Қазақстан Республикасының демографиялық ахуалының зерттелуі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Тарих факультеті
Қазақстан тарихы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстан Республикасындағы демографиялық ахуал және оның
зерттелуі (1991-2000 жж.)
Орындаған:
.
Ғылыми
жетекші:
Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі
200 ж.
Ақтөбе 200
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-6
1-тарау. Қазақстан Республикасының демографиялық ахуалының
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1. Халық санының динамикасы және табиғи өсім
мәселелері ... ... ... ... ...7-17
1.2. Көші – қон процестерінің
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...17-2 8
2-тарау. Тәуелсіз Қазақстанның демографиялық ахуалы (1991-2000 жж.) ... .29
2.1. Халық санының динамикасы және табиғи
қозғалысы ... ... ... ... ... ... .. 29-36
2.2. Еңбек рыногі. Жұмыспен
қамтылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36-40
2.3. Көші – қон
процестері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 40-46
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...47
Сілтемелер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...48-50
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .51-
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда көк туы көгінде желбіреп,
тәуелсіздікке қол жеткізіп отырған қазақ халқы басынан небір қилы
заманжарды өткергені тарихта қаттаулы. Қазақ халқының әлем қауымдастығы
қатарынан егемен ел ретінде өз орнын тауып, тәуелсіздік туын тіккен осы бір
заманда еліміздің өткен тарихына деген көзқарас та бүгінгі күн тұрығысынан
мүлдем жаңа сипатқа ие болды. Оны бүгінгі күн дәлелдегендей, кешегіміздің
елеусіз, ескерусіз қалған қалған ақтаңдақтары немесе таптық тұрғыда
қаралған мәселелері шынайы түрде бағалануда.
Тәуелсіздік алған Қазақстанның демографиялық дамуы Президентіміз
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың жүргізіп отырған ішкі және сыртқы саясатына
да байланысты. Көп ұлтты республикада ұлтаралық қатынастар дамуының
тізгінін тең ұстап, сабыр мен салқындылыққа негізделген саясат жүргізіп
отырған Ел басшысы аласапыран мына заманда алуан ұлттың өкілдерін ұлтаралық
жарасым мен ынтымақта ұстауының өзі бүкіл әлемді таң қалдыруда.
Демографиялық үрдістердің бізге оңтайлы келген тегеурінді күштеріне
сүйіне болашақ-біздікі десек те, ол үшін бүгіннен бастап күресе білуіміз
керек. Алда демографиялық саясат пен даму стратегиямызды дәйекті түрде
дербес жүргізе аламыз ба деген қиын сауал әрдайым ойда тұрады.
Еліміздің тарихында миллиондаған адамның өміріне ықпал тигізген
оқиғалар аз емес. Қазақ тарихындағы ең қайғылы кезең Кеңес үкіметі орнаған
кезден басталады. Патша жарлығына қарсы 1916 жылғы көтерілістің соңы 1917
жылғы Ақпан және Қазан төңкерістеріне ұласты. Жаным - арымның садағасы
дейтін қазақ енді ақ пен қызыл болып екіге жіктеліп, тағы да жауына жем
болды. Азамат соғысының аяғы 1921 жылғы жұтқа келіп тірелді. Жалғыз атын
қонағына сойып беретін ақ пейіл қазақ, өзі ашығып жатса да орталыққа вагон-
вагон азық-түлік жөнелтті.
1932 жыл. Бұл қазақ деген халықтың арғы-бергі тарихындағы ең қаралы
жыл. ХХ ғасырдың басында дүниежүзі түркі тектес халықтары ішінде осман
түріктерінен кейін екінші орынға шыққан өскелең халық зорлықпен жүргізілген
Голощекиндік ұжымдастыру кезінде тең жартысының астамынан айырылды. Бұл бір
халыққа қарсы бағытталған геноцид ішіндегі тарихта өте сирек кездесетін
қанды қырғын еді. Өміршең халқымыз жартысынан астамын ажал құшағына беріп,
бұл зұлматты да соңына тастап, тарих көшімен ілгері жылжыды.
1937 жыл. Күллі Кеңес империясын үрей бейлеп, әлемдегі ең үлкен
державаның бас көтерер азаматтары сталиндік репрессияның құрбаны болды.
Мұндай террор қазақ жерінде 1926 жылдан басталып, Ж. Аймауытов сияқты
боздақтар 1929 жылдың өзінде–ақ ату жазасына кесілді. Ақ пен қызылдың
қырғынынан енді ғана ес жинап, оң мен солын танып, өркениетті елдер көшіне
ілесіп келе жатқан ұлы қазақ халқынын сүт бетіне шығар қаймағы 1937 жылғы
репрессия кезінде қалқып алынды. Толық емес мәліметтер бойынша сталиндік
қанды қырғынның тырнағына кілең сайдың тасындай 70 мыңға жуық қазақ
қайраткерлері ілінген.
1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысы кезінде досына адал, дұшпанына
қатал қазақ халқының қару ұстауға жарайтын азаматтары түгелдей майданға
аттанып, олардың 350 мыңдайы қайтып оралмады... [1].
Иә, шындығында ақын жырлағандай қазақтар мың өліп, мың тірілген
халық. Міне, осы халық қыран бүркіт көтерген күн сәулесі көк туын Біріккен
Ұлттар Ұйымының сарайында желбіретіп, еркін дамудың жаңа сатысына
көтерілді. Тәуелсіздік алып, тынысы кеңіп өлгені тіріліп, өшкені жана
бастады. Бұл халқымызға жаңа қуат, жаңа серпін берді. Сөйтіп, 1999 жылғы
халық санағы бойынша Қазақстандағы халықтың жалпы саны 14.953 мың болса,
оның ішінде қазақтар 7.985 мың адамды (53.4%) құрады [2].
Қазақ этносының демографиялық тарихы әлі толық зерттеліп бола қойған
жоқ. Бұған себеп болған Кеңес уақытындағы ұлттық тематиканың кейбір
аспектілеріне идеологиялық тиым салынды. Демография ғылымы -
Қазақстан үшін жаңа ғылыми бағыт болып табылады. Сондықтан да бүгінгі
біздің осы мәселені дипломдық жұмыстың тақырыбы етіп алуымыз маңызды
құбылыс.
Тақырыптың деректік көзі. Жұмыстың деректік негізін жетекші тарихшы-
демограф ғалымдардың еңбектерінен алынған архивтік, статистикалық
материалдар, Жалпы одақтық халық санағының қорытындылары жарияланған
құжаттар, Қазақстанның статистикалық жылдықтары, 1999 жылғы халық санағының
қорытындылары жарияланған жинақтар құрайды.
Мәселенің тарихнамасы. Дипломдық жұмыста мәселенің зерттелу деңгейі
жеке тарау ретінде қаралғандықтандықтан бұл мәселеге тоқталмаймыз.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты тәуелсіздік
алғаннан кейінгі Қазақстан Республикасының демографиялық ахуалын, оған
ықпал етіп отырған ішкі және сыртқы факторларды ашып көрсету. Осы мақсат
негізінде төмендегідей міндеттер қойылды:
-республиканың элеуметтік-экономикалық және саяси өмірінің еліміздегі
демографиялық ахуалға ықпалын көрсету;
-республика халқының 1991-2000 жылдар аралығындағы даму динамикасын
анықтау;
-республикадағы кейінгі кезеңдегі некелесу, ажырасу, туу мен өлу
динамикасына талдау жасау;
-республикадағы аталмыш кезең аралығындағы ішкі-сыртқы миграция,
урбанизация процестерінің қарқынына, оған әсер еткен факторларға талдау
жасау.
Жұмыстың әдістемелік негізі қоғам дамуының диалектикалық
заңдылықтарын басшылыққа ала отырып, мәселені тарихи демографиялық принцип
негізінде, тарихи-салыстырмалы тәсілдерді қолдану арқылы объективті түрде
жан-жақты ашып көрсету болды.
Еңбектің ғылыми жаңалығы. Диплом жұмысында 1991-2000 жылдар
аралығындағы Қазақстан Республикасының демографиялық ахуалына талдау
жасалып, оған ықпал етіп отырған факторларды ашып көрсетуге, сондай-ақ,
бүгінгі Қазақстанның демографиялық даму бағытын сараптауға, орын алып
отырған тенденцияларды талдауға талпыныс жасалды.
Жұмыстың хронологиялық кезеңі мен жағрафиялық аумағы. Жұмыстың
хронологиялық шегі 1991-2000 жылдарды қамтиды. Дегенмен жекелеген
мәселелерде 1989 жылға дейін шегіністер жасалады.
Жағрафиялық аумағы негізінен қазіргі Қазақстан Республикасының
территориясын қамтиды.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, сәйкесінше екі және үш
тараушалардан құралған екі үлкен тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер
тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1-тарау. Қазақстан Республикасының демографиялық ахуалының зерттелуі (1991-
2000 жж.)
1.1. Халық санының динамикасы және табиғи өсім мәселелері
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік туын тіккеннен бергі 10 жыл
ішінде өткен күрделі әлеуметтік-экономикалық және саяси процестер халықтың
демографиялық дамуына да өзіндік ықпал жасады. Қазіргі кезеңдегі еліміздің
демографиялық ахуалындағы басты ерекшелік – тұрғындар санының күрт кемуі.
Мұның өзін еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан-2030 атты
Қазақстан халқына жолдауында дамуымыздың келеңсіз сипаттары қатарына
демографиялық өнімсіздігімізді жатқыза отырып, 1992 жылдан бастап соғыстан
кейінгі 50 жыл ішінде біздің халқымыздың саны қысқара бастады, [3]
дегенінен де айқын аңғаруға болады.
1999 жылғы халық санының мәліметтеріне қарағанда елдегі тұрғындар
саны 1989 жылмен салыстырғанда 1 миллион 246 мың адамға, 7,7 %-ке азайған.
1989 жылы қазақстандықтардың саны 16 миллион 199 мың адам болса, қазір 14
миллион 953 мың адамды құрайды. 2724,9 мың кв. км. жерді алып жатқан
Қазақстанның әрбір шаршы километріне 5,5 адамнан келеді. Бұл Қазақстанның
халық аз қоныстанған елдер қатарында екендігін аңғартады.
Тұрғындар санының күрт кемуі Қарағанды облысында (335230 адамға
немесе 19,1%-ке кеміген), Шығыс Қазақстан облысында (228135 адамға немесе
21,5 %-ке кеміген), Қостанай облысында (206115 адамға немесе 16,7%-ке
кеміген), Солтүстік Қазақстан облысында (186085 адамға немесе 20,4%-ке
кеміген), Павлодар облысында (135330 адамға немесе 14,5%-ке кеміген) анық
байқалуда.
Қазақстандықтар санының кемуі өлке тұрғындарының демографиялық
құрлымындағы ерекшеліктерге байланысты. Дәлірек айтқанда, орыс тілді
тұрғындардың өз ата-мекеніне көшуінен және табиғи өсімнің төмен деңгейде
болуынан туындауда.
Тәуелсіз Қазақстан Республикасының демографиялық даму ерекшеліктеріне
зерттеушілер егемендік алғаннан кейінгі алғашқы жылдардан бастап-ақ көңіл
бөлген-ді. Бұл мәселе төңірегінде жазылған еңбектердің авторлары қатарында
тарихшы, демограф, саясаттанушы, журналист т.б. бар.
Тарихшылар арасында қазіргі кезеңдегі еліміздің демографиялық
ахуалындағы ерекшеліктерді зерттеуге үлкен үлес қосып келе жатқан
М.Х.Асылбеков пен В.В.Козинаны ерекше атап көрсетуге болады. Бұл
ғалымдардың бірлескен авторлығымен еліміз егемендік алғаннан бүгінгі таңға
дейінгі аралықта демографиялық дамудың мәселелерін көтерген үш еңбек,
бірқатар ғылыми мақалалар жарық көрді [4].
М.Х.Асылбеков пен В.В.Козинаның еңбектерінде тәуелсіздік жағдайындағы
еліміздің демографиялық дамуы көптеген дерек көздері –статистикалық
материалдар бойынша талданып, халықтың табиғи өсіміндегі, ұлттық
құрамындағы, жастық-жыныстық құрамындағы ерекшеліктер жоғары деңгейде
ашылып көрсетілген. Қазақстандағы ұлттардың ара салмағында 1990-жылдардың
ішінде күрделі өзгерістер жүргеніне М.Х.Асылбеков пен В.В.Козина жете
көңіл бөліп, қазақтар 1989 жылдан 1999 жылға дейінгі аралықта 1488181
адамға көбейіп, қазір 7 миллион 985 мың 39 адамға жетіп, тұрғындардың
53,4%–ін құрағанын, орыстар 1989 жылдан 1999 жылға дейінгі аралықта
1582399 адамға кемігенін, олардың қазіргі саны 4479620 адамды құрайтыны
және елдегі үлес салмағы 37,4%–тен 30 %–ке түскенін негіздей отырып, мұндай
өзгерістің себептерін ұлттардың табиғи өсіміндегі ерекшеліктермен және көші-
қондық процестерге қатысу деңгейімен байланыстырады. Мұны авторлардың былай
деп жазуы аңғартады: Қазақтар санының көбеюі мен үлес салмағының артуы
олардың табиғи өсімінің нәтижесі және елден қазақ емес ұлттардың көшуіне
байланысты. Сондай-ақ оған қазақтардың алыс (Қытай, Моңғолия, Иран, Түркия)
және таяу (Ресей, Өзбекстан, Түркменстан) шетелдерден елге оралуы да әсер
етуде.
Қазақ емес ұлттардың үлес салмағының күрт кемуіне сыртқы көші-қон
процестердің тікелей әсер етіп отырғандығы М.Х.Асылбеков пен В.В.Козина
еңбектерінде нақтылы мәліметтер негізінде көрсетілген. Оларда келтірілген
мәліметтерге қарағанда немістер 593414 адамға, украиндар 328637 адамға,
татарлар 71793 адамға, белорустар 66011 адамға, әзербайжандар 10656 адамға,
кәрістер 1074 адамға кеміген. Мұндай кему қазақ емес этностардың барлығына
бірдей тән емес екендігін, республикада өзбек пен ұйғыр халықтарының саны
үлес салмағы артып келе жатқандығына да авторлар назар аударған. 1989
жылдан 1999 жылға дейінгі аралықта өзбектер 39621 адамға көбейіп 370663
адамды; ұйғырлар 28839 адамға көбейіп 210365 адамды құраған [5].
1990-жылдардың ішінде Қазақстандағы ұлттардың ара салмағында
өзгерістер жүргені және оның нәтижелері А.Н.Алексеенко мен Н.Е.Масановтың
История Казахстана: народы и культуры атты кітапқа енген еңбегінде де
қарастырылған [6]. Олардың көрсетуінше орыстар 28,6% –ке, украиндар 38,9
%–ке, немістер 63,1 %–ке, татарлар 24,1%–ке, белорустар 33%–ке, кәрістер
4%–ке, әзербайжандар 13,1%-ке, поляктар 21,1%–ке, ал қазақтар 22,1% –ке,
өзбектер 11,6% –ке, ұйғырлар 13,5 %–ке, дұнғандар 22,4 %–ке, курдтар
28,8%–ке артқан.
Н.В.Алексеенко мен Н.Е.Масанов ұлттардың ара салмағындағы мұндай
өзгерістерге көш-қондық фактордың тікелей әсер етіп отырғанына баса назар
аударады. Осылайша олар этностардың үлес салмағына табиғи өсімдегі
ерекшеліктер де белгілі дәрежеде әсер ететіндігіне мән бермейді.
Республикадағы ұлттар арасындағы табиғи өсімнің біркелкі емес
екендігі, оның халықтың үлес салмағына әсері М.Х.Асылбеков пен В.В.Козина
еңбектерінде нақтылы айтылған. Табиғи өсімнің көрсеткіші өзбектерде 22
промильге, қазақтарға 13,5 промильге тең екендігі, ал орыстар (-4,9),
украиндар мен белорустар (-8,6) арасында туудан өлім жоғары болып
тұрғандығын авторлар атап көрсеткен.
Қазіргі кездегі өсімнің ерекшеліктері белгілі демограф-ғалым
М.Тәтімовтың Жас мемлекет-Қазақстан Республикасының жеке өзіндік
демографиялық саясатын қалыптастыру мәселелері атты кітабында және
Ж.Әлиевпен, М.Ақшаловамен бірлесіп шығарған еңбектерінде көрініс тапқан-ды.
Мәселен, М.Тәтімовтың Ж.Әлиевпен бірлесіп шығарған еңбегінде М.Х.Асылбеков
пен В.В.Козинаның халықтың табиғи өсімі жайлы пікірлерін қостай отырып:
Демографиялық бәсеңсу, яғни депопуляциялық құрдым ретінде тоқырау қазір
де, алдағы кезде де негізінен алғанда қалада тұратын еуропалық ұлт
өкілдерінің есебінен орын алатын болады.Өйткені оларда бала туу мөлшері тым
төмен., қайтыс болған (демографиялық шығын ретінде) аға ұртпақ өкілдерінің
орнын басатын қажетті мөлшерде ол жетпейді. Еуропалық халық өкілдерінің
табиғи кемуі бірте-бірте күшейіп келеді, ол таяу уақыттың өзінде әрбір 1000
адамға шаққанда 6-7 промиль болмақшы. Өлім-жетімнің туу деңгейінен артық
болу есебінен демографиялық бәсеңсуді (депопуляция) мөлшері 50 мың адамнан
асып жығылады деген сөз,-деп жазады [7].
М.Тәтімов табиғи өсім деңгейі қазақтар арсында 90-жылдардың ортасынан
төмендей түскендігін де атап көрсетеді. Республикада туудың төмендеуі
мәселесі Ж.Әбенованың, А.Топилиннің, Ә.Б.Ғалиевтің, А.Дәуренбековтың,
Н.Б.Куликовскаяның, А.Бисековтың, А.А.Нүсіпханның, А.Есілбаевтың
мақалаларында да көрініс тапқан. Бұл авторлардың ішінде А.Есілбаевтың
Қазақстан әйелдері журналында жарияланған. Қазақ көбеймей көсегіміз
көгермейді деген мақаласында табиғи өсімнің келеңсіздіктері біршама
толығырақ ашылған. Автор өзінің мақаласында табиғи өсімнің төмендеуіне әсер
етіп отырған факторлар қатарына жастар арасында некеге отырудың сирей
түсуі, ажырасудың артуын, тұрғындар денсаулығының нашарлауын, өлім-жетімнің
артуын жатқызып, ол жөніндегі пікірін былайша береді: Қолда бар
мәліметтерге сүйенсек, ерелер мен әйелдердің некеге отырып, шаңырақ құруы
айтарлықтай мөлшерде қысқарған. Мәселен, 1990 жылы олардың саны 164 мыңға
жетсе, 1999 жылы 85872 адам некеге отырған, яғни олардың саны екі есеге
жуық азайған. Оған 24-25 жас аралығындағы 190 мың жесір әйелді қосыңыз, 60
мың әйел түрлі себептермен күйеулерінен ажырасқан.Соңғы кезде жасы келсе де
үйленбеген, тұрмысқа шықпаған жастар саны шектен тыс көбейе түсуде.
Жалғызбасты әйелдер саны 192 мыңға жетіп, 204 мың ер жігіттің бойдақ атануы
осының айқын дәлелі. Қазақстанда жыл сайын зпңды түрдн 170мың адам түсік
жасаттырады. Өткен бір жылдың өзінде 5793 жүкті ана туберкулезбен ауырып,
204-і СПИД ауруына шалдыққан. Адамдардың қайтыс болуы коэффициенті 1000
адамға шаққанда 9,7%–ті құрайды, бұл 1990 жылғы көрсеткіштен 2,8%–ке көп.
Жас сәбилер өсімі қазіргі уақытта 20,7 промиль құрап отыр. Осы жағдайларға
орай тұрғындардың орташа жасы-64,4, оның ішінде ерлердің орташа жасы 59 жас
құрап отыр. Сөйтіп, тұрғындардың табиғи өсуі 4 есеге кеміді [8].
Табиғи өсімнің бәсеңсуі және оның себептері Е.Ж.Бабақұмаров,
Р.С.Құттыбаева және М.С.Спановтың еңбегінде қарастырылып, 1995 жылы 163,8
мың сәби дүниеге келсе, 100,1 мың өлім тіркелгені, оның 4,2 мыңын бір жасқа
дейінгі сәбилер құрағаны жайлы мәлімет келтіріледі. Авторлардың көрсетуінше
өлім-жетім коэффициенті 1000 адамға шаққанда 9,7 болса, 1995 жылы бұл
көрсеткіш 10,5 болған. Авторлар өлім-жетімнің артуын тұрғындар арасында қан
тамыры ауруларының жиілей түсуімен және тұрғындардың өмір сүру деңгейінің
төмендеуімен байланыстырады.
И.Н.Тасмағанбетовтың әлеуметтік саладағы саясатты қарастыруға
арналған еңбегінде жоғарыда аталған авторлардың табиғи өсім мәселелері
жайлы білдірген пікірлері нақтылана түскен. Онда елдегі ауыр әлеуметтік-
экономикалық жағдайдың халықтың табиғи өсіміне кері әсер етіп отырғандығы
баса айтылған. Автор ауыр әлеуметтік-экономикалық жағдайдың әсерінен
тұрғындардың орташа жас деңгейі 3,1 жылға қысқарғанын, некеге тұрудың күрт
кеміп, ажырасудың арта түскенін көрсеткен.
Қазіргі кезде табиғи өсімнің мәселелері ғалым-дәрігерлер тарапынан да
зерттелуде. Мәселен, О.Т.Жүзжанов, О.С.Сақбаев және Т.К.Рахыпбеков секілді
ғалым-дәрігерлердің Здравохранение Казахстана атты журналдың 1995 жылғы
санында жарық көрген мақаласында Шығыс Қазақстан облысындағы демографиялық
процестердің динамикасындағы ерекшеліктері талданған. Онда авторлар
республикасының Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстарынан басқа
өңірлерде туу тенденциясы төмендегенін ата көрсете отырып, оған әсер еткен
факторлар қатарына ел экономисының дағдарысты жағдайда болуын, тұрғындардың
өмір сүру жағдайының ауырлануын, тұрғындар арасында егде жастағылардың үлес
салмағының артуын, тұрғындар денсаулығының нашарлауын жатқызады. Елдің
экономикасының дағдарысты жағдайда болуынан әйелдер саналы тууды шегеріп
отырғандығы да мақалада ашық айтылған. Авторлардың көрсетуінше республика
тұрғындарының жас құрлымында 60 жастан асқандардың саны Шығыс Қазақстан
облысында 10,4%–тен 12,6%–ке көтерілген. Сондай-ақ балалар өлімі және жалпы
өлім-жетім Шығыс Қазақстан облысында 100 адамға шаққанда коэффициенті
10,1%–ке ие болған, бұл көрсеткіш Лениногорскіде 16,9%–ке жеткен. 90-
жылдардың ортасында авторлардың көрсетуінше өлім-жетім коэффициенті
республика бойынша 7,1% болған. Мұның өзі Шығыс Қазақстан облысында табиғи
өсімнің төмен деңгейде болғанын аңғартатын. Осыған орай, авторлар Шығыс
Қазақстан облысының тұрғындар денсаулығын жақсарту бағытында шұғыл шаралар
жүргізу керектігін ұсынады [9].
Табиғи өсімнің аймақтық ерекшеліктері әзірге зерттеушілер тарапынан
нақтылы қолға алынбай келуде. Қазіргі кезде Орталық Қазақстандағы
тұрғындардың табиғи өсімнің мәселелері В.В.Козинаның монографиясында [10]
көрініс тапқанын осы жерде айта кеткен жөн. В.В.Козинада жоғарыда аталған
дәрігір-ғалымдар секілді тууға әсер етіп жатқан факторларға ауыр әлеуметтік-
экономикалық жағдайды тауар бағасының қымбаттауын, ақылы медициналық қызмет
көрсетудің еңгізілуін, жұмысшылардың уақтылы жалақысын ала алмауын және
тағы басқаларды жатқызады. Оның көрсетуінше Орталық Қазақстанда 1990-1997
жылдар аралығында туу коэффициенті 17,5 промильден 8,4 промильге түсіп, 2,1
есеге кеміген. Автордың мәліметтері бойынша 1990-1997 жылдары Орталық
Қазақстанда өлім-жетім коэффициенті 7,7 промильден 8,3, промильге өскен,
тіркелген өлім-жетімнің үштен бірі еңбекке жарамды жастардың үлесіне тиген,
ерлердің өлімі әйелдерге қарағанда 3,6 есеге көп.
Халықтың демогрфиялық өсіміне экологиялық жағдайдың кері әсері
мәселесі М.Х.Асылбеков пен В.В.Козинаның және М.Тәтімов пен Ж.Әлиевтің
еңбектерінде [11] қарастырылған. М.Х.Асылбеков пен В.В.Козина Қазақстанда
ұзақ жылдар бойы атом бомбасының сыналуы, уранның ашық әдіс-тәсілмен
өндірілуі және Арал теңізінің құрғауы салдарынан демографиялық динамика
қарқыны бәсеңдегенін атап көрсетсе, бұл жайлы М.Тәтімов пен Ж.Әлиев былай
деп жазады: Экологиялық жағдайдың демографиялық өсімге кері әсері Сырдың
бойындағы аудандарды өзара салыстырғанда жақсы байқалып тұр. Сырдария
ауданында өсім жоқ, Тереңөзек ауданында кемушілік 3%, Қазалы ауданында
12%.Бұл миграциядан ғана пайда болып отырған жоқ, ол туған балалардың өлімі
мен түсік тастуынан да пайда болған жағдай. Экологиялық апатта қалған
әйелдер 3-4-5 балаларын үрейленіп тумай қоюы мумкін.
М.Тәтімов пен Ж.Әлиев экологиялық ахуалдың және әлеуметтік-
экономикалық жағдайдың әсерінен қазақтар арасында бала туу мөлшері күрт
кеміп барады деген пікір білдірді. Оны республикадағы қазақ әйелдері 1989
жылы 209 мың бала тапқан болса, 1999 жылы бұл көрсеткіш 140 мың
болғандығымен, яғни бала туу коэффициенті 37 промильден 17 промильге дейін
төмендегінімен дәлелдей түскен.
М.Х.Асылбеков пен В.В.Козинаның көрсетуінше Қазақстанда туу
коэффициені бойыеша бүгінде бір әйелге 2,5, баладан келеді, ең төменгі
көрсеткішке Алматы қаласы (бір әйелге 1,5 баладан) мен Солтүстік Шығыс өңір
(1,8 баладан) тұрғындары, ал жоғары көрсеткішке Оңтүстік өңір (бір әйелге
3,4 баладан) тұрғындары ие. Осылайша, тұрғындары басым көпшілігі қазақтар
құрайтын Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және Қызылорда облыстарында балалар көп
туылады. З.К.Исабековпен және А.Б.Қалышевтің Оңтүстік өңіріндегі қазақ және
өзбек отбасылары туралы жазған мақаласында келтірген мәліметтерге қарағанда
Түркістан ауданында бір әйелге орташа есеппен 3,6 баладан келеді. Мұның
өзін зерттеушілер бұрынғы кезбен салыстырғанда төмен екендігін айтады.
Табиғи өсімдегі орыс, украин ұлттарының үлес салмағы әлдеқайда төмен
деңгейде. Олардың бір әйеліне 1,7, баладан келеді [12].
Зерттеушілер халықтың өсіп-өнуіне тұрғындардың жастық, жыныстық
құрлымы тікелей әсер етіп отырғандығын да бірауыздан қуаттауда. Өткені
тұрғындар неғұрлым жас болса және жыныстар арасындағы үйлесімділік қолайлы
болса, соғұрлым өніп-өсу қарқынды жүреді. М.Х.Асылбеков пен В.В.Козинаның
есебінше 1000 әйелге шаққанда 1989 жылы 939 ер адам, ал 1999 жылы 929 ер
адам келген. Сондай-ақ зерттеушілер республикадағы ұлттарда жыныстық
арасалмақ әркелкі екенін де алға тартқан: Ер адамдардың үлесі 1000 әйелге
шаққанда қазақтарда 978, ұйғырларда 999, орыстарда 843, татарларда 842,
украиндада 872 адамнан келеді. Әзербайжандар мен өзбектер арасында ер
азаматтар саны басым. 1000 әйелге әзербайжанның 1014 ер азаматы, өзбектің
1015 азаматы келеді. Ауылдық жерлердегі қазақтар арасында ерлердің саны
басымырақ. Орта есеппен онда 1000 әйелге 1020 ер азаматтан келеді. Бұл
Маңғыстаудан басқа облыстардың бәріне тән. 1000 әйелге Қызылорда облысында-
1058, Қарағанды және Солүстік Қазақстан облысында-1040, Шығыс Қазақстан
облысында-1029, Ақмола облысында-1026, Жамбыл облысында-1023, Ақтөбе
облысында 1021 ер азаматтан келеді.
Республика тұрғындарының жастық құрлымында туудың төмендеуіне
байланысты ересек адамдардың санының артып, қартаюы белең алуда.
М.Х.Асылбеков пен В.В.Козинаның еңбегінде келтірілген мәліметтерге
қарағанда: 1990 жылы 9 жасқа дейінгі балалар тұрғындардың 22%–ін құраса,
1999 жылы 17,8 %–ін құраған; 19 жасқа дейінгі жастардың үлес салмағы 41
%–тен 37,8 %–ке түскен; керісінше 60 жастан асқандар 9% болса, 10,8–ке
көтерілген. Мұндай жағдай көбінесе орыс, украин, белорус халықтарына
көбірек тән. 60 жастан асқандар орыстар арасында 17% , украиндар арасында
27,4 %, белорустар 23, 8%. Қазақтар тұрғындар ішіндегі жас халық болып
табылады. Қазақтардың орташа арифметикалық жасы-25. Басқаша айтқанда,
қазақтардың басым көпшілігі балалар мен жастар.
М.Х.Асылбеков пен В.В.Козинаның еңбегінде табиғи өсімге халықтың өмір
сүрі деңгейінің төмендеуде кері ықпал етіп отырғандығы талданған. Еңбекте
адамдар өмір сүру ұзақтығы орташа есеппен 1991 жылы 67,6 жас болса, 1998
жылы 64,4 жасқа жетіп, орташа көрсеткіш 3,2 жасқа қысқарғаны көрсетілген.
Қазақтардың орта өмір сүру жасы орыс тұрғындарымен салыстырғанда төмен
болған. Мұны авторлар қазақтардың үлес салмағы басым түсетін ауылдық
жерлерде әлеуметтік-эконгомикалық жағдайдың нашарлығымен және қазақтар
тұратын жерлердің бәразы экологиялық апат аймаққа жататындығымен
байланыстырады.
Сонымен қатар авторлар табиғи өсімге өлім-жетім көрсеткіштерінің
жоғары деңгейде болуы да кері әсер етіп отырғандығын негіздеп, оның
себептері көп жағдайда қоршаған ортаның ластануынан, тамақтану сапасының
төмендеуінен, тұрғындардың алкоголь ішімдіктеріне әуестенуінен туындауда
деп түсіндіреді. Авторлардың көрсетуінше нәрестелердің шетінуінен де жоғары
деңгейде көрінуде. Нәрестелер өлімінің әрбір екіншісі экологиялық ахуалдан
туындаған аурулармен ауырғандықтан болуда. Оның үстіне әйелге босанғанға
дейін және босанғаннан кейін жеткілікті дәржеде медициналық көмек
көрсетілуі де нәрестерлер арасында өлім-жетімнің көп болуына әсер етуде.
Мұндай жағдай ауылдық жерлерде, әсіресе Ақтөбе облысының Байғанин, Мұғаджар
аудандарында, Оңтүстік Қазақстан облысының Шардара ауданында, Қызылорда
облысының Жаңақорған, Сырдария аудандарында айқын сезілуде. Осындай ахуал
Семей ядролық сынақ полигонына таяу жатқан Шығыс Қазақстан облысының
Жармен, Бесқарағай, Аягөз, Үржар аудандарына және Қарағанды облысының
Қазбек би, Қарқаралы аудандарына да тән [13].
Халықтың табиғи өсімінің төмен болуына өлім-жетім қарқынының артуы
кері әсер етіп отырғандығы Т.Ж.Жұмасұлтанов пен А.Т.Ыбыраевтің еңбегінде де
[14] айтылған. Сонымен қатар авторлар табиғи өсімнің төменгі деңгейде
болуының тағы бір көрінісі республикада отбасылар санының кемуі деп
дәлелдейді. Авторлар 1999 жылы республикадағы отбасылар саны 3330 мың
екендігін, оның 1989 жылмен салыстырғанда 500 мыңға, яғни 13%–ке кем болып
отырғандығын айтып, мұндай ахуал табиғи өсім қарқынының төмен болуына әлі
де әсер ететіндігі жайлы пікір.
Қазақстанда халық санының кемуі сыртқы көші-қондық процестер
қарқынының артуынан және табиғи өсімінің төмен болуынан туындағаны
американдық ғалым, ҚазМҰУ-да қызмет етіп жүрген профессор Чжен Кун Фудың
1999 жылы жарық көрген Геополитика Казахстана атты еңбегінде де көңіл
бөлінген. Онда автор халық санының салдарынан республикада мемлекеттің
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге қажет адам ресурстары жетіспейтіндігін атап
көрсете отырып, бұл өзекті мәселені Қазақстан өкіметінің тезірек шешуі
қажеттігін ескерте айтады. Сондай-ақ, ол бұл мәселені шешудің жолын да
ұсынады. Оның пікірінше, өкімет республикада халық санын арттыруда көп бала
туғандарға қолдау көрсетумен қатар, елге сырттан халықтардың ағылып келуіне
жағдай жасап, ашық есік саясатын ұстануы тиіс. Сонымен қатар, мұндай
ашық есік саясаты тек қазақтар үшін ғана емес, қазақ емес басқа ұлттарға
да қатысты болуы керек. Чжен Кун Фу ашық есік саясаты нәтижесінде АҚШ,
Канада, Австралия, Жаңа Зеландия секілді елдер өзінің геосаяси жағдайын
нығайтып келе жатқандығын алға тартып, осы елдерден үлгі алу керек деген
пікірін білдіреді. Оның есебінше ашық есік саясатын ұстанған жағдайда
Қазақстан халық саны алдағы он жыл ішінде 30 миллионға жететін көрінеді.
Чжен Кун Фудың мұндай ұсынысымен келісуге, әрине, болмайды. Біздің
еліміздің жағдайында алдымен шетелдердегі қандастарымыздың оралуына жағдай
жасалынуы тиіс. Оның үстіне елімізге шетелден басқа ұлт өкілдерінің ағылып
келуі қазақтардың үлес салмағын күрт төмендетуге келіп соғады. Сондықтан да
бұл мәселеге сақтықпен қарау керек [15].
Еліміздің егемендік алғаннан бергі кезеңдегі халық санының динамикасы
мен табиғи өсімінің ерекшеліктері ғылыми әдебиеттерде көрініс табу қарқыны
артып келе жатқандығы аңғарылады. Бұл мәселенің аймақтық ерекшеліктерінің
зерттелуі төмен деңгейде екендігін айтып кеткен жөн. Бүгінгі таңға дейін
зерттеушілер тарапынан Орталық Қазақстандағы және Шығыс Қазақстандағы
тұрғындардың өсіп-өнуі мәселесі ғана қаратырылған. Сол себепті Оңтүстік,
Солүстік және Батыс Қазақстандағы халық саны мен табиғи өсім ерекшеліктерін
зерттеуді қолға алған абзал. Мұндай зерттеулер республикамызда қазір жүріп
жатқан демографиялық процестерді тереңірек зерттеуді тереңірек түсінуге өз
септігін тигізеді.
1.2. Көші-қон процестерінің сипаты
ХХ ғасырдың соңғы он жылдығында көші-қондық процестердің қарқынды
жүруі бұрынғы Кеңестер Одағы республикаларының барлығына дерлік тән
құбылысқа айналды. Қазақстан Республикасы халық санының азаюының басты
себебі көші-қондық теріс сальдо түрінде көрініс берді. Еліміз егемендік
алғаннан кейінгі кезеңде тағдыр талқысымен шетелдер қалған қазақтардың
өзінің тарихи отанына оралуына жол ашылды. Бірақ сыртқы көші-қондық
процестердің халық санының механикалық өсіміне ықпалы мардымсыз деңгейге
түсті. Ішкі көші-қонда тұрғындардың ауылдан қалаға ағылуы екпін алды.
Қазіргі кездегі осындай сипаттағы көші-қондық процестердің себептері мен
нәтижелеріне 90-жылдардың бас кезінен бастап зерттеушілер өз назарын аудара
бастаған-ды.
Еліміз егемендік алғаннан бергі кезеңдегі сыртқы және ішкі көші-
қондық процестердің ерекшеліктері отандық зерттеушілер тарапынан бір
сыдырғы зерттелініп келуде. Бұл мәселе төңірегінде қалам тартқандардың
қатарында, тарихшылар, саясаттанушылар, демографтар, әлеуметтанушылар,
журналистер бар. Олардың ішінде М.Х.Асылбеков пен В.В.Козинаның,
А:Н.Алексеенко мен Н.Е.Масановтың, М.Тәтімов пен Ж.Әлиевтің және
Ә.Б.Ғалиевтің еңбектерінде ішкі және сыртқы көші-қондық процестердің
ерекшеліктері себептері мен нәтижелері нақтылы көрініс тапқанын ерекше атап
көрсетуге болады.
Бұл авторлар көші-қонның ауқымын статистикалық материалдар бойынша
қарастырып, соның себептері мен нәтижелерін объективті түрде ашып көрсеткен
[16]. Осы жерде Қазақстан Республикасы статистика агенттігінің 1999 жылғы
халық санағы материалдары бойынша әзірленген Миграция населения Республики
Казахстан атты жинағының [17] М.Х.Асылбеков пен В.В.Козинаның 2001 жылы
жарық көрген Демографическое развитие Республики Казахстан в условиях
суверенитета деген еңбегінде кеңінен ғылыми айналымға тартылғанын айта
кеткен жөн.
М.Х.Асылбеков пен В.В.Козина осындай материалдар бойынша елге
келушілерден кетушілердің үлес салмағы анағұрлым жоғары екендігін алға
тарта отырып, сыртқа көшушілердің санын, ұлттық құрамын дөп көрсеткен.
Авторлар осы көші-қоншыларды ТМД елдеріне және алыс шетелдерге көшушілер
деп екіге бөліп қарастырады.
Көші-қондық теріс сальдо 90-жылдардың басынан бастап облыстарға тән
болғанын М.Х.Асылбеков пен В.В.Козина атап көрсете отырып, әсіресе,
Қарағанды, Ақмола, Жамбыл, Семей, Талдықорған облыстарында жоғарғы деңгейге
жетті дейді. Соның нәтижесінде Қазақстан халқының саны 1993 жылға қарай
қысқара бастады, оның орнын табиғи өсім жаба алмады. Көші-қонның процесінің
барысында 1993 жылдан 1999 жылға дейінгі аралықта тұрғындар саны 1637,3 мың
адамға қысқарды [18].
Авторлардың көрсетуінше ТМД елдеріне (Ресей, Украина, Белорусь)
көшушілер 1132,6 мың адамды құраған: 1993 жылы эмигранттардың 74%–і, 1999
жылы 89,8%–і Ресейге барған. Бұл эмигранттардың 68,8%–і орыстар, 10,6%-і
украиндар, 4,5%-і қазақтар, 3,8%-і немістер, 2,5%-і белорустар, 0,5%-і
кәрістер, 9,3%-і басқа ұлт өкілдері болған.
Алыс шетелдерге көшушілердің басым көпшілігі Германияға ағылуда.
Германия көші-қоншыларды қабылдауы жағынан Ресейден кейінгі екінші орынды
иемденеді. М.Х.Асылбеков пен В.В.Козина 1996 жылы Германияға көшіп
барғандардың 94,45–ін, 1999 жылы 91,3 %–ін Қазақстаннан шыққан эмигранттар
құрағанын айтады. Қазақстан тұрғындары Израильге, Грецияға, АҚШ-қа,
Канадаға және тағы басқа елдерге кетуде. Алыс шетелдермен көші-қондық теріс
сальдо бүгінге дейін 506,1 мың адамды қамтиды. Алыс шетелдерге кетушілердің
ұлттық үлес салмағы М.Х.Асылбеков пен В.В.Козина еңбегінде былайша
беріледі: немістер-65,5%, орыстар-22,3%, украидар-4,3%, қазақтар-1%,
белорустар-0,8%, кәрістер-0,2%, басқа ұлт өкілдері 5,9% [19].
Сыртқы көші-қондық процесте теріс сальдоның орын алу себебі, яғни
келушілерден кетушілердің үлес салмағының артық болуын М.Х.Асылбеков пен
В.В.Козина объективті және субъективті факторлармен байланыстыра отырып,
бұл жайлы былай деп жазады: Ұзаққа созылған бұл дағдарыс, өндірістің
құлдырауы, өнеркәсіп орындарының жабылуы, жұмыссыздықтың өсуі, бағаның
көтерілуі тұрғындар арасында ертеңгі өмірге сенімсіздікпен қарау ахуалын
қалыптастырады ... Сондықтан да Қазақстаннан көшушілердің көпшілігі
өздерінің бұл қадамдарын әлеуметтік-экономикалық себептермен
байланыстырады. Қазақстаннан көшуге субъективті факторлардың да әсер
еткенін теріске шығаруға болмайды. Бұқаралық ақпарат құралдары арқылы басқа
республикаларда болып жатқан ұлтаралық жанжалджар жайлы объетивті емес
хабарладың таратылуы тұрғындар арасында мұндай ахуал Қазақстанда
қалыптасуы мүмкін деген пікір тудыра бастаған-ды [20]. А.Н.Алексеенко мен
Н.Е.Масанов та Қазақстаннан көшушілердің үлес салмағының арту себебін
елдегі әлеуметтік-экономикалық жағдайдың нашарлануымен байланыстыра отырып,
сонымен қатар, еврейлер мен немістердің көшуіне Израиль мен Германияның
ұстанған саясаты да елеулі әсер еткендігін айтады. Олар саяси халықтарының
Қазақстаннан көшуіне Республика егемендік алғаннан кейін қалыптасқан
жағдайда жаңа мәдени ортада ассимиляцияға түскісі келмеуі де ықпал етті
деген пікір білдіреді. Осыған орай, Н.А.Алесеенко мен Н.Е.Масанов КСРО
күйрегеннен кейін Қазақстаннан орыстардың өз тарихи отанына оралу дәуірі
басталды деген тұжырым жасайды.
Орыстардың көшу себептері А.Перуашев пен Б.Әбдіғалиевтің
мақалаларында арнайы қарастырылған. А.Перуашев көшіп жатқан орыстар
өздерінің бұл қадамдарын республикада мансапқа жетудің мүмкіншілігімен және
балаларының білім алу болашағының бұлынғырлығымен түсіндіргісі келетінін
айтады. Сөйтіп ол, орыстардың көшуіне елдегі экономикалық жағдайдың әсер
етіп отырған жоқ деген қорытындыға келген.
Б.Әбдіғалиев КСРО-ның күйреуінен кейін орыстар өздерін аға халық
ретінде сезінуден айырылды, бұл өз кезегінде орыстардың республикадан
көшуіне итермеледі дейді. Сөйтіп ол, елдегі әлеуметтік-экономикалық
жағдайдың нашарлауымен қатар, КСРО күйрегеннен кейін орыстар душар болған
психологиялық жағдай көшуге әсер етті деген пікір білдіреді [21].
Орыстардың көшуінің себебін Б.Әбдіғалиевтың олардың психологиялық
жағдаймен байланыстыруы көңілге қонымды екендігін де айта кеткен жөн. Мұны
Қазақстан Республикасы президенті Н.Ә.Назарбаевтың Тарих толқынында атты
еңбегінде жазылған мына бір жолдарда нақтылай түссе керек: 1991 жылдан
кейін орыс диаспоралары психологиялық тұрғыдан қандай жағдайларға душар
болды? Орыстар ондаған жылдар бойы қоян-қолтық өмір сүрген ұлттардың мәдени
ортасындағы тілін үйрену, мәдениетін меңгеру, дінін құрметтеу дегенді
қаперіне ілмеді. Айтулы ұлттардың мәдени ортасынан ірген аулақ салу сиқты
ескі тәжірибе жаңа жағдай түкке аспай қалды...Әсіресе, КСРО құлағаннан
кейінгі 2-3 жыл айрықша қиын болды. Психологиялық есеңгіреуді түсінуге
болады. Орыс адамдарының санасы болған іске сенгісі келмеді, өйткені болып
жатқан ахуал оның өткені, бүгінгісі және болашағы туралы әдеттегі түсінік
әлеміне сыймады [22].
Зерттеушілер арасында орыс тұрғындарының Ресейге кері көші-коны
үлесінің арту себептерін Қазақстандағы экономикалық, әлеуметтік жағдайдың
нашарлануынан, орыстардың тарихи отандарына оралуының заңдылығынан және
тағы басқы объективті жағдайлардан іздеу орнына субъективтік жорамалдарға,
негізсіз сылтауларға жүгіну де кездеседі. Ондай зерттеушілер Қазақстанда
орыстар қысым көруден көшіп жатыр деген негізсіз желелулерді көтеріп,
Ресейге көшіп барған орыстарды босқындар деп қабылдау керек деген
ұсыныстарын білдіріп қалуға тырысуда. Олар осылайша Қазақстан Республикасын
ұлтаралық келісім мен саяси тұрақтылықты қамтамасыз етіп, демократиялық
мемлекетті құруды мақсат етіп отырғандығын елемеуде. Мәселен, Ресейлік
зерттеушілер О.Брусинаның, Д.А.Митинаның, А.Грозиннің, Ж.Тощенконың
мақалаларында орыстардың көшуін елдегі саяси ахуалдан қысым көрумен
байланыстыруға талпыныс танытылған.
О.Брусина мен Д.Митина өздерінің мақалаларында шындықты бұрмалай
отырып, орыстар Орталық Азия республикасында, сондай-ақ Қазақстанда
азаматтық құқығынан және елдің жағдайына әсер ету мүмкіндігінен
айырылғанын, мұндай ахуал орыстардың Ресейге көшуіне ықпал екендігін
айтады. Олар өздерінің пікірін дәлелдеу мақсатында Қазақстан халықтары
Ассамблеясы қазақтардың 46%, ал орыстардың 16% екендігін тілге тиек етіп,
мұндай құрлымның Кеңестік кезеңнен кейінгі кеңістікте жалғыз Қазақстанда
ғана бар екенін қаперлеріне де ілмейді. А.Грозин болса, өзінің мақаласында
Қазақстандағы орыстарды қазақ тіліндегі бұқаралық ақпарат құралдары
тарапынан қысым көрсетіліп жатқандығын, сондықтан орыстар өздерін ыңғайсыз
жағдайда сезініп көшуге мәжбүр болып отырғандығын дәлелдеуге талпыныс
танытқан. Оның айтуынша, қазақ тіліндегі бұқаралық ақпарат құралдары
республика егемендік алғаннан кейін орыстарға тіс қайраудың үдетіп,
қазақтардың алдында орыстарды кінәлі халық етіп көрсетуге талпынған. Әрине,
автордың мұндай пікірі шындыққа жанаспайды.
Осы ресейлік авторлардың пікірлеріне ұқсас тұжырымдар С.Панарин,
Г.Витковская және Г.Морозова секілді ғалымдардың еңбектерінде де орын
алған. Бірақ бұл Ресейлік ғалымдардың барлығы орыстардың Ресейге кері
көшуін негізсіз сылтаулармен байланыстырады екен деген пікір туғызбаса
керек. В.Вощанов, А.Г.Вишневский, Ж.А.Зайночковская, Л.Москвин,
А.Д.Назаров, Е.С.Красинец, В.И.Переведенцев секілді ресейлік
зерттеушілердің еңбектерінде орыс тұрғындарының Ресейге кері көші-қоны
үлесінің арту себептері Орталық Азияда, сондай-ақ, Қазақстанда әлеуметтік-
экономикалық жағдайдың нашарлануынан, орыстардың тарихи отандарына
оралуының заңдылығынан іздестірілген.
Қазақстандық зерттеушілер арасында да республикада қазақ емес
ұлттардың көшуін негізсіз себептермен байланыстыра қараушылық байқалады.
Мәселен, И.В.Ерофеева өзінің мақаласында жаңа оқу-құралдары мен қазіргі оқу
жүйесінің Қазақстанда көші-қондық ахуалды қалыптастырудағы рөлін
қарастырып, жоғары оқу орындарында бұрынғы СОКП тарихын, КСРО тарихы орнына
Қазақстан тарихының оқытылуы республикалардан көшушілердің қатарын көбейте
түсуге әсер етуде деген пікір білдіреді. Оның пікірінше, Қазақстан
тарихының оқу бағдарламаларында республиканы мекендеген барлық халықтардың
өткен тарихы қамтылған. Мұндай жағдай қазақ емес ұлттардың арасында көші-
қондық көңіл-күй қалыптастыратын көрінеді. Осыған орай, автор оқу
бағдарламаларында барлық халықтардың тарихымен қатар мәдениеті мен әдебиеті
мәселелер қамтылуы қажеттілігін ұсынады [23].
Н.Е.Масанов Современные этнополитические процессы и миграционная
ситуация в Центральной Азии деген атпен 1998 жылы Мәскеуде жарық көрген
жинаққа енген мақаласында Қазақстанның егемендігі жағдайында бұрынғы
партиялық-шаруашылық номенклатура өкілдерінің елдің негізгі табиғи
байлығының басым бөлігін жекешелендіріп алуы және жеке биліктің
этнократиялық режимінің дамуы республикадан орыс-славян және неміс
тұрғындарының көптен көшуіне алып келеді деген біржақты пікір білдіреді. Ол
Қазақстанның ресми статистикасы эмигранттардың санын дәл емес төмендетіп
көрсетуді әдетке айналдырғандығын айта отырып, егемендік алғаннан кейінгі
бес жыл ішінде көші-қондық процесстерге республика тұрғындарының 25%–і
(ауылдан қалаға көшушілерді қоса есептегенде) қатысты деп көрсетеді.
Сонымен қатар, автор тұрғындар саны азайған Қазақстан болашақта бәрібір
сырттан ағылған көші-қоншыларды қабылдауға мәжбүр болады деген пікір де
айтады. Оның айтуынша ендігі жерде көші-қоншылар солтүстіктен емес,
оңтүстік пен шығыстан, яғни Орта Азия мен Қытайдан келеді. Автор Ресейден
көші-қоншылардың келуі ендігі жерде мүмкін емес, Ресей тұрғындарының жас
құрлымында егделену белең алуда және саны жағынан депопуляция есебінен
азаюда деп түсіндіреді [24].
Дегенмен, зерттеушілердің біразы ендігі жерде Ресейден көші-
қоншылардың келуі мүмкін емес деген пікірге қосыла бермейді. Мәселен,
М.Тәтімов пен Ж.Әлиев Ресейдің халқы қоныс аударуға бейім тұратындығын алға
тартады. Бірақ авторлар Қазақстан үшін көші-қон экспансиясы қаупі барлығын
теріске шығармайды. Мұны авторлардың былай деп жазуымен айқын аңғаруға
болады: Республиканың бүкіл халқының демографиялық тоқырауға душар
болуынан неғұрлым тезірек арылу қажеттілігі Қазақстанның аса күрделі
геостратегиялық жағдайына байланысты барынша өктем талап түрінде қойылып
отыр. Өйткені далиған кең байтақ аумақа ие болу, ал онда тұратын халықтың
аздығы, оның үстіне бірте-бірте кеміп бара жатуы, сырттан демографиялық
алып ел саналатын-Қытай халқы күшті қарқынмен еселеп өсіп келе жатқан
демографиялық жарылысымен тасқыны ұзақ уақыт бойы сақталатын-Орта Азия,
сондай-ақ халқы қоныс аударуға бейім бұрынғы метрополия-Ресей сияқты
іргелес жатқан мемлекеттер тарапынан мүмкін болатын көші-қон экспансиясының
орын алуын оңтайлатады [25].
М.Тәтімов пен Ж.Әлиевтің осындай пікірін Ә.Б.Ғалиев та қостайды. Ол
бұл мәселеге байланысты: Осы тұстағы аманат-Орта Азия халықтарын
Қазақстанға қаптатпау. Ендігі еуропалық отаршылық бәсеңдеген тұста Орта
Азиялық отаршылдық қаупі туатынын ескермеуге болмайды. Сондықтан визалық
қадағалау-әкімшілік-аршу, депортация жүйесін жетілдіру қажет. Бұл да
демогрфиялық аманатқа саяды-деп жазған-ды [26].
Қазақстандық зерттеушілер Ресейден келген қазақтарға қарағанда Ресей
жеріне көшіп кетіп жатқан қазақтар саны басым болып келе жатқанына
алаңдаушылық танытуда. Мұндай ахуалды М.Тәтімов пен Ж.Әлиев қауіпті
тенденция ретінде бағалап, былай дейді: 1997 жылы қазақтың шетелдерден
көші-қоны өзінің орташа нәтижесінде мүлдем тоқтап, 1998 жылы оның сальдосы
0-ге түсті. Бұл өте қауіпті жағдай, негізінен Ресей жағынан көші-қон
алмасуында байқалады. 1996 жылы Ресей мен Қазақстанның алмасуында
қазақтардың өзі 2,6 мың, ал 1997 жылы 4,5 мың адамға ұтылыс тапса, 1988
жылы 6,5 мыңға, 1999 жылы 9 мыңға өсіп кетуі ықтимал. Оны тез арада тоқтату
керек. Ресейге көшкен қазақтар тек жапсарлас, аудандардан ғана емес, тіпті
ішкі аймақтардан да байқалып отыр[27].
А.Есілбаевтің көрсетуінше 1999 жылы Қазақстаннан басқа ТМД елдеріне
көшіп кеткендердің 9,3,%-і қандас бауырларымыз болған. Көшкен қазақтардың
73,7%–і Ресейге барған. Осы жылы Өзбекстанға-988, Түркіменстанға-410,
Қырқызстанға-217, алыс шетелдерге-564 қазақ көшіп кеткен. Автор қазақтардың
Ресейге және алыс шетелдерге көшу себебін ол елдерде жұмысқа орналасу
тиімді болумен байланыстырады [28].
М.Х.Асылбеков пен В.В.Козина қазақтардың Ресейге көшуіне Қазақстандағы
экономикалық дағдарыс, зауыттар мен фабрикалардың жұмыстарын тоқтату, кен
шаралар мен ұжымшарлардың таратылуы әсер етуде деген пікір білдіреді.
Олардың көрсетуінше Ресей тұрғындары қазақтар есебінен 1994 жылы 1,1 мың,
1995 жылы 2,9 мың, 1996 жылы 3,4 мың, 1998 жылы ол 6,8 мың адамға көбейген.
Авторлар жұмыс істеу мақсатында ТМД және шет елдерге көшкендерді еңбектік
көші-қон ретінде арнайы қарастырады. Олар өздерінің еңбектерінде еңбектік
көші-қоншылардың Корея, Израиль, АҚШ, Ресей секілді елдерге ұмтылыс танытып
отырғанын айтады. Сонымен қатар еңбектік көші-қоншылардың арнайы орындада
көп жағдайда тіркелмейтіндіктен олардың санын дәл анықтау емес екендігін
атап көрсетеді.
М.Х.Асылбеков пен В.В.Козинаның еңбегінде эмигранттардың әлеуметтік
құрамы мен білім деңгейіне жете көңіл бөлінген.Олардың келтірген
мәліметтеріне қарағанда: тек 1999 жылдың ішінде елден көшкендердің 64,5%–і,
еңбек жасындағылар болған, қаладан шыққан эмигранттардың 106,5 мыңы,
ауылдан шыққан эмигранттардың 50,6 мыңы еңбекке жарамды жастағылар екен;
1998 жылғы эмигранттардың 106, 7 мыңының орта білім, 57,3 мыңының орта
арнаулы білімі, 27,3, мыңының жоғары білімі болған. Авторлар эмигранттардың
ішінде орта арнаулы (техникалық) және жоғары білімі барлардың үлес
салмағының басым болуын ақылды ағылуының (утечка утов) бір көрінісі
ретінде бағалайды. Мұндай пікір Г.Макумова мен Т.Климова тарапынан да
айтылған. Г.Р.Макумова мен Т.Климова өздерінің мақалаларында сыртқы көші-
қондағы теріс сальдо халық санын кемітіп қана қоймай, елдің әлеуметтік-
экономикалық дамуына кері әсер етуде деген пікір білдіреді.
Қазақстаннан көшіп кетушілермен қатар көшіп келушілер легі де бар.
Бірақ көшіп келушілердің кетушілерге қарағанда саны анағұрлым аз.
М.Х.Асылбеков пен В.В.Козина Қазақстанға келушілердің саны 1993 жылы жоғары
көрсеткішке жеткенін, кейінгі жылдары келушілер біртіндеп азая түскендігін,
1998 жылдан 1999 жылға дейінгі аралықта келгенде 308514 (олардың 553720
адамы, яғни 82,2%–і ТМД елдерінен; 54794 адамы, яғни 17,8%–і алыс
шетелдерден) адамды құрайтынын, олардың 59,1%–і қазақстар, 25,75–і орыстар,
4,2%–і украиндар, 3,1%–і немістер, 0,85–і белорустар мен кәрістер, 6,4%–і
басқа ұлт өкілдері екендігін айтады. Авторларлың көрсетуінше 1991-1995
жылдары аралығында Қазақстанға келген қазақтар 137919 адам болса, оның
50,6%–і таяу шетелдерден (Ресейден, Тәжікстаннан, Өзбекстаннан, Украинадан,
Түркіменстаннан), 49,4%–і алыс шетелдерден (Моңғолия, Ираннан, Түркиядан,
Қытайдан, Ауғаныстаннан келген). 1996-1999 жылдары Қазақстанға келушілер
саны 2529 адамды құрап, алдыңғы кезеңмен салыстырғанда 25,1 есе аз болған.
Оның үстіне осы оралмандардың 623-і кері көшіп кеткен. Оралмандар санының
былайша кемуін М.Х.Асылбеков пен В.В.Козина нарықтық экономикаға өтпелі
кезеңдегі елде қалыптасқан ауыр әлеуметтік-экономикалық ахуалмен
байланыстырады. Сондай-ақ, оған оралмандардың елде шашыраңқылы
орналастырылуы да әсер етті дейді [29].
Т.Медеуұлы Мегаполис газетінде жарияланған мақаласында оралмандар
санының кеми түсуін оралмандарға бөлінетін квота көлемінің қысқаруымен
байланыстырады. Оның көрсетуінше 1992 жылы өткен дүниежүзі құрылтайында
Қайт, қазақ, еліне деген ұран тасталғаннан кейінгі 1993 жылы оралмандар
үшін 10 мың отбасына квота бөлінсе, бұдан кейінгі жылдары квота көлемі азая
түскен: 1994 жылы 7 мың отбасына, 1995 жылы 5 мың отбасына, 1996 жылы 4 мың
отбасына, 1997 және 1998 жылдар 3 мың отбасына, 1999 жылы 500 отбасына,
2000 жылы 600 отбасына квота бөлінген.
Моңғолиядан, Ираннан, Қытайдан, Ауғаныстаннан қазақтардың өз тарихи
отанына оралу процесі Г.Мендіқұловыаның еңбегінде талданған. Онда автор
шетелдік қазақтардың оралуына кедергі жасап отырған факторлар қатарына
Қазақстандағы ауыр экономикалық жағдайды, Қазақстанда оралмандар статусын
айқындайтын заңдық актілердің қабылданбауын, оралмандардың орыс тілін
білмеуіне байланысты қазақстан жеріндегі ахуалға тез бйімделе алмауын
жатқызады. Осындай пікір, А.Б.Есімованың мақаласында да айтылады.
90-жылдардағы елдегі әлеуметтік-экономикалық жағдай сыртқы көші-қонмен
қатар, ішкі көші-қондық процестермен қатар, қарқынан да арттырды. Осыған
орай, А.Н.Алексеенко мынадай пікір білдірген-ді: Экономикалық дағдарыстың
ықпалы бірінші кезекте ауылға тиді. Адамдар кедейленген ауылдардан қашып,
онсызда жұмыссыздық пен қымбатшылық қасіретін тартып жатқан қалаларға
ағылды. Қазақтардың көші-қондық күш-жігері толығымен қалаға бағытталады
[30].
М.Х.Асылбеков пен В.В.Козинаның еңбегінде ішкі көші-қондық процестің
ерекшеліктері арнайы қарастырылған. Авторлар 1990 жылдың бірінші жартысында
ішкі көші-қондық процесс барлық көші-қондық процестің 45%-н, 1998 жылы
61,7%–н қамтығанын негіздеп көрсетеді. Олар ішкі көші-қондық процесc
қарқынының артуын әлеуметтік-экономикалық жағдайдың ауырлай түсуімен
байланыстыра отырып, ішкі көші-қонда Алматы мен Астана қалалары
дараланатындығын дәйектейді.
Ішкі көші-қондық процесте қазақтардың қалаға ағылуының себептері мен
нәтижелері республикалық баспасөздерде де кеңінен талқыланды. Мәселен, 1998
жылы Ақиқат журналында Қазақтар қалаға бет бұрды деген тақырыпта
тарихшы-ғалым М.Х.Асылбеков, жазушы Д.Исабеков және Алматы қалалық жұмыспен
қамтуды қалыптастыру орталығының бастығы А.Нұрлановтың қатысуымен Дөңгелек
үстел басындағы пікір алмасулары жарияланған болатын. Онда М.Х.Асылбеков,
Д.Исабеков және А.Нұрланов қазір қалаға келіп жатқан қазақтар жоқшылықтан
келіп жатыр деген пікірде екендіктерін білдіріп, бұл процестің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тарих факультеті
Қазақстан тарихы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстан Республикасындағы демографиялық ахуал және оның
зерттелуі (1991-2000 жж.)
Орындаған:
.
Ғылыми
жетекші:
Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі
200 ж.
Ақтөбе 200
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-6
1-тарау. Қазақстан Республикасының демографиялық ахуалының
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1. Халық санының динамикасы және табиғи өсім
мәселелері ... ... ... ... ...7-17
1.2. Көші – қон процестерінің
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...17-2 8
2-тарау. Тәуелсіз Қазақстанның демографиялық ахуалы (1991-2000 жж.) ... .29
2.1. Халық санының динамикасы және табиғи
қозғалысы ... ... ... ... ... ... .. 29-36
2.2. Еңбек рыногі. Жұмыспен
қамтылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36-40
2.3. Көші – қон
процестері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 40-46
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...47
Сілтемелер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...48-50
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .51-
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда көк туы көгінде желбіреп,
тәуелсіздікке қол жеткізіп отырған қазақ халқы басынан небір қилы
заманжарды өткергені тарихта қаттаулы. Қазақ халқының әлем қауымдастығы
қатарынан егемен ел ретінде өз орнын тауып, тәуелсіздік туын тіккен осы бір
заманда еліміздің өткен тарихына деген көзқарас та бүгінгі күн тұрығысынан
мүлдем жаңа сипатқа ие болды. Оны бүгінгі күн дәлелдегендей, кешегіміздің
елеусіз, ескерусіз қалған қалған ақтаңдақтары немесе таптық тұрғыда
қаралған мәселелері шынайы түрде бағалануда.
Тәуелсіздік алған Қазақстанның демографиялық дамуы Президентіміз
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың жүргізіп отырған ішкі және сыртқы саясатына
да байланысты. Көп ұлтты республикада ұлтаралық қатынастар дамуының
тізгінін тең ұстап, сабыр мен салқындылыққа негізделген саясат жүргізіп
отырған Ел басшысы аласапыран мына заманда алуан ұлттың өкілдерін ұлтаралық
жарасым мен ынтымақта ұстауының өзі бүкіл әлемді таң қалдыруда.
Демографиялық үрдістердің бізге оңтайлы келген тегеурінді күштеріне
сүйіне болашақ-біздікі десек те, ол үшін бүгіннен бастап күресе білуіміз
керек. Алда демографиялық саясат пен даму стратегиямызды дәйекті түрде
дербес жүргізе аламыз ба деген қиын сауал әрдайым ойда тұрады.
Еліміздің тарихында миллиондаған адамның өміріне ықпал тигізген
оқиғалар аз емес. Қазақ тарихындағы ең қайғылы кезең Кеңес үкіметі орнаған
кезден басталады. Патша жарлығына қарсы 1916 жылғы көтерілістің соңы 1917
жылғы Ақпан және Қазан төңкерістеріне ұласты. Жаным - арымның садағасы
дейтін қазақ енді ақ пен қызыл болып екіге жіктеліп, тағы да жауына жем
болды. Азамат соғысының аяғы 1921 жылғы жұтқа келіп тірелді. Жалғыз атын
қонағына сойып беретін ақ пейіл қазақ, өзі ашығып жатса да орталыққа вагон-
вагон азық-түлік жөнелтті.
1932 жыл. Бұл қазақ деген халықтың арғы-бергі тарихындағы ең қаралы
жыл. ХХ ғасырдың басында дүниежүзі түркі тектес халықтары ішінде осман
түріктерінен кейін екінші орынға шыққан өскелең халық зорлықпен жүргізілген
Голощекиндік ұжымдастыру кезінде тең жартысының астамынан айырылды. Бұл бір
халыққа қарсы бағытталған геноцид ішіндегі тарихта өте сирек кездесетін
қанды қырғын еді. Өміршең халқымыз жартысынан астамын ажал құшағына беріп,
бұл зұлматты да соңына тастап, тарих көшімен ілгері жылжыды.
1937 жыл. Күллі Кеңес империясын үрей бейлеп, әлемдегі ең үлкен
державаның бас көтерер азаматтары сталиндік репрессияның құрбаны болды.
Мұндай террор қазақ жерінде 1926 жылдан басталып, Ж. Аймауытов сияқты
боздақтар 1929 жылдың өзінде–ақ ату жазасына кесілді. Ақ пен қызылдың
қырғынынан енді ғана ес жинап, оң мен солын танып, өркениетті елдер көшіне
ілесіп келе жатқан ұлы қазақ халқынын сүт бетіне шығар қаймағы 1937 жылғы
репрессия кезінде қалқып алынды. Толық емес мәліметтер бойынша сталиндік
қанды қырғынның тырнағына кілең сайдың тасындай 70 мыңға жуық қазақ
қайраткерлері ілінген.
1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысы кезінде досына адал, дұшпанына
қатал қазақ халқының қару ұстауға жарайтын азаматтары түгелдей майданға
аттанып, олардың 350 мыңдайы қайтып оралмады... [1].
Иә, шындығында ақын жырлағандай қазақтар мың өліп, мың тірілген
халық. Міне, осы халық қыран бүркіт көтерген күн сәулесі көк туын Біріккен
Ұлттар Ұйымының сарайында желбіретіп, еркін дамудың жаңа сатысына
көтерілді. Тәуелсіздік алып, тынысы кеңіп өлгені тіріліп, өшкені жана
бастады. Бұл халқымызға жаңа қуат, жаңа серпін берді. Сөйтіп, 1999 жылғы
халық санағы бойынша Қазақстандағы халықтың жалпы саны 14.953 мың болса,
оның ішінде қазақтар 7.985 мың адамды (53.4%) құрады [2].
Қазақ этносының демографиялық тарихы әлі толық зерттеліп бола қойған
жоқ. Бұған себеп болған Кеңес уақытындағы ұлттық тематиканың кейбір
аспектілеріне идеологиялық тиым салынды. Демография ғылымы -
Қазақстан үшін жаңа ғылыми бағыт болып табылады. Сондықтан да бүгінгі
біздің осы мәселені дипломдық жұмыстың тақырыбы етіп алуымыз маңызды
құбылыс.
Тақырыптың деректік көзі. Жұмыстың деректік негізін жетекші тарихшы-
демограф ғалымдардың еңбектерінен алынған архивтік, статистикалық
материалдар, Жалпы одақтық халық санағының қорытындылары жарияланған
құжаттар, Қазақстанның статистикалық жылдықтары, 1999 жылғы халық санағының
қорытындылары жарияланған жинақтар құрайды.
Мәселенің тарихнамасы. Дипломдық жұмыста мәселенің зерттелу деңгейі
жеке тарау ретінде қаралғандықтандықтан бұл мәселеге тоқталмаймыз.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты тәуелсіздік
алғаннан кейінгі Қазақстан Республикасының демографиялық ахуалын, оған
ықпал етіп отырған ішкі және сыртқы факторларды ашып көрсету. Осы мақсат
негізінде төмендегідей міндеттер қойылды:
-республиканың элеуметтік-экономикалық және саяси өмірінің еліміздегі
демографиялық ахуалға ықпалын көрсету;
-республика халқының 1991-2000 жылдар аралығындағы даму динамикасын
анықтау;
-республикадағы кейінгі кезеңдегі некелесу, ажырасу, туу мен өлу
динамикасына талдау жасау;
-республикадағы аталмыш кезең аралығындағы ішкі-сыртқы миграция,
урбанизация процестерінің қарқынына, оған әсер еткен факторларға талдау
жасау.
Жұмыстың әдістемелік негізі қоғам дамуының диалектикалық
заңдылықтарын басшылыққа ала отырып, мәселені тарихи демографиялық принцип
негізінде, тарихи-салыстырмалы тәсілдерді қолдану арқылы объективті түрде
жан-жақты ашып көрсету болды.
Еңбектің ғылыми жаңалығы. Диплом жұмысында 1991-2000 жылдар
аралығындағы Қазақстан Республикасының демографиялық ахуалына талдау
жасалып, оған ықпал етіп отырған факторларды ашып көрсетуге, сондай-ақ,
бүгінгі Қазақстанның демографиялық даму бағытын сараптауға, орын алып
отырған тенденцияларды талдауға талпыныс жасалды.
Жұмыстың хронологиялық кезеңі мен жағрафиялық аумағы. Жұмыстың
хронологиялық шегі 1991-2000 жылдарды қамтиды. Дегенмен жекелеген
мәселелерде 1989 жылға дейін шегіністер жасалады.
Жағрафиялық аумағы негізінен қазіргі Қазақстан Республикасының
территориясын қамтиды.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, сәйкесінше екі және үш
тараушалардан құралған екі үлкен тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер
тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1-тарау. Қазақстан Республикасының демографиялық ахуалының зерттелуі (1991-
2000 жж.)
1.1. Халық санының динамикасы және табиғи өсім мәселелері
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік туын тіккеннен бергі 10 жыл
ішінде өткен күрделі әлеуметтік-экономикалық және саяси процестер халықтың
демографиялық дамуына да өзіндік ықпал жасады. Қазіргі кезеңдегі еліміздің
демографиялық ахуалындағы басты ерекшелік – тұрғындар санының күрт кемуі.
Мұның өзін еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан-2030 атты
Қазақстан халқына жолдауында дамуымыздың келеңсіз сипаттары қатарына
демографиялық өнімсіздігімізді жатқыза отырып, 1992 жылдан бастап соғыстан
кейінгі 50 жыл ішінде біздің халқымыздың саны қысқара бастады, [3]
дегенінен де айқын аңғаруға болады.
1999 жылғы халық санының мәліметтеріне қарағанда елдегі тұрғындар
саны 1989 жылмен салыстырғанда 1 миллион 246 мың адамға, 7,7 %-ке азайған.
1989 жылы қазақстандықтардың саны 16 миллион 199 мың адам болса, қазір 14
миллион 953 мың адамды құрайды. 2724,9 мың кв. км. жерді алып жатқан
Қазақстанның әрбір шаршы километріне 5,5 адамнан келеді. Бұл Қазақстанның
халық аз қоныстанған елдер қатарында екендігін аңғартады.
Тұрғындар санының күрт кемуі Қарағанды облысында (335230 адамға
немесе 19,1%-ке кеміген), Шығыс Қазақстан облысында (228135 адамға немесе
21,5 %-ке кеміген), Қостанай облысында (206115 адамға немесе 16,7%-ке
кеміген), Солтүстік Қазақстан облысында (186085 адамға немесе 20,4%-ке
кеміген), Павлодар облысында (135330 адамға немесе 14,5%-ке кеміген) анық
байқалуда.
Қазақстандықтар санының кемуі өлке тұрғындарының демографиялық
құрлымындағы ерекшеліктерге байланысты. Дәлірек айтқанда, орыс тілді
тұрғындардың өз ата-мекеніне көшуінен және табиғи өсімнің төмен деңгейде
болуынан туындауда.
Тәуелсіз Қазақстан Республикасының демографиялық даму ерекшеліктеріне
зерттеушілер егемендік алғаннан кейінгі алғашқы жылдардан бастап-ақ көңіл
бөлген-ді. Бұл мәселе төңірегінде жазылған еңбектердің авторлары қатарында
тарихшы, демограф, саясаттанушы, журналист т.б. бар.
Тарихшылар арасында қазіргі кезеңдегі еліміздің демографиялық
ахуалындағы ерекшеліктерді зерттеуге үлкен үлес қосып келе жатқан
М.Х.Асылбеков пен В.В.Козинаны ерекше атап көрсетуге болады. Бұл
ғалымдардың бірлескен авторлығымен еліміз егемендік алғаннан бүгінгі таңға
дейінгі аралықта демографиялық дамудың мәселелерін көтерген үш еңбек,
бірқатар ғылыми мақалалар жарық көрді [4].
М.Х.Асылбеков пен В.В.Козинаның еңбектерінде тәуелсіздік жағдайындағы
еліміздің демографиялық дамуы көптеген дерек көздері –статистикалық
материалдар бойынша талданып, халықтың табиғи өсіміндегі, ұлттық
құрамындағы, жастық-жыныстық құрамындағы ерекшеліктер жоғары деңгейде
ашылып көрсетілген. Қазақстандағы ұлттардың ара салмағында 1990-жылдардың
ішінде күрделі өзгерістер жүргеніне М.Х.Асылбеков пен В.В.Козина жете
көңіл бөліп, қазақтар 1989 жылдан 1999 жылға дейінгі аралықта 1488181
адамға көбейіп, қазір 7 миллион 985 мың 39 адамға жетіп, тұрғындардың
53,4%–ін құрағанын, орыстар 1989 жылдан 1999 жылға дейінгі аралықта
1582399 адамға кемігенін, олардың қазіргі саны 4479620 адамды құрайтыны
және елдегі үлес салмағы 37,4%–тен 30 %–ке түскенін негіздей отырып, мұндай
өзгерістің себептерін ұлттардың табиғи өсіміндегі ерекшеліктермен және көші-
қондық процестерге қатысу деңгейімен байланыстырады. Мұны авторлардың былай
деп жазуы аңғартады: Қазақтар санының көбеюі мен үлес салмағының артуы
олардың табиғи өсімінің нәтижесі және елден қазақ емес ұлттардың көшуіне
байланысты. Сондай-ақ оған қазақтардың алыс (Қытай, Моңғолия, Иран, Түркия)
және таяу (Ресей, Өзбекстан, Түркменстан) шетелдерден елге оралуы да әсер
етуде.
Қазақ емес ұлттардың үлес салмағының күрт кемуіне сыртқы көші-қон
процестердің тікелей әсер етіп отырғандығы М.Х.Асылбеков пен В.В.Козина
еңбектерінде нақтылы мәліметтер негізінде көрсетілген. Оларда келтірілген
мәліметтерге қарағанда немістер 593414 адамға, украиндар 328637 адамға,
татарлар 71793 адамға, белорустар 66011 адамға, әзербайжандар 10656 адамға,
кәрістер 1074 адамға кеміген. Мұндай кему қазақ емес этностардың барлығына
бірдей тән емес екендігін, республикада өзбек пен ұйғыр халықтарының саны
үлес салмағы артып келе жатқандығына да авторлар назар аударған. 1989
жылдан 1999 жылға дейінгі аралықта өзбектер 39621 адамға көбейіп 370663
адамды; ұйғырлар 28839 адамға көбейіп 210365 адамды құраған [5].
1990-жылдардың ішінде Қазақстандағы ұлттардың ара салмағында
өзгерістер жүргені және оның нәтижелері А.Н.Алексеенко мен Н.Е.Масановтың
История Казахстана: народы и культуры атты кітапқа енген еңбегінде де
қарастырылған [6]. Олардың көрсетуінше орыстар 28,6% –ке, украиндар 38,9
%–ке, немістер 63,1 %–ке, татарлар 24,1%–ке, белорустар 33%–ке, кәрістер
4%–ке, әзербайжандар 13,1%-ке, поляктар 21,1%–ке, ал қазақтар 22,1% –ке,
өзбектер 11,6% –ке, ұйғырлар 13,5 %–ке, дұнғандар 22,4 %–ке, курдтар
28,8%–ке артқан.
Н.В.Алексеенко мен Н.Е.Масанов ұлттардың ара салмағындағы мұндай
өзгерістерге көш-қондық фактордың тікелей әсер етіп отырғанына баса назар
аударады. Осылайша олар этностардың үлес салмағына табиғи өсімдегі
ерекшеліктер де белгілі дәрежеде әсер ететіндігіне мән бермейді.
Республикадағы ұлттар арасындағы табиғи өсімнің біркелкі емес
екендігі, оның халықтың үлес салмағына әсері М.Х.Асылбеков пен В.В.Козина
еңбектерінде нақтылы айтылған. Табиғи өсімнің көрсеткіші өзбектерде 22
промильге, қазақтарға 13,5 промильге тең екендігі, ал орыстар (-4,9),
украиндар мен белорустар (-8,6) арасында туудан өлім жоғары болып
тұрғандығын авторлар атап көрсеткен.
Қазіргі кездегі өсімнің ерекшеліктері белгілі демограф-ғалым
М.Тәтімовтың Жас мемлекет-Қазақстан Республикасының жеке өзіндік
демографиялық саясатын қалыптастыру мәселелері атты кітабында және
Ж.Әлиевпен, М.Ақшаловамен бірлесіп шығарған еңбектерінде көрініс тапқан-ды.
Мәселен, М.Тәтімовтың Ж.Әлиевпен бірлесіп шығарған еңбегінде М.Х.Асылбеков
пен В.В.Козинаның халықтың табиғи өсімі жайлы пікірлерін қостай отырып:
Демографиялық бәсеңсу, яғни депопуляциялық құрдым ретінде тоқырау қазір
де, алдағы кезде де негізінен алғанда қалада тұратын еуропалық ұлт
өкілдерінің есебінен орын алатын болады.Өйткені оларда бала туу мөлшері тым
төмен., қайтыс болған (демографиялық шығын ретінде) аға ұртпақ өкілдерінің
орнын басатын қажетті мөлшерде ол жетпейді. Еуропалық халық өкілдерінің
табиғи кемуі бірте-бірте күшейіп келеді, ол таяу уақыттың өзінде әрбір 1000
адамға шаққанда 6-7 промиль болмақшы. Өлім-жетімнің туу деңгейінен артық
болу есебінен демографиялық бәсеңсуді (депопуляция) мөлшері 50 мың адамнан
асып жығылады деген сөз,-деп жазады [7].
М.Тәтімов табиғи өсім деңгейі қазақтар арсында 90-жылдардың ортасынан
төмендей түскендігін де атап көрсетеді. Республикада туудың төмендеуі
мәселесі Ж.Әбенованың, А.Топилиннің, Ә.Б.Ғалиевтің, А.Дәуренбековтың,
Н.Б.Куликовскаяның, А.Бисековтың, А.А.Нүсіпханның, А.Есілбаевтың
мақалаларында да көрініс тапқан. Бұл авторлардың ішінде А.Есілбаевтың
Қазақстан әйелдері журналында жарияланған. Қазақ көбеймей көсегіміз
көгермейді деген мақаласында табиғи өсімнің келеңсіздіктері біршама
толығырақ ашылған. Автор өзінің мақаласында табиғи өсімнің төмендеуіне әсер
етіп отырған факторлар қатарына жастар арасында некеге отырудың сирей
түсуі, ажырасудың артуын, тұрғындар денсаулығының нашарлауын, өлім-жетімнің
артуын жатқызып, ол жөніндегі пікірін былайша береді: Қолда бар
мәліметтерге сүйенсек, ерелер мен әйелдердің некеге отырып, шаңырақ құруы
айтарлықтай мөлшерде қысқарған. Мәселен, 1990 жылы олардың саны 164 мыңға
жетсе, 1999 жылы 85872 адам некеге отырған, яғни олардың саны екі есеге
жуық азайған. Оған 24-25 жас аралығындағы 190 мың жесір әйелді қосыңыз, 60
мың әйел түрлі себептермен күйеулерінен ажырасқан.Соңғы кезде жасы келсе де
үйленбеген, тұрмысқа шықпаған жастар саны шектен тыс көбейе түсуде.
Жалғызбасты әйелдер саны 192 мыңға жетіп, 204 мың ер жігіттің бойдақ атануы
осының айқын дәлелі. Қазақстанда жыл сайын зпңды түрдн 170мың адам түсік
жасаттырады. Өткен бір жылдың өзінде 5793 жүкті ана туберкулезбен ауырып,
204-і СПИД ауруына шалдыққан. Адамдардың қайтыс болуы коэффициенті 1000
адамға шаққанда 9,7%–ті құрайды, бұл 1990 жылғы көрсеткіштен 2,8%–ке көп.
Жас сәбилер өсімі қазіргі уақытта 20,7 промиль құрап отыр. Осы жағдайларға
орай тұрғындардың орташа жасы-64,4, оның ішінде ерлердің орташа жасы 59 жас
құрап отыр. Сөйтіп, тұрғындардың табиғи өсуі 4 есеге кеміді [8].
Табиғи өсімнің бәсеңсуі және оның себептері Е.Ж.Бабақұмаров,
Р.С.Құттыбаева және М.С.Спановтың еңбегінде қарастырылып, 1995 жылы 163,8
мың сәби дүниеге келсе, 100,1 мың өлім тіркелгені, оның 4,2 мыңын бір жасқа
дейінгі сәбилер құрағаны жайлы мәлімет келтіріледі. Авторлардың көрсетуінше
өлім-жетім коэффициенті 1000 адамға шаққанда 9,7 болса, 1995 жылы бұл
көрсеткіш 10,5 болған. Авторлар өлім-жетімнің артуын тұрғындар арасында қан
тамыры ауруларының жиілей түсуімен және тұрғындардың өмір сүру деңгейінің
төмендеуімен байланыстырады.
И.Н.Тасмағанбетовтың әлеуметтік саладағы саясатты қарастыруға
арналған еңбегінде жоғарыда аталған авторлардың табиғи өсім мәселелері
жайлы білдірген пікірлері нақтылана түскен. Онда елдегі ауыр әлеуметтік-
экономикалық жағдайдың халықтың табиғи өсіміне кері әсер етіп отырғандығы
баса айтылған. Автор ауыр әлеуметтік-экономикалық жағдайдың әсерінен
тұрғындардың орташа жас деңгейі 3,1 жылға қысқарғанын, некеге тұрудың күрт
кеміп, ажырасудың арта түскенін көрсеткен.
Қазіргі кезде табиғи өсімнің мәселелері ғалым-дәрігерлер тарапынан да
зерттелуде. Мәселен, О.Т.Жүзжанов, О.С.Сақбаев және Т.К.Рахыпбеков секілді
ғалым-дәрігерлердің Здравохранение Казахстана атты журналдың 1995 жылғы
санында жарық көрген мақаласында Шығыс Қазақстан облысындағы демографиялық
процестердің динамикасындағы ерекшеліктері талданған. Онда авторлар
республикасының Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстарынан басқа
өңірлерде туу тенденциясы төмендегенін ата көрсете отырып, оған әсер еткен
факторлар қатарына ел экономисының дағдарысты жағдайда болуын, тұрғындардың
өмір сүру жағдайының ауырлануын, тұрғындар арасында егде жастағылардың үлес
салмағының артуын, тұрғындар денсаулығының нашарлауын жатқызады. Елдің
экономикасының дағдарысты жағдайда болуынан әйелдер саналы тууды шегеріп
отырғандығы да мақалада ашық айтылған. Авторлардың көрсетуінше республика
тұрғындарының жас құрлымында 60 жастан асқандардың саны Шығыс Қазақстан
облысында 10,4%–тен 12,6%–ке көтерілген. Сондай-ақ балалар өлімі және жалпы
өлім-жетім Шығыс Қазақстан облысында 100 адамға шаққанда коэффициенті
10,1%–ке ие болған, бұл көрсеткіш Лениногорскіде 16,9%–ке жеткен. 90-
жылдардың ортасында авторлардың көрсетуінше өлім-жетім коэффициенті
республика бойынша 7,1% болған. Мұның өзі Шығыс Қазақстан облысында табиғи
өсімнің төмен деңгейде болғанын аңғартатын. Осыған орай, авторлар Шығыс
Қазақстан облысының тұрғындар денсаулығын жақсарту бағытында шұғыл шаралар
жүргізу керектігін ұсынады [9].
Табиғи өсімнің аймақтық ерекшеліктері әзірге зерттеушілер тарапынан
нақтылы қолға алынбай келуде. Қазіргі кезде Орталық Қазақстандағы
тұрғындардың табиғи өсімнің мәселелері В.В.Козинаның монографиясында [10]
көрініс тапқанын осы жерде айта кеткен жөн. В.В.Козинада жоғарыда аталған
дәрігір-ғалымдар секілді тууға әсер етіп жатқан факторларға ауыр әлеуметтік-
экономикалық жағдайды тауар бағасының қымбаттауын, ақылы медициналық қызмет
көрсетудің еңгізілуін, жұмысшылардың уақтылы жалақысын ала алмауын және
тағы басқаларды жатқызады. Оның көрсетуінше Орталық Қазақстанда 1990-1997
жылдар аралығында туу коэффициенті 17,5 промильден 8,4 промильге түсіп, 2,1
есеге кеміген. Автордың мәліметтері бойынша 1990-1997 жылдары Орталық
Қазақстанда өлім-жетім коэффициенті 7,7 промильден 8,3, промильге өскен,
тіркелген өлім-жетімнің үштен бірі еңбекке жарамды жастардың үлесіне тиген,
ерлердің өлімі әйелдерге қарағанда 3,6 есеге көп.
Халықтың демогрфиялық өсіміне экологиялық жағдайдың кері әсері
мәселесі М.Х.Асылбеков пен В.В.Козинаның және М.Тәтімов пен Ж.Әлиевтің
еңбектерінде [11] қарастырылған. М.Х.Асылбеков пен В.В.Козина Қазақстанда
ұзақ жылдар бойы атом бомбасының сыналуы, уранның ашық әдіс-тәсілмен
өндірілуі және Арал теңізінің құрғауы салдарынан демографиялық динамика
қарқыны бәсеңдегенін атап көрсетсе, бұл жайлы М.Тәтімов пен Ж.Әлиев былай
деп жазады: Экологиялық жағдайдың демографиялық өсімге кері әсері Сырдың
бойындағы аудандарды өзара салыстырғанда жақсы байқалып тұр. Сырдария
ауданында өсім жоқ, Тереңөзек ауданында кемушілік 3%, Қазалы ауданында
12%.Бұл миграциядан ғана пайда болып отырған жоқ, ол туған балалардың өлімі
мен түсік тастуынан да пайда болған жағдай. Экологиялық апатта қалған
әйелдер 3-4-5 балаларын үрейленіп тумай қоюы мумкін.
М.Тәтімов пен Ж.Әлиев экологиялық ахуалдың және әлеуметтік-
экономикалық жағдайдың әсерінен қазақтар арасында бала туу мөлшері күрт
кеміп барады деген пікір білдірді. Оны республикадағы қазақ әйелдері 1989
жылы 209 мың бала тапқан болса, 1999 жылы бұл көрсеткіш 140 мың
болғандығымен, яғни бала туу коэффициенті 37 промильден 17 промильге дейін
төмендегінімен дәлелдей түскен.
М.Х.Асылбеков пен В.В.Козинаның көрсетуінше Қазақстанда туу
коэффициені бойыеша бүгінде бір әйелге 2,5, баладан келеді, ең төменгі
көрсеткішке Алматы қаласы (бір әйелге 1,5 баладан) мен Солтүстік Шығыс өңір
(1,8 баладан) тұрғындары, ал жоғары көрсеткішке Оңтүстік өңір (бір әйелге
3,4 баладан) тұрғындары ие. Осылайша, тұрғындары басым көпшілігі қазақтар
құрайтын Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және Қызылорда облыстарында балалар көп
туылады. З.К.Исабековпен және А.Б.Қалышевтің Оңтүстік өңіріндегі қазақ және
өзбек отбасылары туралы жазған мақаласында келтірген мәліметтерге қарағанда
Түркістан ауданында бір әйелге орташа есеппен 3,6 баладан келеді. Мұның
өзін зерттеушілер бұрынғы кезбен салыстырғанда төмен екендігін айтады.
Табиғи өсімдегі орыс, украин ұлттарының үлес салмағы әлдеқайда төмен
деңгейде. Олардың бір әйеліне 1,7, баладан келеді [12].
Зерттеушілер халықтың өсіп-өнуіне тұрғындардың жастық, жыныстық
құрлымы тікелей әсер етіп отырғандығын да бірауыздан қуаттауда. Өткені
тұрғындар неғұрлым жас болса және жыныстар арасындағы үйлесімділік қолайлы
болса, соғұрлым өніп-өсу қарқынды жүреді. М.Х.Асылбеков пен В.В.Козинаның
есебінше 1000 әйелге шаққанда 1989 жылы 939 ер адам, ал 1999 жылы 929 ер
адам келген. Сондай-ақ зерттеушілер республикадағы ұлттарда жыныстық
арасалмақ әркелкі екенін де алға тартқан: Ер адамдардың үлесі 1000 әйелге
шаққанда қазақтарда 978, ұйғырларда 999, орыстарда 843, татарларда 842,
украиндада 872 адамнан келеді. Әзербайжандар мен өзбектер арасында ер
азаматтар саны басым. 1000 әйелге әзербайжанның 1014 ер азаматы, өзбектің
1015 азаматы келеді. Ауылдық жерлердегі қазақтар арасында ерлердің саны
басымырақ. Орта есеппен онда 1000 әйелге 1020 ер азаматтан келеді. Бұл
Маңғыстаудан басқа облыстардың бәріне тән. 1000 әйелге Қызылорда облысында-
1058, Қарағанды және Солүстік Қазақстан облысында-1040, Шығыс Қазақстан
облысында-1029, Ақмола облысында-1026, Жамбыл облысында-1023, Ақтөбе
облысында 1021 ер азаматтан келеді.
Республика тұрғындарының жастық құрлымында туудың төмендеуіне
байланысты ересек адамдардың санының артып, қартаюы белең алуда.
М.Х.Асылбеков пен В.В.Козинаның еңбегінде келтірілген мәліметтерге
қарағанда: 1990 жылы 9 жасқа дейінгі балалар тұрғындардың 22%–ін құраса,
1999 жылы 17,8 %–ін құраған; 19 жасқа дейінгі жастардың үлес салмағы 41
%–тен 37,8 %–ке түскен; керісінше 60 жастан асқандар 9% болса, 10,8–ке
көтерілген. Мұндай жағдай көбінесе орыс, украин, белорус халықтарына
көбірек тән. 60 жастан асқандар орыстар арасында 17% , украиндар арасында
27,4 %, белорустар 23, 8%. Қазақтар тұрғындар ішіндегі жас халық болып
табылады. Қазақтардың орташа арифметикалық жасы-25. Басқаша айтқанда,
қазақтардың басым көпшілігі балалар мен жастар.
М.Х.Асылбеков пен В.В.Козинаның еңбегінде табиғи өсімге халықтың өмір
сүрі деңгейінің төмендеуде кері ықпал етіп отырғандығы талданған. Еңбекте
адамдар өмір сүру ұзақтығы орташа есеппен 1991 жылы 67,6 жас болса, 1998
жылы 64,4 жасқа жетіп, орташа көрсеткіш 3,2 жасқа қысқарғаны көрсетілген.
Қазақтардың орта өмір сүру жасы орыс тұрғындарымен салыстырғанда төмен
болған. Мұны авторлар қазақтардың үлес салмағы басым түсетін ауылдық
жерлерде әлеуметтік-эконгомикалық жағдайдың нашарлығымен және қазақтар
тұратын жерлердің бәразы экологиялық апат аймаққа жататындығымен
байланыстырады.
Сонымен қатар авторлар табиғи өсімге өлім-жетім көрсеткіштерінің
жоғары деңгейде болуы да кері әсер етіп отырғандығын негіздеп, оның
себептері көп жағдайда қоршаған ортаның ластануынан, тамақтану сапасының
төмендеуінен, тұрғындардың алкоголь ішімдіктеріне әуестенуінен туындауда
деп түсіндіреді. Авторлардың көрсетуінше нәрестелердің шетінуінен де жоғары
деңгейде көрінуде. Нәрестелер өлімінің әрбір екіншісі экологиялық ахуалдан
туындаған аурулармен ауырғандықтан болуда. Оның үстіне әйелге босанғанға
дейін және босанғаннан кейін жеткілікті дәржеде медициналық көмек
көрсетілуі де нәрестерлер арасында өлім-жетімнің көп болуына әсер етуде.
Мұндай жағдай ауылдық жерлерде, әсіресе Ақтөбе облысының Байғанин, Мұғаджар
аудандарында, Оңтүстік Қазақстан облысының Шардара ауданында, Қызылорда
облысының Жаңақорған, Сырдария аудандарында айқын сезілуде. Осындай ахуал
Семей ядролық сынақ полигонына таяу жатқан Шығыс Қазақстан облысының
Жармен, Бесқарағай, Аягөз, Үржар аудандарына және Қарағанды облысының
Қазбек би, Қарқаралы аудандарына да тән [13].
Халықтың табиғи өсімінің төмен болуына өлім-жетім қарқынының артуы
кері әсер етіп отырғандығы Т.Ж.Жұмасұлтанов пен А.Т.Ыбыраевтің еңбегінде де
[14] айтылған. Сонымен қатар авторлар табиғи өсімнің төменгі деңгейде
болуының тағы бір көрінісі республикада отбасылар санының кемуі деп
дәлелдейді. Авторлар 1999 жылы республикадағы отбасылар саны 3330 мың
екендігін, оның 1989 жылмен салыстырғанда 500 мыңға, яғни 13%–ке кем болып
отырғандығын айтып, мұндай ахуал табиғи өсім қарқынының төмен болуына әлі
де әсер ететіндігі жайлы пікір.
Қазақстанда халық санының кемуі сыртқы көші-қондық процестер
қарқынының артуынан және табиғи өсімінің төмен болуынан туындағаны
американдық ғалым, ҚазМҰУ-да қызмет етіп жүрген профессор Чжен Кун Фудың
1999 жылы жарық көрген Геополитика Казахстана атты еңбегінде де көңіл
бөлінген. Онда автор халық санының салдарынан республикада мемлекеттің
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге қажет адам ресурстары жетіспейтіндігін атап
көрсете отырып, бұл өзекті мәселені Қазақстан өкіметінің тезірек шешуі
қажеттігін ескерте айтады. Сондай-ақ, ол бұл мәселені шешудің жолын да
ұсынады. Оның пікірінше, өкімет республикада халық санын арттыруда көп бала
туғандарға қолдау көрсетумен қатар, елге сырттан халықтардың ағылып келуіне
жағдай жасап, ашық есік саясатын ұстануы тиіс. Сонымен қатар, мұндай
ашық есік саясаты тек қазақтар үшін ғана емес, қазақ емес басқа ұлттарға
да қатысты болуы керек. Чжен Кун Фу ашық есік саясаты нәтижесінде АҚШ,
Канада, Австралия, Жаңа Зеландия секілді елдер өзінің геосаяси жағдайын
нығайтып келе жатқандығын алға тартып, осы елдерден үлгі алу керек деген
пікірін білдіреді. Оның есебінше ашық есік саясатын ұстанған жағдайда
Қазақстан халық саны алдағы он жыл ішінде 30 миллионға жететін көрінеді.
Чжен Кун Фудың мұндай ұсынысымен келісуге, әрине, болмайды. Біздің
еліміздің жағдайында алдымен шетелдердегі қандастарымыздың оралуына жағдай
жасалынуы тиіс. Оның үстіне елімізге шетелден басқа ұлт өкілдерінің ағылып
келуі қазақтардың үлес салмағын күрт төмендетуге келіп соғады. Сондықтан да
бұл мәселеге сақтықпен қарау керек [15].
Еліміздің егемендік алғаннан бергі кезеңдегі халық санының динамикасы
мен табиғи өсімінің ерекшеліктері ғылыми әдебиеттерде көрініс табу қарқыны
артып келе жатқандығы аңғарылады. Бұл мәселенің аймақтық ерекшеліктерінің
зерттелуі төмен деңгейде екендігін айтып кеткен жөн. Бүгінгі таңға дейін
зерттеушілер тарапынан Орталық Қазақстандағы және Шығыс Қазақстандағы
тұрғындардың өсіп-өнуі мәселесі ғана қаратырылған. Сол себепті Оңтүстік,
Солүстік және Батыс Қазақстандағы халық саны мен табиғи өсім ерекшеліктерін
зерттеуді қолға алған абзал. Мұндай зерттеулер республикамызда қазір жүріп
жатқан демографиялық процестерді тереңірек зерттеуді тереңірек түсінуге өз
септігін тигізеді.
1.2. Көші-қон процестерінің сипаты
ХХ ғасырдың соңғы он жылдығында көші-қондық процестердің қарқынды
жүруі бұрынғы Кеңестер Одағы республикаларының барлығына дерлік тән
құбылысқа айналды. Қазақстан Республикасы халық санының азаюының басты
себебі көші-қондық теріс сальдо түрінде көрініс берді. Еліміз егемендік
алғаннан кейінгі кезеңде тағдыр талқысымен шетелдер қалған қазақтардың
өзінің тарихи отанына оралуына жол ашылды. Бірақ сыртқы көші-қондық
процестердің халық санының механикалық өсіміне ықпалы мардымсыз деңгейге
түсті. Ішкі көші-қонда тұрғындардың ауылдан қалаға ағылуы екпін алды.
Қазіргі кездегі осындай сипаттағы көші-қондық процестердің себептері мен
нәтижелеріне 90-жылдардың бас кезінен бастап зерттеушілер өз назарын аудара
бастаған-ды.
Еліміз егемендік алғаннан бергі кезеңдегі сыртқы және ішкі көші-
қондық процестердің ерекшеліктері отандық зерттеушілер тарапынан бір
сыдырғы зерттелініп келуде. Бұл мәселе төңірегінде қалам тартқандардың
қатарында, тарихшылар, саясаттанушылар, демографтар, әлеуметтанушылар,
журналистер бар. Олардың ішінде М.Х.Асылбеков пен В.В.Козинаның,
А:Н.Алексеенко мен Н.Е.Масановтың, М.Тәтімов пен Ж.Әлиевтің және
Ә.Б.Ғалиевтің еңбектерінде ішкі және сыртқы көші-қондық процестердің
ерекшеліктері себептері мен нәтижелері нақтылы көрініс тапқанын ерекше атап
көрсетуге болады.
Бұл авторлар көші-қонның ауқымын статистикалық материалдар бойынша
қарастырып, соның себептері мен нәтижелерін объективті түрде ашып көрсеткен
[16]. Осы жерде Қазақстан Республикасы статистика агенттігінің 1999 жылғы
халық санағы материалдары бойынша әзірленген Миграция населения Республики
Казахстан атты жинағының [17] М.Х.Асылбеков пен В.В.Козинаның 2001 жылы
жарық көрген Демографическое развитие Республики Казахстан в условиях
суверенитета деген еңбегінде кеңінен ғылыми айналымға тартылғанын айта
кеткен жөн.
М.Х.Асылбеков пен В.В.Козина осындай материалдар бойынша елге
келушілерден кетушілердің үлес салмағы анағұрлым жоғары екендігін алға
тарта отырып, сыртқа көшушілердің санын, ұлттық құрамын дөп көрсеткен.
Авторлар осы көші-қоншыларды ТМД елдеріне және алыс шетелдерге көшушілер
деп екіге бөліп қарастырады.
Көші-қондық теріс сальдо 90-жылдардың басынан бастап облыстарға тән
болғанын М.Х.Асылбеков пен В.В.Козина атап көрсете отырып, әсіресе,
Қарағанды, Ақмола, Жамбыл, Семей, Талдықорған облыстарында жоғарғы деңгейге
жетті дейді. Соның нәтижесінде Қазақстан халқының саны 1993 жылға қарай
қысқара бастады, оның орнын табиғи өсім жаба алмады. Көші-қонның процесінің
барысында 1993 жылдан 1999 жылға дейінгі аралықта тұрғындар саны 1637,3 мың
адамға қысқарды [18].
Авторлардың көрсетуінше ТМД елдеріне (Ресей, Украина, Белорусь)
көшушілер 1132,6 мың адамды құраған: 1993 жылы эмигранттардың 74%–і, 1999
жылы 89,8%–і Ресейге барған. Бұл эмигранттардың 68,8%–і орыстар, 10,6%-і
украиндар, 4,5%-і қазақтар, 3,8%-і немістер, 2,5%-і белорустар, 0,5%-і
кәрістер, 9,3%-і басқа ұлт өкілдері болған.
Алыс шетелдерге көшушілердің басым көпшілігі Германияға ағылуда.
Германия көші-қоншыларды қабылдауы жағынан Ресейден кейінгі екінші орынды
иемденеді. М.Х.Асылбеков пен В.В.Козина 1996 жылы Германияға көшіп
барғандардың 94,45–ін, 1999 жылы 91,3 %–ін Қазақстаннан шыққан эмигранттар
құрағанын айтады. Қазақстан тұрғындары Израильге, Грецияға, АҚШ-қа,
Канадаға және тағы басқа елдерге кетуде. Алыс шетелдермен көші-қондық теріс
сальдо бүгінге дейін 506,1 мың адамды қамтиды. Алыс шетелдерге кетушілердің
ұлттық үлес салмағы М.Х.Асылбеков пен В.В.Козина еңбегінде былайша
беріледі: немістер-65,5%, орыстар-22,3%, украидар-4,3%, қазақтар-1%,
белорустар-0,8%, кәрістер-0,2%, басқа ұлт өкілдері 5,9% [19].
Сыртқы көші-қондық процесте теріс сальдоның орын алу себебі, яғни
келушілерден кетушілердің үлес салмағының артық болуын М.Х.Асылбеков пен
В.В.Козина объективті және субъективті факторлармен байланыстыра отырып,
бұл жайлы былай деп жазады: Ұзаққа созылған бұл дағдарыс, өндірістің
құлдырауы, өнеркәсіп орындарының жабылуы, жұмыссыздықтың өсуі, бағаның
көтерілуі тұрғындар арасында ертеңгі өмірге сенімсіздікпен қарау ахуалын
қалыптастырады ... Сондықтан да Қазақстаннан көшушілердің көпшілігі
өздерінің бұл қадамдарын әлеуметтік-экономикалық себептермен
байланыстырады. Қазақстаннан көшуге субъективті факторлардың да әсер
еткенін теріске шығаруға болмайды. Бұқаралық ақпарат құралдары арқылы басқа
республикаларда болып жатқан ұлтаралық жанжалджар жайлы объетивті емес
хабарладың таратылуы тұрғындар арасында мұндай ахуал Қазақстанда
қалыптасуы мүмкін деген пікір тудыра бастаған-ды [20]. А.Н.Алексеенко мен
Н.Е.Масанов та Қазақстаннан көшушілердің үлес салмағының арту себебін
елдегі әлеуметтік-экономикалық жағдайдың нашарлануымен байланыстыра отырып,
сонымен қатар, еврейлер мен немістердің көшуіне Израиль мен Германияның
ұстанған саясаты да елеулі әсер еткендігін айтады. Олар саяси халықтарының
Қазақстаннан көшуіне Республика егемендік алғаннан кейін қалыптасқан
жағдайда жаңа мәдени ортада ассимиляцияға түскісі келмеуі де ықпал етті
деген пікір білдіреді. Осыған орай, Н.А.Алесеенко мен Н.Е.Масанов КСРО
күйрегеннен кейін Қазақстаннан орыстардың өз тарихи отанына оралу дәуірі
басталды деген тұжырым жасайды.
Орыстардың көшу себептері А.Перуашев пен Б.Әбдіғалиевтің
мақалаларында арнайы қарастырылған. А.Перуашев көшіп жатқан орыстар
өздерінің бұл қадамдарын республикада мансапқа жетудің мүмкіншілігімен және
балаларының білім алу болашағының бұлынғырлығымен түсіндіргісі келетінін
айтады. Сөйтіп ол, орыстардың көшуіне елдегі экономикалық жағдайдың әсер
етіп отырған жоқ деген қорытындыға келген.
Б.Әбдіғалиев КСРО-ның күйреуінен кейін орыстар өздерін аға халық
ретінде сезінуден айырылды, бұл өз кезегінде орыстардың республикадан
көшуіне итермеледі дейді. Сөйтіп ол, елдегі әлеуметтік-экономикалық
жағдайдың нашарлауымен қатар, КСРО күйрегеннен кейін орыстар душар болған
психологиялық жағдай көшуге әсер етті деген пікір білдіреді [21].
Орыстардың көшуінің себебін Б.Әбдіғалиевтың олардың психологиялық
жағдаймен байланыстыруы көңілге қонымды екендігін де айта кеткен жөн. Мұны
Қазақстан Республикасы президенті Н.Ә.Назарбаевтың Тарих толқынында атты
еңбегінде жазылған мына бір жолдарда нақтылай түссе керек: 1991 жылдан
кейін орыс диаспоралары психологиялық тұрғыдан қандай жағдайларға душар
болды? Орыстар ондаған жылдар бойы қоян-қолтық өмір сүрген ұлттардың мәдени
ортасындағы тілін үйрену, мәдениетін меңгеру, дінін құрметтеу дегенді
қаперіне ілмеді. Айтулы ұлттардың мәдени ортасынан ірген аулақ салу сиқты
ескі тәжірибе жаңа жағдай түкке аспай қалды...Әсіресе, КСРО құлағаннан
кейінгі 2-3 жыл айрықша қиын болды. Психологиялық есеңгіреуді түсінуге
болады. Орыс адамдарының санасы болған іске сенгісі келмеді, өйткені болып
жатқан ахуал оның өткені, бүгінгісі және болашағы туралы әдеттегі түсінік
әлеміне сыймады [22].
Зерттеушілер арасында орыс тұрғындарының Ресейге кері көші-коны
үлесінің арту себептерін Қазақстандағы экономикалық, әлеуметтік жағдайдың
нашарлануынан, орыстардың тарихи отандарына оралуының заңдылығынан және
тағы басқы объективті жағдайлардан іздеу орнына субъективтік жорамалдарға,
негізсіз сылтауларға жүгіну де кездеседі. Ондай зерттеушілер Қазақстанда
орыстар қысым көруден көшіп жатыр деген негізсіз желелулерді көтеріп,
Ресейге көшіп барған орыстарды босқындар деп қабылдау керек деген
ұсыныстарын білдіріп қалуға тырысуда. Олар осылайша Қазақстан Республикасын
ұлтаралық келісім мен саяси тұрақтылықты қамтамасыз етіп, демократиялық
мемлекетті құруды мақсат етіп отырғандығын елемеуде. Мәселен, Ресейлік
зерттеушілер О.Брусинаның, Д.А.Митинаның, А.Грозиннің, Ж.Тощенконың
мақалаларында орыстардың көшуін елдегі саяси ахуалдан қысым көрумен
байланыстыруға талпыныс танытылған.
О.Брусина мен Д.Митина өздерінің мақалаларында шындықты бұрмалай
отырып, орыстар Орталық Азия республикасында, сондай-ақ Қазақстанда
азаматтық құқығынан және елдің жағдайына әсер ету мүмкіндігінен
айырылғанын, мұндай ахуал орыстардың Ресейге көшуіне ықпал екендігін
айтады. Олар өздерінің пікірін дәлелдеу мақсатында Қазақстан халықтары
Ассамблеясы қазақтардың 46%, ал орыстардың 16% екендігін тілге тиек етіп,
мұндай құрлымның Кеңестік кезеңнен кейінгі кеңістікте жалғыз Қазақстанда
ғана бар екенін қаперлеріне де ілмейді. А.Грозин болса, өзінің мақаласында
Қазақстандағы орыстарды қазақ тіліндегі бұқаралық ақпарат құралдары
тарапынан қысым көрсетіліп жатқандығын, сондықтан орыстар өздерін ыңғайсыз
жағдайда сезініп көшуге мәжбүр болып отырғандығын дәлелдеуге талпыныс
танытқан. Оның айтуынша, қазақ тіліндегі бұқаралық ақпарат құралдары
республика егемендік алғаннан кейін орыстарға тіс қайраудың үдетіп,
қазақтардың алдында орыстарды кінәлі халық етіп көрсетуге талпынған. Әрине,
автордың мұндай пікірі шындыққа жанаспайды.
Осы ресейлік авторлардың пікірлеріне ұқсас тұжырымдар С.Панарин,
Г.Витковская және Г.Морозова секілді ғалымдардың еңбектерінде де орын
алған. Бірақ бұл Ресейлік ғалымдардың барлығы орыстардың Ресейге кері
көшуін негізсіз сылтаулармен байланыстырады екен деген пікір туғызбаса
керек. В.Вощанов, А.Г.Вишневский, Ж.А.Зайночковская, Л.Москвин,
А.Д.Назаров, Е.С.Красинец, В.И.Переведенцев секілді ресейлік
зерттеушілердің еңбектерінде орыс тұрғындарының Ресейге кері көші-қоны
үлесінің арту себептері Орталық Азияда, сондай-ақ, Қазақстанда әлеуметтік-
экономикалық жағдайдың нашарлануынан, орыстардың тарихи отандарына
оралуының заңдылығынан іздестірілген.
Қазақстандық зерттеушілер арасында да республикада қазақ емес
ұлттардың көшуін негізсіз себептермен байланыстыра қараушылық байқалады.
Мәселен, И.В.Ерофеева өзінің мақаласында жаңа оқу-құралдары мен қазіргі оқу
жүйесінің Қазақстанда көші-қондық ахуалды қалыптастырудағы рөлін
қарастырып, жоғары оқу орындарында бұрынғы СОКП тарихын, КСРО тарихы орнына
Қазақстан тарихының оқытылуы республикалардан көшушілердің қатарын көбейте
түсуге әсер етуде деген пікір білдіреді. Оның пікірінше, Қазақстан
тарихының оқу бағдарламаларында республиканы мекендеген барлық халықтардың
өткен тарихы қамтылған. Мұндай жағдай қазақ емес ұлттардың арасында көші-
қондық көңіл-күй қалыптастыратын көрінеді. Осыған орай, автор оқу
бағдарламаларында барлық халықтардың тарихымен қатар мәдениеті мен әдебиеті
мәселелер қамтылуы қажеттілігін ұсынады [23].
Н.Е.Масанов Современные этнополитические процессы и миграционная
ситуация в Центральной Азии деген атпен 1998 жылы Мәскеуде жарық көрген
жинаққа енген мақаласында Қазақстанның егемендігі жағдайында бұрынғы
партиялық-шаруашылық номенклатура өкілдерінің елдің негізгі табиғи
байлығының басым бөлігін жекешелендіріп алуы және жеке биліктің
этнократиялық режимінің дамуы республикадан орыс-славян және неміс
тұрғындарының көптен көшуіне алып келеді деген біржақты пікір білдіреді. Ол
Қазақстанның ресми статистикасы эмигранттардың санын дәл емес төмендетіп
көрсетуді әдетке айналдырғандығын айта отырып, егемендік алғаннан кейінгі
бес жыл ішінде көші-қондық процесстерге республика тұрғындарының 25%–і
(ауылдан қалаға көшушілерді қоса есептегенде) қатысты деп көрсетеді.
Сонымен қатар, автор тұрғындар саны азайған Қазақстан болашақта бәрібір
сырттан ағылған көші-қоншыларды қабылдауға мәжбүр болады деген пікір де
айтады. Оның айтуынша ендігі жерде көші-қоншылар солтүстіктен емес,
оңтүстік пен шығыстан, яғни Орта Азия мен Қытайдан келеді. Автор Ресейден
көші-қоншылардың келуі ендігі жерде мүмкін емес, Ресей тұрғындарының жас
құрлымында егделену белең алуда және саны жағынан депопуляция есебінен
азаюда деп түсіндіреді [24].
Дегенмен, зерттеушілердің біразы ендігі жерде Ресейден көші-
қоншылардың келуі мүмкін емес деген пікірге қосыла бермейді. Мәселен,
М.Тәтімов пен Ж.Әлиев Ресейдің халқы қоныс аударуға бейім тұратындығын алға
тартады. Бірақ авторлар Қазақстан үшін көші-қон экспансиясы қаупі барлығын
теріске шығармайды. Мұны авторлардың былай деп жазуымен айқын аңғаруға
болады: Республиканың бүкіл халқының демографиялық тоқырауға душар
болуынан неғұрлым тезірек арылу қажеттілігі Қазақстанның аса күрделі
геостратегиялық жағдайына байланысты барынша өктем талап түрінде қойылып
отыр. Өйткені далиған кең байтақ аумақа ие болу, ал онда тұратын халықтың
аздығы, оның үстіне бірте-бірте кеміп бара жатуы, сырттан демографиялық
алып ел саналатын-Қытай халқы күшті қарқынмен еселеп өсіп келе жатқан
демографиялық жарылысымен тасқыны ұзақ уақыт бойы сақталатын-Орта Азия,
сондай-ақ халқы қоныс аударуға бейім бұрынғы метрополия-Ресей сияқты
іргелес жатқан мемлекеттер тарапынан мүмкін болатын көші-қон экспансиясының
орын алуын оңтайлатады [25].
М.Тәтімов пен Ж.Әлиевтің осындай пікірін Ә.Б.Ғалиев та қостайды. Ол
бұл мәселеге байланысты: Осы тұстағы аманат-Орта Азия халықтарын
Қазақстанға қаптатпау. Ендігі еуропалық отаршылық бәсеңдеген тұста Орта
Азиялық отаршылдық қаупі туатынын ескермеуге болмайды. Сондықтан визалық
қадағалау-әкімшілік-аршу, депортация жүйесін жетілдіру қажет. Бұл да
демогрфиялық аманатқа саяды-деп жазған-ды [26].
Қазақстандық зерттеушілер Ресейден келген қазақтарға қарағанда Ресей
жеріне көшіп кетіп жатқан қазақтар саны басым болып келе жатқанына
алаңдаушылық танытуда. Мұндай ахуалды М.Тәтімов пен Ж.Әлиев қауіпті
тенденция ретінде бағалап, былай дейді: 1997 жылы қазақтың шетелдерден
көші-қоны өзінің орташа нәтижесінде мүлдем тоқтап, 1998 жылы оның сальдосы
0-ге түсті. Бұл өте қауіпті жағдай, негізінен Ресей жағынан көші-қон
алмасуында байқалады. 1996 жылы Ресей мен Қазақстанның алмасуында
қазақтардың өзі 2,6 мың, ал 1997 жылы 4,5 мың адамға ұтылыс тапса, 1988
жылы 6,5 мыңға, 1999 жылы 9 мыңға өсіп кетуі ықтимал. Оны тез арада тоқтату
керек. Ресейге көшкен қазақтар тек жапсарлас, аудандардан ғана емес, тіпті
ішкі аймақтардан да байқалып отыр[27].
А.Есілбаевтің көрсетуінше 1999 жылы Қазақстаннан басқа ТМД елдеріне
көшіп кеткендердің 9,3,%-і қандас бауырларымыз болған. Көшкен қазақтардың
73,7%–і Ресейге барған. Осы жылы Өзбекстанға-988, Түркіменстанға-410,
Қырқызстанға-217, алыс шетелдерге-564 қазақ көшіп кеткен. Автор қазақтардың
Ресейге және алыс шетелдерге көшу себебін ол елдерде жұмысқа орналасу
тиімді болумен байланыстырады [28].
М.Х.Асылбеков пен В.В.Козина қазақтардың Ресейге көшуіне Қазақстандағы
экономикалық дағдарыс, зауыттар мен фабрикалардың жұмыстарын тоқтату, кен
шаралар мен ұжымшарлардың таратылуы әсер етуде деген пікір білдіреді.
Олардың көрсетуінше Ресей тұрғындары қазақтар есебінен 1994 жылы 1,1 мың,
1995 жылы 2,9 мың, 1996 жылы 3,4 мың, 1998 жылы ол 6,8 мың адамға көбейген.
Авторлар жұмыс істеу мақсатында ТМД және шет елдерге көшкендерді еңбектік
көші-қон ретінде арнайы қарастырады. Олар өздерінің еңбектерінде еңбектік
көші-қоншылардың Корея, Израиль, АҚШ, Ресей секілді елдерге ұмтылыс танытып
отырғанын айтады. Сонымен қатар еңбектік көші-қоншылардың арнайы орындада
көп жағдайда тіркелмейтіндіктен олардың санын дәл анықтау емес екендігін
атап көрсетеді.
М.Х.Асылбеков пен В.В.Козинаның еңбегінде эмигранттардың әлеуметтік
құрамы мен білім деңгейіне жете көңіл бөлінген.Олардың келтірген
мәліметтеріне қарағанда: тек 1999 жылдың ішінде елден көшкендердің 64,5%–і,
еңбек жасындағылар болған, қаладан шыққан эмигранттардың 106,5 мыңы,
ауылдан шыққан эмигранттардың 50,6 мыңы еңбекке жарамды жастағылар екен;
1998 жылғы эмигранттардың 106, 7 мыңының орта білім, 57,3 мыңының орта
арнаулы білімі, 27,3, мыңының жоғары білімі болған. Авторлар эмигранттардың
ішінде орта арнаулы (техникалық) және жоғары білімі барлардың үлес
салмағының басым болуын ақылды ағылуының (утечка утов) бір көрінісі
ретінде бағалайды. Мұндай пікір Г.Макумова мен Т.Климова тарапынан да
айтылған. Г.Р.Макумова мен Т.Климова өздерінің мақалаларында сыртқы көші-
қондағы теріс сальдо халық санын кемітіп қана қоймай, елдің әлеуметтік-
экономикалық дамуына кері әсер етуде деген пікір білдіреді.
Қазақстаннан көшіп кетушілермен қатар көшіп келушілер легі де бар.
Бірақ көшіп келушілердің кетушілерге қарағанда саны анағұрлым аз.
М.Х.Асылбеков пен В.В.Козина Қазақстанға келушілердің саны 1993 жылы жоғары
көрсеткішке жеткенін, кейінгі жылдары келушілер біртіндеп азая түскендігін,
1998 жылдан 1999 жылға дейінгі аралықта келгенде 308514 (олардың 553720
адамы, яғни 82,2%–і ТМД елдерінен; 54794 адамы, яғни 17,8%–і алыс
шетелдерден) адамды құрайтынын, олардың 59,1%–і қазақстар, 25,75–і орыстар,
4,2%–і украиндар, 3,1%–і немістер, 0,85–і белорустар мен кәрістер, 6,4%–і
басқа ұлт өкілдері екендігін айтады. Авторларлың көрсетуінше 1991-1995
жылдары аралығында Қазақстанға келген қазақтар 137919 адам болса, оның
50,6%–і таяу шетелдерден (Ресейден, Тәжікстаннан, Өзбекстаннан, Украинадан,
Түркіменстаннан), 49,4%–і алыс шетелдерден (Моңғолия, Ираннан, Түркиядан,
Қытайдан, Ауғаныстаннан келген). 1996-1999 жылдары Қазақстанға келушілер
саны 2529 адамды құрап, алдыңғы кезеңмен салыстырғанда 25,1 есе аз болған.
Оның үстіне осы оралмандардың 623-і кері көшіп кеткен. Оралмандар санының
былайша кемуін М.Х.Асылбеков пен В.В.Козина нарықтық экономикаға өтпелі
кезеңдегі елде қалыптасқан ауыр әлеуметтік-экономикалық ахуалмен
байланыстырады. Сондай-ақ, оған оралмандардың елде шашыраңқылы
орналастырылуы да әсер етті дейді [29].
Т.Медеуұлы Мегаполис газетінде жарияланған мақаласында оралмандар
санының кеми түсуін оралмандарға бөлінетін квота көлемінің қысқаруымен
байланыстырады. Оның көрсетуінше 1992 жылы өткен дүниежүзі құрылтайында
Қайт, қазақ, еліне деген ұран тасталғаннан кейінгі 1993 жылы оралмандар
үшін 10 мың отбасына квота бөлінсе, бұдан кейінгі жылдары квота көлемі азая
түскен: 1994 жылы 7 мың отбасына, 1995 жылы 5 мың отбасына, 1996 жылы 4 мың
отбасына, 1997 және 1998 жылдар 3 мың отбасына, 1999 жылы 500 отбасына,
2000 жылы 600 отбасына квота бөлінген.
Моңғолиядан, Ираннан, Қытайдан, Ауғаныстаннан қазақтардың өз тарихи
отанына оралу процесі Г.Мендіқұловыаның еңбегінде талданған. Онда автор
шетелдік қазақтардың оралуына кедергі жасап отырған факторлар қатарына
Қазақстандағы ауыр экономикалық жағдайды, Қазақстанда оралмандар статусын
айқындайтын заңдық актілердің қабылданбауын, оралмандардың орыс тілін
білмеуіне байланысты қазақстан жеріндегі ахуалға тез бйімделе алмауын
жатқызады. Осындай пікір, А.Б.Есімованың мақаласында да айтылады.
90-жылдардағы елдегі әлеуметтік-экономикалық жағдай сыртқы көші-қонмен
қатар, ішкі көші-қондық процестермен қатар, қарқынан да арттырды. Осыған
орай, А.Н.Алексеенко мынадай пікір білдірген-ді: Экономикалық дағдарыстың
ықпалы бірінші кезекте ауылға тиді. Адамдар кедейленген ауылдардан қашып,
онсызда жұмыссыздық пен қымбатшылық қасіретін тартып жатқан қалаларға
ағылды. Қазақтардың көші-қондық күш-жігері толығымен қалаға бағытталады
[30].
М.Х.Асылбеков пен В.В.Козинаның еңбегінде ішкі көші-қондық процестің
ерекшеліктері арнайы қарастырылған. Авторлар 1990 жылдың бірінші жартысында
ішкі көші-қондық процесс барлық көші-қондық процестің 45%-н, 1998 жылы
61,7%–н қамтығанын негіздеп көрсетеді. Олар ішкі көші-қондық процесc
қарқынының артуын әлеуметтік-экономикалық жағдайдың ауырлай түсуімен
байланыстыра отырып, ішкі көші-қонда Алматы мен Астана қалалары
дараланатындығын дәйектейді.
Ішкі көші-қондық процесте қазақтардың қалаға ағылуының себептері мен
нәтижелері республикалық баспасөздерде де кеңінен талқыланды. Мәселен, 1998
жылы Ақиқат журналында Қазақтар қалаға бет бұрды деген тақырыпта
тарихшы-ғалым М.Х.Асылбеков, жазушы Д.Исабеков және Алматы қалалық жұмыспен
қамтуды қалыптастыру орталығының бастығы А.Нұрлановтың қатысуымен Дөңгелек
үстел басындағы пікір алмасулары жарияланған болатын. Онда М.Х.Асылбеков,
Д.Исабеков және А.Нұрланов қазір қалаға келіп жатқан қазақтар жоқшылықтан
келіп жатыр деген пікірде екендіктерін білдіріп, бұл процестің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz