Қосшы одағының ауылдарға және ауыл
Қосшы одағы
ЖОСПАР
КІРІСПЕ 2
1. ТАРАУ. ҚОСШЫ ОДАҒЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҚОҒАМДЫҚ – САЯСИ ӨМІРІНДЕ
АЛАТЫН ОРНЫ (1921-1929) 6
А). ҚОСШЫ ОДАҒЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРЫЛЫСЫ 6
Ә). ҚАЗАҚСТАНДА ЖЕР-СУ РЕФОРМАСЫН ЖҮРГІЗУДЕ “ҚОСШЫ” ОДАҒЫНЫҢ АТҚАРҒАН
ҚЫЗМЕТІ 15
2. ТАРАУ. ҚОСШЫ ОДАҒЫНЫҢ КӨРНЕКТІ ӨКІЛДЕРІ. 25
а). ӘЙГІЛІ ҚОҒАМ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТ ҚАЙРАТКЕРІ - ОРАЗ ҚИҚЫМҰЛЫ ЖАНДОСОВ. 25
ә). А. РОЗЫБАҚИЕВ ПЕН Ж. БӘРІБАЕВТАРДЫҢ ҚОСШЫ ОДАҒЫНДАҒЫ САЯСИ
ҚЫЗМЕТТЕРІ 36
ПАЙДАЛАҒАН ҚҰЖАТТАР МЕН ӘДЕБИЕТТЕР КӨРСЕТКІШІ: 45
КІРІСПЕ
Мәселенің өзектілігі. Қазақстан Республикасы өз
тәуелсіздігіне қол жеткізуі нәтижесінде әкімшіл-әміршіл жүйе
жағдайында қалыптасқан тарих ғылымы көптеген жағдайларда
ақиқатты бір жақты көрсетіп, бұрмалап, ұшқары пікірлерден
құрылған теориялық қорытындылардың, қайта қарайтын
тұжырымдардың өмірге келуіне ықпал еткен болатын. Кеңестік
кезеңде қазақ тарихының көп мәселелері бір жақты зерттелеп
келген болатын. Сондай мәселелердің бірі Қазақстанда 20-шы
жылдары құрылған “ Қосшы” одағы мәселесі еді.
Диплом жұмысында қарастырылып отырған XX-ғасырдың 20-шы
жылдары Қазақстан тарихында халқымызға көптеген қасіреттер
әкелген өте қиын да ауыр кезең болып табылады. Бұл кезең
елдің әлеуметтік – экономикалық және қоғамдық – саяси өмірінде
жаңа экономикалық саясат жылдарында қалыптасқан нышандарын
тоталитарлық жүйенің барлық салада берік орнауымен
сипатталады. Сонымен қатар бұл кезең бұл кезең қазақ
халқының орталық жағдайда жоғалтқан мемлекеттігін қалпына
келтірген кезең болып табылады.
1920 жылдың қазан айында Ресей Федерациясы құрамында
құрылған Қазақ Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы
Қазақ АКСР аясына халқымыздың ежелгі ата – қонысы -
бұрынғы Сырдария және Жетісу губерниялары кірмей қалды.
Қазақстанның оңтүстік шығысын алып жатқан осы ұлан – ғайыр
өлке 1924 жылдың соңына дейін Түркістан Автономиялық
Кеңестік Социалистік Республиканың Түр АКСР құрамында
болып келген болатын. 1924 жылы аталған облыстырдың
территориясы Қазақ республикасының территориясына қосылды.
Сырдария облысының құрамына Қазалы, Ақмешіт (қазіргі
Қызылорда) уездері, Шымкент және Әулие – Ата уездерінің көп
бөлігі, Ташкент және Мырзашөл уездерінің бір бөлігі кірді.
Аталмыш облыстардың Қазақ АКСР – ның құрамына енуіне
байланысты Республика аймағы 700 мың шаршы километрге, ал
халықтың саны 1 млн 300 мың адамға көбейді. Ондағы жалпы
халықтың 700 мыңын, яғни жартысынан астамын қазақтар
құрады. Патшалық отарлау кезеңі мен Кеңес өкіметінің
алғашқы жылдарында бөлшектеніп кеткен екі облыс
территориясының қайтарылып берілуі нәтижесінде Қазақстанның
территориялық тұтастығы қалпына келтіріліп, кеңестік негізде
құрылған қазақ мемлекеті қазақ халқының ғасырлар бойы
қалыптасқан этникалық территориясына түгел дерлік иелік
етті. Бұл шараның үлкен экономикалық, саяси және құқықтық
мәні бар екенін айта кету керек деп ойлаймын.
20 – ғасырдың басындағы революциялық төңкерістер
нәтижесінде қазақ халқы патша үкіметінің отарлық езгісінен
азат етілді. Қазақ жерінде жас қазақ республикасы құрылды.
Осы кезеңде Қазақстанның әлеуметтік – экономикалық және
қоғамдық – саяси өмірінде маңызды орын алған шаруалардың
бұқаралық ұйымдарының және ауыл шаруашылық кооперативтерінің
қарапайым түрлері қалыптасты. Шаруалардың бұқаралық
ұйымдарының “Қосшы” ( “Жарлы”, “Кедей”), шаруалардың өзара
комитеттері, жер және орман – тоғай жұмсшыларының одақтары
жатты. Солардың ішінде Қосшы одағының алатын орны
ерекше. Қосшы одағы бір жағынан Кеңес үкіметі мен
Коммунистік партияның, екінші жағынан миллиондаған шаруалар
бұқарасының арасындағы байланыстырушы буын ретінде құрылды.
Қарастырылып отырған уақытта аталған бұқаралық ұйымдар
және Қосшы одағы қазақ өңірінің қоғамдық – саяси және
мәдени өміріне айтарлықтай өзгерістер әкелді. Бұл ұйымдар
әдетте мемлекет пен ауылдық жерде күн көрісі тек ауыл
шаруашылығымен тығыз байланысты миллиондаған кедей шаруалар
арасын байланыстыратан дәнекерші роль атқарды.
Қосшы одағы ауылдық жердің өте кедей, тұрмысы нашар
топтарын әлеуметтік жағынан қорғауға тырысты. Міне, осы
жағынан алғанда бұл құбылыс танымдық тұрғыдан зерттеуді
қажет етеді.
Кешегі уақытқа дейін тарихымыздың айтылмыш тақырыпқа
байланысты жекеленген мәселелері аяғына дейін ашылмай келді
және сол кезде Қазақстанда жүзеге асырылған “ Кіші Октябрь”
саясаты және оның салдарына тікелей байланысты болды.
Атап айтқанда, Қосшы одағы мен шаруалардың бұқаралық
ұйымдарының рөлі қасақана бұрмаланды немесе олар туралы за
айтылды. Қазақстандағы Қосшы одағының халық арасында
атқарған қызметтері шындыққа сай көрсетілмеді. Ал оның
шаруаларды қоғамдастырудағы жақсы істері бұрмаланып, ұмыт
қалдырылды. Одақтың О. Жандосов, А. Розыбақиев және Ж.
Бәрібаевтар сияқты көрнекті өкілдерінің атқарған қызметтері
ұлттық сипатта болды деп қатаң сыға алынды. Сондықтан да
Қазақстанда социалистік қайта құруларды тіктеудегі Қосшы
одағының рөлі мен тарихын жан – жақты және терең зерттеу
бүгінгі таңдағы өзекті мәселелердің бірі болып табылатыны
сөзсіз.
Мәселенің тарихнамасы. Қосшы одағы және оның
Қазақстандағы социалистік қайта құруларды тіктеуде
алатын орны мен тарихы бізге дейін көптеген
ғалымдардың еңдектерінде зерттелген. Кеңес одағы
дәуірінде осы мәселені Г. Ф. Дахшлейгер, Б. А.
Амантаев, А. Н. Нусупбеков және А. Б. Турсунбеков
сияқты зерттеушілер өз еңбектерінде қамтыды.
Сонымен қатар Қазақстан ұлттық тәуелсіздік алғаннан
кейін осы мәселені қазақстандық ғалымдар да өз
еңбектерінде жан – жақты және терең зерттеді. Мұндай
ғалымдар қатарында Г. Ж. Үсенбаев және Г. С.
Шәмшиеваларды атап өтуге болады. Олар өз зерттеулерінде
шаруалардың бұқаралық ұйымдары, соның ішінде Қосшы
одағының Қазақстанның экономикалық және қоғамдық – саяси
өмірінде алатын орнын көрсетуге тырысты. Мәселені
зерттеу барысында біз осы жоғарыда аталған зерттеушілерден
басқа Кеңес Одағы жылдарында жарық көрген басқада
ғалымдардың көптеген еңбектерін де пайдаландық.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом
жұмысын жазу барысында қойылған басты мақсат шаруалардың
бұқаралық ұйымы болған Қосшы одағының тарихын тың деректер
негізінде, жаңаша пайымдап зерттеу болып табылады. Осы
басты мақсаттан мынадай міндеттер туындайды, яғни Қосшы
одағының құрылуы мен оның шаруалар арасында жүргізген
жұмыстарын талдау, Одақтың Қазақстанда жүргізілген жер-су
реформаларын жүрізуге ат салысуы, Одақтың көрнекті
өкілдерінің елеулі еңбектерін көрсету сияқты мәселелерді
қамти отырып, Қосшы тодағының Қазақстанда социалистік қайта
құруларды тіктеудегі рөлі мен тарихын жан-жақты және терең
зерттеу міндеттері туындайды.
Деректемесі. Сонымен қатар диплом жұмысын жауда
ізденіс барысында 20-30-шы жылдардағы шыққан қазақ және
орыс тілдеріндегі газеттер мен журналдарды да пайдаландық.
Олар “Джетысуйская правда”, “ Қызыл Қазақстан” баспасөз
беттерінде жарияланған дерек көздерін, содай-ақ И. А.
Зверяковтың 1932 жылы жарыққа шыққан “ От кочевания к
социализму” деген деректерін де пайдаландық.
Диплом жұмысының құрылысы. Диплом жұмысының бірінші
тарауында Қосшы одағының құрылуы мен 1921 жылдан 1929
жылдарға дейінгі аралықтағы Одақтың атқарған қызметі мен
міндеттерін қарастырдық. Қосшы одағы 1921 жылы қаңтарда
Түркістан қазақ кедейлерінің 1-ші съезінің ат салысуымен
құрылды. Қосшы одағына жергілікті қазақ кедейлері мен бірге
қоныс ауып келген селолардағы переселен шаруаларда
тартылды. Одақ кедейлерге еңбек артелдерін құруға, қазақ
кедейлеріне жер бөліп беруге көмектесті, еңбекшілердің саяси
саналарының жоғарылуына ат салысты. Қосшы одағы Қазақстанда
жер реформасын жүргізуге белсене қатысты. 1921-1922 жылдары
Жетісуда жүргізілген жер реформасы қазақ кедейлеріне орыс
кулактары мен казактары патша үкіметінің отарлау саясаты
негізінде тартып алынған жерлеріне қайта қоныстандырылды.
Сонымен қатар орыс казактары мен переселендерден алынған
жерлер есебінен Жетісу және Оңтүстік Қазақстан қазақтарын
жермен қамтамасыз ететін жер қорына өткізілді.1
Қосшы одағының жанашыр өкілдерінің басшылығында
қарқынды басталған жер реформасы Кеңес үкіметінің басшылығы
тарапынан аяғына дейін жүргізілмей тоқтатылып тасталды.
Кеңес үкіметі Қазақстандағы жер өте ұлтшыл сипатта өтіп
жатыр, оған белсене ат салысушы Қосшы одағының мүшелігінде
кедейлер ғана емес, сонымен қатар орташалар да бар деген
айыптар тақты. Қосшы одағы өз қатарларына тек қана қазақ
кедейлерін тартып, қоныс ауып келген орыс шаруаларын одаққа
баулу жұмыстарын алып бармайтын нағыз ұлттық қызмет
атқаруда деген сын пікірлер айтылды.
Осылайша Кеңес үкіметінің әміршіл - әкімшілдік
саясатының негізінде 1921 жылы қарқынды басталған жер
реформасы аяғына дейін жүргізілмей тоқтатылып
тасталған болатын. Осы реформаны жүрізуді алып барған
Қосшы одағының көрнекті өкілдеріне “ұлтшыл” деген
айыптар тағылды.
Дегенмен де 1921 – 1922 жылдар аралығындағы
Қазақстанда жүргізілген жер – су реформасы нәтижесінде
мыңдаған қазақ шаруалары жерге қоныстандырылып, көшпелі
және жартылай көшпелі шаруашылықтан отырықшы
шаруашылыққа өтті. Осындай елеуі еңбектер арқарған
Қосшы одағының 20-шы жылдардағы Қазақстанның қоғамдық -
саяи өмірінде алатын орны ерекше болып талылады.1
Біз бұл дипломдық жұмыстың екінші тарауында
Қосшы одағының көрнекті қайраткерлерінің өмірі мен
атқарған қызметтері туралы қарастырған болатынбыз.
Одақтың басшылығында белгілі кезеңдерде қызмет атқарған
Ораз Жандосов, Абдулла Розыбақиев, Жұбаныш Бәрібаевтар
болды. Олар Қосшы одағына мүшелікке жергілікті қазақ
шаруаларын баулуда, оларды жермен, сумен қамтамасыз
етіп, отырықшы шаруашылыққа көшіруде елеулі қызметтер
атқарды. Қосшы одағының төрағасы болған Ораз Жандосов
Қазақстанда жер – су реформасын “ Қазақстан қазақтар
үшін” деген ұранмен алып барып, ең алдымен жергілікті
қазақ кедейлері мен жалшыларын жерге қоныстандырды.
Сонан кейін барып қазақтардан артылған жерлерге
переселен орыс және басқа ұлт шаруаларын
қоныстандырды. Сонымен қатар патша үкіметінің отарлық
езгісінен шалғай жерге қоныс ауып кеткен қазақ
шаруаларын өз еліне қайтарып, жермен, сумен қамтамасыз
етті.
Ораз Жандосовтың реформа барысында бірінші орында
қазақтарды жерге қоныстандыру туралы мақаласында “Көшіп
келген келгенді халықты жергілікті ұлттың сүйегі үстінде
көгертуге болмайды”, деп үзілді – кесілді жасаған қатал да
болса әділ тұжырымы кейіншелік оның өзіне “ұлтшыл” деген
айыптарды тағуда қарсы құрал болып келуін ол білген жоқ, ал
егерде білген болса да шындықты айтудан тайынған жоқ болатын.
Сонымен 20-шы жылдардағы Қазақстанның әлеуметтік –
экономикалық және қоғамдық–саяси өмірінде шаруалар бұқарасының
саяси ұйымы болған Қосшы одағы мен оның Ораз Жандосов, Абдулла
Розыбақиев және Жұбаныш Бәрібаевтар сияқты көрнекті өкілдері
мен қазақтың аяулы перзенттерінің алатын орындары ерекше болып
табылады.
1. ТАРАУ. ҚОСШЫ ОДАҒЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҚОҒАМДЫҚ – САЯСИ ӨМІРІНДЕ
АЛАТЫН ОРНЫ (1921-1929)
А). ҚОСШЫ ОДАҒЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРЫЛЫСЫ
Қазақ ауылдарында Кеңес өкіметін бекемдеуде және қазақтарды
мемлекеттік және шаруашылық құрылысқа тартуда қосшылар (кедей, жарлы) одағы
басты рөл атқарды. Бұл одақты құрудың қажеттігі туралы 1920 жылы күзде
Түркістан Коммунистік партиясының 5-ші съезінде айтылды. 1921 жылы қаңтар
айында Түркістан қазақ еңбекшілерінің 1-ші съезі қазақ шаруалары мен
кедейлерінің одағын құру туралы қаулы қабылдады. Қаулыда одақтың Кеңес
өкіметі органдарымен өзара қарым-қатынасы анықталды. Одақ өздігінен
Кеңестерді ауыстырмады, ал керісінше олардың тапсырмаларын жүзеге асыруда
асқан белсенділік көрсетті. Сонымен қатар қаулыда қосшылар одағы ауылдар
мен село тұрғындарының таптық ұйымы болуы керек деп айтты[1].
Қосшылар одағына жергілікті қазақ кедей, шаруаларымен қоса Ресей
жерінен қоныс ауып келген ауылдардағы кедей, шаруалар да тартылды. Қосшылар
одағы кедейлерге еңбек артелдерін құруда, кедейлерді жермен қамтамасыз
етуде ерекше ат салысты.
1921 жылы 20-31 қаңтарда Әулиатада Түркістанның қазақ, қырғыз
кедейлерінің съезі болды, мұның жұмысына 600 делегат қатысты. Бұл съезд
Түркістан Кеңес республикасы еңбекшілерінің саяси өміріндегі маңызды оқиға
болды. Съезд делегаттары айқын да жалынды сөйледі. Верный уезінен келген
қазақ батрағы Б.Үмбетбаевтар сияқты делегаттар шығып, сөз сөйледі. Съезд
еңбекшілерді жер реформасын жүзеге асыруға белсене қатысуға шақырды, қазақ
кедейлері мен батрақтарының ең тұңғыш бұқаралық ұйымы Қосшы одағын құруға
қаулы алғанын жоғарыда атап өткен болатынбыз.
Қосшы одағы Кеңес өкіметінің ауылдағы тірегі ретінде құрылған
болатын. Оның алдына қойған мақсаты ауылдың жұмысшы топтарын біріктіру,
олардың саяси санасы мен мәдени дәрежесін көтеру, еңбекшілердің мүдделерін
қорғау, кооперациялау идеяларын насихаттау, реформаны жүргізуде халық
шаруашылығын қалпына келтіруде мемлекетке көмектесу болды. Одақтың
мүшелігіне еңбексіз табыспен тұратын, бөтеннің еңбегін бағаламайтын адамдар
қабылданбады. Одақтың барлық басшы органдары - ауылдық ұядан бастап
өлкелік орталыққа дейін – демократиялық жолмен сайланып отырды.
Қосшы одағының құқықтық жағдайы ТуркЦИКтің 1922 жыл 15 наурыздағы
қаулысымен анықталды. Жағдайға байланысты одақ ауыл мен селолардағы
жұмысшылар тобының жаппай ұйымы болды. Қосшы одағы еңбекшілерді саяси
тәрбилеп қана қоймай, сонымен қатар ауыл тұрғындарының шаруашылығын
беккемдеуде жан-жақты ат салысты. Қосшы одағының ауылдарға және ауыл
Кеңестеріне, съездерге өзінің өкілдерін жіберу құқығы болды.
Қосшы одағының жоғарғы басшылық органы – бұл съезд, яғни жиналыс,
конференциялар болды. Қосшы одағының атқару органдары былай ұйымдастырылды:
1). Түркістан республикасы территориясы, аумақтық съезд, Орталық Комитет.
2). Облысть, облыстық съезд, областық комитет. 3). Уезд, уездік съезд,
уездік комитет. 4).Аудан, аудандық съезд, аудандық комитет. 5). Ауыл, ұйым
мүшелерінің жалпы жиналысы, ұйым комитеті.
Қосшы одағының Жетісу губерниялық комитеті 1921 жылдың 15-ші ақпанынан
бастап қызмет істеді және алғашқыда қазақ кедейлері мен Жетісу жарлылар
одағының Облыстық бюросы деп аталды.
1922 жылдың басында қазақ кедейлері мен Жетісу жарлылар одағының
Облыстық бюросы кейбір құжаттар бойынша Жетісу областық комитетінің Қосшы
одағы деп атала бастады.
Бюроның штаты мен құрылымы алғашқыда президиумнан, жалпы бөлім,
қаржылық бөлім, шаруашылық және ұйымдық бөлімнен, инструкторлық және хабар-
статистика-есептік бөлімшелерден құралды.
Қосшы одағының құрылымы күн тәртібіне байланысты өзгеріп отырды.
Осыған байланысты Одақтың президиумында әр түрлі мәселелер бойынша, яғни
жер бөлу, бақтарды кәнпіскелеу сияқты мәселелер бойынша комиссиялар
құрылды.[2]
Одақтың облыстық ұйымдық съезі 1921 жыл 8 маусымда шақырылды. Бұл күн
бүкіл Қазақстандықтар үшін мереке күні – “Қосшы Одағы Күні” болып қалды.
Съезд 11 адамнан құралатын жаңа бюро сайлады. Оның құрамына әйгілі
мемлекеттік және саяси қайраткерлер О.Жандосов, А. Розыбақиев, Т. Утепов
және басқалар болды.
Бюро президиумының төрағасы болып О.Жандосов сайланды.
1922 жылы Бюроның негізгі қызметі Қосшы одағы комитетінің
экономикасын көтеруге, яғни оның мүшелеріне жер бөоіп беруге, ауыл
шаруашылық құралдарын алуға бағытталды. Осы жылы ұйымның 2-ші областық
съезі шақырылды. Съездің шешімі бойынша Комитет президиумына ауылшаруашылық
кооперациясының областық одағын басқару төрағасы енгізілді. Ауылшаруашылық
кооперациясының бөлімі құрылды. Штаттың күнтізбесінде басқа өзгерістер
болмады.
Басқа жағынан қарағанда бүкіл шаруашылық жылдың барысында Комитет
штаты қысқатрулар, Областық комитеттің уездік немесе қалалық комитеттермен
ауысуы немесе қосылуы есебінен барлық уақыт ауысып отырды.
Мысалы, 1922 жылы 20 мамырда Областық комитеттің штаты 7 адамға дейін
қысқарды. 1922 жыл 20 мамыр Қосшы одағы Областық комитетінің №9 бұйрығы
бойынша штатта төраға, оның орынбасар хатшысы, іс жүргізуші, инструктор,
моторшы, қарауыл ғана қалды.[3]
1922 жылы 22 қазанда Областық қалалық комитет Алматы ұйымымен
қосылды. Қосшы одағының штаттық уездік-қалалық бөлімі ұйымдастырылды. Оған
бөлім меңгерушісі, орынбасар және хатшы енді.
1923 жыл Комитет үшін қиын басталды. Жетісуда жаңа экономикалық
саясат енгізілді. Ұйым мүшелік үлестер есебінен күнелтуге өтуге мәжбүр
болды. Комитетің штаты мен құрылымы барлық уақыт ауысып отырды. Осындай
өзгерістің бірі 1923 жыл 15 ақпанда болды, сонан кейін 1923 жыл 7 наурызда
болды.
Негізгі болған өзгерістер мынадай еді: канцелярия меңгерушісі іс
басқарушымен, аудармашы әдеби аудармашымен, атшы тазалаушы немесе жай
атшымен ауысты.Сонымен 1923 жылы жалпы бөлім жауапты хатшыдан, іс
басқарушыдан, іс жүргізушіден, машинисткадан, әдеби аудармашыдан,
бұхартерден, жіберушіден, атқосшыдан, атшыдан және журналистен құралды.
Ұйымдық бөлім өзгеріске ұшырады. Олар меңгеруші, хабарлық-
статистикалық бөлімшені меңгеруші, іс жүргізуші, жауапты инструктордан
құралды.[4]
Мәдени – ағартушы бөлім 1 адамға өсті, яғни меңгерушіден,
инструктордан, іс жүргізущіден құралды.
Қалалық бөлім уездік-қалалық бөлімге айналды. Онда бір штат қосылды.
Яғни бөлім меңгерушісі, іс жүргізуші, инструктор және машинисткадан
құралды.
Экономикалық-кооперативтік бөлім Қосшы одағының уездік комитетінің
бұрынгы қызметкерлері есебінен ауысты.
Қосшы одағының орталық комитеті 1923 жылы жазда бөлімдерді жойып,
Қосшы одағының Областық қалалық комитеттерінің штаттарын қысқартты. Яғни
олар төраға-жалпы басшылықтан, орынбасардан, хатшы-мүшеден, іс жүгізүшіден,
есепшіден, машинисткадан, инструктордан және жіберушіден құралды.
1923 жылы 3 шілдеде Қосшы одағының Областық комитетінің №47 бұйрығы бойынша
уездік қалалық бөлім жеке бірлік ретінде бөліп шығарылды. Қала бөлімінде
1923 жыл 15 тамызда №50 бұйрық 3 тарау бойынша қала істері бойынша үстел
ұйымдастырылды.
1924 жылда штаттық күнтізбек пен ұйымдастыру бойынша құрылымға
өзгерістер алып келді. Қосшы одағының жаңа ережесі, бағдарламасы және
жағдайы енгізілді. Бұл өзгеріс 1923 жыл 19 сәуірдегі Орталық комитеттің
№672 бұйрығымен қолдау тапты.
1924 жыл 1 қаңтарда Қосшы одағы мемлекеттік бюджетке көшірілді,
Областық комитетке 43665 мүшелері бар 7 уком бағынды.
Орталық комитет белгілеген штаттар бірқанша өзгерістерге ұшырады.
Яғни төраға төраға күйінде, орынбасар орынбасар ретінде қалды, бұрын
инструктор 3 адамнан тұрса енді 1 адамға дейін қысқарды, есепші іс
жүргізушімен, іс жүргізуші машинисткамен, журналист жіберушімен, машинистка
қарауылмен, қарауыл-атқосшы қалалық инструктормен орын тізбектері бойынша
ауысты, өзара көмек секциясының меңгерушісі өз орнында қалды.
Қосшы одағының 4-ші областық съезінің өткізілуі ұйымның қызметінде
манызды орын алды. Съездің шешімі бойынша Жетісу областық “Шаруа” деп
аталған ауылшаруашылық малшылық кооперативті серіктестік құрылды.
1924 жыл 29 қыркүйекте президиумның шешімі бойынша, 1924 жыл 8
қыркүйектегі №20 протокол 2 тараумен Қосшы одағының Алматы укомы жойылып,
ол Областық комитетпен біріктірілді.
1925 жылы губерниялық комитеттің аппараты 13 штаттық бірліктен
құралды. Яғни президиум мүшелері 2 бірліктен, инструкторлар 4 адамнан,
жалпы канцелярия 5 штаттық бірліктен, қоғамдық өзара көмек комитеті 2
штаттық бірліктен құралды.
Губерниялық комитеттің төрағасының орынбасары қоғамдық өзара көмек
комитетінің меңгерушісі қызметін атқарды.
Қосшы одағы Жетісу губерниялық комитетінің №25, 1-тарау бұйрығы
бойынша 1925 жылы 27 шілдеде укомның, яғни уездік комитеттің губерниялық
комитетпен бірігуі болып өтті. Осыған байланысты жаңа штаттар енгізілді.
Қосшы одағының қоғамдық өзара көмек комитеті инструктордан және хатшы-
есепшіден құралды.
1926 жылы губерниялық комитетті қайта құру басталды. 1926 жыл 12 ақпандағы
№4 бұйрық бойынша Қосшы одағының Алматы уездік комитеті 4 штатық бірлігімен
жеке аппарат болып шығарылды.
Құжаттар бойынша 1926 жылы басқа өзгерістер болғаны байқалмады.1.
1927 жылы Қосшы одағының құрылымы мен кейінгі өміріне әсереткен
бірқатар съездер өткізілді.
1927 жылы 1 мен 4 ақпан аралығында Қосшы одағының бірінші қалалық
съезі болып өтті. Оған одақтың 7 қалалық ұйымдары кірді.
1927 жыл 28 ақпан мен 3 наурыз аралығында Қосшы одағының 1-ші уездік
Алматыдағы съезі болып өтті. 1927 жыл 21 желтоқсанда Қосшы одағы
губерниялық комитетінің №24 қаулысы бойынша Алматы қалалық комитеті
жойылып, ол уездік комитетпен бірікті.
Қалалық комитет президиумы мүшесі уездік комитет президиумына
қосылды.
1927 жыл 10 наурызда Қосшы одағының 5-ші губерниялық съезі болды.
1927 жыл 1 мамырда Қосшы одағының аумақтық съезі өтті. Осы өткен
съездің шешімдері негізінде Қазақстан республикасы жұмысшы-шаруа
инспекциясының Халық комитеті Қосшы одағының комитеттерінің штаттық
күнтізбегі мен құрылымын қарастырды. 1927 жыл губерниялық комитеттің
құрамында 4 уездік комитет, 2 аудандық комитет және тағы басқалар болды.
Қосшы одағы губерниялық комитеттері президиумының жиналысының №22
протоколында Жетісу губерниясы бойынша белгіленген штаттар қаралды.
Губерниялық комитеттер төраға мен инструктордан, уездік комитеттер
тек қана төрағадан, аудандық комитеттер де тек қана төрағадан құралатын
болды.1927 жыл губерниялық комитет президиумының 21 жиналысында,
ұымдастыру, шаруашылық-экономикалық, қаржылық, жер, ұйымдардың
кооперативтік қызметі бойынша 119 мәселені шешті.
Қосшы одағы Жетісу губерниялық комитетінің құжаттары өздігінен үлкен
тарихи және ғылыми құндылықты құрайды. Комитет жиналыстарының протоколдары,
оған тиесілі материалдар, есеп берулер және қордың басқа да құжаттары
сияқты қазақ тілінде (арабша шрифтпен) жазылған, сондықтан да құжаттардың
толық сипаттамасын беру мүмкін емес. Бірақ біз оқырман қауымның назарын
Қосшы одағының Жетісу губерниялық комитеті бойынша бұйрықтар, губерниялық
комитет президиумы жиналысының протоколдары сияқты құжаттарға аударуға
болады.
Зерттеушілердің назарын бұл жерде Қосшылар одағының уездік
комитетінен бастап ең төменгі бөлімдерге дейін іс жүргізуде қазақ тіліне
көше бастағандығы аудартады. 1923 жыл 19 сәуірдегі Қосшы одағының
бағдарламасы мен жағдайы туралы жаңа Ереже ерекше назар аудартады. Онда
ұйымның қызметі туралы есеп беретін баяндамалар, съездер мен конференциялар
есебі бойынша қағаздар, батрақтар секцияларының сандық құрамы туралы
айтылады.
Қосшы одағы туралы құжаттарын басқа қорлармен қатар зерттеу Орта Азия
мен Қазақстан республикаларының өткен тарихы бойынша өте бай да құнды
материалдар береді.
20-жылдары Қазақстанда шаруалардың бұқаралық ұйымдары, яғни
шаруалардың бұқаралық өзара көмек комитеттері (шарком) және біріккен ауыл
шаруашылығы мен орман жұмысшыларының одағы (жұмжерорман) маңызды орын алды.
Бұл ұйымдардың бәрі, ең алдымен Қосшы (кедей, шаруа) одағы бір жағынан
Кеңес өкіметі мен Коммунистік партияның, екінші жағынан миллиондаған
шаруалар бұқарасының арасындағы байланыстырушы буын болып табылды.
Жаңа экономикалық саясатқа көшу барысында олар азамат соғысы
жылдарындағы “әскери коммунизм” саясатының қыспағынан кейін демократияны
өрістетудің куәсі болды және адамның жасампаздық мүмкіндігін арттыру
негізінде қалың еңбекшілер бұқарасын жаңа қоғамды құру міндеттерін шешуге
тарту идеясын ойдағыдай жүзеге асырудың көрсеткіші болды.[5]
Сол кездегі ауылдардағы шаруашылық жұмыстарының төмендігіне
қарамастан “Қосшы” одағы ауылда үлкен даңққа ие болды және жергілікті халық
арасында оның беделі өсе бастады.
Біз бір жағынан Қосшы одағына кедейлер мен ұсақ орта шаруалардың
тартылып жатқанын, екінші жағынан байлардың “Қосшы” одағына қарсы жүргізген
үндеулерінің куәсі боламыз.Сонымен қоймай байлардың қосшыларға қарсы
үндеулері айқын саяси сипатта өтіп жатыр (олар “Қосшы” одағы дінсіздердің
ұйымы деген өсек таратып, малдарыңды кәнпіскілеп алады деген арандатушылық
жолмен орташаларды “Қосшы” одағына қарсы қойып, оларға ықпалын жүргізетін
әрекеттер жасап жатыр.
Бірақ соған қарамастан ауылдардың ұсақ және орташа шаруалары бұл
соғыста негізінен кедейлік пен кедейлер ұйымдарының көрінісі болып
табылатын “Қосшы” одағы жағында болып отыр.
Ұйымдастырушылық пен саяси сананың төмендігіне қарамастан “Қосшы”
одағы жаппай ұйым ретінде ауылдардағы әр түрлі саяси кампанияларға
қатысуда, ауылдарда таптық жұмыстарды жүргізу кезінде “Қосшы” одағы
шындығында да өз айналасына кедейлерді шоғырландыруда.
“Қосшы” одағының өмір сүруінің өзі ауыл кедейлерінің санасына
революциялық әсер етпеуі мүмкін емес еді және де ауылдарда ең алдымен өшіп
қалған элементтерді көтеру арқылы әр түрлі патриархалдықжәне жартылай
феодалдық қатынастарды жоюмен байқалатын топтардың саяси айқындалу процесін
ұйымдастырушы күш ретінде қызмет атқарды.
Өздерінің кедейлеріне қарсы шындық пен әділдікті патриархалдық
қатынастан іздеуден ауыл кедейлерінің саяси санасы көтеріліп, өздерінің
шаруашылық әрекеттерін біріктіре бастады. “Қосшы” одағына арқа сүйей отырып
ауыл кедейлері Кеңес өкіметіне өздерінің талаптарын ұйымдасқан түрде қоя
бастады және өздерінің өндірістік артелдері мен серіктестіктерін құра
бастады.
Мұның бәрі соңғы жылдары ауылдардағы топтардың өзара қарым-
қатынастарында болған ілгерілеушіліктің куәсі болды.
“Қосшы” одағы отарлық ещгіде болған ауыл кедейлерінің жартылай
шаруашылық және жартылай маман ұйымдары ретінде негізгі рөл тиесілі болып,
ол әлі де болса осы рөлін жойған жоқ.[6]
Керісінше бірқанша үлкен жұмыстар, феодалдар мен ірі байларды
кәнпіскелеу, жер реформасы, колхоздық және совхоздық құрылыс әлі де болса
“Қосшы” одағын бекемдеуді талап етті. Осы аталған жұмыстардың негізінде
алғаш рет және кең көлемде “Қосшы” одағының қызметі дами түсуі қажет еді.
Сонымен қатар аталған жұмыстар негізінде “Қосшы” одағы ауылдағы Кеңес
өкіметінің нағыз базасына айналатындығы, осы негізде ауылдарда нағыз
кеңестер пайда болатындығы ешқандай күмән тудырмауы қажет.
Сондықтан да ВКП(б) Қазақстандық ұйымдардың алғашқы міндеті “Қосшы”
одағының қызметін жандандыру және ауыл кедейлері мен шаруаларын кең көлемде
одаққа тарту жұмыстары болып табылады. Мұндай жұмыстар “Қосшы” одағында әлі
жүргізілген жоқ. “Қосшы” одағының маңыздылығы әлі де болса жоғарыдан
төменге дейін бағаланбай келеді.
Сол кездегі нақты тарихи жағдай мынадай қоғамдық құрылымды орнатуды
талап етеді:
1. Әкімшілік ауылды жергілікті экономикалық жағдайға байланысты
жер-шаруашылық бірліктерін 100-200 аулаларға бөлу, осы
бірліктерді жер қоғамы ретінде жүзеге асыру.
2. Осы қоғамның тұрмысына ерлермен қоса әйелдерде енетін жалпы
жиналыстың кезеңдік шақырымын енгізу.
3. Осы қоғамның үнемі ерікті ұйымы ретінде кедейлер, шаруалар
және тұрғындардың негізгі орташа тобының “Қосшы” одағын
барлық жер қауымдастығында ұйымдастыру.
4. “Қосшы” одағына әр бір жер қауымдастығы аймағында жер,
шаруашылық және мәдени істерден басқа қоғамдық-еңбек
өзаракөмек комитеттерінің қызметтерінде тапыру.
5. “Қосшы” одағы үшін аулалық мүшелікті белгілеу.
6. “Қосшы” одағына мүше болудың негізгі шарты ретінде ауылдық
кеңеске өкіметінің жұмыстарын жүргізуде көмек көрсету,
одақтың әр бір мүшесінің біргеліктегі еңбекке саналы талпыну,
ұжымдық шаруашылыққа қатысу және Одақ шешімдерінің
ұйымдаспаған тұрғындардың алдында орындалуын талап ету болды.
“Қосшы” одағының жер қауымдастығына енетін азаматтардың жалпы жиналысымен
өзара қарым-қатынастары, жер қауымдастығына байланысты өз шешімдерін
“Қосшы”одағы азаматтардың жалпы жиналысында бекітуге шығару, ал
қауымдастықтың басқа істері бойынша ол өздігінен әрекет жасайды.
7. “Қосшы” одағының әр бір ұйымы сол ұйымның төрағасы жер
қауымдастығының да төрағасы болуына қол жеткізеді.
8. “Қосшы” одағының әрбір алғашқц ұйымдарында сайланатын
ұйымдастырушы басшылығындағы кедейлер топтары құрылады,қажет
болған жағдайда олар ауылдарда жалпы жарлылар жиналыстарын
шақыра алады.
9. Әкімшілік ауылда және аудандық көлемде “Қосшы” одағының
тиісті сайлаулық комитеттері белгіленеді.
10. Аймақтарда және орталықта “Қосшы” одағы ҚӨКК немесе қоғамдық
өзара көмек комитеттерімен бірлеседі және олармен бірге
органдары болады.
“Қосшы”одағының көрнекті өкілдерінің бірі О. Жандосов 1929 жыл 6
қыркүйекте Алматыда ВКП(б) немесе большевиктердің Бүкіл Одақтық Коммунистік
Партиясының қазақ аумақтық комитеті бюросының жиналысында “Қосшы” одағын
қайта құру туралы осылайша баяндама жасады.
О.Жандосов жоғарыда аталған мероприятиялардың “Қосшы” одағын қайта
құру тәртібінде жүзеге асырылуын талап етті.
Сонымен қатар отырықшы қазақ ауылдары мен шығыстық ұлттық азшылық
ауылдарында “Қосшы”одағы орнына ҚӨКК немесе қоғамдық өзара көмек
комитеттерін ұйымдастыруды талап етті.
20-жылдардағы қазақ ауылдарының жағдайы әлі де болса төмен жағдайда
болды. Осы ауылдардағы жағдайларды жақсартуда “Қосшы” одағы басты рөл
атқарады.
“Қосшы” одағы еңбекшілерді жоқшылықтан және отарлық езгі мен ескінің
қалдықтарынан алып шығатын экономикалық мероприятияларды, яғни жер өңдеу
және кредит сияқты жұмыстарды ауылдарда жүргізуде қуатты құрал болып
табылады.
Қазақстанда социялистік қайта құруларды тіктеуде “Қосшы” одағының
алатын орны ерекше. “Қосшы” одағының саяси басшылығында қазақтың ішінен
шыққан көрнекті қоғам қайраткерлері тұрды. Олардың қатарында О.Жандосов,
А.Розыбақиев және тағы басқалар тұрды.
“Қосшы” одағы ауылдардарғы қазақ халқының негізгі тірегі ретінде
құрылды. Оның алдына қойған мақсаты қазақ кедейлері мен шаруаларының
топтарын біріктіріп, олардың саяси санасы мен мәдени дәрежесін көтеруде
маңызды рөл атқарды.[7]
20 – жылдардағы реформа Қазан төңкерісінен кейін төрт-ақ жыл кейін
және 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісінен бес-ақ жыл кейін жүзеге асырылды,
бұл кезде бұрын езіліп келген түпкілікті халықтың санасында патша
үкіметінен көрген қорлығы әлі ұмытылмаған, патша үкіметі жазалаушыларының
ұлт-азаттық қозғалысын аямай қаталдықпен басу барысында салған жарасы әлі
жазылмаған еді. 20-жылдардың басында аграрлық реформа жүзеге асыла бастаған
кезде өлкеде ұлтаралық қатынастың шиеленісуіне итермелейтін табиғи
әлеуметтік – психологиялық ақуал бар еді. Мұны есепке алмайынша 20-
жылдардың басындағы Қазақстандағы аграрлық реформаны жүргізу барысындағы
ұлтаралық жанжалдарды түсінуге және оларды түсіндіруге болмайды.
Түркістан Республикасы түзген комиссия жер қатынастарында патша
үкіметінің отаршылдық саясатының қалдықтарын жою жолында шаралар қолданды.
Бұл комиссия 1919 жылы желтоқсанда Жетісу облысындағы жағдай туралы
мәселені талқылады. Қабылданған шешімде жер мәселесінде отаршылдықты жойып,
кулактардың қуатын әлсірету ерекше аталды.
Түркістан партиясы 1920 жылы қыркүйекте переселендерге еңбек нормасы
мөлшерінде жер қалдырып, отаршыл патша үкіметі мен оның органдары тартып
алған жерлерді қазақтарға (қырғыздар мен өзбектерге) қайтару туралы қаулы
қабылдады. Тек қана осындай жолмен мұсылман еңбекшілер мен Ресей шаруалары
арасындағы одақты сақтап қалу мұсылман еңбекшілері тобына отаршыл езгіден
құтылуға мүмкіндік береді.
20-жылдардағы реформаны жүзеге асыруда “Қосшы” одағының
жетекшілерінің бірі, көрнекті мемлекет қайраткері Ораз Жандосов басты рөл
атқарды. Ол Жетісудағы Мұсылман бюросының негізін қалаушы және оның
басшыларының бірі болды. Азамат соғысы жылдарында Жетісу өңіріндегі босқын
қырғыздарды (қазақтарды) орналастыратын Түркістан Орталық Атқару
Комитетінің төтенше комиссия мүшесі болған ол, Жетісу кулактары пайдаланып
келген басы артық жерлерге қазақ тұрғындарын орналастыру ісін басқарып, бұл
істе үлкен принциптік және табандылық көрсетті.[8]
Ә). ҚАЗАҚСТАНДА ЖЕР-СУ РЕФОРМАСЫН ЖҮРГІЗУДЕ “ҚОСШЫ” ОДАҒЫНЫҢ АТҚАРҒАН
ҚЫЗМЕТІ
20-жылдарда Қазақстанда жүргізілген жер-су реформасы Қазақстанның
қоғамдық – саяси өмірінде маңызды орын алады. Жер-су реформасын және қазақ
тұрғындарын Орал өзенінің сол жағасындағы жерге және Семейдің Ертіс
бойындағы он шақырымдық өңірге орналастыру мәселесін зерттеу белгілі
дәрежеде өзгеше тұрғыдан қарауды талап етеді. Бұл реформалар жерді және
суды пайдаланудағы отаршылықтың қалдықтарын жою мақсатын көздеген болатын.
Оларды жүзеге асыруда ұлтаралық жанжалдар туған жағдайлар аз болған жоқ.
Осы уақытқа дейін мұны ұлтшыл және шовинистік элементтердің жымысқы
әрекетінен болды деп түсіндіріліп келді.
1921-1922 жылдардағы жер реформасы қазақ шаруаларын өздерінің
жерлерін қайтарып беруге бағытталған еді. 1920 жылы губерниялық съезд қазақ
халқына деген әділетсіздік туралы айтты, олардың құнарлы жерлері әлі де
болса орыс-казактарының пайдалануында жатқандығын айтты. Гурьев уезінің
қазақтары жер бойынша Халық комитетіне жазған өтінішінде: “Біздің қолымызда
қалған жерлер егістік пен шөп шабуға емес, тіпті мал жайуға да жарамайды”.
Мал жайылымдарының жетіспеушілігі бүкіл Қазақстан бойынша байқалды, әсіресе
Ертіс бойы жағалауында ерекше байқалды.
Жетісудағы жер мәселесі ерекше күрделі сипатта болды. 1916 жылғы
көтерілісті патша үкіметінің аяусыз басып тастауы ондаған мыңға жуық қазақ
шаруашылықтарының Қытай жеріне, яғни Синьцзянға көшіп кетуіне себеп болды.
Отаршыл патша үкіметі құлағаннан кейін 1918-1920 жылдары көптеген қазақ
отбасылары отанына қайтып келіп, жер алды. Өкімет қайтып келген қазақтарға
тоналған мүліктерін қайтарып берді, оларды малмен, азық-түлікпен, киіммен
қамтамасыз етті. Бірақ бұл шаруашылықтардың, әсіресе кедей қазақ халқының
негізгі тобының жағдайы әлі де болса өте төмен болды. 1920 жылы
Преоброженск селосының кулактары Құрмекті болыстығы қазақ шаруаларының 4,2
десятина жерін шабуыл жасап тартып алды. Казактар мен кулактар қазақтарға
өз жерлерін қайтарып беруге барынша қарсылық көрсетіп бақты.[9]
Казактар мен кулактар қазақтардың қыстауларымен жайылымдарында
бұрынғы бағытпен көшуді мүмкін қылмай тастады.
1921 жылдың 2-қаңтарында Жетісу областық әскери-революциялық
комитетінің төрағасы қызметіне кіріскен Ораз Жандосов, осы қызметтегі
өзінің №10 бұйрығында Жетісудағы европалық елді мекендердің 1916-1920
жылдар аралығындағы қазақтардан зорлықпен тоналған мал-мүліктерін
қазақтарға қайтарылуларын талап етті. Бұл бұйрықты орындамаушылар оның
тікелей бұйрығымен революциялық трибуналға жазаға тартылды.1.
Ораз Жандосовтар басқарған Қосшылар одағы 1921-1922 жылдары Жетісуда
жүргізілген аграрлық реформаны іске асырушылардың басында болды. Бұл істе
олар “Қазақстан қазақтар үшін” деген идеяны басшылыққа алып, ұлттық
мемлекет құру идеясымен жігерленген, яғни ұлттық мүддені алғашқы орынға
қойып, әлеуметтік мәселелерді екінші қатарға ысырған демократиялық
интеллегенция өкілдерін қызу қолдады. Жетісуда шұрайлы жерлерді бұрын
европалықтар жаппай басып алғандықтан, жергілікті халықтың отырықшылануына
жер қалмаған еді. Ораз Жандосов басқарған “Қосшы” одағы және оларды
қолдаушылар осындай әділетсіздіктерді жойды. Түркістан республикасының 9
съезі жердің мемлекеттік меншікке, халық мұрасына айналғандығын, жерді
сату, сатып алу, кепілдікке және жалға беруге тиым салатындығын атап
көрсете отырып, переселендер немесе қоныс ауып келген шаруалар жерге деген
құқықта жергілікті тұрғындармен теңстіріледі, переселендерге жерді еңбек
мөлшерінде беріп, ауысқан жерлер алынып қойылады және жер құрылысына
түседі, яғни бірінші орында бұрынғы мекендеріне қайтып жатқан жергілікті
қазақтар үшін болды, ал көшпелі тұрғындар мал айдайтын жолдармен және
жайылымдармен қамтамасыз етілуде, оларға отырықшылыққа көшуде көмек
әрекеттері жасалуда.
Қазақ республикасының құқықтық декларациясында Қазақстанда
жүргізілетін жер саясатының негізінде қазақтар мен кедей шаруалардың
мүдделерін қамтамасыз ету қойылды, әсіресе патша үкіметі мен ресей
буржуазиясы тарапынан тоналып отарлық езгіге ұшыраған қазақ еңбекшілерінің
тобы алдыңғы қатарда тұрды.[10]
Съездің резолюциясында жер мәселесі бойынша патша үкіметінің отарлық
саясатының барлық қалдықтары мен ол тудырған әділетсіздіктерді қазақ
халқынан тартып алынған жерлерді қайтарумен жойды. Дұрыс жағдайларда
тұрғындардың шарушылық жүргізу мүмкіндіктерін жеңілдету үшін жер өңдетін
және мал асырайтын барлық тұрғындарды тез арада жерге орналастыруға кірісу
басталды.
1921 жылы қаңтарда Әулиеатада өткен Түркістан қазақ және қырғыз
кедейлерінің съезінде переселендер басып алған қазақ жерлерін қайтарып
алмағанша, қазақтарға жерді дұрыс бөліп бермейінше күйзеліске ұшыраған
қазақ еңбекшілерінің әлеуметтік жағдайының жақсаруы мүмкін еместігін айтты.
Жер-су реформасына дайындық жұмыстары қазақстанның оңтүстігінде 1920
жылдың соңғы айларында дайындық жұмыстары басталды. Түркістан республикасы
жергілікті орындарда моилизациялау жұмыстарын жүргізіп, ауыл шаруашылық
мамандары – агрономдар мен жер өлшейтіндерді дайындады. Арнайы курстарда
инструкторлар мен уездер мен болыстықтардағы жер комиссияларының болашақ
мүшелері дайындалды. Жергілікті орган өкілдерінің жиналыстары өткізілді.
Жерді пайдалану туралы материалдар жиналып, зерттелді, қазақ
қыстауларындағы поселкілердің пайда болған уақыттары анықталды, мал
айдайтын негізгі жолдар анықталды. Мал айдайтын жолдардың анықталуының
маңызы өте зор болды, себебі көшетін жолдарды жауып тастау қазақтардың мал
шаруашылығына кері әсерін тигізетін еді. Ауылдар мен селолардың
еңбекшілеріне реформаның мақсаттары және оны жүргізу әдістері түсіндірілді.
Ауылдар мен селоларға 100-ден астам өкілдер жіберілді. Жер бөлуші
комиссиялар құрылып, облыстарда отыз жер өлшеушілер жұмыс істей
бастады.[11]
1921 жылы 4 ақпанда Жетісу облыстық комитеті жер-су реформасын
жүргізу туралы бұйрық шығарды. Қазақ, қырғы, ұйғыр және дұнған кедейлеріне
жерлерді қайтарып беру переселендер селоларындағы артық жерлерді қайтару
тәртібінде және 1916 жылдан кейін пайда болған переселендердің хуторлары
мен селоларын жою қарастырылды. Селолардағы орыс шаруаларына бұрынғы тұрғын
орындарына қайтуға ұсыныс жасалды, оларға өздерімен бірге еңбек нормасы
мөлшерінде тірі және өлі инвентардан алуға рұқсат етілді.
Қалған мүліктерді айқын мемлекеттік бағада сатып алынып, Синьцзяннан
қайтушы қазақтарға көмек қорына аударылды. Бұйрық жергілікті комитеттерді
ірі кулак шаруашылықтарын кәнпіскілеуге кулактарды облыс шекараларынан тыс
жерге шығарып жіберуге міндеттеді. Қарыздық, арендаторлық және батырақтық
міндеттемелер жарамсыз деп танылды. Қажетті мал айдайтын жолдар тіктелді.
Барлық пайдаландырылмаған переселендік, офицерлік учаскілер түпкілікті
тұрғындарды жермен қамтамасыз ету қорына түсті.
Сонымен қатар реформа туралы бұйрық суды пайдалануды реттеуді,
жергілікті халықпен қоныс аударған шаруалардың суға деген тең құқықтылығын
қарастырды. Ал бұл Оңтүстік Қазақстан жағдайларында төтенше маңызды болды,
бұл жерлерде суармалы егіншіліктер жалпы суаратын аймақтың үштен бір
бөлігін, ал Шымкент уезінде онан да көпті құрады.
Су мен жерді қайта бөліп беру 1921 жыл ақпанның екінші жартысынан
басталды. Ол Алматы, Талдықорған, Лепсі, Жетісудың Жаркент уездерін,
Сырдария обласының Әулиеата және Шымкент уездерін қамтыды.” Қосшы” одағының
тікелей араласуымен ауылдарда өткізілген жиналыстар, шаруалар
конференцияларында қазақ еңбекшілері реформаны жалынды қолдап отырды.
Синьцзяннан қайтқан ауыл кедей, шаруа өкілдерінің Жетісу областық жиналыс
резолюциясында қазақ тұрғындарын жерге орналастыру жұмысының жоспарын
қолдау, осы жоспарды әскери тәртіпте жүргізуді сұрау және ең алдымен мұқтаж
оралмандарды жермен қамтамасыз ету жазылды.
Алғаш рет съезге жиналған лепсі уезінің кедейлері мен батрыктары
өкімет саясатын қолдап, патша үкіметінің отаршылдық езгісінің мүлдем
жойылуын қуана қарсы алды.
Қазақ кедейлері мен батырақтарының алғашқы жаппай ұйымы болған Қосшы
одағында революциялық көңіл – күй ерекше байқалды.
Жер беру бойынша комиссия мүшелері 1921 жыл көктем мен жаз бойына
егісті жинауға дейін жұмыс істеді. Олар сол жерде және өздерінің
жиналыстарында өтініштерді, шағымдарды, сұраныстарды қарастырды және
салалар бойынша тиісті қаулылар қабылдады.
Мысалы Лепсі уезінің 260 қазақ шаруашылығының өтініштерін қарай отырып
комиссия мынадай шешім қабылдады:”Шынжылы, Шекбақты және Масаншы – Шынжылы
болыстықтарының малшыларының көшпелі жолында орналасқан Майқын-Көл жерін
егісті жинап болғаннан кейін қазақ еңбекшілеріне қайтарылып берілсін, осы
жерде тұрған переселен шаруалар Константиновка селосына орналассын”.
Казанск – Богородск селосында орыс кулактарына тиесілі болған шаруашылық
қазақ кедейлері мен шаруаларына қайтарылды. Осылайша орыс поселкілері,
казактардың хуторлары жойылды. Оларда тұрған шаруалар бұрынғы орындарына,
артық жер қорлары бар селоларға, станцияларға көшірілді.
Жермен қамтамасыз етілген кедейлер мен жалшылар ірі кулак
шаруашылығын кәнпіскілеу есебінен малиен және құрал-сайманмен қамтамасыз
етілді. Мысалы, тек қана Алматы уезінің өзінде көктемде 518 жалшы
шаруашылығы өздеріне бөлінген 2923 десятина жермен қоса 7766 пұт бидай, 500
пұт дән, 752 пұт астық, 45 бас жылқы алды. Сәуір айының аяғында Әулиеата
уезінде кедей қазақ шаруашылығы өздеріне бөлінген жермен қоса 12 мың пұт
астық дақылдарын, сондай-ақ 41 соқа, 150 кетпен, 120 орақ, 17 бас жылқы
алды.
Мәселе барлық уақыт переселен – шаруаларды басқа орынға көшірумен
немесе поселкелерді жоюмен шешілмеді. Мысалы, Самсан селосы шаруалары мен
Шемалған қазақтарының суды пайдалану туралы дауын шешкен жер комиссиясы
бұл жерде негізгі мәселе суару жүйесінің бұзықтығында және кулак
шаруашылықтарыныңсуды артық пайдаланып, көрші қазақтар жерлерін суаруы тиіс
болған кезде суды өз егістіктеріне бұрып әкеткендігінде деп шешті.
Арықтарды тазалауда және суды тең бөлуде қатал бақылау орнату тапсырылған
су кеңесінің сайлауын өткізе отырып, комиссия қақтығысты шешті және
переселендердің Самсоновскіден көшу мәселесін алып тастады. Осылайша
басқа да көптеген орындардағы даулы мәселелер шешілді[12].
Аз мөлшерде болса да жер учаскелерін қайта бөліп беру Сырдарья
обласының Әулиеата және Шымкент уездерінде де өткізілді.
Жер комиссиясының Шымкент уездік бөлімі бойынша 1921 жылы жазда он
поселкеге 200 кедей, жалшы отбасылары қоныстандырылды. Ірі кулак
шаруашылықтарын кәнпіскелеумен бір қатарда бұрынғы переселендер
басқармасындағы бас жер учаскілерін қазақ еңбекшілеріне беру жүріп жатты.
Реформа барысында жерлерді қазақтарға қайтарып беру көшпелі және
жартылай көшпелі халықты отырықшылыққа көшіп, жер егумен айналысуға деген
талпынысын күшейтті. Революциялық комитеттер жер беру комиссияларына кедей,
жалшылардан жер мен астық бөліп беруін сұраған ұжымдық өтініштер түсе
бастады. Олар отырықшы жағдайға көшетіндіктеріне байланысты және сол
кездегі ауылдарда қозғалатын және қозғалмайтын мүліктердің бәрі азамат
соғысы жылдарында тоналып кетуіне байланысты, құрылыс материалдарын беруді
де сұрады. Мысалы, Танакен ауылдарының кедейлері: Көшпелі өмірді жоямыз,
бізге тұрғылықты мекен жай үшін жер беруіңізді сұраймыз, - деп жазды. Бір
ғана Талдықорған уезінің өзінде ақпан-наурыз айларында Кеңестерге егістік
үшін жер беруін сұраған мыңдаған шаруашылықтардан хаттар келіп түсті.
Елдің жұмысшы тобы отырықшылыққа көшіп жатқан шаруаларға ауыл
шаруашылық құралдарымен, ең қажет саймандармен көмектесті. Мысалы, 1921
жылы көктемде Жетісу жұмысшыларының өз қолдарымен жасаған 15 мың орақ, 13
мың шалғы, 120 соқа, 200 мың аршын шай, сабын, сіріңке және тағы сол сияқты
мануфактура өнімдерін алды. Әрине отырықшы поселкілерді құру туралы
өтініштердің бәрі қанағаттандырылмады, дегенменде көмектің өздігінен келе
бастауының өзі үлкен көрсеткіш еді.
Жерлерді қайта бөліп беру, хуторлар мен поселкелерді жою, көшпелі
және жартылай көшпелі шаруашылықтарды отырықшылыққа өткізу оңай жолмен
болмады. Кулактармен казактар өздері тонаған мүліктерді, астық пен ауыл-
шаруашылық құрал-саймандарын жою мен шектеліп қоймай, жер комиссияларының
белсенді жұмысшыларына, қосшы одағының көрнекті өкілдеріне қастандықтар
ұйымдастырды. Қосшы одағының бөлімдеріндегі өз атқа мінерлері арқылы жерді
беруге кедергі жасауға, арандатушы өсектер таратып, жергілікті қазақ
кедейлері мен орыс шаруаларын бір-біріне қарсы қоюға тырысты.
Тек қана бір Жетісу областық комитетінің реформаның барысы туралы
телеграфтық хабарында кулақтық шаруашылықтардың егістік көлемінің шын
мөлшерлерін жасырып қалуы, астық қорларының жойылуы, ауыл шаруашылық
құралдарын жою, қазақ кедей, жалшылары көшіп барған үйлерді өртеп жіберуі,
жер органдары мен қосшы одағы жұмысшыларын ұрып-соғушылық туралы айтты. Әр
күн осылайша өтіп жатты. Кулактар өз батрактарын қорқытып, оларға жерді
қазақ шаруаларына беруге қатысуына тиым салды, егр де өздерін тыңдамайтын
болса жұмыстан, тіршілік көзінен айыратындығын айтып қорқытты. Осы
хабарларды 1921 жылы мамырда Қосшы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ 2
1. ТАРАУ. ҚОСШЫ ОДАҒЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҚОҒАМДЫҚ – САЯСИ ӨМІРІНДЕ
АЛАТЫН ОРНЫ (1921-1929) 6
А). ҚОСШЫ ОДАҒЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРЫЛЫСЫ 6
Ә). ҚАЗАҚСТАНДА ЖЕР-СУ РЕФОРМАСЫН ЖҮРГІЗУДЕ “ҚОСШЫ” ОДАҒЫНЫҢ АТҚАРҒАН
ҚЫЗМЕТІ 15
2. ТАРАУ. ҚОСШЫ ОДАҒЫНЫҢ КӨРНЕКТІ ӨКІЛДЕРІ. 25
а). ӘЙГІЛІ ҚОҒАМ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТ ҚАЙРАТКЕРІ - ОРАЗ ҚИҚЫМҰЛЫ ЖАНДОСОВ. 25
ә). А. РОЗЫБАҚИЕВ ПЕН Ж. БӘРІБАЕВТАРДЫҢ ҚОСШЫ ОДАҒЫНДАҒЫ САЯСИ
ҚЫЗМЕТТЕРІ 36
ПАЙДАЛАҒАН ҚҰЖАТТАР МЕН ӘДЕБИЕТТЕР КӨРСЕТКІШІ: 45
КІРІСПЕ
Мәселенің өзектілігі. Қазақстан Республикасы өз
тәуелсіздігіне қол жеткізуі нәтижесінде әкімшіл-әміршіл жүйе
жағдайында қалыптасқан тарих ғылымы көптеген жағдайларда
ақиқатты бір жақты көрсетіп, бұрмалап, ұшқары пікірлерден
құрылған теориялық қорытындылардың, қайта қарайтын
тұжырымдардың өмірге келуіне ықпал еткен болатын. Кеңестік
кезеңде қазақ тарихының көп мәселелері бір жақты зерттелеп
келген болатын. Сондай мәселелердің бірі Қазақстанда 20-шы
жылдары құрылған “ Қосшы” одағы мәселесі еді.
Диплом жұмысында қарастырылып отырған XX-ғасырдың 20-шы
жылдары Қазақстан тарихында халқымызға көптеген қасіреттер
әкелген өте қиын да ауыр кезең болып табылады. Бұл кезең
елдің әлеуметтік – экономикалық және қоғамдық – саяси өмірінде
жаңа экономикалық саясат жылдарында қалыптасқан нышандарын
тоталитарлық жүйенің барлық салада берік орнауымен
сипатталады. Сонымен қатар бұл кезең бұл кезең қазақ
халқының орталық жағдайда жоғалтқан мемлекеттігін қалпына
келтірген кезең болып табылады.
1920 жылдың қазан айында Ресей Федерациясы құрамында
құрылған Қазақ Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы
Қазақ АКСР аясына халқымыздың ежелгі ата – қонысы -
бұрынғы Сырдария және Жетісу губерниялары кірмей қалды.
Қазақстанның оңтүстік шығысын алып жатқан осы ұлан – ғайыр
өлке 1924 жылдың соңына дейін Түркістан Автономиялық
Кеңестік Социалистік Республиканың Түр АКСР құрамында
болып келген болатын. 1924 жылы аталған облыстырдың
территориясы Қазақ республикасының территориясына қосылды.
Сырдария облысының құрамына Қазалы, Ақмешіт (қазіргі
Қызылорда) уездері, Шымкент және Әулие – Ата уездерінің көп
бөлігі, Ташкент және Мырзашөл уездерінің бір бөлігі кірді.
Аталмыш облыстардың Қазақ АКСР – ның құрамына енуіне
байланысты Республика аймағы 700 мың шаршы километрге, ал
халықтың саны 1 млн 300 мың адамға көбейді. Ондағы жалпы
халықтың 700 мыңын, яғни жартысынан астамын қазақтар
құрады. Патшалық отарлау кезеңі мен Кеңес өкіметінің
алғашқы жылдарында бөлшектеніп кеткен екі облыс
территориясының қайтарылып берілуі нәтижесінде Қазақстанның
территориялық тұтастығы қалпына келтіріліп, кеңестік негізде
құрылған қазақ мемлекеті қазақ халқының ғасырлар бойы
қалыптасқан этникалық территориясына түгел дерлік иелік
етті. Бұл шараның үлкен экономикалық, саяси және құқықтық
мәні бар екенін айта кету керек деп ойлаймын.
20 – ғасырдың басындағы революциялық төңкерістер
нәтижесінде қазақ халқы патша үкіметінің отарлық езгісінен
азат етілді. Қазақ жерінде жас қазақ республикасы құрылды.
Осы кезеңде Қазақстанның әлеуметтік – экономикалық және
қоғамдық – саяси өмірінде маңызды орын алған шаруалардың
бұқаралық ұйымдарының және ауыл шаруашылық кооперативтерінің
қарапайым түрлері қалыптасты. Шаруалардың бұқаралық
ұйымдарының “Қосшы” ( “Жарлы”, “Кедей”), шаруалардың өзара
комитеттері, жер және орман – тоғай жұмсшыларының одақтары
жатты. Солардың ішінде Қосшы одағының алатын орны
ерекше. Қосшы одағы бір жағынан Кеңес үкіметі мен
Коммунистік партияның, екінші жағынан миллиондаған шаруалар
бұқарасының арасындағы байланыстырушы буын ретінде құрылды.
Қарастырылып отырған уақытта аталған бұқаралық ұйымдар
және Қосшы одағы қазақ өңірінің қоғамдық – саяси және
мәдени өміріне айтарлықтай өзгерістер әкелді. Бұл ұйымдар
әдетте мемлекет пен ауылдық жерде күн көрісі тек ауыл
шаруашылығымен тығыз байланысты миллиондаған кедей шаруалар
арасын байланыстыратан дәнекерші роль атқарды.
Қосшы одағы ауылдық жердің өте кедей, тұрмысы нашар
топтарын әлеуметтік жағынан қорғауға тырысты. Міне, осы
жағынан алғанда бұл құбылыс танымдық тұрғыдан зерттеуді
қажет етеді.
Кешегі уақытқа дейін тарихымыздың айтылмыш тақырыпқа
байланысты жекеленген мәселелері аяғына дейін ашылмай келді
және сол кезде Қазақстанда жүзеге асырылған “ Кіші Октябрь”
саясаты және оның салдарына тікелей байланысты болды.
Атап айтқанда, Қосшы одағы мен шаруалардың бұқаралық
ұйымдарының рөлі қасақана бұрмаланды немесе олар туралы за
айтылды. Қазақстандағы Қосшы одағының халық арасында
атқарған қызметтері шындыққа сай көрсетілмеді. Ал оның
шаруаларды қоғамдастырудағы жақсы істері бұрмаланып, ұмыт
қалдырылды. Одақтың О. Жандосов, А. Розыбақиев және Ж.
Бәрібаевтар сияқты көрнекті өкілдерінің атқарған қызметтері
ұлттық сипатта болды деп қатаң сыға алынды. Сондықтан да
Қазақстанда социалистік қайта құруларды тіктеудегі Қосшы
одағының рөлі мен тарихын жан – жақты және терең зерттеу
бүгінгі таңдағы өзекті мәселелердің бірі болып табылатыны
сөзсіз.
Мәселенің тарихнамасы. Қосшы одағы және оның
Қазақстандағы социалистік қайта құруларды тіктеуде
алатын орны мен тарихы бізге дейін көптеген
ғалымдардың еңдектерінде зерттелген. Кеңес одағы
дәуірінде осы мәселені Г. Ф. Дахшлейгер, Б. А.
Амантаев, А. Н. Нусупбеков және А. Б. Турсунбеков
сияқты зерттеушілер өз еңбектерінде қамтыды.
Сонымен қатар Қазақстан ұлттық тәуелсіздік алғаннан
кейін осы мәселені қазақстандық ғалымдар да өз
еңбектерінде жан – жақты және терең зерттеді. Мұндай
ғалымдар қатарында Г. Ж. Үсенбаев және Г. С.
Шәмшиеваларды атап өтуге болады. Олар өз зерттеулерінде
шаруалардың бұқаралық ұйымдары, соның ішінде Қосшы
одағының Қазақстанның экономикалық және қоғамдық – саяси
өмірінде алатын орнын көрсетуге тырысты. Мәселені
зерттеу барысында біз осы жоғарыда аталған зерттеушілерден
басқа Кеңес Одағы жылдарында жарық көрген басқада
ғалымдардың көптеген еңбектерін де пайдаландық.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом
жұмысын жазу барысында қойылған басты мақсат шаруалардың
бұқаралық ұйымы болған Қосшы одағының тарихын тың деректер
негізінде, жаңаша пайымдап зерттеу болып табылады. Осы
басты мақсаттан мынадай міндеттер туындайды, яғни Қосшы
одағының құрылуы мен оның шаруалар арасында жүргізген
жұмыстарын талдау, Одақтың Қазақстанда жүргізілген жер-су
реформаларын жүрізуге ат салысуы, Одақтың көрнекті
өкілдерінің елеулі еңбектерін көрсету сияқты мәселелерді
қамти отырып, Қосшы тодағының Қазақстанда социалистік қайта
құруларды тіктеудегі рөлі мен тарихын жан-жақты және терең
зерттеу міндеттері туындайды.
Деректемесі. Сонымен қатар диплом жұмысын жауда
ізденіс барысында 20-30-шы жылдардағы шыққан қазақ және
орыс тілдеріндегі газеттер мен журналдарды да пайдаландық.
Олар “Джетысуйская правда”, “ Қызыл Қазақстан” баспасөз
беттерінде жарияланған дерек көздерін, содай-ақ И. А.
Зверяковтың 1932 жылы жарыққа шыққан “ От кочевания к
социализму” деген деректерін де пайдаландық.
Диплом жұмысының құрылысы. Диплом жұмысының бірінші
тарауында Қосшы одағының құрылуы мен 1921 жылдан 1929
жылдарға дейінгі аралықтағы Одақтың атқарған қызметі мен
міндеттерін қарастырдық. Қосшы одағы 1921 жылы қаңтарда
Түркістан қазақ кедейлерінің 1-ші съезінің ат салысуымен
құрылды. Қосшы одағына жергілікті қазақ кедейлері мен бірге
қоныс ауып келген селолардағы переселен шаруаларда
тартылды. Одақ кедейлерге еңбек артелдерін құруға, қазақ
кедейлеріне жер бөліп беруге көмектесті, еңбекшілердің саяси
саналарының жоғарылуына ат салысты. Қосшы одағы Қазақстанда
жер реформасын жүргізуге белсене қатысты. 1921-1922 жылдары
Жетісуда жүргізілген жер реформасы қазақ кедейлеріне орыс
кулактары мен казактары патша үкіметінің отарлау саясаты
негізінде тартып алынған жерлеріне қайта қоныстандырылды.
Сонымен қатар орыс казактары мен переселендерден алынған
жерлер есебінен Жетісу және Оңтүстік Қазақстан қазақтарын
жермен қамтамасыз ететін жер қорына өткізілді.1
Қосшы одағының жанашыр өкілдерінің басшылығында
қарқынды басталған жер реформасы Кеңес үкіметінің басшылығы
тарапынан аяғына дейін жүргізілмей тоқтатылып тасталды.
Кеңес үкіметі Қазақстандағы жер өте ұлтшыл сипатта өтіп
жатыр, оған белсене ат салысушы Қосшы одағының мүшелігінде
кедейлер ғана емес, сонымен қатар орташалар да бар деген
айыптар тақты. Қосшы одағы өз қатарларына тек қана қазақ
кедейлерін тартып, қоныс ауып келген орыс шаруаларын одаққа
баулу жұмыстарын алып бармайтын нағыз ұлттық қызмет
атқаруда деген сын пікірлер айтылды.
Осылайша Кеңес үкіметінің әміршіл - әкімшілдік
саясатының негізінде 1921 жылы қарқынды басталған жер
реформасы аяғына дейін жүргізілмей тоқтатылып
тасталған болатын. Осы реформаны жүрізуді алып барған
Қосшы одағының көрнекті өкілдеріне “ұлтшыл” деген
айыптар тағылды.
Дегенмен де 1921 – 1922 жылдар аралығындағы
Қазақстанда жүргізілген жер – су реформасы нәтижесінде
мыңдаған қазақ шаруалары жерге қоныстандырылып, көшпелі
және жартылай көшпелі шаруашылықтан отырықшы
шаруашылыққа өтті. Осындай елеуі еңбектер арқарған
Қосшы одағының 20-шы жылдардағы Қазақстанның қоғамдық -
саяи өмірінде алатын орны ерекше болып талылады.1
Біз бұл дипломдық жұмыстың екінші тарауында
Қосшы одағының көрнекті қайраткерлерінің өмірі мен
атқарған қызметтері туралы қарастырған болатынбыз.
Одақтың басшылығында белгілі кезеңдерде қызмет атқарған
Ораз Жандосов, Абдулла Розыбақиев, Жұбаныш Бәрібаевтар
болды. Олар Қосшы одағына мүшелікке жергілікті қазақ
шаруаларын баулуда, оларды жермен, сумен қамтамасыз
етіп, отырықшы шаруашылыққа көшіруде елеулі қызметтер
атқарды. Қосшы одағының төрағасы болған Ораз Жандосов
Қазақстанда жер – су реформасын “ Қазақстан қазақтар
үшін” деген ұранмен алып барып, ең алдымен жергілікті
қазақ кедейлері мен жалшыларын жерге қоныстандырды.
Сонан кейін барып қазақтардан артылған жерлерге
переселен орыс және басқа ұлт шаруаларын
қоныстандырды. Сонымен қатар патша үкіметінің отарлық
езгісінен шалғай жерге қоныс ауып кеткен қазақ
шаруаларын өз еліне қайтарып, жермен, сумен қамтамасыз
етті.
Ораз Жандосовтың реформа барысында бірінші орында
қазақтарды жерге қоныстандыру туралы мақаласында “Көшіп
келген келгенді халықты жергілікті ұлттың сүйегі үстінде
көгертуге болмайды”, деп үзілді – кесілді жасаған қатал да
болса әділ тұжырымы кейіншелік оның өзіне “ұлтшыл” деген
айыптарды тағуда қарсы құрал болып келуін ол білген жоқ, ал
егерде білген болса да шындықты айтудан тайынған жоқ болатын.
Сонымен 20-шы жылдардағы Қазақстанның әлеуметтік –
экономикалық және қоғамдық–саяси өмірінде шаруалар бұқарасының
саяси ұйымы болған Қосшы одағы мен оның Ораз Жандосов, Абдулла
Розыбақиев және Жұбаныш Бәрібаевтар сияқты көрнекті өкілдері
мен қазақтың аяулы перзенттерінің алатын орындары ерекше болып
табылады.
1. ТАРАУ. ҚОСШЫ ОДАҒЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҚОҒАМДЫҚ – САЯСИ ӨМІРІНДЕ
АЛАТЫН ОРНЫ (1921-1929)
А). ҚОСШЫ ОДАҒЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРЫЛЫСЫ
Қазақ ауылдарында Кеңес өкіметін бекемдеуде және қазақтарды
мемлекеттік және шаруашылық құрылысқа тартуда қосшылар (кедей, жарлы) одағы
басты рөл атқарды. Бұл одақты құрудың қажеттігі туралы 1920 жылы күзде
Түркістан Коммунистік партиясының 5-ші съезінде айтылды. 1921 жылы қаңтар
айында Түркістан қазақ еңбекшілерінің 1-ші съезі қазақ шаруалары мен
кедейлерінің одағын құру туралы қаулы қабылдады. Қаулыда одақтың Кеңес
өкіметі органдарымен өзара қарым-қатынасы анықталды. Одақ өздігінен
Кеңестерді ауыстырмады, ал керісінше олардың тапсырмаларын жүзеге асыруда
асқан белсенділік көрсетті. Сонымен қатар қаулыда қосшылар одағы ауылдар
мен село тұрғындарының таптық ұйымы болуы керек деп айтты[1].
Қосшылар одағына жергілікті қазақ кедей, шаруаларымен қоса Ресей
жерінен қоныс ауып келген ауылдардағы кедей, шаруалар да тартылды. Қосшылар
одағы кедейлерге еңбек артелдерін құруда, кедейлерді жермен қамтамасыз
етуде ерекше ат салысты.
1921 жылы 20-31 қаңтарда Әулиатада Түркістанның қазақ, қырғыз
кедейлерінің съезі болды, мұның жұмысына 600 делегат қатысты. Бұл съезд
Түркістан Кеңес республикасы еңбекшілерінің саяси өміріндегі маңызды оқиға
болды. Съезд делегаттары айқын да жалынды сөйледі. Верный уезінен келген
қазақ батрағы Б.Үмбетбаевтар сияқты делегаттар шығып, сөз сөйледі. Съезд
еңбекшілерді жер реформасын жүзеге асыруға белсене қатысуға шақырды, қазақ
кедейлері мен батрақтарының ең тұңғыш бұқаралық ұйымы Қосшы одағын құруға
қаулы алғанын жоғарыда атап өткен болатынбыз.
Қосшы одағы Кеңес өкіметінің ауылдағы тірегі ретінде құрылған
болатын. Оның алдына қойған мақсаты ауылдың жұмысшы топтарын біріктіру,
олардың саяси санасы мен мәдени дәрежесін көтеру, еңбекшілердің мүдделерін
қорғау, кооперациялау идеяларын насихаттау, реформаны жүргізуде халық
шаруашылығын қалпына келтіруде мемлекетке көмектесу болды. Одақтың
мүшелігіне еңбексіз табыспен тұратын, бөтеннің еңбегін бағаламайтын адамдар
қабылданбады. Одақтың барлық басшы органдары - ауылдық ұядан бастап
өлкелік орталыққа дейін – демократиялық жолмен сайланып отырды.
Қосшы одағының құқықтық жағдайы ТуркЦИКтің 1922 жыл 15 наурыздағы
қаулысымен анықталды. Жағдайға байланысты одақ ауыл мен селолардағы
жұмысшылар тобының жаппай ұйымы болды. Қосшы одағы еңбекшілерді саяси
тәрбилеп қана қоймай, сонымен қатар ауыл тұрғындарының шаруашылығын
беккемдеуде жан-жақты ат салысты. Қосшы одағының ауылдарға және ауыл
Кеңестеріне, съездерге өзінің өкілдерін жіберу құқығы болды.
Қосшы одағының жоғарғы басшылық органы – бұл съезд, яғни жиналыс,
конференциялар болды. Қосшы одағының атқару органдары былай ұйымдастырылды:
1). Түркістан республикасы территориясы, аумақтық съезд, Орталық Комитет.
2). Облысть, облыстық съезд, областық комитет. 3). Уезд, уездік съезд,
уездік комитет. 4).Аудан, аудандық съезд, аудандық комитет. 5). Ауыл, ұйым
мүшелерінің жалпы жиналысы, ұйым комитеті.
Қосшы одағының Жетісу губерниялық комитеті 1921 жылдың 15-ші ақпанынан
бастап қызмет істеді және алғашқыда қазақ кедейлері мен Жетісу жарлылар
одағының Облыстық бюросы деп аталды.
1922 жылдың басында қазақ кедейлері мен Жетісу жарлылар одағының
Облыстық бюросы кейбір құжаттар бойынша Жетісу областық комитетінің Қосшы
одағы деп атала бастады.
Бюроның штаты мен құрылымы алғашқыда президиумнан, жалпы бөлім,
қаржылық бөлім, шаруашылық және ұйымдық бөлімнен, инструкторлық және хабар-
статистика-есептік бөлімшелерден құралды.
Қосшы одағының құрылымы күн тәртібіне байланысты өзгеріп отырды.
Осыған байланысты Одақтың президиумында әр түрлі мәселелер бойынша, яғни
жер бөлу, бақтарды кәнпіскелеу сияқты мәселелер бойынша комиссиялар
құрылды.[2]
Одақтың облыстық ұйымдық съезі 1921 жыл 8 маусымда шақырылды. Бұл күн
бүкіл Қазақстандықтар үшін мереке күні – “Қосшы Одағы Күні” болып қалды.
Съезд 11 адамнан құралатын жаңа бюро сайлады. Оның құрамына әйгілі
мемлекеттік және саяси қайраткерлер О.Жандосов, А. Розыбақиев, Т. Утепов
және басқалар болды.
Бюро президиумының төрағасы болып О.Жандосов сайланды.
1922 жылы Бюроның негізгі қызметі Қосшы одағы комитетінің
экономикасын көтеруге, яғни оның мүшелеріне жер бөоіп беруге, ауыл
шаруашылық құралдарын алуға бағытталды. Осы жылы ұйымның 2-ші областық
съезі шақырылды. Съездің шешімі бойынша Комитет президиумына ауылшаруашылық
кооперациясының областық одағын басқару төрағасы енгізілді. Ауылшаруашылық
кооперациясының бөлімі құрылды. Штаттың күнтізбесінде басқа өзгерістер
болмады.
Басқа жағынан қарағанда бүкіл шаруашылық жылдың барысында Комитет
штаты қысқатрулар, Областық комитеттің уездік немесе қалалық комитеттермен
ауысуы немесе қосылуы есебінен барлық уақыт ауысып отырды.
Мысалы, 1922 жылы 20 мамырда Областық комитеттің штаты 7 адамға дейін
қысқарды. 1922 жыл 20 мамыр Қосшы одағы Областық комитетінің №9 бұйрығы
бойынша штатта төраға, оның орынбасар хатшысы, іс жүргізуші, инструктор,
моторшы, қарауыл ғана қалды.[3]
1922 жылы 22 қазанда Областық қалалық комитет Алматы ұйымымен
қосылды. Қосшы одағының штаттық уездік-қалалық бөлімі ұйымдастырылды. Оған
бөлім меңгерушісі, орынбасар және хатшы енді.
1923 жыл Комитет үшін қиын басталды. Жетісуда жаңа экономикалық
саясат енгізілді. Ұйым мүшелік үлестер есебінен күнелтуге өтуге мәжбүр
болды. Комитетің штаты мен құрылымы барлық уақыт ауысып отырды. Осындай
өзгерістің бірі 1923 жыл 15 ақпанда болды, сонан кейін 1923 жыл 7 наурызда
болды.
Негізгі болған өзгерістер мынадай еді: канцелярия меңгерушісі іс
басқарушымен, аудармашы әдеби аудармашымен, атшы тазалаушы немесе жай
атшымен ауысты.Сонымен 1923 жылы жалпы бөлім жауапты хатшыдан, іс
басқарушыдан, іс жүргізушіден, машинисткадан, әдеби аудармашыдан,
бұхартерден, жіберушіден, атқосшыдан, атшыдан және журналистен құралды.
Ұйымдық бөлім өзгеріске ұшырады. Олар меңгеруші, хабарлық-
статистикалық бөлімшені меңгеруші, іс жүргізуші, жауапты инструктордан
құралды.[4]
Мәдени – ағартушы бөлім 1 адамға өсті, яғни меңгерушіден,
инструктордан, іс жүргізущіден құралды.
Қалалық бөлім уездік-қалалық бөлімге айналды. Онда бір штат қосылды.
Яғни бөлім меңгерушісі, іс жүргізуші, инструктор және машинисткадан
құралды.
Экономикалық-кооперативтік бөлім Қосшы одағының уездік комитетінің
бұрынгы қызметкерлері есебінен ауысты.
Қосшы одағының орталық комитеті 1923 жылы жазда бөлімдерді жойып,
Қосшы одағының Областық қалалық комитеттерінің штаттарын қысқартты. Яғни
олар төраға-жалпы басшылықтан, орынбасардан, хатшы-мүшеден, іс жүгізүшіден,
есепшіден, машинисткадан, инструктордан және жіберушіден құралды.
1923 жылы 3 шілдеде Қосшы одағының Областық комитетінің №47 бұйрығы бойынша
уездік қалалық бөлім жеке бірлік ретінде бөліп шығарылды. Қала бөлімінде
1923 жыл 15 тамызда №50 бұйрық 3 тарау бойынша қала істері бойынша үстел
ұйымдастырылды.
1924 жылда штаттық күнтізбек пен ұйымдастыру бойынша құрылымға
өзгерістер алып келді. Қосшы одағының жаңа ережесі, бағдарламасы және
жағдайы енгізілді. Бұл өзгеріс 1923 жыл 19 сәуірдегі Орталық комитеттің
№672 бұйрығымен қолдау тапты.
1924 жыл 1 қаңтарда Қосшы одағы мемлекеттік бюджетке көшірілді,
Областық комитетке 43665 мүшелері бар 7 уком бағынды.
Орталық комитет белгілеген штаттар бірқанша өзгерістерге ұшырады.
Яғни төраға төраға күйінде, орынбасар орынбасар ретінде қалды, бұрын
инструктор 3 адамнан тұрса енді 1 адамға дейін қысқарды, есепші іс
жүргізушімен, іс жүргізуші машинисткамен, журналист жіберушімен, машинистка
қарауылмен, қарауыл-атқосшы қалалық инструктормен орын тізбектері бойынша
ауысты, өзара көмек секциясының меңгерушісі өз орнында қалды.
Қосшы одағының 4-ші областық съезінің өткізілуі ұйымның қызметінде
манызды орын алды. Съездің шешімі бойынша Жетісу областық “Шаруа” деп
аталған ауылшаруашылық малшылық кооперативті серіктестік құрылды.
1924 жыл 29 қыркүйекте президиумның шешімі бойынша, 1924 жыл 8
қыркүйектегі №20 протокол 2 тараумен Қосшы одағының Алматы укомы жойылып,
ол Областық комитетпен біріктірілді.
1925 жылы губерниялық комитеттің аппараты 13 штаттық бірліктен
құралды. Яғни президиум мүшелері 2 бірліктен, инструкторлар 4 адамнан,
жалпы канцелярия 5 штаттық бірліктен, қоғамдық өзара көмек комитеті 2
штаттық бірліктен құралды.
Губерниялық комитеттің төрағасының орынбасары қоғамдық өзара көмек
комитетінің меңгерушісі қызметін атқарды.
Қосшы одағы Жетісу губерниялық комитетінің №25, 1-тарау бұйрығы
бойынша 1925 жылы 27 шілдеде укомның, яғни уездік комитеттің губерниялық
комитетпен бірігуі болып өтті. Осыған байланысты жаңа штаттар енгізілді.
Қосшы одағының қоғамдық өзара көмек комитеті инструктордан және хатшы-
есепшіден құралды.
1926 жылы губерниялық комитетті қайта құру басталды. 1926 жыл 12 ақпандағы
№4 бұйрық бойынша Қосшы одағының Алматы уездік комитеті 4 штатық бірлігімен
жеке аппарат болып шығарылды.
Құжаттар бойынша 1926 жылы басқа өзгерістер болғаны байқалмады.1.
1927 жылы Қосшы одағының құрылымы мен кейінгі өміріне әсереткен
бірқатар съездер өткізілді.
1927 жылы 1 мен 4 ақпан аралығында Қосшы одағының бірінші қалалық
съезі болып өтті. Оған одақтың 7 қалалық ұйымдары кірді.
1927 жыл 28 ақпан мен 3 наурыз аралығында Қосшы одағының 1-ші уездік
Алматыдағы съезі болып өтті. 1927 жыл 21 желтоқсанда Қосшы одағы
губерниялық комитетінің №24 қаулысы бойынша Алматы қалалық комитеті
жойылып, ол уездік комитетпен бірікті.
Қалалық комитет президиумы мүшесі уездік комитет президиумына
қосылды.
1927 жыл 10 наурызда Қосшы одағының 5-ші губерниялық съезі болды.
1927 жыл 1 мамырда Қосшы одағының аумақтық съезі өтті. Осы өткен
съездің шешімдері негізінде Қазақстан республикасы жұмысшы-шаруа
инспекциясының Халық комитеті Қосшы одағының комитеттерінің штаттық
күнтізбегі мен құрылымын қарастырды. 1927 жыл губерниялық комитеттің
құрамында 4 уездік комитет, 2 аудандық комитет және тағы басқалар болды.
Қосшы одағы губерниялық комитеттері президиумының жиналысының №22
протоколында Жетісу губерниясы бойынша белгіленген штаттар қаралды.
Губерниялық комитеттер төраға мен инструктордан, уездік комитеттер
тек қана төрағадан, аудандық комитеттер де тек қана төрағадан құралатын
болды.1927 жыл губерниялық комитет президиумының 21 жиналысында,
ұымдастыру, шаруашылық-экономикалық, қаржылық, жер, ұйымдардың
кооперативтік қызметі бойынша 119 мәселені шешті.
Қосшы одағы Жетісу губерниялық комитетінің құжаттары өздігінен үлкен
тарихи және ғылыми құндылықты құрайды. Комитет жиналыстарының протоколдары,
оған тиесілі материалдар, есеп берулер және қордың басқа да құжаттары
сияқты қазақ тілінде (арабша шрифтпен) жазылған, сондықтан да құжаттардың
толық сипаттамасын беру мүмкін емес. Бірақ біз оқырман қауымның назарын
Қосшы одағының Жетісу губерниялық комитеті бойынша бұйрықтар, губерниялық
комитет президиумы жиналысының протоколдары сияқты құжаттарға аударуға
болады.
Зерттеушілердің назарын бұл жерде Қосшылар одағының уездік
комитетінен бастап ең төменгі бөлімдерге дейін іс жүргізуде қазақ тіліне
көше бастағандығы аудартады. 1923 жыл 19 сәуірдегі Қосшы одағының
бағдарламасы мен жағдайы туралы жаңа Ереже ерекше назар аудартады. Онда
ұйымның қызметі туралы есеп беретін баяндамалар, съездер мен конференциялар
есебі бойынша қағаздар, батрақтар секцияларының сандық құрамы туралы
айтылады.
Қосшы одағы туралы құжаттарын басқа қорлармен қатар зерттеу Орта Азия
мен Қазақстан республикаларының өткен тарихы бойынша өте бай да құнды
материалдар береді.
20-жылдары Қазақстанда шаруалардың бұқаралық ұйымдары, яғни
шаруалардың бұқаралық өзара көмек комитеттері (шарком) және біріккен ауыл
шаруашылығы мен орман жұмысшыларының одағы (жұмжерорман) маңызды орын алды.
Бұл ұйымдардың бәрі, ең алдымен Қосшы (кедей, шаруа) одағы бір жағынан
Кеңес өкіметі мен Коммунистік партияның, екінші жағынан миллиондаған
шаруалар бұқарасының арасындағы байланыстырушы буын болып табылды.
Жаңа экономикалық саясатқа көшу барысында олар азамат соғысы
жылдарындағы “әскери коммунизм” саясатының қыспағынан кейін демократияны
өрістетудің куәсі болды және адамның жасампаздық мүмкіндігін арттыру
негізінде қалың еңбекшілер бұқарасын жаңа қоғамды құру міндеттерін шешуге
тарту идеясын ойдағыдай жүзеге асырудың көрсеткіші болды.[5]
Сол кездегі ауылдардағы шаруашылық жұмыстарының төмендігіне
қарамастан “Қосшы” одағы ауылда үлкен даңққа ие болды және жергілікті халық
арасында оның беделі өсе бастады.
Біз бір жағынан Қосшы одағына кедейлер мен ұсақ орта шаруалардың
тартылып жатқанын, екінші жағынан байлардың “Қосшы” одағына қарсы жүргізген
үндеулерінің куәсі боламыз.Сонымен қоймай байлардың қосшыларға қарсы
үндеулері айқын саяси сипатта өтіп жатыр (олар “Қосшы” одағы дінсіздердің
ұйымы деген өсек таратып, малдарыңды кәнпіскілеп алады деген арандатушылық
жолмен орташаларды “Қосшы” одағына қарсы қойып, оларға ықпалын жүргізетін
әрекеттер жасап жатыр.
Бірақ соған қарамастан ауылдардың ұсақ және орташа шаруалары бұл
соғыста негізінен кедейлік пен кедейлер ұйымдарының көрінісі болып
табылатын “Қосшы” одағы жағында болып отыр.
Ұйымдастырушылық пен саяси сананың төмендігіне қарамастан “Қосшы”
одағы жаппай ұйым ретінде ауылдардағы әр түрлі саяси кампанияларға
қатысуда, ауылдарда таптық жұмыстарды жүргізу кезінде “Қосшы” одағы
шындығында да өз айналасына кедейлерді шоғырландыруда.
“Қосшы” одағының өмір сүруінің өзі ауыл кедейлерінің санасына
революциялық әсер етпеуі мүмкін емес еді және де ауылдарда ең алдымен өшіп
қалған элементтерді көтеру арқылы әр түрлі патриархалдықжәне жартылай
феодалдық қатынастарды жоюмен байқалатын топтардың саяси айқындалу процесін
ұйымдастырушы күш ретінде қызмет атқарды.
Өздерінің кедейлеріне қарсы шындық пен әділдікті патриархалдық
қатынастан іздеуден ауыл кедейлерінің саяси санасы көтеріліп, өздерінің
шаруашылық әрекеттерін біріктіре бастады. “Қосшы” одағына арқа сүйей отырып
ауыл кедейлері Кеңес өкіметіне өздерінің талаптарын ұйымдасқан түрде қоя
бастады және өздерінің өндірістік артелдері мен серіктестіктерін құра
бастады.
Мұның бәрі соңғы жылдары ауылдардағы топтардың өзара қарым-
қатынастарында болған ілгерілеушіліктің куәсі болды.
“Қосшы” одағы отарлық ещгіде болған ауыл кедейлерінің жартылай
шаруашылық және жартылай маман ұйымдары ретінде негізгі рөл тиесілі болып,
ол әлі де болса осы рөлін жойған жоқ.[6]
Керісінше бірқанша үлкен жұмыстар, феодалдар мен ірі байларды
кәнпіскелеу, жер реформасы, колхоздық және совхоздық құрылыс әлі де болса
“Қосшы” одағын бекемдеуді талап етті. Осы аталған жұмыстардың негізінде
алғаш рет және кең көлемде “Қосшы” одағының қызметі дами түсуі қажет еді.
Сонымен қатар аталған жұмыстар негізінде “Қосшы” одағы ауылдағы Кеңес
өкіметінің нағыз базасына айналатындығы, осы негізде ауылдарда нағыз
кеңестер пайда болатындығы ешқандай күмән тудырмауы қажет.
Сондықтан да ВКП(б) Қазақстандық ұйымдардың алғашқы міндеті “Қосшы”
одағының қызметін жандандыру және ауыл кедейлері мен шаруаларын кең көлемде
одаққа тарту жұмыстары болып табылады. Мұндай жұмыстар “Қосшы” одағында әлі
жүргізілген жоқ. “Қосшы” одағының маңыздылығы әлі де болса жоғарыдан
төменге дейін бағаланбай келеді.
Сол кездегі нақты тарихи жағдай мынадай қоғамдық құрылымды орнатуды
талап етеді:
1. Әкімшілік ауылды жергілікті экономикалық жағдайға байланысты
жер-шаруашылық бірліктерін 100-200 аулаларға бөлу, осы
бірліктерді жер қоғамы ретінде жүзеге асыру.
2. Осы қоғамның тұрмысына ерлермен қоса әйелдерде енетін жалпы
жиналыстың кезеңдік шақырымын енгізу.
3. Осы қоғамның үнемі ерікті ұйымы ретінде кедейлер, шаруалар
және тұрғындардың негізгі орташа тобының “Қосшы” одағын
барлық жер қауымдастығында ұйымдастыру.
4. “Қосшы” одағына әр бір жер қауымдастығы аймағында жер,
шаруашылық және мәдени істерден басқа қоғамдық-еңбек
өзаракөмек комитеттерінің қызметтерінде тапыру.
5. “Қосшы” одағы үшін аулалық мүшелікті белгілеу.
6. “Қосшы” одағына мүше болудың негізгі шарты ретінде ауылдық
кеңеске өкіметінің жұмыстарын жүргізуде көмек көрсету,
одақтың әр бір мүшесінің біргеліктегі еңбекке саналы талпыну,
ұжымдық шаруашылыққа қатысу және Одақ шешімдерінің
ұйымдаспаған тұрғындардың алдында орындалуын талап ету болды.
“Қосшы” одағының жер қауымдастығына енетін азаматтардың жалпы жиналысымен
өзара қарым-қатынастары, жер қауымдастығына байланысты өз шешімдерін
“Қосшы”одағы азаматтардың жалпы жиналысында бекітуге шығару, ал
қауымдастықтың басқа істері бойынша ол өздігінен әрекет жасайды.
7. “Қосшы” одағының әр бір ұйымы сол ұйымның төрағасы жер
қауымдастығының да төрағасы болуына қол жеткізеді.
8. “Қосшы” одағының әрбір алғашқц ұйымдарында сайланатын
ұйымдастырушы басшылығындағы кедейлер топтары құрылады,қажет
болған жағдайда олар ауылдарда жалпы жарлылар жиналыстарын
шақыра алады.
9. Әкімшілік ауылда және аудандық көлемде “Қосшы” одағының
тиісті сайлаулық комитеттері белгіленеді.
10. Аймақтарда және орталықта “Қосшы” одағы ҚӨКК немесе қоғамдық
өзара көмек комитеттерімен бірлеседі және олармен бірге
органдары болады.
“Қосшы”одағының көрнекті өкілдерінің бірі О. Жандосов 1929 жыл 6
қыркүйекте Алматыда ВКП(б) немесе большевиктердің Бүкіл Одақтық Коммунистік
Партиясының қазақ аумақтық комитеті бюросының жиналысында “Қосшы” одағын
қайта құру туралы осылайша баяндама жасады.
О.Жандосов жоғарыда аталған мероприятиялардың “Қосшы” одағын қайта
құру тәртібінде жүзеге асырылуын талап етті.
Сонымен қатар отырықшы қазақ ауылдары мен шығыстық ұлттық азшылық
ауылдарында “Қосшы”одағы орнына ҚӨКК немесе қоғамдық өзара көмек
комитеттерін ұйымдастыруды талап етті.
20-жылдардағы қазақ ауылдарының жағдайы әлі де болса төмен жағдайда
болды. Осы ауылдардағы жағдайларды жақсартуда “Қосшы” одағы басты рөл
атқарады.
“Қосшы” одағы еңбекшілерді жоқшылықтан және отарлық езгі мен ескінің
қалдықтарынан алып шығатын экономикалық мероприятияларды, яғни жер өңдеу
және кредит сияқты жұмыстарды ауылдарда жүргізуде қуатты құрал болып
табылады.
Қазақстанда социялистік қайта құруларды тіктеуде “Қосшы” одағының
алатын орны ерекше. “Қосшы” одағының саяси басшылығында қазақтың ішінен
шыққан көрнекті қоғам қайраткерлері тұрды. Олардың қатарында О.Жандосов,
А.Розыбақиев және тағы басқалар тұрды.
“Қосшы” одағы ауылдардарғы қазақ халқының негізгі тірегі ретінде
құрылды. Оның алдына қойған мақсаты қазақ кедейлері мен шаруаларының
топтарын біріктіріп, олардың саяси санасы мен мәдени дәрежесін көтеруде
маңызды рөл атқарды.[7]
20 – жылдардағы реформа Қазан төңкерісінен кейін төрт-ақ жыл кейін
және 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісінен бес-ақ жыл кейін жүзеге асырылды,
бұл кезде бұрын езіліп келген түпкілікті халықтың санасында патша
үкіметінен көрген қорлығы әлі ұмытылмаған, патша үкіметі жазалаушыларының
ұлт-азаттық қозғалысын аямай қаталдықпен басу барысында салған жарасы әлі
жазылмаған еді. 20-жылдардың басында аграрлық реформа жүзеге асыла бастаған
кезде өлкеде ұлтаралық қатынастың шиеленісуіне итермелейтін табиғи
әлеуметтік – психологиялық ақуал бар еді. Мұны есепке алмайынша 20-
жылдардың басындағы Қазақстандағы аграрлық реформаны жүргізу барысындағы
ұлтаралық жанжалдарды түсінуге және оларды түсіндіруге болмайды.
Түркістан Республикасы түзген комиссия жер қатынастарында патша
үкіметінің отаршылдық саясатының қалдықтарын жою жолында шаралар қолданды.
Бұл комиссия 1919 жылы желтоқсанда Жетісу облысындағы жағдай туралы
мәселені талқылады. Қабылданған шешімде жер мәселесінде отаршылдықты жойып,
кулактардың қуатын әлсірету ерекше аталды.
Түркістан партиясы 1920 жылы қыркүйекте переселендерге еңбек нормасы
мөлшерінде жер қалдырып, отаршыл патша үкіметі мен оның органдары тартып
алған жерлерді қазақтарға (қырғыздар мен өзбектерге) қайтару туралы қаулы
қабылдады. Тек қана осындай жолмен мұсылман еңбекшілер мен Ресей шаруалары
арасындағы одақты сақтап қалу мұсылман еңбекшілері тобына отаршыл езгіден
құтылуға мүмкіндік береді.
20-жылдардағы реформаны жүзеге асыруда “Қосшы” одағының
жетекшілерінің бірі, көрнекті мемлекет қайраткері Ораз Жандосов басты рөл
атқарды. Ол Жетісудағы Мұсылман бюросының негізін қалаушы және оның
басшыларының бірі болды. Азамат соғысы жылдарында Жетісу өңіріндегі босқын
қырғыздарды (қазақтарды) орналастыратын Түркістан Орталық Атқару
Комитетінің төтенше комиссия мүшесі болған ол, Жетісу кулактары пайдаланып
келген басы артық жерлерге қазақ тұрғындарын орналастыру ісін басқарып, бұл
істе үлкен принциптік және табандылық көрсетті.[8]
Ә). ҚАЗАҚСТАНДА ЖЕР-СУ РЕФОРМАСЫН ЖҮРГІЗУДЕ “ҚОСШЫ” ОДАҒЫНЫҢ АТҚАРҒАН
ҚЫЗМЕТІ
20-жылдарда Қазақстанда жүргізілген жер-су реформасы Қазақстанның
қоғамдық – саяси өмірінде маңызды орын алады. Жер-су реформасын және қазақ
тұрғындарын Орал өзенінің сол жағасындағы жерге және Семейдің Ертіс
бойындағы он шақырымдық өңірге орналастыру мәселесін зерттеу белгілі
дәрежеде өзгеше тұрғыдан қарауды талап етеді. Бұл реформалар жерді және
суды пайдаланудағы отаршылықтың қалдықтарын жою мақсатын көздеген болатын.
Оларды жүзеге асыруда ұлтаралық жанжалдар туған жағдайлар аз болған жоқ.
Осы уақытқа дейін мұны ұлтшыл және шовинистік элементтердің жымысқы
әрекетінен болды деп түсіндіріліп келді.
1921-1922 жылдардағы жер реформасы қазақ шаруаларын өздерінің
жерлерін қайтарып беруге бағытталған еді. 1920 жылы губерниялық съезд қазақ
халқына деген әділетсіздік туралы айтты, олардың құнарлы жерлері әлі де
болса орыс-казактарының пайдалануында жатқандығын айтты. Гурьев уезінің
қазақтары жер бойынша Халық комитетіне жазған өтінішінде: “Біздің қолымызда
қалған жерлер егістік пен шөп шабуға емес, тіпті мал жайуға да жарамайды”.
Мал жайылымдарының жетіспеушілігі бүкіл Қазақстан бойынша байқалды, әсіресе
Ертіс бойы жағалауында ерекше байқалды.
Жетісудағы жер мәселесі ерекше күрделі сипатта болды. 1916 жылғы
көтерілісті патша үкіметінің аяусыз басып тастауы ондаған мыңға жуық қазақ
шаруашылықтарының Қытай жеріне, яғни Синьцзянға көшіп кетуіне себеп болды.
Отаршыл патша үкіметі құлағаннан кейін 1918-1920 жылдары көптеген қазақ
отбасылары отанына қайтып келіп, жер алды. Өкімет қайтып келген қазақтарға
тоналған мүліктерін қайтарып берді, оларды малмен, азық-түлікпен, киіммен
қамтамасыз етті. Бірақ бұл шаруашылықтардың, әсіресе кедей қазақ халқының
негізгі тобының жағдайы әлі де болса өте төмен болды. 1920 жылы
Преоброженск селосының кулактары Құрмекті болыстығы қазақ шаруаларының 4,2
десятина жерін шабуыл жасап тартып алды. Казактар мен кулактар қазақтарға
өз жерлерін қайтарып беруге барынша қарсылық көрсетіп бақты.[9]
Казактар мен кулактар қазақтардың қыстауларымен жайылымдарында
бұрынғы бағытпен көшуді мүмкін қылмай тастады.
1921 жылдың 2-қаңтарында Жетісу областық әскери-революциялық
комитетінің төрағасы қызметіне кіріскен Ораз Жандосов, осы қызметтегі
өзінің №10 бұйрығында Жетісудағы европалық елді мекендердің 1916-1920
жылдар аралығындағы қазақтардан зорлықпен тоналған мал-мүліктерін
қазақтарға қайтарылуларын талап етті. Бұл бұйрықты орындамаушылар оның
тікелей бұйрығымен революциялық трибуналға жазаға тартылды.1.
Ораз Жандосовтар басқарған Қосшылар одағы 1921-1922 жылдары Жетісуда
жүргізілген аграрлық реформаны іске асырушылардың басында болды. Бұл істе
олар “Қазақстан қазақтар үшін” деген идеяны басшылыққа алып, ұлттық
мемлекет құру идеясымен жігерленген, яғни ұлттық мүддені алғашқы орынға
қойып, әлеуметтік мәселелерді екінші қатарға ысырған демократиялық
интеллегенция өкілдерін қызу қолдады. Жетісуда шұрайлы жерлерді бұрын
европалықтар жаппай басып алғандықтан, жергілікті халықтың отырықшылануына
жер қалмаған еді. Ораз Жандосов басқарған “Қосшы” одағы және оларды
қолдаушылар осындай әділетсіздіктерді жойды. Түркістан республикасының 9
съезі жердің мемлекеттік меншікке, халық мұрасына айналғандығын, жерді
сату, сатып алу, кепілдікке және жалға беруге тиым салатындығын атап
көрсете отырып, переселендер немесе қоныс ауып келген шаруалар жерге деген
құқықта жергілікті тұрғындармен теңстіріледі, переселендерге жерді еңбек
мөлшерінде беріп, ауысқан жерлер алынып қойылады және жер құрылысына
түседі, яғни бірінші орында бұрынғы мекендеріне қайтып жатқан жергілікті
қазақтар үшін болды, ал көшпелі тұрғындар мал айдайтын жолдармен және
жайылымдармен қамтамасыз етілуде, оларға отырықшылыққа көшуде көмек
әрекеттері жасалуда.
Қазақ республикасының құқықтық декларациясында Қазақстанда
жүргізілетін жер саясатының негізінде қазақтар мен кедей шаруалардың
мүдделерін қамтамасыз ету қойылды, әсіресе патша үкіметі мен ресей
буржуазиясы тарапынан тоналып отарлық езгіге ұшыраған қазақ еңбекшілерінің
тобы алдыңғы қатарда тұрды.[10]
Съездің резолюциясында жер мәселесі бойынша патша үкіметінің отарлық
саясатының барлық қалдықтары мен ол тудырған әділетсіздіктерді қазақ
халқынан тартып алынған жерлерді қайтарумен жойды. Дұрыс жағдайларда
тұрғындардың шарушылық жүргізу мүмкіндіктерін жеңілдету үшін жер өңдетін
және мал асырайтын барлық тұрғындарды тез арада жерге орналастыруға кірісу
басталды.
1921 жылы қаңтарда Әулиеатада өткен Түркістан қазақ және қырғыз
кедейлерінің съезінде переселендер басып алған қазақ жерлерін қайтарып
алмағанша, қазақтарға жерді дұрыс бөліп бермейінше күйзеліске ұшыраған
қазақ еңбекшілерінің әлеуметтік жағдайының жақсаруы мүмкін еместігін айтты.
Жер-су реформасына дайындық жұмыстары қазақстанның оңтүстігінде 1920
жылдың соңғы айларында дайындық жұмыстары басталды. Түркістан республикасы
жергілікті орындарда моилизациялау жұмыстарын жүргізіп, ауыл шаруашылық
мамандары – агрономдар мен жер өлшейтіндерді дайындады. Арнайы курстарда
инструкторлар мен уездер мен болыстықтардағы жер комиссияларының болашақ
мүшелері дайындалды. Жергілікті орган өкілдерінің жиналыстары өткізілді.
Жерді пайдалану туралы материалдар жиналып, зерттелді, қазақ
қыстауларындағы поселкілердің пайда болған уақыттары анықталды, мал
айдайтын негізгі жолдар анықталды. Мал айдайтын жолдардың анықталуының
маңызы өте зор болды, себебі көшетін жолдарды жауып тастау қазақтардың мал
шаруашылығына кері әсерін тигізетін еді. Ауылдар мен селолардың
еңбекшілеріне реформаның мақсаттары және оны жүргізу әдістері түсіндірілді.
Ауылдар мен селоларға 100-ден астам өкілдер жіберілді. Жер бөлуші
комиссиялар құрылып, облыстарда отыз жер өлшеушілер жұмыс істей
бастады.[11]
1921 жылы 4 ақпанда Жетісу облыстық комитеті жер-су реформасын
жүргізу туралы бұйрық шығарды. Қазақ, қырғы, ұйғыр және дұнған кедейлеріне
жерлерді қайтарып беру переселендер селоларындағы артық жерлерді қайтару
тәртібінде және 1916 жылдан кейін пайда болған переселендердің хуторлары
мен селоларын жою қарастырылды. Селолардағы орыс шаруаларына бұрынғы тұрғын
орындарына қайтуға ұсыныс жасалды, оларға өздерімен бірге еңбек нормасы
мөлшерінде тірі және өлі инвентардан алуға рұқсат етілді.
Қалған мүліктерді айқын мемлекеттік бағада сатып алынып, Синьцзяннан
қайтушы қазақтарға көмек қорына аударылды. Бұйрық жергілікті комитеттерді
ірі кулак шаруашылықтарын кәнпіскілеуге кулактарды облыс шекараларынан тыс
жерге шығарып жіберуге міндеттеді. Қарыздық, арендаторлық және батырақтық
міндеттемелер жарамсыз деп танылды. Қажетті мал айдайтын жолдар тіктелді.
Барлық пайдаландырылмаған переселендік, офицерлік учаскілер түпкілікті
тұрғындарды жермен қамтамасыз ету қорына түсті.
Сонымен қатар реформа туралы бұйрық суды пайдалануды реттеуді,
жергілікті халықпен қоныс аударған шаруалардың суға деген тең құқықтылығын
қарастырды. Ал бұл Оңтүстік Қазақстан жағдайларында төтенше маңызды болды,
бұл жерлерде суармалы егіншіліктер жалпы суаратын аймақтың үштен бір
бөлігін, ал Шымкент уезінде онан да көпті құрады.
Су мен жерді қайта бөліп беру 1921 жыл ақпанның екінші жартысынан
басталды. Ол Алматы, Талдықорған, Лепсі, Жетісудың Жаркент уездерін,
Сырдария обласының Әулиеата және Шымкент уездерін қамтыды.” Қосшы” одағының
тікелей араласуымен ауылдарда өткізілген жиналыстар, шаруалар
конференцияларында қазақ еңбекшілері реформаны жалынды қолдап отырды.
Синьцзяннан қайтқан ауыл кедей, шаруа өкілдерінің Жетісу областық жиналыс
резолюциясында қазақ тұрғындарын жерге орналастыру жұмысының жоспарын
қолдау, осы жоспарды әскери тәртіпте жүргізуді сұрау және ең алдымен мұқтаж
оралмандарды жермен қамтамасыз ету жазылды.
Алғаш рет съезге жиналған лепсі уезінің кедейлері мен батрыктары
өкімет саясатын қолдап, патша үкіметінің отаршылдық езгісінің мүлдем
жойылуын қуана қарсы алды.
Қазақ кедейлері мен батырақтарының алғашқы жаппай ұйымы болған Қосшы
одағында революциялық көңіл – күй ерекше байқалды.
Жер беру бойынша комиссия мүшелері 1921 жыл көктем мен жаз бойына
егісті жинауға дейін жұмыс істеді. Олар сол жерде және өздерінің
жиналыстарында өтініштерді, шағымдарды, сұраныстарды қарастырды және
салалар бойынша тиісті қаулылар қабылдады.
Мысалы Лепсі уезінің 260 қазақ шаруашылығының өтініштерін қарай отырып
комиссия мынадай шешім қабылдады:”Шынжылы, Шекбақты және Масаншы – Шынжылы
болыстықтарының малшыларының көшпелі жолында орналасқан Майқын-Көл жерін
егісті жинап болғаннан кейін қазақ еңбекшілеріне қайтарылып берілсін, осы
жерде тұрған переселен шаруалар Константиновка селосына орналассын”.
Казанск – Богородск селосында орыс кулактарына тиесілі болған шаруашылық
қазақ кедейлері мен шаруаларына қайтарылды. Осылайша орыс поселкілері,
казактардың хуторлары жойылды. Оларда тұрған шаруалар бұрынғы орындарына,
артық жер қорлары бар селоларға, станцияларға көшірілді.
Жермен қамтамасыз етілген кедейлер мен жалшылар ірі кулак
шаруашылығын кәнпіскілеу есебінен малиен және құрал-сайманмен қамтамасыз
етілді. Мысалы, тек қана Алматы уезінің өзінде көктемде 518 жалшы
шаруашылығы өздеріне бөлінген 2923 десятина жермен қоса 7766 пұт бидай, 500
пұт дән, 752 пұт астық, 45 бас жылқы алды. Сәуір айының аяғында Әулиеата
уезінде кедей қазақ шаруашылығы өздеріне бөлінген жермен қоса 12 мың пұт
астық дақылдарын, сондай-ақ 41 соқа, 150 кетпен, 120 орақ, 17 бас жылқы
алды.
Мәселе барлық уақыт переселен – шаруаларды басқа орынға көшірумен
немесе поселкелерді жоюмен шешілмеді. Мысалы, Самсан селосы шаруалары мен
Шемалған қазақтарының суды пайдалану туралы дауын шешкен жер комиссиясы
бұл жерде негізгі мәселе суару жүйесінің бұзықтығында және кулак
шаруашылықтарыныңсуды артық пайдаланып, көрші қазақтар жерлерін суаруы тиіс
болған кезде суды өз егістіктеріне бұрып әкеткендігінде деп шешті.
Арықтарды тазалауда және суды тең бөлуде қатал бақылау орнату тапсырылған
су кеңесінің сайлауын өткізе отырып, комиссия қақтығысты шешті және
переселендердің Самсоновскіден көшу мәселесін алып тастады. Осылайша
басқа да көптеген орындардағы даулы мәселелер шешілді[12].
Аз мөлшерде болса да жер учаскелерін қайта бөліп беру Сырдарья
обласының Әулиеата және Шымкент уездерінде де өткізілді.
Жер комиссиясының Шымкент уездік бөлімі бойынша 1921 жылы жазда он
поселкеге 200 кедей, жалшы отбасылары қоныстандырылды. Ірі кулак
шаруашылықтарын кәнпіскелеумен бір қатарда бұрынғы переселендер
басқармасындағы бас жер учаскілерін қазақ еңбекшілеріне беру жүріп жатты.
Реформа барысында жерлерді қазақтарға қайтарып беру көшпелі және
жартылай көшпелі халықты отырықшылыққа көшіп, жер егумен айналысуға деген
талпынысын күшейтті. Революциялық комитеттер жер беру комиссияларына кедей,
жалшылардан жер мен астық бөліп беруін сұраған ұжымдық өтініштер түсе
бастады. Олар отырықшы жағдайға көшетіндіктеріне байланысты және сол
кездегі ауылдарда қозғалатын және қозғалмайтын мүліктердің бәрі азамат
соғысы жылдарында тоналып кетуіне байланысты, құрылыс материалдарын беруді
де сұрады. Мысалы, Танакен ауылдарының кедейлері: Көшпелі өмірді жоямыз,
бізге тұрғылықты мекен жай үшін жер беруіңізді сұраймыз, - деп жазды. Бір
ғана Талдықорған уезінің өзінде ақпан-наурыз айларында Кеңестерге егістік
үшін жер беруін сұраған мыңдаған шаруашылықтардан хаттар келіп түсті.
Елдің жұмысшы тобы отырықшылыққа көшіп жатқан шаруаларға ауыл
шаруашылық құралдарымен, ең қажет саймандармен көмектесті. Мысалы, 1921
жылы көктемде Жетісу жұмысшыларының өз қолдарымен жасаған 15 мың орақ, 13
мың шалғы, 120 соқа, 200 мың аршын шай, сабын, сіріңке және тағы сол сияқты
мануфактура өнімдерін алды. Әрине отырықшы поселкілерді құру туралы
өтініштердің бәрі қанағаттандырылмады, дегенменде көмектің өздігінен келе
бастауының өзі үлкен көрсеткіш еді.
Жерлерді қайта бөліп беру, хуторлар мен поселкелерді жою, көшпелі
және жартылай көшпелі шаруашылықтарды отырықшылыққа өткізу оңай жолмен
болмады. Кулактармен казактар өздері тонаған мүліктерді, астық пен ауыл-
шаруашылық құрал-саймандарын жою мен шектеліп қоймай, жер комиссияларының
белсенді жұмысшыларына, қосшы одағының көрнекті өкілдеріне қастандықтар
ұйымдастырды. Қосшы одағының бөлімдеріндегі өз атқа мінерлері арқылы жерді
беруге кедергі жасауға, арандатушы өсектер таратып, жергілікті қазақ
кедейлері мен орыс шаруаларын бір-біріне қарсы қоюға тырысты.
Тек қана бір Жетісу областық комитетінің реформаның барысы туралы
телеграфтық хабарында кулақтық шаруашылықтардың егістік көлемінің шын
мөлшерлерін жасырып қалуы, астық қорларының жойылуы, ауыл шаруашылық
құралдарын жою, қазақ кедей, жалшылары көшіп барған үйлерді өртеп жіберуі,
жер органдары мен қосшы одағы жұмысшыларын ұрып-соғушылық туралы айтты. Әр
күн осылайша өтіп жатты. Кулактар өз батрактарын қорқытып, оларға жерді
қазақ шаруаларына беруге қатысуына тиым салды, егр де өздерін тыңдамайтын
болса жұмыстан, тіршілік көзінен айыратындығын айтып қорқытты. Осы
хабарларды 1921 жылы мамырда Қосшы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz