымен және Хиуалықтарға ымырасыз өшпенділігімен
мәлім Жанқожаның қарауылдағы төрт батырын өлтірді.
Сөйтіп, осы жүгенсіздіктерден кейін өзеннің сол жағындағы бекінісіне
қайтып кетті.[9]
1847 жылғы 23 тамызда Райым бекінісінің бастығы Ерофеев Хиуаның
Жаңақала бекінісіне Жанқожа басшылық еткен 200 казак және 700 қазақ
жіберді.
Отряд Қуаңдарияның арғы жағына қуып тастады.
Одан 3 000 үйе, 500 жылқы, 200 бас ірі қара, 50 000 қой тартып алды.
19 ғасырдың оралығында Хиуа ханының солтүстік шекарасы Сырдарияның
төменгі ағысына дейн деп санаса, Қоқандықтар Ақмешітке Қызылордаға дейінгі
жерлердің иесіміз деп бұл жерлерді мекендеген қазақтарды билеп төстеді.
Осындай жағдайға тап болған Сыр бойының қазақтары Арқадан оңтүстікке
жылжып келе жатқан Ресейдің әскери күштерінен жәрдем алып, Хиуалықтар мен
қоқандықтардың басшылығынан құтыламыз деген үміттте болды. [10]
Зейнулла Шүкіровтың Жанқожа батыр атты тарихи романында былай деп
айтылған:
Жайлауы Кіші Жүздің Еділ-Жайық,
Сен келдің ортамызға шебің тайып,
Алдымда Жанқожа ағам тірі тұрса,
Төреге жалынбаспын қолым жайып,
Ақ Жәкем қалың қолды жинағанды,
Тентекті теріс қаратып қинағанды,
Ұмытсаң Жанқожаны құдадй ұмыт,
Созақтың бар олжасын сыйлағанды,, деп Төремұрат жырлаған екен.[11]
1846 жылы Хиуалықтардың Жақожа тойтарыс бере алмаған шабуылдарының бірінен
кейін ол шекаралық орыс өкімет орындарына: Енді біз ырғызға барамыз,
өйткені біздің жүрігімізде Сіздермен достық байланысқа ешқандай қара ниет
жоқ деп жазды.
Одан кейін ол Хиуалықтарға жорыққа әзірленетін өйткені олардан үнемі
қысым көріп отырғанын хабарлады.
Бұл орайда, батыр Хиуаға қарсы күресте, өзіне көмек көрсетуді сұраған.
1847 жылы Жанқожа көп жасағымен Хиуаның Қожанияз қала бекінісін
қиратты, бекініс гарнизонының тас талқанын шығарды.
Ресейдің Арал өңірін жаулап алуы халық бұқарасын жадайын жеңілдетпеді.
Салық екі есе көбейтілуі, қоныс аударушылар мен шинеуніктердің
пайдасына қазақтардан суармалы жерлерінің алып қойылуы Ресей отаршылдығының
Хиуа қолшоқпарларының отарлауынан еш артықшылығы жоқ екенін барған сайын,
қазақ шаруаларының көзін жеткізе түсті.
Бой көрсетуге аптша шинеуніктерінің Сырдария қазақтарының Жанқожа
Нұрмұқаммедұлы, Сұлтанбөрі және басқалар сияқты рулық үстем топтарының
кейбір өкілдерінің мүдделері мен кісілігіне қысым жасауы себеп болды.
Мысалы, тілмаш Ахметов өз қолшоқпарларының бір тобын Жанқожа
Нұрмұқаммедұлының ауылына жіберіп, мұнда өз пайдасына силықтар жинауға
бұйрық берген.
Бірақ, батыр Ресей заңы бойынша да ешбір жағдайда мұндай алым орын
алмауға тиіс екенін мәлімдеп, қандай да болсын алым жинауға рұқсат етпеді.
Жанқожаның қарсы қимылына ашуланған Ахметов ауылға өзі келіп, өз
бұйрықтарына қарсылық көрсеткені үшін айыпұл өндіріп ала бастаған.
Ақыры Жанқожа Нұрмұқаммед ұлы наразы қазақтардың қозғалысын өзі
басқармақ болып ұйғарды.
Желтоқсанның ортасына қарай көтерілісшілердің саны 3 000 адамға дейін
жетті. Көтеріліс орталығы Хиуаның бұрынғы Жаңақала бекінісі болды.
Орал бекінісінің бастығы Михайлов Сырдария шебінің бастығы Фитинговқа
құпия хабарламасында: Жанқожаның қарақшылары арасында қарасақалдар,
кішкене шектілер және төртқаралардың бір бөлігі деп хабарлады. Бұл рулар
Әлім руы тайпасына жататын еді.
Ұрыс қарсаңында, 1857 жылы 09 қаңтарда көтерілісшілерге Шекті руының
бірнеше жүз қазағы қосылды. Көтерілісшілерді бұдан бұрын аталған кішкене
шекті руының ірі жетекшісі Жанқожа Нұрмұқаммед ұлы басқарды.
Бұл көтерілісшілерге шектілердің ғана емес, Сырдариының төменгі
ағысында қоныстанған басқа рулардың да өкілдері қатысты.
Көтерілісшілердің едәіур бөлігі жаяу адамдар болатын. Көтерілісшілер
қатарында,жаяу қазақтардың болуы, көтеріліске қатысушылырадың әлеуметтік
құрамын сипаттайды.
Олар шотпен, сойылмен, кетпенмен қаруланған болатын, азын-аулақ
адамдарының ғана мылтықтары болды.
1856 жылға желтоқсанның орта шенінде Жанқожаның қосынында 1500
көтерілісшілері болды.
Ол орта есеппен алғанда 150-200 адамдық бірнеше шағын жасақ,
ұйымдастырды, олар орыстардың №1 Қазалы форты мен Перовск фотының
бекіністеріне жақын жерге орналастырылып, күтпеген жерден Сырдария шебіне
шабуыл жасады.
1856 жылғы желтоқсанның аяғында Қазалыны көтерілісшілер қоршап алды.
28 желтоқсанда форт бастығы Первскийге былай деп жеткізді: қазіргі
уақытта Солтүстік жағын қоспағанда, фортты бүлікшіл қазақтардың әр жерден
шашыратылып орналастырылған қарақшылары қоршауға алған, олар біздің
отрядтың кез-келген қозғалысы жағдайында дала түкпіріне кетіп қалады.
Сондықтан да гарнизон жыртқыштардың бекініске шабуылын күтіп алуға және
сонан соң пішен тасып алуымен, фортың әлсіз жақтарын қорғаныс жағдайына
келтірумен қызу айналысып отыр.
Кенеттен бұрық еткен көтеріліс мазасыздандырған Орынбор генерал
губернаторы Перовский Сырдария шебінің командашысы Фитинговқа көтірілісті
басу үшін жорыққа дереу әскер жіберуге өкім берді.
Жанқожа жетекшілік еткен көтерілісшілер Қазалы фортына шабуыл жасауға
мұқият әзірленді.
1857 жылдың қаңтарында көтерілісшілердің қатары бес мыңға жетті.
Перовскийдің нұсқауын орындай отырып, Фитинговтың отряды 9 қаңтарда
жолға шығады. Оның құрамына 300 қазақ -, 320 жаяу әскер кірді.
Олардың 54-і алысқа ататын мылтықпен қаруланған еді, 1 зеңбірегі, 2
ракеталық станогы болатын. Көтерілісшілер мен қақтығыс нақ сол күні Арық
балық алқабында болды.
Қамыс арысында отырған қазақ атқыштары жазалау отрядын туу сыртынан
оқ жаудырды.
ІІ тарау. Жанқожа бастаған Сыр бойы қазақтарына Қоқан, Хиуа
хандықтарына қарсы азаттық күресі.
Жанқожа Нұрмұхамедұлы 1780-1860 Арал өңіріндегі қазақтардың Хиуа
және Ресей отаршылдығына қарсы азаматтық күресін басқарды.
Жанқожа Нұрмұхамедұлы өзінің бүкіл өмірін Арал өңірі қазақтарының
тәуелсіздіге арнаған аса ірі тарихи тұлға.
Ол он тоғызыншы ғасырдың бірінші ширегінде Хиуаның зұлымдығына қарсы
күрескен Арынғазы Әбілғазиевтің істерін ілгері жалғастырды.
1836 жылы Жанқожа өз жауынгерлерімен бірге Әмудария мен Сырдария
арасында Хиуаның тұрақты әскерлеріне қарсы күрес бастады.
1842 жылдың күзінде оның әскері Хиуаның ірі бекінісі Бесқаланы
қиратып, қала коменданты Бабажанды, оның баласы Майқараны тұтқынға алды.
Қазақтарға қатігездің көрсеткені үшін Бабажан қазыққа отырғызылды. Ал
оның баласы жас болғандықтан босатылып жіберілді.[12]
1843 жылы Жанқожаның жасағы Қуаңдариядағы Хиуа бекінісін қиратты.
Ал 1845 жылдың көктемінде Хиуа ханы Сырдарияның төменгі ағысындағы
қиратылған бекіністерді қалпына келтіру үшін жіберілген саны 2 000 адамға
жететін Хиуа әскерін тас талқан етіп қиратты.
Бұл туралы Жанқожа Орынбор бекінісінің бастығына : Хиуалықтар біздің
жерімізге бекініс салды, бірақ оны қираттық.
Ал қақтығыс кезінде көптеген Хиуалықтарды өлтіріп, Хиуаға қуып
жібердік,,- деп хабарлады.[13]
Кенесары Қасымовпен бірге Жанқожа Сырданияның төменгі ағыстарында
орналасқан Қоқандықтардың әскери бекіністері, Жаңақорғанға, үмісқорғанға,
Шымқорғанға , Қосқарғанға шабуыл жасады.
1845 жылы Кенесарының өтініші бойынша Жанқожа Қоқандықтардың Созақ
бекінісін алуға қатысты.
1846 жылы Хиуалықтардың Жанқожа тойтарыс бере алмаған шабуылдарының
бірінен кейін ол шекаралық орыс өкімет орындарына: Енді біз Ырғызға
барамыз, өйткені біздің жүрегімізде Сіздермен достық байланысқа ешқандай
қара ниет жоқ деп жазды, одан кейін ол Хиуалықтарға жорыққа әзірленетін,
өйткені олардан үнемі қысым көріп, отырғанын хабарлады.
Бұл орайда батыр Хиуаға қарсы күресте өзінің көмек көрсетуін сұраған.
1847 жылы Жанқожа саны көп жасағымен Хиуаның Қожанияз қала бекінісін
қиратты, бекініс гарнизонының тас талқанын шығарды. Ресейдің Арал өңірін
жаулап алуы халық бұқарысының жағдайын жеңілдетпеді.
Салықтың екі есе көбейтілуі қоныс аударушылар мен шенеуніктердің
пайдасына қазақтардан суырмалы жерлерінің алып қойылуы Ресей отаршылдығының
Хиуа қолшоқ-парларының отарлауынан еш артықшылығы жоқ екеніне барған сайын
қазақ шаруаларының көзін жеткізе түсті.
Бой көрсетуге патша шинеуніктерінің Сырдария қазақтарының Жанқожа
Нұрмұхамедұлы, ұлтанбөрі және басқалар сияқты рулық үстемтоптарының кейбір
өкілдерінің мүдделерімен кісілігіне қысым жасауы себеп болды.
Мысалы, тілмаш Ахметов өз қолшоқпарларының бір тобын Жанқожа
Нұрмұхамедовтің ауылына жіберіп, онда өз пайдасына сыйлықтар жинауға
бұйрық берген.
Бірақ батыр Ресей заңы бойынша ешбір жағдайда мұндай алым орын алмауға
тиіс екенін мәлімдеп, қандай да болсын алым жинауға рұқсат етпеді.
Жанқожаның қарсы қимылына ашуланған Ахметов ауылға өзі келіп өз,
бұйрықтарына қарсылық көрсеткені үшін,, айыппұл өндіріп ала бастады.
Ақыры Жанқожа Нұрмұхамедұлы наразы қазақтардың қозғалысын өзі
басқармақ болып ұйғарды.
1856 жылдың желтоқсанында Сырдария қазақтарының қарулы күресі
басталды. Желтоқсанның ортасына қарай көтерісшілер саны 3 000 адамға дейін
жетті.
Көтеріліс орталығы Хиуаның бұрынғы Жаңақала бекінісі болды. Орал
бекінісінің бастығы Михайлов Сырдария шебінің бастығы Фитинговқа құпия
хабарламасында Жанқожаның қарақшылары арасында қарасақалдар, кішкене
шектілер және төртқаралардың бір бөлігі бар- деп хабарлаған.
Бұл рулар Әлім тайпасына жататын еді.[14]
Кіші жүздің ханы Әбілхайыр сонау 1730 жылы Ресей патшасына бодан
болсада Арал теңізі мен Сыр бойында орыс әскерінің билік құра бастаған
кезінде, яғни 1847 жылы Арал бекінісі салынған уақытта, былайша Ресейге
бағынды делінгенмен, Сырдың төменгі ағысымен Қарқұм, Борсықұмда көшіп қонып
жүрген кіші жүздің бір бөлегі біресе Хиуаның, біресе Қоқан ханының
шапқыншылығымен жорығына ұшырап, орыстардың билігіне біржола мойын ұсына
қоймаған еді.
Хиуа мен қоқан хандары болса, Сыр бойында көшіп –қонып жүрген қазақ
руларына өз билігін жүргісі кеп, үнемі ұшыр, зекет жинап, әйелдерінің
абыройын төгіп, ажарлы қыздарын өздерінің харам сарайларына зорлап әкетіп,
қазақ ауылдарын шауып әкетуді әдетке айналдарған.
1845-1846 жылы Орынбор линиясы Ырғыз, Жем өзендерінің түскей жағынан
өтіп, Торғай–Орынбор бекінісіне келіп, табан тірегеннен кейін де, Ресейдің
оң қанатында алынды деп, есептелінген қазақ ауылдарын шауып жүрген Хиуа
Қоқан бектері айылын да жиған жоқ.
Ол кезде Ташкент, Бұқара Хиуадан шығатын керуен жолдары Сыр мен
Қарақұмның үстін басып өтіп, Орынбормен Троицкіге тура кеп құлайтын.
Орта Азия хандарымен Ресейдің сауда-саттық жасайтын басты күре
тамырдай жолында әлгіндей бүліншіліктің ұдайы болып жатуы біздің сауда
саласындағы істерімізге өте қолайсыз еді.
Біздің керуендерімізді зекет төле дегенді сылтау етіп кейде талап
тонауға да ойы кетіп жүрген Хиуа мен Қоқан хандарына бағынған немесе 1840
жылы үш алаштың ханымын деп жар салып көтеріліс бастаған орта жүздің
сұлтаны Кенесары Қасымұлының ықпалына кірген қазақ рулары өне бойы Сыр мен
Қуаң бойында кідірдіп ұстап бөгеп қала беретін.
Шынын айтқанда сол кездегі жаханнамаға көз тастап Оралдан Ырғыз сонау
Орынбор Торғай бекінісі дейін бір сүзіп шықсақ 40-жылдарға дейін бір жағы
Арал теңізі мен Сырдарияға оның екі саласы Қараөзек пен Жамандарияға, бір
жағы Торғай мен Сарысуға барып шектелетін емін–еркін жатқан кең даланың шын
мәнінде орыс Хиуа және Қоқан қожалықтарының ортасында бостан жатқанын ,
Шығыс жақтан Қасымұлы Кенесарының қалай басып кірем десе есігінің ашық
екенін айдан анық көрегуге болады.[14]
Бұл кезде орыс патшалығының жаулап алған жерлері Қарақұм мен Борсық
құмға жақындап келіп тоқтаған еді.
Қоқан ханының қожалық жері Сырдың екі саласының түйісетін тұсында
салынған Қосқорған мен Қараөзекті, Хиуа ханының иелігі Жаңақала Қожанияз
және қамалдарды қамтып, Қуаң бойымен Сырдың сол жағасына келіп табан
тіреген еді.
Сөйтіп орыс патшалығына қарады дегенмен жаңағы бос жатқан далада көшіп-
қонып жүрген кіші жүздің әлім аталығына тарайтын қаракесек, шекті,
төртқара, қарасақал және шөмекей тайпалары жайлаған жаңағы боз даланы ешкім
әлі жаулап ала қоймаған болатын.
Сондықтан да Орта Азияда Ресейге баратын керуен жолы өтетін әлгі
далаға қожалық етсем деген талаппен иуа мен Қоқан хандары Кенесары тәрізді
қазақ сұлтандары үнемі өз-ара таласып жүрген еді.
Соған қарағанда, Орта Азия жөніндегі біздің саясатымыздың негізгі
кілті қолында тұрған Орынбор әкімшілігі осы жағдайға басты назар аударған
секілді.
Өйткені, Орта Азия мен біздің арамыздағы сауда саттық жағдайы қиындап
кетті.
Қоқандар болса, ел көтерме қамалы ретінде Ақмешітті салып Сыр бойымен
батысқа қарай дендеп кіріп бара жатты. Хиуа ханы да одан қалыспай, Сыр
бойылық қазақтардан зекет ұшыр жинауын жиілетті.
Тіпте екеуі екі жақтап қол жинап, Қарақұм мен Борсыққұмда көшіп-қонып
жүрген қазақ ауылдарын жаулап алуды жиелетті.
Кереуен жолдарын қауіп қатерден құтқару ақ патшаның ықпалына қараған
момын қазақтардың күйін тайдырмау граф Перовскидің 1839-1840 жылы сәтсіз
аяқталған жорығынан кейін қайтадан бастарын көтере бастаған Хиуа мен Қоқан
хандарына ақ патшаның олардың өз көршілеріне европаша емес нағыз азияша
жасап жүрген зорлық-зомбылықтарына көне алмайтынын білдіру болды.
Ең бастысы біздің балық өнеркәсібімен шұғылданатын алпауыт-тарымыздың
көптен бері аңсары ауып жүрген Арал теңізінде балық аулау талабы сол
кездегі Орынбор әскери губернаторы мен айырықша Орынбор корпусының
командирі инфантерия генералы Обручевтің мынадай жағдайды тию үшін батыл
әрекет жасау керек деп Петербургтен рұқсат сұрауына әсер етті.
Мемлекеттік канцлер, граф Нессель Роденің қарсылығына қарамастан
император бірінші Николай ол рұқсатты тез берді.
Онда орыс әскерлеріне Сырдың сол жағасын өз жеріміз деп, иемденген
Хиуалықтардың наразы болмасы үшін, әсіресе Райым бекінісін жаулап аларда
олардың Ресей әскерімен шайқасып қалуын болдырмау мақсатымен Сырдарияның
сол жағына өтуіне тиым салды.[15]
Жанқожа да Ресей әскер күшінің жәрдемімен ата жауы болған Хиуа және
Қоқан отаршыларын Сырдың бойынан қуып шығуды ойлады.
Сыр қазақтарының орыс әскерлерінен тіл табысқанына ызаланып, 1847
жылдың 18-20 тамыз айында Хиуа ханы 6 мыңдай әскерін Жаңақала бекінісіне
Қожанияз бекке әкеліп төкті.
Бұл күш Сырдың екі бетіндегі қазақтарды шауып, көптеген ауылдарды
ойрандады. Елдің мал мүлкін талан таражға салды.
Осындай бүліншілікке ұшыраған Жанқожа 1847 жылдың 21 тамызында Райым
бекінісінің бастығы подполковник Ерофеевке өтініш жазып, жәрдем сұраған,,
егер де Сіз біздерге дос болсаңыз, біздерген жәрдем беруге келіңіз, мына
біздерді ойрандап жатқан Хиуалықтардан халқымызды азат етейік деп хат
жолдаған.
Осы жіберген хабардан екі күн өткен соң 23 тамызда Жанқожа өзінің
сарбаздарымен Райым бекінісіне келіп Ерофеевтің 200 атты қазақтарымен, 2
зеңбірегімен Сырдарияның сол жағындағы Хиуаның Жаңақала бекінісіне шабуыл
жасап , оның күл-талқанын шығарып қашқан жаудың нөкерлерін қуып жетіп,
олардың елден жинап алып, 500 жылқысын, 50 қойларын қайырып алып қалады.
Жанқожаның өз еліне абыройы күшті екеніне қолбасшы батырлығына көздері
жеткен Орынбор генерал губернаторлары батырды өздеріне қаратып, Ресейдің
жүргізіп келе жатқан отаршылқдық саясатын Сыр бойында іске асыруға
пайдалануды мақсат етеді.
1848 жылдың 1 мамырында Жанқожаға ,,есаул,, деген әскери атағын беріп,
жылына 200 сом күміс ақша төлеп тұратынын хабарлаған және оны Сыр
қазақтарының басшысы деп жариялаған.
Мұның сыртында сиыр құйымшықтанып бір сыр жатқанын сезген батыр, бұл
сыйлықтарды шен-шекпенмен ақшаны алудан бас тартады.
Сондықтан, ол Ресейлік үкімет басшыларына жазған хатында Мен ондай
мый құрметке ие болатындай Сіздерге ешнәрсе істегенім жоқ деп жауап
қайырған.[16]
Ресейдің бұл сыйлықтарын алғанда Жанқожа өзінің оларға берілгендігін
білдіріп ант беруі керек еді, мұндай мінәжатқа батыр келіспейді.
Ал орыс әскерлерінің Сыр бойына келуін шын көңілімен қарсы алғанымен,
бір жылдың ішінде олардың бұл жерге келудегі саясатын Жанқожа батыр жете
түсінеді. Ерофеевтің әскерлері Жаңақаланы қиратуда, Хиуалықтармен болған
ұрыстарда өздерінің түпкі пиғылдарын байқатады.
Олардың бұл шайқасқа қатынасқанына Жанқожаның көңілі толмайды.
Оған қосымша орыс әскерлері орналасқан Райым, Қазалы бекіністерін
жергілікті қазатар маңдайының терімен салған.
Ал , Ресей патшасы келмей жатып, жергілікті халықты қанағанын батыр өз
көзімен көреді. Жанқожаның күдігі көп ұзамай тура келіп, бұл аймақты патша
үкіметі меншіктеп , бұл жерлерде Ресейдің орталық тәртібін орнатады.
1847 жылы маусым айының 30-ы күні Орынбор әскери губернаторы
инфантерия генералы Обручевтің бастауымен жорыққа шыққан қалың қол Арал
теңізінен 60 шақырымдай жердегі, кейіннен Арал бекінісі аталып кеткен,
үлкен бір төбеге табан тіреп, Райым фортын салды.
Ол жер 1846 жылы капитан Шульцтың Бұхарадан шығып, Майлыбас арқылы,
Хиуадан шығып, Аманөткел, Тасбөгет арқылы Арал теңізінің жағасын бойлап,
көне Ноғай жолымен жүретін керуендерді қорғау мақсатымен шолғыншылық
жасағанда 6-7 қараүй тігіп отырған қазақтардың жер ыңғайын жақсы таныған
жайына орай таңдалып алынған еді.
Райымда жаулап алғанда ешқандай да қан төгіс болған жоқ.
Отряд басып өткен жолда, Сыр бойында көшіп-қонып жүрген қазақтар
алакөздік танытпады.
Тіптен генерал Обручевтің айтуынша, Кішкене шектілердің батыры
Жанқожаның өзі онымен армасын айту үшін арнайы келіпті.
Содан көп ұзамайинфантерия генералы Обручев Орынборға қайтып оралды.
Ал бекіністің коменданты болып тәртіптілігімен, тәжірибесінің
көптігімен, дала жағдайындағы әскери қызметтің мән-жайын жақсы
білетіндігімен бірнеше рет көзге түскен, әр түрлі жорықтарға соның ішінде
Торғай өзені бойында Қасымұлы Кенесарымен болған соғысға қатынасқан
полковник Ерофеев тағайындалды.
Осы кезден бастап Ресей Арал теңізі мен Сыр бойына мықтап аяқ салды.
Орта Азия хандарының қожалықтарына тұмсығын тірей кеп тоқтап, оларға
өз ықпалын жүргізе де бастады.
Тіпте кейіннен олардың тағдыр-талайын шешетін жағдайға да жетті.
Осы форттың маңайында көшіп-қонып жүрген Кіші жүз қазақтарының бір
бөлегі енді орыс билігіне мықтап мойын сұнды.
Мұның барлығы осындай бір батыл қадам жасамаса, Хиуа мен Қоқан
хандарының халықаралық құқық жайын бұзып, Орынбор әкімшілігіне бағынған
қазақтардың мазасын май ішкендей қыла беруін тоқтатпайтын анық білген
генерал Обручевтің еңбегі еді.
Бұдан кейін орыс әскерінің ішкерілей қалай сұғына енгені, Райым
бекінісінің қалай салынған жайы хаммаға мәлім.
Содан көп ұзамай-ақ Қосарал форты салынды.
Арал теңізін зерттеп білу үшін Николай мен Константин есімді екі
шхуна-кеме әкелініп, 1848 жылы лейтенант Бутаков экспедиция жасады.
Оған әскери шені төмен шайыр Шевченко қатынасты. 1850 жылы Сырдан
өтетін қос өткел-Жаңақала мен Қаратөбені уыстап тұру үшін Қазалы төңірегі
жаулап алынды.
Одан кейін Қосқорған, 1853 жылы маусым айында граф Перовскийдің
бастауымен Ақмешіт қамалы қырғын шайқастан кейін басып алынды.
Соның ізінше номері 1 және 2 форт салынып, Перовский Сырдария шебі
бекінісі, Арал флотилиясы құрылып, Бутаков пен Черняяев соның кемелерімен
Әмударияның сағасында орналасқан Қоңырат шахарына дейін барып қайтты.
Одан көп өтпей айрықша билігі бар орыс шенеуінігінің аузына қарайтын
қазақ жұртшылығын басқаратын басқару жүйесі құрылды.
Содан соң орыстардың қазақтарды құлдыққа салуының, тағы да басқа
болашақта жасайтын шаруаларының алғашқы тәжірибесі ретінде Сыр бойына
Орынбордан қазақ-орыстардың 30-ға жуық үйі көшіріп әкелінді.
Бұл жәйітті сол оқиғаларды өз көзімен көрген сол кезде болған Ізтілеу
батыр орыстар қазақтар сықылды шабарын шауып, аларын алып кете бермейді,
керісінше, алса да тонамайды, бірақ қазақ жерінен ешуақытта кетпейді деп
әңгіме қылған.[17]
Бұдан кейін Сырдария мен Сібір шептерінің түйісуін көздеп, орыс
әскерлері ішке қарай дендеп енен берді. 1864 жылы генерал Веревкин
Түркістанды, 1865 жылғы шілде айында генерал Черняев Ташкентті жергілікті
халықты аяусыз қырып-жойып басып алды.[18]
Сыр бойында орыстардың билік құруы басқалардың наразылығын тудырмай
қоймады.
Хиуа ханы орыстардың Райымда мықтап бекінгеніне көнгісі келемей
Жанғазы Шерғазыұлы , Қасымұлы Елекей және Қожанияз Құш бегі басқарған 6 000
астам сыңсыған ауыр қолды Сыр жағасын мекендейтін, орыс патшасына мойын
ұсынған қазақтарды жазалау үшін жедел аттандырып жіберді.
Райым бекінісінің коменданты Ерофеев бұл жөнінде біліп қойып, 1847
жылы тамыз айында форттан шығып, Сырдың сол жағасында салынған Хиуа қамалы
Жаңақаланы қиратып, Хиуа ханының жіберген қолын быт-шыт қылды.
Осы кезде орыстардың әскеріне Жанқожа батыр бастаған қазақ қолы келіп
қосылады.
Сырдың сол жағасында тұрып, орыс отряды Жаңақаланы зеңбіректермен
атқылап жатқанда Жанқожа батыр өз сарбаздарымен дариядан аттарын жалдап
өтіп қамалға басып кірді.
Кірген бойда Хиуа сарбаздарын қырып-жойып тамдарына от қойып, асып-
сасып қашып бара жатқан Хиуалықтарды өз жігіттерімен бірге қуды.
Сұлтандар басқарған Хиуа қолы азғана әскері бар Райым гарнизонын
Орынбор шебіндегі басқа форттардың кесіп тастамақ болды.
Бірақ полковник Ерофеевтің дер кезінде еккен батыл әрекетінің
арқасында олар Ырғыз Торғай өзендеріне жетпей тоқтатылды.
Содан кейін орыстардың Сыр бойында Хиуа тарапынан бірде-бір қарсы ашық
әрекет бола қойған жоқ.
Жаңақала үшін болған қырғын шайқастарда орыстар Жанқожаны өзіне
сенімді одақтас деп білді.
Батыр шайқастан кейін Райым гарнизоны әскерлерінің азық-түлігіне
түскен олжадан 100 қойды бөліп берді.
Хиуа сарбаздарын талқандап, Сыр бойына қуып жіберуге үлес қосқаны үшін
батырға жоғарғы мәртебелінің пәрмені бойынша жасауыл шені берілді. Жанқожа
батыр Сыр бойымен Қарақұмды жайлайтын қазақтар арасында өте беделді, өте
абыройлы еді.
Ол орыстардың жағына шіғіп, өз туысқандарына орыс биліне мойын ұсыну
керектігін көрсете білді.
Алғашқы кезде батырдың бізге іш тартуының орыстардың Сыр бойының көп
қан төкпей жаулап алуына жаңа өлкеге алғаш рет қадам басқанда айрықша
маңызы болды.
Ең басты мақсат Хиуа мен Қоқан әскерлерінің әр қадамын бақылап сауда
кемелерін сақтауға шындап кірісе алды.[18]
Мұндай жақсы қарым-қатынас орната білу Орта Азияға бойлап кіру үшін
өте қажет еді. Оның үстіне Сахара қазақтарын өзіне қаратып алуы орыстардың
жасаған айла шарғысының терең екендігінің бірден-бір дәлелі еді.
Жанқожа батырдың біздің жаққа жылы шырай танытқанын шебер пайдаланып,
онымен арадағы достық ниетін нығайта түсу мақсатымен, басқа қазақтарға ақ
патшаға мойын сұнғандарын бағалай білетінімізді көрсету үшін Жанқожаны
Сырдың оң жағасында, Қарақұм мен Борсық құмда көшіп-қонып жүрген
қазақтардың билеушісі етіп тағайындады.
Бұл жайында Арал бекінісінің Раым фортының бастығы Матфеевтің айрықша
Орынбор корпусының командиріне 1848 жылғы сәуір айында жазған хатында ашық
айтылды.
Ол: Жанқожа дейді орданың осындағы бір бөлігінің билеушісі етіп
көтеріп, оған 200 дей отряд берудің пайдасы көп екендігін білдіргім келеді.
Оған да басқа да басқарушыларға да белгілі –бір жерді жайла деп
айтпай, Райым бекінісінің бастығы арқылы әрекет жасап, сақтықпен талап
етіп, батырдың Қазалы өзенінің сағасында былайша яғни, Қаратөбенің маңдай
алдында 50 шақырымдай жерде Жаңақаладан жоғары 14 шақырымдай тұста
орналасқаны аса тиімді болар еді.
Сөйткен кезде де біз Хиуалықтардың әдетте Қаратөбемен Жаңақалаға қарай
екі өтпелін бірдей бақылауға ала аламыз, деп жазды. [19]
1847 жылы Жаңақала үшін болған шайқас кезінде ортақ жауымыз Хиуаға
қарсы бізбен одақтас болған Жанқожа батырмен алғаш рет кездескен едік.
Қазақ батыры Жанқожа жөнінде мынандай екі дерек жиналған.
Оның біріншісі қазір Қазалы қаласы деп аталатын номері 1 форттың
комендаттық басқармасының архиві, онда әртүрлі оқиғалар батырдың оларға
қалай араласқаны, орыс әкімдеріне қалай қарағаны жайында деректер баршылық.
1833 жылдың жазында В.А. Перовский Орынбор өлкесінің әскери
губернаторы болып тағайындалды. Ол өзінің алдына екі міндет; біріншіден-
орыс билігін мойындамайтын қазақтарды бағындыру: екіншіден-орыс әскерлерін
Орта азия хандықтарының шекараларына жақындатуды тездету міндетін
қойды. Осы мақсат үшін оған Сырдарияның төменгі ағыстарында жаңа
әскери шеп салуға өкім берілді.
Бұл шаралардың жүзеге асырылуы жұртшылықты қатты алаңдатты., сөйтіп
Орта Азия хандықтарымен шекралас қазақ халқы Орынбор әкімшілігіне бағынудан
бас тартты.
Бұл жөнінде Л.Мейер халықтың бір бөлігі Хиуаға, тағы бір бөлігі
қоқандықтарға көшіп кетуге тырысты және оның үстіне билеуші сұлтандарға
қарсылық күшейе түсті деп жазды. Мұның өзі әкімшілікті тәртіп орнату үшін
далаға жыл сайын жазалау отрядтарын жіберуге мәжбүр етті.
Сөйтіп Орынбор жаңа губернаторы жүргізген саясат Хиуа мен Қоқанның
билігіне ұшыраған қазақтардың Ресейге дұшпандық көзқарасын күшейтті.
Қазақтардың бір бөлігі Хиуа мен Қоқан аумағына көшіп кетті. Перовский бұл
үрдісті тоқтатуға тырысты.
Осы мақсат үшін 1834 жылы полковник Жемчижников қазақ даласына
жіберілді. 1836 жылдан 1839 жылға дейін орыс әкімшілігі қазақтарды
тыныштандыру үшін бірнеше жазалау экспедициясын жіберді.
Орыбор губернаторы мазасыз көршісі Аллақұл ханды бір соққымен
құртқысы келіп, ақырында Хиуаны жаулап алуға паша ағзамнан рұқсат сұрады..
Мүлде сәтсіз аяқталған бұл жорықты В.А.Перовский 1839-1840 жылдарда
жасаған.
Бұл әскери әрекеттің алдында 1834 жылы Ново-Александрск бекінісі мен
Орскіден Тройцкіге дейінгі әскери шеп салынған болатын. Хиуаға қайталап
жорық жасалуынан қаіптенген Аллақұл хан 1840 жылдың жазында Ресейге 424
орыс тұтқынын қайтарды. Ресеймен достық туралы келіссөздер жүргізу үшін ол
Петербургке елшілер жіберді. Сонымен қоса жарлық шығарды, оған сәйкес
ендігі жерде ешкім орыс иеліктеріне шапқыншылық жасамауға және орыс
тұтқындарын сатып алмауға тиіс болды. 1834-1839 жылдарда қарулы жазалау
экспедициялары Маңғыстау және Арал өңірі қазақтарына орасан зор материалдық
және моралъдық зиян келтірді, алайда олардың моралъдық рухы жасыған жоқ.
Кіші жүздегі атшалық –отаршылдық саясатқа қарсы халық көтерілісі сол
жылдарда басталды. Сол арқылы В.А.Перовскийдің Арал өңірі қазақтарын
тыныштандыру жөніндегі саясаты мақсатына жетпеді. Керісінше Кіші жүздегі
саяси жағдайды асқындыра түсті.Патша үкіметі Хиуа жорығын қайталағысы
келді.
Мұны Перовский баяндамасының соңғы бетінде 1-Николай қойған:
Өкініштісі-ақ!. Өте өкінішті !Бірақ құдайдың еркі болуға тиіс және оған
көнбесең болмайды.Енді бірінші мүмкіндік болған кезде экспедицияны жаңарту
сөзсіз шаралар қолдану керек ,-деген бұрыштамсы дәлелдейді.
19-ғасырдың 40-жылдарында патшалық Ресей Орта Азия хандықтарын
түпкілікті жаулап алуға әлі де әзір емес еді. 1839 жылдың аяғындағы
Перовскийдің басшылығымен Хиуаға жасалған сәтсіз жорық әлі де естен кете
қоймаған болатын.
Үкімет жаңа жерлерді басып алу үшін мұқият дайындық қажет болды Орта
Азия хандықтарының экономикалық және саяси ахуалын зерттеу күшейтіле
бастады. Осы мақсатпен 1841 жылы Хиуаға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МИНИСТРЛІГІ
Ш.Есенов атындағы Каспий мемлекеттік технологиялар және инжиниринг
университеті
Д И П Л О М Ж Ұ М Ы С Ы
ТАҚЫРЫБЫ: Жанқожа Нұрмұхаммедұлы бастаған
көтеріліс
ОРЫНДАҒАН: Тулевова Мөлдір
ҒЫЛЫМИ ЖЕТЕКШІСІ: Л.Т.Джумалиева
Тарих және философия
кафедрасының аға оқытушысы,
тар.ғ.к.
Қорғауға жіберілді: О.Д.Табылдиева т.ғ.к,аға оқытушы
Тарих және философия
кафедрасының меңгерушісі
Ақтау-2009 жыл
Ж О С П А Р Ы :
КІРІСПЕ
бет
І тарау. Қазақ батыры Жанқожа Нұрмұхаммедұлының өмір деректеріне
шолу.
бет
ІІ тарау. Жанқожа бастаған Сыр бойы қазақтарына Қоқан, Хиуа
хандықтарына қарсы азаттық күресі.
бет
ІІІ тарау. Халқын азаттыққа бастаған Жанқожа батырдың Ресей,
экспансиясына қарсы күресі.
бет
Қорытынды.
бет
Сілтемелер тізімі
бет
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
бет
К І Р І С П Е
Қазақ халқына қасірет әкелген Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама
кезінде жоңғар басқыншыларына төтеп бере алмай, Түркістан қаласын тастап
шыққан Кіші жүз ханы Әбілқайыр 1723 жылы Сырдың төменгі ағысымен оның
салалары: Қауаңдария, Адам-ата, Қазалы, Сағыр бойын, Арал теңізінің шығыс
жағалауын мекендеген өзіне қараған тайпалардың ортасына қоныс аударды.
Күлтөбенің басында күнде жиын боп, қазақтың ақылгөй даналары: үйсін
Төле, қаз дауысты Қазыбек, айыр тілді Әйтекелер бастаған тоқсан би мен
басқа да халық қалаулылары 1726 жылы Ордабасы тауының бөктерінде бас
қосып, басқыншылардың бетін қайтарып, белін омырар әскер жинақтау туралы
шешім қабылдады.
Жасақтарды басқаруға Әбілқайыр хан белгіленіп, сол жылы кескілескен
ұрыста қалмақтардың беті қайтарылды.
Бірнеше жылға созылған ел мен тағдыры шешілер осы соғыста иен далаға
атазаманнан иелік еткен қазақтың Қабанбай, Бөгембай, Райымбек сияқты
жаужүрек батырлары ерен ерлік көрсетті.
Енді ежелден іргелес отырған осы бір беймаза көршісінің сағын
сындырған қазақ халқының аз-кем тыныстауы керек еді.
Алайда, сырттан келер қауіп бәсеңсудің орнына барған сайын күшейе
берді.
Осы тұста шеңберін кеңейтіп, күшін молайтып, белін бекемдеп алған
оңтүстік жақтағы көршілес хандықтардың онсыз да титықтап, тоз-тоз боп
кеткен қазақтарға деген алакөздігі бір сәтте толастамады.
Оның үстіне, қазақ феодалдарының ел билігіне таласқан өзара қырқысы да
елді жегідей жеді.
Қажыған, азап шеккен, ар-намысы тапталған бұқара халықтың қайғы-
қасіретін жеңілдетуді , елдің егемендігін сақтап қалуды ойлаған кейбір
дала батырлары рулардың басын біріктіріп, жан-жақтан анталаған жауға қарсы
тұрды.[1]
Сондай елім деп еңіреген, бабаларының кіндік қаны тамған жерін
таптатпау жолында жетпіс жылға жуық жаулармен жағаласып өткен қас
батырлардың бірі–аты аңызға айналған Жанқожа Нұрмұхаммедұлы еді.
Жанқожа Нұрмұхаммедұлы 1774 жылы қазіргі Қызылорда облысы, Қазалы
ауданы, Арықбалық ауылдық кеңесінің жерінде дүниеге келген.
Талай ақын шайырлар тілге тиек еткен, қазақтар қана емес, сол
замандағы Ресей империясының Обручев, граф Перовский сияқты азуы алты қарас
генералдардың өздері де санасуға мәжбүр болған.
Сол өңірге аяқ салған орыс зиялыларының өздері де оның әруағына
бас имей кеткен Жанқожа кім еді.
Жанқожа әкеден бесеу, шешеден төртеу болған.
Өз шешесінен Ақмырза, Жанқожа, Жауқашар, Бек. Ал кіші шешесінен Шөже,
Жанқожаның атасы Киікбай, тама руынан шыққан атақты Есет батырдың туған
қарындасы Тәжіге үйленген.
Жанқожаның әкесі Нұрмұхаммед содан туған.
Батырлар әулетінен туған Нұрмұхаммед те батыр болған.
Ал оның әкесі Киікбайдың батырлығын тілге тиек ететін деректердің бірі-
Сыр бойындағы Табын, Шөмекей руларының сұлтаны болып тұрған Елекей
Қасымовтың 1847 жылы Жанқожаның аяғына бас ұрып жазған хатында Хиуа
хандарының қазақтан тартып алған жерлерін қайтарып ала алмағанымыз біздің
нашарлығымыздан шығар,енді қоқандықтар бізге шабуыл жасамақ, біз олардын
бұрын қимылдайық.
Менің атам Әбілқайыр кіші жүзге хан болып тұрғанда, Сенің атаң
Кийікбай оның әрі батыры әрі биі болған кезінде ешкім қазақ жеріне қол сала
алмаған еді.
Жанқожаның әрі жас кезінен-ақ қомаға тұйық ауыр мінезді, аз сөйлеп көп
тыңдайтын, әр кез жанарынан жалын атып тұратын, орта бойлы, екі иығына екі
кісі жайғасып отыратындай төртпақ күш иесі болған.
Ол ең алғаш 15 жасында халық көзіне түседі. .[2]
1789 жылы Салым Нұрмұхаммеддің туысы әрі батыр, әрі хан атанған
Қылышбай сырт жаулардан мазасы кеткен соң, көп сарбаз жинап, барымталанған
мал мен дүние-мүлікті қайтарып алмақ болып жорыққа аттанады.
Жылқыда жүрген 15 жасар Жанқожа бұл хабардан құлақ қағыс болысымен
астыртын дайындалып, сарбаздардың соңына ереді.
Елден ұзақ кеткен соң ғана мұны білген Қылышбай баланы кейін секем
алып, оны бірге ала кетеді.Осыдан былай Жанқожа талай-талай ерлік
көрсетеді.
Халықтың қарапайым бұқарасының арашасы болып, шонжарлармен сан рет
қырқысады.
Ол керемет күш иесі болумен бірге асқан тапқырлығымен, көріпкелдік
болжағыштығымен, қолбасшылық шеберлігімен де әйгілі болды.
19 ғасырдың бірінші ширегінде Сырдария сағасымен Арал бойын мекендеген
қазақтардан ығысқан Қарақалпақтар Хиуа хандығына бағынып, Әмударияға қарай
ойысты.
Әлім, Шәмен тайпаларынан тараған рулар Ырғыз бен Қарақұмды жайлап Сыр
бойын қыстады.
Малы аздары Сыр бойында тұрақтап, диқаншылықпен айналысты. Ел осылайша
сәл тыныштыққа бөленгендей болған кезеңде Жанқожа әділдік іздеген жарлы
жақыбайдың жоғын-жоқтап, билікке араласты.
Ол ретті жерінде төрелікті бұзып, жәбірленушінің теңдігін алып берді.
Алар парасынан айырылған және абыройдан жұрдай болған билер қалайда
Жанқожадан құтылудың қамын ойлады.
Олар пікірлесе келе, ағайын арасындағы көп жікшілдіктің бірін
пайдаланып, батырды өз туысы Көлібай бидің қолымен өлтірмекші болды. Бұл
сыпсың Жанқожаға жетті.
Батыр қатты назаланып, туыстарымен тілдесуді де қойды.
Бірақ бірсыпыра елге қадырменді ақсақалдар ағайынды екі адамның
баларын араздастырғанымыз жарамас болар деп оларды татуластыруға батырдың
өзі қадыр адамды іздестірді.
Ол атақты Қосым Қожа немересі Шаймағамбет ишан еді.[3]
19 ғасырдың 30-50 жылдары Қазақстан тарихының маңызды шебі ретінде
белгілі болды.
Өлкенің әлеуметтік-экономикалық жағдайында Қазақстанның кейбір
ауылдарының жалпыресейлік рынокқа тартылуына байланысты экономикалық дамуы
арта түскендігі байқалды.
Әйтсе де Қазақстанның саяси саяси жағдайы бұл кезеңде де тұрақсыз
болды.
Сырдария жағалауларындағы аймақтары мекендеген қазақ халқының жағдайы
мейлінше ауыр еді.
Ресей империясының экспанциялық кеңеюшілік ұмтылысының 1853 жылы
В.Перовский Ақмешітті басып алған болатын күшейе түсуі, сондай-ақ Хиуа
хандығының агресивтік саясаты Сырдария бойы қазақтарының Жанқожа
Нұрмұхаммедовтің қолбасшылығымен күреске шығуының негізгі себебі болды.
Ақмешіт басылып алынғаннан кейін Сырдария әскери желісі құрылды.
1849 жылы Райым бекінісіне Орынбор казактарының алғашқы 26 жанұясы
қоныстандырылды.
1857 ж-ға дейін 3000 қазақ жанұялары өздерінің бұрынғы тұрған құнарлы
жерлерінен енді жыртып егін салуға жарамайтын және егінді суару үшін ағын
су болмайтын жерлерге қуылып, қоныстарын аударуға мәжбүр болды.
Бұран қазақтар тұрған жерлерге қоныстанған ауғандар үлкен
артықшылықтармен пайдаланылды.
Мұның өзі қазақ халқын аяусыз қанауға әкеп соқты.
Осының бәрі жылдар бойы жинақталып, 19 ғасырдың 50 жылдары ортасында
кішкентай шекті руы егінші-қазақтарының ашық күреске шығуына әкеп соқаты.
Хиуа хандығының қазақтар жөніндегі озбырлығы олардың аса ауыр салықтар
жинауынан,тонаушылығынан және ойына келгендерін істейтіндігінен
көрінді.[4]
Тақырыптың зерттелу дәрежесіне назар салсақ, халық батыры атанған,
қолбасшы, халқымыздың бір туар ұлы Жанқожа Нұрмұхам-медұлының өмірі мен
оның Хиуа, Қоқан және Ресей империясына қарсы отаршылдық саясатқа қарсы
жүргізген күресі жөнінде айтылады.
Диплом жұмысының деректемелік негізін мерзімді басылымдарда
жарияланған ақпараттар, мақалалар мен деректер құрайды.
Жұмыстың методологиялық негізін Қазақстан Республика-сының егемендік
алғаннан кейінгі үрдіс алған ғылыми ұстанымдардан бастау алады.
Шындығына келгенде, зерттеліп отырған кезеңге деген ғылыми көзқарастың
дәл қазір бір ізге түсіп, толық қалыптаса қоймағаны анық.
Біз бұл орайда, ең алдымен тарихи деректерге объективті тұрғыдан
қарауды нысана тұттым.
Сонымен, соңғы кезеңде жарық көрген аса маңызды мемлекеттік құжаттар
қағидаларын басшылыққа алдым.
Зерттеудің методологиялық негізін анықтауда Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың еңбектері мен баяндамаларындағы білім,
мәдениет, ғылым туралы пікірлерін басшылыққа алдым.
Зерттеу объектісіне негізінен халқының қорғаны болған Жанқожа
батырдың есімі ел жүрегінде орын алатындығы туралы айтылады.
Жұмыстың мақсаты
Туған жерін жетпіс жыл бойы жат жұрттықтан қорғап, өзегінің табанына
таптатпаймын деп, басын бәйгеге тігіп, кеудесін оққа тосқан қасиетті
бабамыз Жанқожа Нұрмұхаммедұлы еді.
Жұмыстың хронологиялық ауқымын анықтауда
Жанқожа Нұрмұхаммедұлының өмірі мен оның отаршылдық езгіге қарсы
жүргізген күресі жайлы сөз қозғалады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы
Кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан, сілтемелер және әдебиеттер
тізімінен тұрады.
І тарау. Қазақ батыры Жанқожа Нұрмұхаммедұлының өмір деректеріне шолу.
19 ғасырдың басында Шыңғыстың әулеттерінен Хиуаға хан сайлауды
тоқтатып, жергілікті өзбектердің Конград тайпасынан шыққан Эль Түзер 1804-
1806 жылдары өзін Хиуаның ханымын деп жариялайды.
Сол кезеңде хандардың жиі-жиі алмасуымен Хиуа хандығының әлсіреп
қалған шаруашылығын және мәдениетін оңалту керек еді.
Бірақ, ол екі жылдай үстемдік етіп, дүние салған соң, оның інісі
Мұхаммед Рахим таққа отырып, 1806-1825 жылдары Хиуа хандығын күшті
феодалдық мемлекетке айналдыру үшін барлық күшін жұмсады.
Ол хандықта жоғарғы басқару кеңесін құрады, салық салуды бір жүйеге
келтіреді, алтын теңгені шығарып, ақшаның ел арасына таралуын тәртіпке
салады.
Осылай Мұхаммед Рахим көп жылдарға созылған өз ара феодалдық қырқысты
бәсеңдетеді.[5]
Одан кейін Мұхаммед Рахим хан ағасы Эль Түзердің Сырдария
қарақалпақтары мен қазақтарына бастаған отаршылдық саясатын
жандандырып,Хиуаның Арқа шекарасындағы Жаңадария бойын жайлаған
Қарақалпақтарға және Оңтүстіктегі көршілері Түркменнің Жаумын тайпасына
шабуыл жасайды.
Хиуаның отаршылық саясатына Жаңадария қарақалпақтары қарсы тұрып,
батылдықпен күш көрсетеді.
М.Рахимнің жер қайысқан әскерлері алдымен Әмударияның төмендегі Арал
өзбектерін онан кейін 1811 жылы Жаңадария Қарақалпақтарын жаулап алып,
оларды күшпен Әмударияның төменгі ағысындағы тың жерлерге орналастырады.
Отаршылдық саясатының мұндай жеңісімен рухтанған Рахим ел ішіндегі
алауыздыққа тыйым салып, өзінің солтүстігіндегі көршілерінің бірі болған
Сырдария қазақтарын жаулап алуға кіріседі.
Ол үшін Әмудария мен Сырдарияның арасына жылдамдата бекіністер
салдырады.
Олар Дәуқара теңізінің төңірегіне Жаңадари және Қуаңдария бойларына
орнатылды.
Бекіністерді салуда ертедегі бұзылған ірі-ірі қоныстарды пайдаланып,
олардың үстіне жаңа әскери бекіністер тез арада тұрғызылады.
Сондай жолмен Мехтерқала. Қылышқала, Қорғанша, тағы басқа сол сияқты
көптеген бекіністер салынды.
Содан көп ұзамай Хиуа әскерлері шекаралас жатқан Қуаңдария және Сырдың
төменіндегі қазақтарға шабуыл жасайды.
1819-1820 жылдары Хиуаға екі мәрте барған орыс әскерлерінің капитаны
Н.Муравьев былай деп хабарлайды: менің бұл елге барғандағы аңғарғаным, Хиуа
ханы Сырдарияның төменін қол астына кіргізбекші, Хиуа ханы ханы алдына екі
мақсат қойған,біріншіден Сырдың төменін басып алу, екіншіден Ресейдің
Бұхарамен жүргізіп жатқан саудасын тоқтату және оны Орта Азияға жақындауына
тосқауыл жасау.
Осы мақсаттарды орындау жолында Рахим хан алдымен өздеріне жақын
орналасқан қазақтарға ауыр салықтар зекет алған.
Бұған шыдай алмаған М.Рахим 1812 жылы Сыр бойына өзінің бірінші
жорығына шығады.
Мұхаммед Рахим бұл бүліншілікпен шектелмей Сыр бойындағы қазақтарды
отарлау үшін жорықтарын тоқтатпай жиі-жиі қазақ ауылдарын ойрандап, ойына
келгендерін істеген.
Мұндай Хиуалықтардың шабуылынан азап көрген Сырдария қазақтары Ханның
әскерлерімен өздерінің тәуелсіздігі үшін күрес жүргізді.
Әсіресе халық ішінен шыққан Арынғазы оның екі інілері қол жинап, ұзақ
жылдар ұлт азаттық күрес жүргізеді.
Арынғазы Әділғазиев пен оның інілері екінші жағынан Кіші Жүзді Ресейге
қосып оны билеп төстеген Әбілқайырдың әулеттеріне де қарсы тұрады.
Сондықтан, Сыр бойын иеленуге ұмтылған патшалық Ресей Арынғазыдан
құтылуды ойлап, 1821 жылы Арынғазы сұлтан Петербургке шақырылды.
Ол Петербургке өзін хан етіп бекітуге қол жеткізермін деген үмітпен
жүріп кетеді.
Бірақ жолшыбай ұсталып, Калугаға айдалады да, 1833 жылы сонда қаза
табады.[6]
Міне патшалық Ресейдің Қазақстанға келген отаршылары өздеріне ұнамаған
жергілікті халықтың азаматтарын осылай ретін тауып қазаға ұшырататын
болған.
Мұндай айла тәсілдерді тек қана Ресей отаршылдарына тән емес жер
шарының барлық аймақтарындағы басқыншылардың бәрінің іс жүзіне асырған
әдістері екендігі бізге тарихтан белгілі.
Отаршылардың құрбаны болып кеткен қазақ азаматтарының санын түгелдеу
қиын. Тек 19 ғасырда солардың қатарында болған Арынғазы Әбілғазиев Жанқожа
Нұрмұхаммедов, есет Көтібаров, Кенесары Қасымов, Исатай Тайманов, Махамбет
Өтемісов және тағы басқалары.
1825 жылы М.Рахимнің баласы Аллақұл Хиуаға хан болып, әкесінің
үстемдігін жалғастырып, Сыр қазақтарына отаршылдық саясатын бұрынғыдан
қатаң ауыр дәрежеге апарған.
Оның мақсаты Сырдың төменіне бекініп, жергілікті халықтарға өз
үстемдігін жүргізіп, және Арқадан жылжып келе жатқан Ресейдің әскери күшін
бұл өңірге жақындату еді.
Сондықтан аллақұл Сыр бойындағы бұрынғы бекіністерді бекемдеп және
жаңадан әскери бекіністерді салдырды.
Солай бола тұрса да Сыр қазақтары түгелімен Хиуалықтардың отаршылдығын
мойындамады.
Тек кейбір сатылған ру басшыларының төңірегіндегі тұрғындар Хиуа
ханына салық төлегенімен көпшілік Сыр қазақтары отаршыларға қарсылық күш
көрсетуін тоқтатқан жоқ. Хиуаның Сыр бойына қойған билеушіленрі Уәйсбай мен
Бабажандар қазақтарды сүліктей сорып, олардың адамгершіліктерін аяққа
басқан Хиуаға салық төлеуден бас тартқан адамдарды құтып жіберіп отырған.
1836 жылы Аллақұл хан Түркіменнің бас палуаны Әлмұхаммед басқарған
әскерін Сыр бойындағы салық төлеуден бас тартқан қазақтарды жазалауға
жібереді.
Ол Сырға келіп Бабажанды ертіп Сырдың оң жағындағы Алайғыр түбегінде
отырған Жанқожаның ағасы Ақмырза батырдың ауылын шауып оны өлтірді.
Осындай зорлық- зомбылық көрген Сыр қазақтары жазда Қарақұмды жайлып,
қыста Ырғызды қыстап жүрген Жанқожа батырға барады.
Жанқожа Сыр бойындағы қазақтарды өз төңірегіне ұйымдастырып,
Хиуалықтардың отаршылығына елді азат етудің жоспарларын жасап, елді
біріктіруге шақырады.
Орталық Азияда ең алдымен, атап айтқанда Қазақстанда отаршылдыққа
қарсы қозғалыстың пайда болу себептерін атап өткен жөн.
Оларға Хиуа хандарының басқыншылық әрекеттері және Ресейдің
отаршылқдық саясаты негіз болды.
Орыстардың Сырдария сағасына келуіне байланысты осында тұратын
қазақтар патша үкіметінің билігін мойындады.
Әрине бұл Хиуа хандарының сыртқы саясатына қайшы келді.
Олар қазақтар арасында орыстарға қарсы насихатты күшейітті, ал олардың
орыс бекіністеріне жақындап барып қоныстану мүмкіндігін жою үшін 1847 жылы
Қуаңдарияға бөгет салып тастады.
Хиуаның Қожанияз бекінісінен бастап Арал теңізіне дейінгі өзен арнасы
құрғап қалды.
Алайда бұған қарамастан қазақтар орыстардың Райым бекінісінен Қазалы
фортына жақын жерден одан әрі көшіп жүрді.[7]
Хиуалықтар Орыс бекіністеріне жақын жерде көшіп жүрген қазақтарға
шабуыл жасауын жалғастыра берді.
Райым ,,дуалдарының нақ түбінде қырғын салып тонаушылық жүргізді,
бірақ қазақтардың көмегімен біздің отрядтар, ақырында, олардың шапқыншылық
жасауын тоқтатты, олар бізге наразы қазақтарды сөз жүзінде қарсылық
білдіріп, қастандық жасауға көндірумен шектелді.[8]
Хиуа хандары Сырдариямен Үстірт қазақтарына үздіксіз шабуыл жасай
бастаған.
1847 жылы 20 тамызда деп жазады А.Машеев, яғни Сырда орыс бекінісінің
негізі қаланғаннан кейін 1 ай өткен соң өзеннің сол жағасында орналасқан,
Райымнан жетпіс шақырым жоғары жақтағаы Хиуалық Жаңақала бекінісі маңында
Хиуа бегі Қожанияз және қазақ сұлтандары, өзін хан деп атаған Жанқозы
Шерғазиев пен Ермұхамед (Елекей) Қасымов бастаған 2 000 адам күші бар
Хиуалықтар тобыры пайда болды.
Тобырдың бір бөлігі Сырдарияның оң жағына өтіп, мыңнан астам қазақ
отбасын тонады, 20 отбасының балалары мен қарттарын өздерімен бірге алып
кетті, 30 сәбиді суға батырып өлтірді.
Өзінің Шекті руына ықпалымен және Хиуалықтарға ымырасыз өшпенділігімен
мәлім Жанқожаның қарауылдағы төрт батырын өлтірді.
Сөйтіп, осы жүгенсіздіктерден кейін өзеннің сол жағындағы бекінісіне
қайтып кетті.[9]
1847 жылғы 23 тамызда Райым бекінісінің бастығы Ерофеев Хиуаның
Жаңақала бекінісіне Жанқожа басшылық еткен 200 казак және 700 қазақ
жіберді.
Отряд Қуаңдарияның арғы жағына қуып тастады.
Одан 3 000 үйе, 500 жылқы, 200 бас ірі қара, 50 000 қой тартып алды.
19 ғасырдың оралығында Хиуа ханының солтүстік шекарасы Сырдарияның
төменгі ағысына дейн деп санаса, Қоқандықтар Ақмешітке Қызылордаға дейінгі
жерлердің иесіміз деп бұл жерлерді мекендеген қазақтарды билеп төстеді.
Осындай жағдайға тап болған Сыр бойының қазақтары Арқадан оңтүстікке
жылжып келе жатқан Ресейдің әскери күштерінен жәрдем алып, Хиуалықтар мен
қоқандықтардың басшылығынан құтыламыз деген үміттте болды. [10]
Зейнулла Шүкіровтың Жанқожа батыр атты тарихи романында былай деп
айтылған:
Жайлауы Кіші Жүздің Еділ-Жайық,
Сен келдің ортамызға шебің тайып,
Алдымда Жанқожа ағам тірі тұрса,
Төреге жалынбаспын қолым жайып,
Ақ Жәкем қалың қолды жинағанды,
Тентекті теріс қаратып қинағанды,
Ұмытсаң Жанқожаны құдадй ұмыт,
Созақтың бар олжасын сыйлағанды,, деп Төремұрат жырлаған екен.[11]
1846 жылы Хиуалықтардың Жақожа тойтарыс бере алмаған шабуылдарының бірінен
кейін ол шекаралық орыс өкімет орындарына: Енді біз ырғызға барамыз,
өйткені біздің жүрігімізде Сіздермен достық байланысқа ешқандай қара ниет
жоқ деп жазды.
Одан кейін ол Хиуалықтарға жорыққа әзірленетін өйткені олардан үнемі
қысым көріп отырғанын хабарлады.
Бұл орайда, батыр Хиуаға қарсы күресте, өзіне көмек көрсетуді сұраған.
1847 жылы Жанқожа көп жасағымен Хиуаның Қожанияз қала бекінісін
қиратты, бекініс гарнизонының тас талқанын шығарды.
Ресейдің Арал өңірін жаулап алуы халық бұқарасын жадайын жеңілдетпеді.
Салық екі есе көбейтілуі, қоныс аударушылар мен шинеуніктердің
пайдасына қазақтардан суармалы жерлерінің алып қойылуы Ресей отаршылдығының
Хиуа қолшоқпарларының отарлауынан еш артықшылығы жоқ екенін барған сайын,
қазақ шаруаларының көзін жеткізе түсті.
Бой көрсетуге аптша шинеуніктерінің Сырдария қазақтарының Жанқожа
Нұрмұқаммедұлы, Сұлтанбөрі және басқалар сияқты рулық үстем топтарының
кейбір өкілдерінің мүдделері мен кісілігіне қысым жасауы себеп болды.
Мысалы, тілмаш Ахметов өз қолшоқпарларының бір тобын Жанқожа
Нұрмұқаммедұлының ауылына жіберіп, мұнда өз пайдасына силықтар жинауға
бұйрық берген.
Бірақ, батыр Ресей заңы бойынша да ешбір жағдайда мұндай алым орын
алмауға тиіс екенін мәлімдеп, қандай да болсын алым жинауға рұқсат етпеді.
Жанқожаның қарсы қимылына ашуланған Ахметов ауылға өзі келіп, өз
бұйрықтарына қарсылық көрсеткені үшін айыпұл өндіріп ала бастаған.
Ақыры Жанқожа Нұрмұқаммед ұлы наразы қазақтардың қозғалысын өзі
басқармақ болып ұйғарды.
Желтоқсанның ортасына қарай көтерілісшілердің саны 3 000 адамға дейін
жетті. Көтеріліс орталығы Хиуаның бұрынғы Жаңақала бекінісі болды.
Орал бекінісінің бастығы Михайлов Сырдария шебінің бастығы Фитинговқа
құпия хабарламасында: Жанқожаның қарақшылары арасында қарасақалдар,
кішкене шектілер және төртқаралардың бір бөлігі деп хабарлады. Бұл рулар
Әлім руы тайпасына жататын еді.
Ұрыс қарсаңында, 1857 жылы 09 қаңтарда көтерілісшілерге Шекті руының
бірнеше жүз қазағы қосылды. Көтерілісшілерді бұдан бұрын аталған кішкене
шекті руының ірі жетекшісі Жанқожа Нұрмұқаммед ұлы басқарды.
Бұл көтерілісшілерге шектілердің ғана емес, Сырдариының төменгі
ағысында қоныстанған басқа рулардың да өкілдері қатысты.
Көтерілісшілердің едәіур бөлігі жаяу адамдар болатын. Көтерілісшілер
қатарында,жаяу қазақтардың болуы, көтеріліске қатысушылырадың әлеуметтік
құрамын сипаттайды.
Олар шотпен, сойылмен, кетпенмен қаруланған болатын, азын-аулақ
адамдарының ғана мылтықтары болды.
1856 жылға желтоқсанның орта шенінде Жанқожаның қосынында 1500
көтерілісшілері болды.
Ол орта есеппен алғанда 150-200 адамдық бірнеше шағын жасақ,
ұйымдастырды, олар орыстардың №1 Қазалы форты мен Перовск фотының
бекіністеріне жақын жерге орналастырылып, күтпеген жерден Сырдария шебіне
шабуыл жасады.
1856 жылғы желтоқсанның аяғында Қазалыны көтерілісшілер қоршап алды.
28 желтоқсанда форт бастығы Первскийге былай деп жеткізді: қазіргі
уақытта Солтүстік жағын қоспағанда, фортты бүлікшіл қазақтардың әр жерден
шашыратылып орналастырылған қарақшылары қоршауға алған, олар біздің
отрядтың кез-келген қозғалысы жағдайында дала түкпіріне кетіп қалады.
Сондықтан да гарнизон жыртқыштардың бекініске шабуылын күтіп алуға және
сонан соң пішен тасып алуымен, фортың әлсіз жақтарын қорғаныс жағдайына
келтірумен қызу айналысып отыр.
Кенеттен бұрық еткен көтеріліс мазасыздандырған Орынбор генерал
губернаторы Перовский Сырдария шебінің командашысы Фитинговқа көтірілісті
басу үшін жорыққа дереу әскер жіберуге өкім берді.
Жанқожа жетекшілік еткен көтерілісшілер Қазалы фортына шабуыл жасауға
мұқият әзірленді.
1857 жылдың қаңтарында көтерілісшілердің қатары бес мыңға жетті.
Перовскийдің нұсқауын орындай отырып, Фитинговтың отряды 9 қаңтарда
жолға шығады. Оның құрамына 300 қазақ -, 320 жаяу әскер кірді.
Олардың 54-і алысқа ататын мылтықпен қаруланған еді, 1 зеңбірегі, 2
ракеталық станогы болатын. Көтерілісшілер мен қақтығыс нақ сол күні Арық
балық алқабында болды.
Қамыс арысында отырған қазақ атқыштары жазалау отрядын туу сыртынан
оқ жаудырды.
ІІ тарау. Жанқожа бастаған Сыр бойы қазақтарына Қоқан, Хиуа
хандықтарына қарсы азаттық күресі.
Жанқожа Нұрмұхамедұлы 1780-1860 Арал өңіріндегі қазақтардың Хиуа
және Ресей отаршылдығына қарсы азаматтық күресін басқарды.
Жанқожа Нұрмұхамедұлы өзінің бүкіл өмірін Арал өңірі қазақтарының
тәуелсіздіге арнаған аса ірі тарихи тұлға.
Ол он тоғызыншы ғасырдың бірінші ширегінде Хиуаның зұлымдығына қарсы
күрескен Арынғазы Әбілғазиевтің істерін ілгері жалғастырды.
1836 жылы Жанқожа өз жауынгерлерімен бірге Әмудария мен Сырдария
арасында Хиуаның тұрақты әскерлеріне қарсы күрес бастады.
1842 жылдың күзінде оның әскері Хиуаның ірі бекінісі Бесқаланы
қиратып, қала коменданты Бабажанды, оның баласы Майқараны тұтқынға алды.
Қазақтарға қатігездің көрсеткені үшін Бабажан қазыққа отырғызылды. Ал
оның баласы жас болғандықтан босатылып жіберілді.[12]
1843 жылы Жанқожаның жасағы Қуаңдариядағы Хиуа бекінісін қиратты.
Ал 1845 жылдың көктемінде Хиуа ханы Сырдарияның төменгі ағысындағы
қиратылған бекіністерді қалпына келтіру үшін жіберілген саны 2 000 адамға
жететін Хиуа әскерін тас талқан етіп қиратты.
Бұл туралы Жанқожа Орынбор бекінісінің бастығына : Хиуалықтар біздің
жерімізге бекініс салды, бірақ оны қираттық.
Ал қақтығыс кезінде көптеген Хиуалықтарды өлтіріп, Хиуаға қуып
жібердік,,- деп хабарлады.[13]
Кенесары Қасымовпен бірге Жанқожа Сырданияның төменгі ағыстарында
орналасқан Қоқандықтардың әскери бекіністері, Жаңақорғанға, үмісқорғанға,
Шымқорғанға , Қосқарғанға шабуыл жасады.
1845 жылы Кенесарының өтініші бойынша Жанқожа Қоқандықтардың Созақ
бекінісін алуға қатысты.
1846 жылы Хиуалықтардың Жанқожа тойтарыс бере алмаған шабуылдарының
бірінен кейін ол шекаралық орыс өкімет орындарына: Енді біз Ырғызға
барамыз, өйткені біздің жүрегімізде Сіздермен достық байланысқа ешқандай
қара ниет жоқ деп жазды, одан кейін ол Хиуалықтарға жорыққа әзірленетін,
өйткені олардан үнемі қысым көріп, отырғанын хабарлады.
Бұл орайда батыр Хиуаға қарсы күресте өзінің көмек көрсетуін сұраған.
1847 жылы Жанқожа саны көп жасағымен Хиуаның Қожанияз қала бекінісін
қиратты, бекініс гарнизонының тас талқанын шығарды. Ресейдің Арал өңірін
жаулап алуы халық бұқарысының жағдайын жеңілдетпеді.
Салықтың екі есе көбейтілуі қоныс аударушылар мен шенеуніктердің
пайдасына қазақтардан суырмалы жерлерінің алып қойылуы Ресей отаршылдығының
Хиуа қолшоқ-парларының отарлауынан еш артықшылығы жоқ екеніне барған сайын
қазақ шаруаларының көзін жеткізе түсті.
Бой көрсетуге патша шинеуніктерінің Сырдария қазақтарының Жанқожа
Нұрмұхамедұлы, ұлтанбөрі және басқалар сияқты рулық үстемтоптарының кейбір
өкілдерінің мүдделерімен кісілігіне қысым жасауы себеп болды.
Мысалы, тілмаш Ахметов өз қолшоқпарларының бір тобын Жанқожа
Нұрмұхамедовтің ауылына жіберіп, онда өз пайдасына сыйлықтар жинауға
бұйрық берген.
Бірақ батыр Ресей заңы бойынша ешбір жағдайда мұндай алым орын алмауға
тиіс екенін мәлімдеп, қандай да болсын алым жинауға рұқсат етпеді.
Жанқожаның қарсы қимылына ашуланған Ахметов ауылға өзі келіп өз,
бұйрықтарына қарсылық көрсеткені үшін,, айыппұл өндіріп ала бастады.
Ақыры Жанқожа Нұрмұхамедұлы наразы қазақтардың қозғалысын өзі
басқармақ болып ұйғарды.
1856 жылдың желтоқсанында Сырдария қазақтарының қарулы күресі
басталды. Желтоқсанның ортасына қарай көтерісшілер саны 3 000 адамға дейін
жетті.
Көтеріліс орталығы Хиуаның бұрынғы Жаңақала бекінісі болды. Орал
бекінісінің бастығы Михайлов Сырдария шебінің бастығы Фитинговқа құпия
хабарламасында Жанқожаның қарақшылары арасында қарасақалдар, кішкене
шектілер және төртқаралардың бір бөлігі бар- деп хабарлаған.
Бұл рулар Әлім тайпасына жататын еді.[14]
Кіші жүздің ханы Әбілхайыр сонау 1730 жылы Ресей патшасына бодан
болсада Арал теңізі мен Сыр бойында орыс әскерінің билік құра бастаған
кезінде, яғни 1847 жылы Арал бекінісі салынған уақытта, былайша Ресейге
бағынды делінгенмен, Сырдың төменгі ағысымен Қарқұм, Борсықұмда көшіп қонып
жүрген кіші жүздің бір бөлегі біресе Хиуаның, біресе Қоқан ханының
шапқыншылығымен жорығына ұшырап, орыстардың билігіне біржола мойын ұсына
қоймаған еді.
Хиуа мен қоқан хандары болса, Сыр бойында көшіп –қонып жүрген қазақ
руларына өз билігін жүргісі кеп, үнемі ұшыр, зекет жинап, әйелдерінің
абыройын төгіп, ажарлы қыздарын өздерінің харам сарайларына зорлап әкетіп,
қазақ ауылдарын шауып әкетуді әдетке айналдарған.
1845-1846 жылы Орынбор линиясы Ырғыз, Жем өзендерінің түскей жағынан
өтіп, Торғай–Орынбор бекінісіне келіп, табан тірегеннен кейін де, Ресейдің
оң қанатында алынды деп, есептелінген қазақ ауылдарын шауып жүрген Хиуа
Қоқан бектері айылын да жиған жоқ.
Ол кезде Ташкент, Бұқара Хиуадан шығатын керуен жолдары Сыр мен
Қарақұмның үстін басып өтіп, Орынбормен Троицкіге тура кеп құлайтын.
Орта Азия хандарымен Ресейдің сауда-саттық жасайтын басты күре
тамырдай жолында әлгіндей бүліншіліктің ұдайы болып жатуы біздің сауда
саласындағы істерімізге өте қолайсыз еді.
Біздің керуендерімізді зекет төле дегенді сылтау етіп кейде талап
тонауға да ойы кетіп жүрген Хиуа мен Қоқан хандарына бағынған немесе 1840
жылы үш алаштың ханымын деп жар салып көтеріліс бастаған орта жүздің
сұлтаны Кенесары Қасымұлының ықпалына кірген қазақ рулары өне бойы Сыр мен
Қуаң бойында кідірдіп ұстап бөгеп қала беретін.
Шынын айтқанда сол кездегі жаханнамаға көз тастап Оралдан Ырғыз сонау
Орынбор Торғай бекінісі дейін бір сүзіп шықсақ 40-жылдарға дейін бір жағы
Арал теңізі мен Сырдарияға оның екі саласы Қараөзек пен Жамандарияға, бір
жағы Торғай мен Сарысуға барып шектелетін емін–еркін жатқан кең даланың шын
мәнінде орыс Хиуа және Қоқан қожалықтарының ортасында бостан жатқанын ,
Шығыс жақтан Қасымұлы Кенесарының қалай басып кірем десе есігінің ашық
екенін айдан анық көрегуге болады.[14]
Бұл кезде орыс патшалығының жаулап алған жерлері Қарақұм мен Борсық
құмға жақындап келіп тоқтаған еді.
Қоқан ханының қожалық жері Сырдың екі саласының түйісетін тұсында
салынған Қосқорған мен Қараөзекті, Хиуа ханының иелігі Жаңақала Қожанияз
және қамалдарды қамтып, Қуаң бойымен Сырдың сол жағасына келіп табан
тіреген еді.
Сөйтіп орыс патшалығына қарады дегенмен жаңағы бос жатқан далада көшіп-
қонып жүрген кіші жүздің әлім аталығына тарайтын қаракесек, шекті,
төртқара, қарасақал және шөмекей тайпалары жайлаған жаңағы боз даланы ешкім
әлі жаулап ала қоймаған болатын.
Сондықтан да Орта Азияда Ресейге баратын керуен жолы өтетін әлгі
далаға қожалық етсем деген талаппен иуа мен Қоқан хандары Кенесары тәрізді
қазақ сұлтандары үнемі өз-ара таласып жүрген еді.
Соған қарағанда, Орта Азия жөніндегі біздің саясатымыздың негізгі
кілті қолында тұрған Орынбор әкімшілігі осы жағдайға басты назар аударған
секілді.
Өйткені, Орта Азия мен біздің арамыздағы сауда саттық жағдайы қиындап
кетті.
Қоқандар болса, ел көтерме қамалы ретінде Ақмешітті салып Сыр бойымен
батысқа қарай дендеп кіріп бара жатты. Хиуа ханы да одан қалыспай, Сыр
бойылық қазақтардан зекет ұшыр жинауын жиілетті.
Тіпте екеуі екі жақтап қол жинап, Қарақұм мен Борсыққұмда көшіп-қонып
жүрген қазақ ауылдарын жаулап алуды жиелетті.
Кереуен жолдарын қауіп қатерден құтқару ақ патшаның ықпалына қараған
момын қазақтардың күйін тайдырмау граф Перовскидің 1839-1840 жылы сәтсіз
аяқталған жорығынан кейін қайтадан бастарын көтере бастаған Хиуа мен Қоқан
хандарына ақ патшаның олардың өз көршілеріне европаша емес нағыз азияша
жасап жүрген зорлық-зомбылықтарына көне алмайтынын білдіру болды.
Ең бастысы біздің балық өнеркәсібімен шұғылданатын алпауыт-тарымыздың
көптен бері аңсары ауып жүрген Арал теңізінде балық аулау талабы сол
кездегі Орынбор әскери губернаторы мен айырықша Орынбор корпусының
командирі инфантерия генералы Обручевтің мынадай жағдайды тию үшін батыл
әрекет жасау керек деп Петербургтен рұқсат сұрауына әсер етті.
Мемлекеттік канцлер, граф Нессель Роденің қарсылығына қарамастан
император бірінші Николай ол рұқсатты тез берді.
Онда орыс әскерлеріне Сырдың сол жағасын өз жеріміз деп, иемденген
Хиуалықтардың наразы болмасы үшін, әсіресе Райым бекінісін жаулап аларда
олардың Ресей әскерімен шайқасып қалуын болдырмау мақсатымен Сырдарияның
сол жағына өтуіне тиым салды.[15]
Жанқожа да Ресей әскер күшінің жәрдемімен ата жауы болған Хиуа және
Қоқан отаршыларын Сырдың бойынан қуып шығуды ойлады.
Сыр қазақтарының орыс әскерлерінен тіл табысқанына ызаланып, 1847
жылдың 18-20 тамыз айында Хиуа ханы 6 мыңдай әскерін Жаңақала бекінісіне
Қожанияз бекке әкеліп төкті.
Бұл күш Сырдың екі бетіндегі қазақтарды шауып, көптеген ауылдарды
ойрандады. Елдің мал мүлкін талан таражға салды.
Осындай бүліншілікке ұшыраған Жанқожа 1847 жылдың 21 тамызында Райым
бекінісінің бастығы подполковник Ерофеевке өтініш жазып, жәрдем сұраған,,
егер де Сіз біздерге дос болсаңыз, біздерген жәрдем беруге келіңіз, мына
біздерді ойрандап жатқан Хиуалықтардан халқымызды азат етейік деп хат
жолдаған.
Осы жіберген хабардан екі күн өткен соң 23 тамызда Жанқожа өзінің
сарбаздарымен Райым бекінісіне келіп Ерофеевтің 200 атты қазақтарымен, 2
зеңбірегімен Сырдарияның сол жағындағы Хиуаның Жаңақала бекінісіне шабуыл
жасап , оның күл-талқанын шығарып қашқан жаудың нөкерлерін қуып жетіп,
олардың елден жинап алып, 500 жылқысын, 50 қойларын қайырып алып қалады.
Жанқожаның өз еліне абыройы күшті екеніне қолбасшы батырлығына көздері
жеткен Орынбор генерал губернаторлары батырды өздеріне қаратып, Ресейдің
жүргізіп келе жатқан отаршылқдық саясатын Сыр бойында іске асыруға
пайдалануды мақсат етеді.
1848 жылдың 1 мамырында Жанқожаға ,,есаул,, деген әскери атағын беріп,
жылына 200 сом күміс ақша төлеп тұратынын хабарлаған және оны Сыр
қазақтарының басшысы деп жариялаған.
Мұның сыртында сиыр құйымшықтанып бір сыр жатқанын сезген батыр, бұл
сыйлықтарды шен-шекпенмен ақшаны алудан бас тартады.
Сондықтан, ол Ресейлік үкімет басшыларына жазған хатында Мен ондай
мый құрметке ие болатындай Сіздерге ешнәрсе істегенім жоқ деп жауап
қайырған.[16]
Ресейдің бұл сыйлықтарын алғанда Жанқожа өзінің оларға берілгендігін
білдіріп ант беруі керек еді, мұндай мінәжатқа батыр келіспейді.
Ал орыс әскерлерінің Сыр бойына келуін шын көңілімен қарсы алғанымен,
бір жылдың ішінде олардың бұл жерге келудегі саясатын Жанқожа батыр жете
түсінеді. Ерофеевтің әскерлері Жаңақаланы қиратуда, Хиуалықтармен болған
ұрыстарда өздерінің түпкі пиғылдарын байқатады.
Олардың бұл шайқасқа қатынасқанына Жанқожаның көңілі толмайды.
Оған қосымша орыс әскерлері орналасқан Райым, Қазалы бекіністерін
жергілікті қазатар маңдайының терімен салған.
Ал , Ресей патшасы келмей жатып, жергілікті халықты қанағанын батыр өз
көзімен көреді. Жанқожаның күдігі көп ұзамай тура келіп, бұл аймақты патша
үкіметі меншіктеп , бұл жерлерде Ресейдің орталық тәртібін орнатады.
1847 жылы маусым айының 30-ы күні Орынбор әскери губернаторы
инфантерия генералы Обручевтің бастауымен жорыққа шыққан қалың қол Арал
теңізінен 60 шақырымдай жердегі, кейіннен Арал бекінісі аталып кеткен,
үлкен бір төбеге табан тіреп, Райым фортын салды.
Ол жер 1846 жылы капитан Шульцтың Бұхарадан шығып, Майлыбас арқылы,
Хиуадан шығып, Аманөткел, Тасбөгет арқылы Арал теңізінің жағасын бойлап,
көне Ноғай жолымен жүретін керуендерді қорғау мақсатымен шолғыншылық
жасағанда 6-7 қараүй тігіп отырған қазақтардың жер ыңғайын жақсы таныған
жайына орай таңдалып алынған еді.
Райымда жаулап алғанда ешқандай да қан төгіс болған жоқ.
Отряд басып өткен жолда, Сыр бойында көшіп-қонып жүрген қазақтар
алакөздік танытпады.
Тіптен генерал Обручевтің айтуынша, Кішкене шектілердің батыры
Жанқожаның өзі онымен армасын айту үшін арнайы келіпті.
Содан көп ұзамайинфантерия генералы Обручев Орынборға қайтып оралды.
Ал бекіністің коменданты болып тәртіптілігімен, тәжірибесінің
көптігімен, дала жағдайындағы әскери қызметтің мән-жайын жақсы
білетіндігімен бірнеше рет көзге түскен, әр түрлі жорықтарға соның ішінде
Торғай өзені бойында Қасымұлы Кенесарымен болған соғысға қатынасқан
полковник Ерофеев тағайындалды.
Осы кезден бастап Ресей Арал теңізі мен Сыр бойына мықтап аяқ салды.
Орта Азия хандарының қожалықтарына тұмсығын тірей кеп тоқтап, оларға
өз ықпалын жүргізе де бастады.
Тіпте кейіннен олардың тағдыр-талайын шешетін жағдайға да жетті.
Осы форттың маңайында көшіп-қонып жүрген Кіші жүз қазақтарының бір
бөлегі енді орыс билігіне мықтап мойын сұнды.
Мұның барлығы осындай бір батыл қадам жасамаса, Хиуа мен Қоқан
хандарының халықаралық құқық жайын бұзып, Орынбор әкімшілігіне бағынған
қазақтардың мазасын май ішкендей қыла беруін тоқтатпайтын анық білген
генерал Обручевтің еңбегі еді.
Бұдан кейін орыс әскерінің ішкерілей қалай сұғына енгені, Райым
бекінісінің қалай салынған жайы хаммаға мәлім.
Содан көп ұзамай-ақ Қосарал форты салынды.
Арал теңізін зерттеп білу үшін Николай мен Константин есімді екі
шхуна-кеме әкелініп, 1848 жылы лейтенант Бутаков экспедиция жасады.
Оған әскери шені төмен шайыр Шевченко қатынасты. 1850 жылы Сырдан
өтетін қос өткел-Жаңақала мен Қаратөбені уыстап тұру үшін Қазалы төңірегі
жаулап алынды.
Одан кейін Қосқорған, 1853 жылы маусым айында граф Перовскийдің
бастауымен Ақмешіт қамалы қырғын шайқастан кейін басып алынды.
Соның ізінше номері 1 және 2 форт салынып, Перовский Сырдария шебі
бекінісі, Арал флотилиясы құрылып, Бутаков пен Черняяев соның кемелерімен
Әмударияның сағасында орналасқан Қоңырат шахарына дейін барып қайтты.
Одан көп өтпей айрықша билігі бар орыс шенеуінігінің аузына қарайтын
қазақ жұртшылығын басқаратын басқару жүйесі құрылды.
Содан соң орыстардың қазақтарды құлдыққа салуының, тағы да басқа
болашақта жасайтын шаруаларының алғашқы тәжірибесі ретінде Сыр бойына
Орынбордан қазақ-орыстардың 30-ға жуық үйі көшіріп әкелінді.
Бұл жәйітті сол оқиғаларды өз көзімен көрген сол кезде болған Ізтілеу
батыр орыстар қазақтар сықылды шабарын шауып, аларын алып кете бермейді,
керісінше, алса да тонамайды, бірақ қазақ жерінен ешуақытта кетпейді деп
әңгіме қылған.[17]
Бұдан кейін Сырдария мен Сібір шептерінің түйісуін көздеп, орыс
әскерлері ішке қарай дендеп енен берді. 1864 жылы генерал Веревкин
Түркістанды, 1865 жылғы шілде айында генерал Черняев Ташкентті жергілікті
халықты аяусыз қырып-жойып басып алды.[18]
Сыр бойында орыстардың билік құруы басқалардың наразылығын тудырмай
қоймады.
Хиуа ханы орыстардың Райымда мықтап бекінгеніне көнгісі келемей
Жанғазы Шерғазыұлы , Қасымұлы Елекей және Қожанияз Құш бегі басқарған 6 000
астам сыңсыған ауыр қолды Сыр жағасын мекендейтін, орыс патшасына мойын
ұсынған қазақтарды жазалау үшін жедел аттандырып жіберді.
Райым бекінісінің коменданты Ерофеев бұл жөнінде біліп қойып, 1847
жылы тамыз айында форттан шығып, Сырдың сол жағасында салынған Хиуа қамалы
Жаңақаланы қиратып, Хиуа ханының жіберген қолын быт-шыт қылды.
Осы кезде орыстардың әскеріне Жанқожа батыр бастаған қазақ қолы келіп
қосылады.
Сырдың сол жағасында тұрып, орыс отряды Жаңақаланы зеңбіректермен
атқылап жатқанда Жанқожа батыр өз сарбаздарымен дариядан аттарын жалдап
өтіп қамалға басып кірді.
Кірген бойда Хиуа сарбаздарын қырып-жойып тамдарына от қойып, асып-
сасып қашып бара жатқан Хиуалықтарды өз жігіттерімен бірге қуды.
Сұлтандар басқарған Хиуа қолы азғана әскері бар Райым гарнизонын
Орынбор шебіндегі басқа форттардың кесіп тастамақ болды.
Бірақ полковник Ерофеевтің дер кезінде еккен батыл әрекетінің
арқасында олар Ырғыз Торғай өзендеріне жетпей тоқтатылды.
Содан кейін орыстардың Сыр бойында Хиуа тарапынан бірде-бір қарсы ашық
әрекет бола қойған жоқ.
Жаңақала үшін болған қырғын шайқастарда орыстар Жанқожаны өзіне
сенімді одақтас деп білді.
Батыр шайқастан кейін Райым гарнизоны әскерлерінің азық-түлігіне
түскен олжадан 100 қойды бөліп берді.
Хиуа сарбаздарын талқандап, Сыр бойына қуып жіберуге үлес қосқаны үшін
батырға жоғарғы мәртебелінің пәрмені бойынша жасауыл шені берілді. Жанқожа
батыр Сыр бойымен Қарақұмды жайлайтын қазақтар арасында өте беделді, өте
абыройлы еді.
Ол орыстардың жағына шіғіп, өз туысқандарына орыс биліне мойын ұсыну
керектігін көрсете білді.
Алғашқы кезде батырдың бізге іш тартуының орыстардың Сыр бойының көп
қан төкпей жаулап алуына жаңа өлкеге алғаш рет қадам басқанда айрықша
маңызы болды.
Ең басты мақсат Хиуа мен Қоқан әскерлерінің әр қадамын бақылап сауда
кемелерін сақтауға шындап кірісе алды.[18]
Мұндай жақсы қарым-қатынас орната білу Орта Азияға бойлап кіру үшін
өте қажет еді. Оның үстіне Сахара қазақтарын өзіне қаратып алуы орыстардың
жасаған айла шарғысының терең екендігінің бірден-бір дәлелі еді.
Жанқожа батырдың біздің жаққа жылы шырай танытқанын шебер пайдаланып,
онымен арадағы достық ниетін нығайта түсу мақсатымен, басқа қазақтарға ақ
патшаға мойын сұнғандарын бағалай білетінімізді көрсету үшін Жанқожаны
Сырдың оң жағасында, Қарақұм мен Борсық құмда көшіп-қонып жүрген
қазақтардың билеушісі етіп тағайындады.
Бұл жайында Арал бекінісінің Раым фортының бастығы Матфеевтің айрықша
Орынбор корпусының командиріне 1848 жылғы сәуір айында жазған хатында ашық
айтылды.
Ол: Жанқожа дейді орданың осындағы бір бөлігінің билеушісі етіп
көтеріп, оған 200 дей отряд берудің пайдасы көп екендігін білдіргім келеді.
Оған да басқа да басқарушыларға да белгілі –бір жерді жайла деп
айтпай, Райым бекінісінің бастығы арқылы әрекет жасап, сақтықпен талап
етіп, батырдың Қазалы өзенінің сағасында былайша яғни, Қаратөбенің маңдай
алдында 50 шақырымдай жерде Жаңақаладан жоғары 14 шақырымдай тұста
орналасқаны аса тиімді болар еді.
Сөйткен кезде де біз Хиуалықтардың әдетте Қаратөбемен Жаңақалаға қарай
екі өтпелін бірдей бақылауға ала аламыз, деп жазды. [19]
1847 жылы Жаңақала үшін болған шайқас кезінде ортақ жауымыз Хиуаға
қарсы бізбен одақтас болған Жанқожа батырмен алғаш рет кездескен едік.
Қазақ батыры Жанқожа жөнінде мынандай екі дерек жиналған.
Оның біріншісі қазір Қазалы қаласы деп аталатын номері 1 форттың
комендаттық басқармасының архиві, онда әртүрлі оқиғалар батырдың оларға
қалай араласқаны, орыс әкімдеріне қалай қарағаны жайында деректер баршылық.
1833 жылдың жазында В.А. Перовский Орынбор өлкесінің әскери
губернаторы болып тағайындалды. Ол өзінің алдына екі міндет; біріншіден-
орыс билігін мойындамайтын қазақтарды бағындыру: екіншіден-орыс әскерлерін
Орта азия хандықтарының шекараларына жақындатуды тездету міндетін
қойды. Осы мақсат үшін оған Сырдарияның төменгі ағыстарында жаңа
әскери шеп салуға өкім берілді.
Бұл шаралардың жүзеге асырылуы жұртшылықты қатты алаңдатты., сөйтіп
Орта Азия хандықтарымен шекралас қазақ халқы Орынбор әкімшілігіне бағынудан
бас тартты.
Бұл жөнінде Л.Мейер халықтың бір бөлігі Хиуаға, тағы бір бөлігі
қоқандықтарға көшіп кетуге тырысты және оның үстіне билеуші сұлтандарға
қарсылық күшейе түсті деп жазды. Мұның өзі әкімшілікті тәртіп орнату үшін
далаға жыл сайын жазалау отрядтарын жіберуге мәжбүр етті.
Сөйтіп Орынбор жаңа губернаторы жүргізген саясат Хиуа мен Қоқанның
билігіне ұшыраған қазақтардың Ресейге дұшпандық көзқарасын күшейтті.
Қазақтардың бір бөлігі Хиуа мен Қоқан аумағына көшіп кетті. Перовский бұл
үрдісті тоқтатуға тырысты.
Осы мақсат үшін 1834 жылы полковник Жемчижников қазақ даласына
жіберілді. 1836 жылдан 1839 жылға дейін орыс әкімшілігі қазақтарды
тыныштандыру үшін бірнеше жазалау экспедициясын жіберді.
Орыбор губернаторы мазасыз көршісі Аллақұл ханды бір соққымен
құртқысы келіп, ақырында Хиуаны жаулап алуға паша ағзамнан рұқсат сұрады..
Мүлде сәтсіз аяқталған бұл жорықты В.А.Перовский 1839-1840 жылдарда
жасаған.
Бұл әскери әрекеттің алдында 1834 жылы Ново-Александрск бекінісі мен
Орскіден Тройцкіге дейінгі әскери шеп салынған болатын. Хиуаға қайталап
жорық жасалуынан қаіптенген Аллақұл хан 1840 жылдың жазында Ресейге 424
орыс тұтқынын қайтарды. Ресеймен достық туралы келіссөздер жүргізу үшін ол
Петербургке елшілер жіберді. Сонымен қоса жарлық шығарды, оған сәйкес
ендігі жерде ешкім орыс иеліктеріне шапқыншылық жасамауға және орыс
тұтқындарын сатып алмауға тиіс болды. 1834-1839 жылдарда қарулы жазалау
экспедициялары Маңғыстау және Арал өңірі қазақтарына орасан зор материалдық
және моралъдық зиян келтірді, алайда олардың моралъдық рухы жасыған жоқ.
Кіші жүздегі атшалық –отаршылдық саясатқа қарсы халық көтерілісі сол
жылдарда басталды. Сол арқылы В.А.Перовскийдің Арал өңірі қазақтарын
тыныштандыру жөніндегі саясаты мақсатына жетпеді. Керісінше Кіші жүздегі
саяси жағдайды асқындыра түсті.Патша үкіметі Хиуа жорығын қайталағысы
келді.
Мұны Перовский баяндамасының соңғы бетінде 1-Николай қойған:
Өкініштісі-ақ!. Өте өкінішті !Бірақ құдайдың еркі болуға тиіс және оған
көнбесең болмайды.Енді бірінші мүмкіндік болған кезде экспедицияны жаңарту
сөзсіз шаралар қолдану керек ,-деген бұрыштамсы дәлелдейді.
19-ғасырдың 40-жылдарында патшалық Ресей Орта Азия хандықтарын
түпкілікті жаулап алуға әлі де әзір емес еді. 1839 жылдың аяғындағы
Перовскийдің басшылығымен Хиуаға жасалған сәтсіз жорық әлі де естен кете
қоймаған болатын.
Үкімет жаңа жерлерді басып алу үшін мұқият дайындық қажет болды Орта
Азия хандықтарының экономикалық және саяси ахуалын зерттеу күшейтіле
бастады. Осы мақсатпен 1841 жылы Хиуаға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz