Қазақ түбі үлгілеріндегі Отан тарихы туралы деректер
Машһүр Жүсіпов еңбектері Қазақстан тарихының дерек көзі.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І тарау. М. Ж. Көпейұлы – қазақтың деректанушысы.
1.1 М. Ж. Көпейұлының деректанушылық көзқарастарының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 М. Ж. Көпейұлы – деректерді жинастырушы, құрастырушы,
зерттеуші ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
ІІ тарау. М. Жүсіпов еңбектері қазақ тарихын зерттеудегі деректік көзі.
2.1 Қазақ түбі үлгілеріндегі Отан тарихы туралы
деректер ... ... ... ... .20
2.2 Бірінші кезең (б.з.б. ҮІІІ ғ.
дейін) ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 22
2.3 Екінші кезең (ҮІІІ – ХІ
ғ.ғ.) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.4 Үшінші кезең (ХІ – ХІІ
ғ.ғ.) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.5 Төртінші кезең (ХІІІ – ХҮ
ғ.ғ.) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.6 Бесінші кезең (ХҮ – ХҮІІ
ғ.ғ.) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.7 Алтыншы кезең (1680 – 1734
ж.ж.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .37
2.8 Жетінші кезең (1734 – 1781
ж.ж.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .39
2.9 Сегізінші кезең (1781 – 1837
ж.ж.) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...42
2.10 Тоғызыншы кезең (1837 –
1847) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .45
2.11 Оныншы кезең (1848 – 1865
ж.ж.) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..49
2.12 Он бірінші кезең (1865 – 1907
ж.ж.) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 3
Пайдаланылған әдебиеттер мен деректер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 55
КІРІСПЕ
Тақырыптың маңыздылығы: ХХ ғасырдың соңғы жылдарында орын алған ірі
саяси оқиғалар барысы әлем дамуы тарихын күрт өзгертті. Дүние жүзіне
үстемдік жүргізген Кеңес үкіметінің әкімшіл - әміршіл жүйесі жойылып,
Тәуелсіз Мемлкеттер Достастығы өркениеттік дамуы жолына түсті. Нәтижесінде
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін жариялады.
Қалай болғанда да саяси төңкерістер, өзгерістер қоғамымыздың рухани
гүлденуіне жол салып, рух бостандығы тұмшалаған халықтың тарихи сана
сезімнің оянуына негіз болды.
¤з тағдырын, болашағын қолға алған халық алдындағы біздің басты
міндетіміз өткеннен тағлым ала отырып, жергілікті халықтың тарихын оның төл
деректері негізінде кайта жазу. Ел тарихының объективті зерттелуі деректану
ғылымының дамуымен тікелей байланысты.
¦лттық санасы қалыптасқан һәм өткен тарихынан тағылым ала білген халық
қана өз дербестігін сақтай алады. ¦лттық рухты шындайтын да, ұлттық
идеологияны қалыптастыратын да, тарихи сананы жаңғыртатын да арна –
жәдігерлер. Деректанушы ғалымдар жергілікті халықтағы ауызша, жазбаша
деректерді сол елдің тарихи, рухани дамуының бірден – бір кепілдігі ретінде
қарастырады. Осы орайда тарихқа деген көзқарас тарихшы ғалымдарымыздың
тұжырымдарынан құралатындығын ескерсек, Отан тарихын жан – жақты зерттеу
үшін ғалымдарымыздың алдында тарихи дерек көздерін ашу, зерттеу өзара
салыстыра отырып зерделеу міндеті тұрғанын айқын түсінеміз.
Қазақ тарихына қатысты мол деректердің бір шоғыры Мәшһүр – Жүсіп
Көпейұлы (1858 – 1931) қолжазбаларында жинақталған. Бұл арада бір назар
аударарлық мәселе, М.Ж. Көпеев тек ауыз әдебиеті үлгілерін жазып алумен
шектелмей, кейбір қолжазба кітаптарында тарихи фольклор нұсқаларын (тарихи
әңгіме, дастан т.б.) жазба шежірелерде, баспа бетінде жарияланған
тарихшылардың шежіре кітаптарымен, ғалымдардың зерттеу еңбектерімен өзара
байланыстырып, кейбір оқиғаларға, тұлғаларға т.т. өз пікірлерін білдіріп,
біртұтас хронологиялық жүйеге келтіріпбаяндауға ұмтылған. Бұған қарағанда
Мәшһүр мұрасы деректанушылық және тарихнамалық жағынан да құнды материал
болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Мәшһүр – Жүсіп мұрасының зерттелу
тарихына шолу жасасақ, көбінесе әдебиетші ғалымдар зерттеген әдеби мұрасы
ғана ғылыми ортаға мәлім болғанын байқаймыз. Тек түпнұқамен жұмыс жүргізген
ғалым, академик Әлкей Халқанұлы Марғулан ғана 1940 ж. басылып шыққан
мақаласында : “Мәшһүр – Жүсіп жинаған тарих, әдебиет материалдары өте
бағалы”,- деген тұжырым жасайды [1]. Мәшһүр қолжазбаларында Кененсарытану
саласы бойынша сақталынған мәліметтерді (кейіннен жинақ ретінде
құрастырылған № 1330 папка) Орталық Ғылыми кітапхана қолжазба қорынан іздеп
тауып, аударып, жан – жақты пайдалана білген ғалым Е.Б. Бекмаханов та М.Ж.
Көпеев мәліметтерінің географиялық нақтылығына, тарихи шынайлығына жоғары
баға береді [2]. Алайда 1952 ж. орын алған “Е. Бекмаханов ісі” Мәшһүр
тануға да көп қиындық келтірді. 1984-1986 жж. Жарияланған Ә.Х.Марғұлан
зерттеулерінен басқа ешбір ғылыми еңбектерде Мәшһүр – Жүсіптің тарихшылық
көзқарасы мен қызметі мүлде қарастырылмады [3 - 5]. Кеңес өкіметі жүргізген
саяси құғындау шаралары және ғалым шығармаларының ескі араб жазуында
жазылуы 1952-1991 жж. аралығындағы тарихшы ғалымдарымыздың Мәшһүртану
бағытына үлес қоса алмау себеп болды.
Республикамыздың тәуелсіздік алуына ғана байланысты Мәшһүр жазбалары
жеке – жеке кітаптар болып басылып, мерзімді басылым беттерінде шағын
қолжазба мәтіндері жарияланып келеді. Мәшһүр – Жүсіп мұрасының басылған
шағын бөлігімен ғана таныс болғанның өзінде – ақ ғалымдар: М.Қ.Әбусеитова
[6], Ж.О.Артықбаев [7], М.Алпысбесұлы [8] т.т. қолжазба мәліметтерінің
тарихилығын жоғары бағалап, ғалым жазбалары негізінде ғылыми жинақтар мен
оқулықтар даярлап, М.Ж.Көпейұлына арналған ғылыми – теориялық
конференцияларға белсене қатысып отырды [9,10].
Соңғы жылдары Мәшһүртану бағытында тарих ғылымы саласы бойынша
Алпысбесұлы М. (1990 ж. Қарағанды) мен Жүсіпов Е.Қ. (2000 ж. Астана)
кандидаттық диссертацияларын қорғады. М.Алпысбесұлы қазақ шежіресіне
арналған еңбегінің бір тарауын тікелей Мәшһүр – Жүсіптің “Қазақ шежіресі”
туындысын зерттеуге арнайды [11]. Жүсіпов Е. ғалым жазбаларындағы тарихи
тұлғалар туралы мәліметтерге сүйеніп, сол тұрғыда оның тарихнама, деректану
көзқарасын қарастырған [12]. Алайда бұл екі іргелі зерттеу иелері де Мәшһүр
– Жүсіптің қолжазба мәтіндерін жеке тарихи зерттеу нысаны ретінде зерделей
алмаған. Е.Қ. Жүсіпов жұмысында да Мәшһүр мағлұматтары толық қамтылмай тек
жинақталып, шолу түрінде ғана берілген. Мәшһүр Жүсіпұлының Қазақ түбі
еңбегіне деректанулық талдау Л. Жүсіпова жасаған [13].
Деректану ғылымының жалпы теориясы, тарихы және методтары, деректанулық
талдаудың әдіс – тәсілдері Қ. Атабаев [14], Қадыртаева М.А. мен бірінші
еңбектерінде [15] жан – жақты қарастырады. Мәшһүр Жүсіпұлының “Қазақ
түбі” тақырыбында жинақталған мәтіндердің кімнен, қашан алынғаны т.с.с.
мәселелері Отандық тарих ғылымында қарастырылатын болса, Мәшһүр – Жүсіптің
деректану, тарихтану салаларына қосқан үлесін, ұлттық тарихнамадағы “Қазақ
түбі” үлгілерінің алатын орны ерекше деп ой түйеміз.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Бітіру жұмысының басты мақсаты
Мәшһүр Жүсіп еңбектерін деректану тұрғысынан зерделей отырып, қолжазба
мәтіндеріндегі тарихи мағлұматтарды ғылыми таным арнасына тарту болып
табылады. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін бітіру жұмысы төмендегідей
міндеттерді шешуді көздеді:
- Мәшһүр Жүсіптің Қазақ түбі еңбегінің жазылу алғышарттарын көрсету,
оның отандық тарихнамада алатын орнын көрсету;
- М.Ж. Көпеев еңбектеріндегі деректердің тарихи мәнін ашу, тарихилығы
мен шынайлығын анықтау;
- Мәшһүр - Жүсіп өмір сүрген заманын таныту, тарихи көзқарасының
қалыптасуына әсер еткен ортасын ашып көрсету;
- Мәшһүр Жүсіп еңбектеріндегі Қазақстан тарихына қатысты мәліметтерге
деректанулық талдау жасау;
- Мәшһүр Жүсіп еңбектерінің деректанулық құндылықтарына нахар аудара
отырып, ұлттық тарихнамада алар орнын айқындау.
Бітіру жұмысының деректік негізін М.Ж. Көпеев жазбалары соңғы жылдары
жарық көрген еңбектері құрайды [16 - 29]. Қазақ халқының төл ұлттық
деректерінің бірі – шежіре. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы көп жыл бойы халық
арасынан, ел ауызынан жиып – теріп жинаған шежірені қағаз бетіне түсірген
екен. Қазақ халқының ата – тегін зерттеуде М.Ж. Көпейұлының осы Қазақ
шежіренің маңызы зор [30].
Мәшһүр – Жүсіптің қазақ тарихы туралы жазылған жемісі еңбегі – Қазақ
түбі. Бұл еңбектің бірнеше нұсқалары бар. Әр үлгіде ел тарихы әртүрлі
баяндалынады. Ортақ ұқсас мәтіндер (Әбілғазы шежіресі, В.В. Радлов мәтіні
т.т.) пайдалынылса да, кейбір тарихи аулы кезең, не тарихи оқиға хақында
бірнеше вариантта әнгімеленеді. Бірақ бір ортақ ұқсастығы қолжазба
мәтіндері көбінесе Қазақ түбі деген сөзден басталып отырады. Әсіресе бұл
атау тарихты Адам Атадан бастайтын Әбілғазының Түрік шежіресіне
байланысты қолданалады. Барлық қолжазбаларда ел тарихы бір хронологиялық
жүйеге сай баяндалса да, әр бір жазба нұсқасының мазмұны әртүрлі болып
берілген. Сондықтан Мәшһүр қолжазбаларындағы қазақ тарихын әңгімелеудегі
ортақ ұқсастықты, бір жылнамалық – шежірелік жүйе ретімен баяндауды,
ескеріп, адамзат тарихын Адам Ата мен хауа анадан бастайтын Әбілғазы
шежіресінің Қазақ түбі деген атаумен басталатындығына назар аударып,
Қазақ түбі дегеніміз М.Ж. Көпеевтің тарихи тақырыптарды қамтитын
шығармаларының ортақ тақырыбы, бастама сөзі болғандығына ден қоямыз.
Автордың басты мақсаты ауыз әдебиеті үлгілеріне жинастыру болғандықтан
қолжазба кітаптарында фольклорлық нұсқалар жиі пайдалынылған.
Бітіру жұмысының методологиялық негізі: тарих ғылымының деректану
саласындағы дәстүрлі әдіс – тәсілдер, тарихи тұжырымдар басшылыққа алынды.
Жұмысты жазу барысында салыстырмалы талдау, тарихи – салыстармалы әдістерді
қолданылды.
Бітіру жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі тарау, қорытынды,
пайдалынылған әдебиеттер мен деректер тізімінен тұрады. Әр тарау мазмұны
тараушаларға бөлініп берілген.
Қазақ елінің тарихына қатысты мағлұматтардың басым бөлігі халық ауыз
әдебиеті үлгілері сипатында сақталынып, бізідң дәуірімізге жеткені
баршамызға мәлім. Бұған, әріне, ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың
басындағы қазақ зиялыларының ел сөзін жинастырып, баспасөз беттерінде
жарияланған фольклористік – жинастырушылық еңбектері үлкен үлес қосты. ¤з
ұлтының тарихын терең тануға ұмтылған зерделі жандар қолдарына түскен кез
келген деректі қағазға түсіріп, баспа бетіне жариялауды мақсат тұтты. Олар
қариялардан естігендерін, басылып шыққан кітаптардан көшіргендерін, өзара
бір-бірінің қолжазбаларынан жазып алғандарын кейінгі буын өкілдеріне,
ұрпақтарына аманат қып тапсырып отырған. Мұның өзі тарихи мәліметтердің
ұмытылуына, жойылмауына, анағұрылым мол сақталуына, көп нұсқалы аңыз -
әнгіме түрінде ел арасына кең таралуына себеп болды.
Солардың бірі ақын, ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушы ғалым, философ,
шежіреші Мәшһүр - Жүсіп Көпейұлы (1858-1931) қолжазбаларында қазақ
халқының тарихына қатысты деректер мол шоғырланған. Назар аударарлық бір
жағдай М. Ж. Көпейұлының жинастырушылық қызметі бала жасынан басталды.
Әулеттік мұрағаттағы Сердәлі деген адамға жазған хатында Әлкей Марғұлан:
Сақау ақынның айтуынан 1865 жылы жазып алған Мәшһүр – Жүсіп Көпейұлы, -
деп, Сүйіндік Олжабай батыр ертегісін Мәшһүр – Жүсіп Көпейұлы Мәшһүр –
Жүсіптің 7 жасар бала кезінен қағазға түсіргенін анықтайды. Ал, ақын жиені
Жолмұрат Жүсіпұлы қолжазбасында 1866 ж. балаларды оқыту мақсатымен
Баянауылға Қамар қазіреттің көшіп келгені; оның бұл өңірге белгісіз 4 түрлі
өлең – қисса (Қозы Көрпеш – Баян сұлұ, Ер тарғын, Төрт жігіттің
өлеңі...) әкелгені, бұл жырларды Көпейдің 8 жасар баласы шәкірт Жүсіптің
көргеннен – ақ көшіріп алып, жатқа айтып, ел – жұртқа жайғандығы; сол үшін
Мұса Шорманұлының лепес қылуымен 9 жасында оның Мәшһүр атанғаны
баяндалады. Араб, парсы, шағатай, орыс тілдерін еркін менгеруі нәтіжесінде
М.Ж. Көпейұлы Әбілғазы Баһадур В.В. Радлов, т.б. еңбектерін Мұса Шорманұлы,
Саққұлақ, Ш. Құдайбердіұлы, М.Жанайдарұлы шежіре нұсқауларымен салыстырып
қарауға қол жеткізеді.
І тарау. М. Ж. Көпейұлы – қазақтың деректанушысы.
1.1 М. Ж. Көпейұлының деректанушылық көзқарастарының қалыптасуы.
Ең алдымен ескерерлік бір мәселе, ғалымның өз қолымен жазылған
автобиографиялық жазбасы әлі күнге дейін еш жерде кездестермейді.
Қолжазбалар арасынан өмірбаяндық деректерді алғаш жинақтап, жазып қалдырған
адам – Мәшһүрдің жиені Жолмұрат Жүсіпұлы.
Мәшһүрдің әкесі Көпей (шын аты Көпжасар – Л.Ж.) 42 жасында, шешесі
¦лбаланың 18 жасында, Баянауыл, Қызылтау деген екі таудың қызылтауының
“Ашамай тасы” деген жерінде, қыс түнінде, қыстауға, 1850 жылында, қазақща
жыл аты “қой” деген жылында, арабша ай аты “ережеп” деген айда, жұма күні
түс бесік уакытында дүниеге келді. Тұғанда азан шақырып қойылған есімі –
Адам Жүсіп. Кейіннен 9 жасында қисса-дастандарды айтып, ел көзіне түскен
кезде жиынды шақырып отырған М.Шорманұлы Жүсіпті ұнатып, тақиясына үкі
таққызып: “¤з заманында халыққа мәшһүр болатын бала екен”, - деп лепес
қылуымен Мәшһүр Жүсіп атанып кетеді [16, 119 - 120].
1858 ж. қыста Көпей керуеншілікте жинаған табысына мал алып,
Қызылжардан көшіп келіп, Қызылтауға қоныс тебеді. 1861 ж. Мәшһүр 3 жасқа
толғанда, әкесі Көпейдің малы жұтқа ұшырап, “ақ сирақ” болып шығады. Сонда
Көпей: “ Адамға мал жолдас болмас, ғылым жолдас”, - деп 5 жасар ұлы Жүсіпті
“жұтамас байлық” - оқуға беріп, бала Жүсіп Баянауыл медресесінде Қамар
(Хамариддин) хазіреттен білім алып, оқуын жалғастрып, 1872-1874 ж.ж.
Бухарадағы Көкілташ медресесінде орта ғасырлық араб, парсы мен шағатай
тілдерін еркін менгереді. Еліне оралған соң екі жылдай (1833-1886) аулында
балаларды оқытып табыс табады. Әкімбек мырза Мәшһүр Жүсіпке қаражат беріп,
астына ат міндіріп, алдына мал салып, Көпей жанұясының дәулеттенуіне көмек
береді [31]. Тұрмысы түзілген Мәшһүр 1887, 1895, 1907 ж. үш мәоте
Түркістан, Ташкент, Бухара, Самарканд қалаларына сапар шегіп, шығыстын
мұсылмандық білімін молайтады.
Орта Азия қалаларына шеккен сапарларының тағы бір құнды нәтіжесі – сол
өңірлердегі тарихи әнгіме, аңыз, шежіре сөздерінің жазылып алынуы.
Мәшһүрдің өзі дерек жинастыру қызметін ерте кезден бастағаны білінеді. “Ер
Олжабай батыр” жырын Мәшһүр Жүсіп 7 жасар бала кезінде 1865 ж. сақау
ақынның айтуыннан жазып алған.
1881 ж. 23 жасында Ақмола ауданына сапар шегіп, Мейрам Жанайдаров
үйінде бір жыл қыстап, Қара өткелдегі Әліке Байдалы, Аққошқар Сайдалы,
Бердалы қожа (Қаракесек шежіресін, Қазыбек би тарихын) [31, 89], Бөгенбай
батыр немересі Сәбелең (Саққұлақ шешеннен Қапжығалы шежіресін, Бөгенбай
батыр шежіресін) Қоңырқұлжа сұлтанның ұрпағымен ХҮІІІ-ХІХ ғ.ғ. ел тарихы
хақында мәлімет жинақтайды [31, 147]. Шежіреші Мейрам Жанайдарұлынан, 1870
ж. Петебургте басылып шыққан В.В.Радлов кітабының тұпнұсқасын да көшіріп
алды.
1887 ж. Бухар сапарының барар жолында Түркістандағы Қожа Ахмет Иассауи,
Ташкенттегі Зенгі Ата кесенелерін көріп, қайтар жолында Шу мен Сырдария,
¦лытау, Кішітауды, Есіл мен Нұраны асықпай аралап сапар шегеді. ¤зі де
Ақмолада, Дайыр, Модағали ақындармен айтысып сөз сайысына да түседі.
Ташкентте Сыздық төреден әкесі Кенесар ытуралы айтқан әңгімелерін жазып
алады. 1889 – 1891 ж. Кіші жүз жерінде болып, Жәнгір хан, Науша батыр,
Исатай, Шернияз туралы аңыз-әнгімелерді, ру-тайпалары туралы шежірелік
баяндауларды жинайды [16, 18 - 19].
1880 ж. бастап Мәшһүр Жүсіп мерзімді баспасөз беттерінде қазақ елі
тарихы, мәдениеті, кәсібі туралы мақалалар беріп, жазып алған
шығармаларының бір бөлігін жаирялаумен шұғылдана бастайды. Оның мақалалары
1880-1895 ж. “Дала уалаяты” газетінде, 1887 ж. “Түркістан уалаяты”
газетінде, 1912 ж. “Айқап” журналында жарық көрді. 1905-1907 ж. жылдардағы
Ресейдегі буржуазиялық толқаулар, шерулер елдін орталық аудандарын ғана
қамтып қоймай, шеткі аймақтарға да пәрменде ықпал жасағаны белгілі. Осы
әсер қазақ әдебиетінен қалай, қаншалықты көрінгенін Мәшһүр-Жүсіптің
еңбектерінен мейлінше кеңірек білуге болады. Ресейдегі буржуазиялық
көтеріліс жайында “Қанды жексенбі” өлеңін жазады. Бұл тақырыпта бірінші
қалам тартып, Қазан төнкерісіне дейін бірінші жырлаған Мәшһүр-Жүсіп болды
[31, 93]. Революция толқынының әсерінің сескенген патша үкіметі манифесін
жариялайды.
Мәшһүр-Жүсіп осы манифестін арқасында 3 бірдей қітабын (“Тірлікте көп
жасағандықтан көрген бір тамашамыз”, Хал – ахуал”, Сарыарқаның кімдікі
екендігі”) жарық бетке шығарып үлгереді [16, 120]. Артынан сол
кітаптардыңзиянды екендігін түсінген патша шенеуліктері қара тізімге алып
басуға, тыйым салып, авторларын қудалауға ұшыратады. Бұл туралы
Ж.Шалғынбаева “Қыспақ көрген кітаптар” мақаласында кеңірек тоқталады:
“Бұл кітаптарға қорытынды шығару үшін проф. Н.Ф.Катановқа тапсырма
беріледі. Ол қолма–қол аударма жасап: “Есіл жұртым”, “Әдебиет өрнегі”,
“Насихат қазақия”, “Қарлығаш” кітаптарын күдікті деп тапты. Түпнұсқадан
жасалған аудармадан анықтап тексеріп келгенде “Қарлығаш” және “Әдебиет
өрнегі” жинақтарынан қылмыстық белгілер табылмады. ¦зын уақыт, жарты жылдық
тексеруден кейін комитет 1916 жылы қазанда Қазан губерниялық жандармерия
басқармасы ресми түрде Катанов аударған мына кітаптардың кейбір жерлерінен
үзінділер жіберілді: Ғ.Ғалымжанов “Есіл жұртым”, М.Кәшімов “Насихат
казакия”, И.Бейсенов “Әдебиет өрнегі”. Ал, “Тірлікте көп жасағандықтан
көрген бір тамашамыз” туралы Катанов былай деп түсініктеме жазды: “Мен
аударған 3-7, 14-17 беттердің мазмұнына қарасақ, автор 1905 жылғы манифесті
езілген халықтардың көз жасын құрғатқан пайдалы іс еді деп дәріптейтіндігі.
Ал, ел билеуші болыс, билер халықты өздерінің құлқындарын толтыратын байлық
көзі деп санайды. Сондай-ақ ол жер аударылған (келімсектер) шаруалар да
қазақ халқына ол пиғылда емес деп есептейді”. Катановтың осы аударма арқылы
берген түсініктемесінен кейін баспасөз туралы уақытша комитеті “Тірлікте
көп жасағандықтан көрген бір тамашамыздың” авторын қылмысты істер
ережесінің 129-бабының 6-тармағы бойнша жауапқа тарту туралы қаулы
қабылдады. “Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір тамашамыздың” 1913 жылы 6
қарашада Қазан сот палатасы бекітті. Мәшһүр-Жүсіп Копеев қазақ қоғамындағы
саяси – экономикалық шиеленістің себептерін шыншылдықпен көрсете білді. Ол
бәріне кінәлі патша өкіметінің жаулап алушылық, тонаушылық саясаты, халықты
ауясыз езіп – қанауы деп пайымдады. Дегенмен, автор қанша шындықты айтса
да, оның 1907 - 1912 жылы алғашында Қазан университеті баспаханасында,
кейін Б.Л. Домбровскийдың жекеменшік баспаханасында, 3000 дана болып
басылған “Хал-ахуал” атты өлеңдер кітабы да 1913 жылы 16 қаңтарда
тұтқындалды. Көпеевтің кітаптарын тұтқындау Қазан полицмейстері арқылы іске
асырылды. Әсіресе зиялылыр үкіметтің аңдау-құдалау астында болды [32].
Мәшһүр-Жүсіп Кеңес үкіметі орнағанына да, Қазан төнкерісіне де қуанған
емес, сенімсіздікпен қарады. Алашорда үкіметін Азамат соғысы жылдарында да
жергілікті тұрғын халықтың еш мүддесімен санаспады. Ә.Әлімжанов мақаласында
1919 жылы большевиктердің 1144000 адамды қырғынға ұшыратқаны мәлімделеді
“Мюнхен” журналындағы М.Шоқайұлы естелігінде де Кеңес үкіметі жүргізген
қанды жорықтары баяндалады. Сол кездегі “Правда” газетінде: “1917, 1918,
1919 жылдарда қазақтардың жерін тартып алу үшін оларға аңду жүргізді,
ұстаған жерде тірідей отқа өртеді. Оларға өлуден басқа мүмкіндік қалған
жоқ”, - деген жлдарды оқуға болады [33]. Ғалым бұл мезгілде саяси-қоғамдық
өмірмен байланысын үзіп, шындықпен қош айтысып, “Қазақ түбі” үлгілерін (ХХ
ғ. 20 жылдары) құрастырып жинақтай бастады.
Қазақ ССР Ғылым Академиясы Орталық ғылыми кітапханысының сирек
кездесетін қолжазбалар қорында 1927 жылы Мәшһүр-Жүсіп Көпеевпен Ж.
Аймаутовтын өзара жазысқан аттары қазірде баспа беттерінде жарияланды:
“Сіз қазақтын қазақ заманында дүниеге келіп қалған гауһарысыз. Сіздің
құлашыңыз ұзын, қиялыңыз терең, арманыңыз алыстағы өткен өмірде. Жаңа
заманның бұйынтақ сөзі, жыбырлақ мінезі сізді тарытпайды, тосаңсытады, күні
өткен жат адам қылады. Жаңа заман өте берсін! Сіз онда жалғыздығыңызды,
жапандыңызды, сәнді-салтанатты ескі күніңізді жырлап өтіңіз. Ақынның
ақындығы улаған сайын, тулаған сайын, оқушыны толқытқандай қылып, тізген
меруерттей кестелі, толғаулы сөзімен айта білуінде ғой...
Одан соңғы сіздей көп қазына – қазақтың шежіресі, ең болмаса Орта
жүзді, Арғынды тараулатқаныңыз керек. Осы күнде әркімдер қазақ тарихын,
шежіресін, жазып жүр. Мұхамеджан Тынышбайұлы деген ¦лы жүз, инженер орысша
кітап қылып шығарып жүр. Сіз шежіреңізді жіберсеңіз, оны да көріп, түзетіп,
ең болмасын журналға басып тұрар едік, әріне, өз таыңызбен басылады” -
деген жолдарында Мәшһүр-Жүсіптің өлеңмен қайырған жауабында заманына реніші
де, осындай ризашылығы да бар:
¤зіңе берсін Алла ұзын өмір,
Көнгіш бол қорғасындай, болма темір.
Ризамын өзіңе де, сөзіңе де,
Мақал бар, аз сөз алтын, көп сөз көмір
Жалғанның өмір бойы уын іштім,
¤з бойыма шақ емес киім піштім.
Сәрсенбайдың бақытсыз Жамалындай,
Сөзіңе мейірім қанды, түстім-түстім [34].
М.Ж.Көпеевтің өзі өмір сүрген ортасына деген көзқарасын мына жолдардан
аңғартуға болады:
...Жыр қайда, осы күнде ғылым қайда?
Түн сайын шертуші едім сырымды айға.
Лақ-тоқты деп құран оқып
Елді кезген дүниеден кім пайда?
Дүниеде қалған жан жоқ аяп күшін,
Қажыды қарауменен қайран тісін,
Жастанып байдың ағаш босағасын,
Молданы бала оқытқан құдай ұрсын.
Дүние үшін жанның бәрі қайғы жеген,
Мін тағып бір-біріне әлде неден.
Жан бар ма, айтшы, елім, еміреніп
Егіліп өз халқы үшін еңірген [35].
Мәшһүр-Жүсіптің 1931 жылы қаза болғаны туралы деректерде оның да асын
бір жыл бұрын бергені туралы белгісіз жинаушылардың көшірмелерінен білген
С.Дулатов бұл туралы былай дейді: “Ақын жеті күн ауырды. Дәл жеті күн
ауырып жатқаннда бір айтқан сөзі: “Ажал жүр жағалап қоймаймын деп,
Шәрәпиден жүр бермеймін” деп қүледі. ¤зі тірісінде айтушы еді “жетпіс үштен
ары қарай сүйресең де аспаймын”, - деп. Ғалымның жазып қалдырған
жазбаларында замандастары туралы пікірлері берілген Ақан сері туралы
айтқанда оның ішкі жан дүниесінің күйзелісін дәл жеткізеді: “Ақан серінің
Құлагері өлген соң бұрынғы серілік мінезін қалдырып, көп бас қосатын, ас,
жиын-пайға жүрмейтін, бармайтын болып, дүние махаббаты – сұңқары, қызыл
тілдің ділмәрі еді, жігіттің құлпы жібегі еді” [35, 19]. Қажымұқан
жеңістері туралы арнайы өлең шығарған [36]. Ақын қолжазбаларында
Қ.Райымбекұлы, ¦лбике, Молдағали Күзенбаұлы т.б. ақындар туралы өмірбаяндық
деректер кездесіп отырады [35, 71].
Жалпы алғанда, Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы өз заманының ерең тұлғасы,
энциклопедист ғалымы.
1.2 М. Ж. Көпейұлы – деректерді жинастырушы, құрастырушы, зерттеуші.
Мәшһүр-Жүсіп ел тарихын шежіре түрінде сипаттайды. Тарихи тақырыпты
қамтитын шығармалары Қазақ түбі атаумен басталып отырады. Мәшһүрдің
тарихты баяндаудағы бір ерекшелігі жер тарихын, ел тарихын, жеке адам
(тұлға) тарихын бір тұтас жүйеде қарастырады. Мәселең, 1907 жылы
кітабындағы автордың арғы аталары туралы баяндалған мәліметтерде бір әулет
өкілдерінің тарихы жер тарихымен қатар сипатталған: “Мен өзім, атым Жүсіп,
49 жаста отырмын. Әкем аты Көпей, жылы барыс еді. 73 жасында, барыс жылы
өліп, Қызылтауға қойылған. Оның әкесі Ақжігіт 49 жасында өліп, Көкшетау
бауырында Шортанқарағай, Қыздыңқарасуы деген жерге қойылды. Оның әкесі
Бесім қартайып өліп,¦лытауда бес саланың өре басына қойылды. Бұрыңғы
заманда ¦лытаудың теріскей жағына ататұғын сайларды “Бесімнің бес саласы”
деуші еді. Тірі күнінде өзінің қоныс қылған жері болған үшін...”[16, 105].
Мәшһүр-Жүсіптің ғалым ретінде ғылыми көзқарасының қалыптасуына оның
шығыс өркениетін жетік менгеруі және озық ойлы Еуропа мәдениетімен таныс
болуы негіз болды. Ғылыми мұраны қазіргі ғылым салалары тұрғысынан қарасақ,
бір қолжазба материалында әрі тарих: шежіре, этнология, жер тарихы т.т. әрі
әдебиет, фольклортану, әдебиеттану, тіл тарихы т.б.; әрі философия; әрі
этнография мағлуматтары шоғарлағанын танимыз.
Ә.Х. Марғұланның пікірінше: “Мәшһүр ақындықтан басқа ғалым адам.
Күншығыс араб, парсы халқының тарихын, филосифиясын білген, химия, физика,
астрономия ғалымдарына жақсы хабары болған, көбінесе атақты Әбу Әли ибн
Сина, Әл Фараби сияқты орта ғасырдағы бұқара ғалымдарының шығармалары және
араб фарсы, түрік кітаптарын көп оқыған ... Мәшһүр-Жүсіп жинаған тарих,
әдебиет материалдары өте бағалы” [1, 5].
Мәшһүр-Жүсіп еңбектері арасынан ғалымның жалпы қазақ тарихына, ауызша
тарихқа, шежіре сөздеріне берген ғылыми көзқарасы да кездеседі: “Біздің бұл
қазақта тасқа таңба басқандай анық шежіре жоқ”. “Оқуға сенген ұмытшақ” деп
оқуды керек қылмаған. “Жазуға сенген жаңылшақ” деп жазуды керек қылмаған.
Оқу мен жазудың жоқтығынан жазылған шежіре болмаған. Естігенін
ұмытпайтұғын, құлағының тесігі бар, ұқпа құлақ жандар болған.Сондай
жандардың айтуымен кеудесі хат, естігені, көргені жад болған қариялар
кейінгіге ауыздан ауыз алып айтумен үлгі - өсиет қалдырған” [33, 55].
Дерек жинастырушы ретінде Мәшһүр-Жүсіптің жүргізген жұмыс көлемінің
ауқымдылығы оның ат үстінде ел арасынан ерінбей-жалықбай мол материал
жинағанын айғақтайды.
Бұлардың арасынан Мәшһүрдің замандастарын: Мейрам Жанайдарұлын, Сыздық
Кенесарыұлын, Ахмет Кенесарыұлын, Саққұлақ шешен (Сәбелең) Бердалы қожа,
Майлы Жәдігер, Смайыл қария Бөртіней Байғозұлы, Садуақас Мұсаұлы Шорманов
т.т. тікелей оқиға куәгерлердің ұрпағы ретінде ерекше бөліп қарастырамыз.
Сондай-ақ аталған шежірелердің өзара ақпарат алмасу тарихына мысал ретінде
М.Ж. Көпеевтін жас кезінде Әбілғазы шежіресі нұсқасын Байдалының Мұстафасы
қолжазбасына көшіріп бергенін айтумызға болады: “Осы Үргеніште 23 жыл хан
болып тұрған Араб хан баласы Әбілғазы хан шежіресінен алынған сөз болса
керек. Жас күнімде өзім жазып алған сөз Байдалының Мұстафасына жазып берген
шежіреңізде бар екен деп Ғиса баласы Мақұл 1928 жылда, Баянауылда өрісін
көрсетіпті [16, 102]. Шыңғыс хан және оның шығу тегі туралы жазғандарында
Мәшһүр-Жүсіп Әбілғазы шежіресі мен Радловтың “Қазақ түбі” аңызынан жоғары
құнды мәліметтер келтірген: “Алтынбел ханның Алмалы Көрікті деген қызынан
туған әкесі иоқ (жоқ), сағымнан пайда болған Шыңғыс хан пайғамбар тарихтан
беш иоз илик тоқызда доңыз жылында Моғол иортында Иолдоқ тиген иерде
дүниеге келді. Бір қолы иұмық... қан ұстап туып еді”. Оның үстіне Мәшһүрдің
мәліметті қалай естісе солай ешбір сөзін, айтылу ретін т.б. өзгертпей жазып
алып, кейінгі ҚТ ңұсқаларында да сол деректі дәл солай өзгертусіз келтіріп
отырады. Яғни мағлұматтың түпнұсқалық негізі сақталынып, ешбір бұрмалауға
түспегендіктен тарихи мәні, маңызы сақталынады. Мәтіннің басында,
оратсында, не болмаса соңында сол мәтіндегі деректің түпкі иесінің,
мәліметті ауызша жеткізушінің есімі аталуы, оынң ата-тегі өмірбаяны туралы
мәліметтер берілуі, Мәшһүрдің тарихты ойдан құрастырмай естігенін ғана
жинақтайды, көрсетеді. Тіпті аңыз-әңгімені қай жерде, қашан, қанадй
жағдайда, кімнен, қалай естігенін мәлімдеуі сол мәтіннің түпнұсқалығына,
шынайлығына, бұрмаланбағанына шек келтіртпейді. Мәселең, Қазақ түбі №1177
үлгісінде алдымен Әбілғазы өмірбаянымен таныстырып, соңынан шежіресінен
үзінділер келтіріп, В.В. Радлов кітабынан алынғандығын хабарлай отырып,
Радловтың “Қазақ түбі” әнгімесі мәтінін ұсынады [37].
Дерек жинастырушы ретінде деректер ұсынуда Мәшһүр-Жүсіп бергі ҮІІІ-ХІХ
ғ.ғ. тарихи оқығаларды баяндауда жер-су атауларына көбірек сүйнеді.
Кенесары топтамасында Кенесарының соңғы шайқастары туралы айтпастан бұрын
Алатауда қоныстанған ¦лы жүз бен қырғыз тайпаларының орналасуы, өзең
таулары, асулары, жер бедері, географиялық картасы, соғыс барысы туралы
мәліметтерді байланыстырып беріп отырады... [116, 118]
Бұл туралы ғалым Бекмаханов Е.Б.: “Ж. Көпеев ¦лы жүз аймағына ауысқанын
және оны жасауыл Нюхалов отряды соңына түсіп өкшелеп отырғанын егжей-
тегжейлі баяндайды... Кенесарының қырғыз манаптарымен соңғы шайқасы және
Кенесарының өзінің қаза табу оқиғасы тарихы шындықта баяндалады. Жау жағына
шығып кеткен сұлтандар Сыпатай мен Рүстемнің сатқындық рөлі көрсетілген.
Көпеев өзгелерге қарағанда шайқас болған орындарды егжей-тегжейлі
сүреттейді және жекелегн мекендердің атауларын атап-атап көрсетіп отырады,
ал мұны басқа шығармалардан ешбір кездестіре алмайсың”, - дейді [2, 10].
Мәшһүр шежіре үзінділерінің бірінде әз Тәуке ханның моласының
Қараөткелде салынғаны, бүлінген айтылады [16, 107].
1907 ж. жылы басылып шыққан кітабында Мәшһүр-Жүсіп Сарыарқаны
қоныстанған елдер тарихын жер – су атауларымен байланыстырып баяндайды.
Мәшһүр мәліметтері бойынша Мық , Шерміш жұрттары иеленген, ноғайлы тұсында
“Сырлы там”, “Хан сүйегі”, “Ақжар – Сасай”, “Тоғанастын тоқсан екі көлі”,
“Сұлу там”, Қызыл мола” т.т. жер-су атаулары пайда болған.
Мәшһүр-Жүсіп жер-су атауларытарихын ел тарихымен, тұлғалар тарихымен
байланыстырып қарастырады. Баспа бетінде басылып шыққан “Қазақ шежіресі”
атты туындысының өзі Баянауыл аймағының тарихын, Баянды мекендеген ру-
тайпалар тарихын: тұлғалар, батырлар, билер, ақындар т.б. тарихын, жер-су
атаулары тарихын жинақтап, байланыстырып танытады. Жарияланған еңбекті
Баянуаыл аймағы тарихы туралы мол дерек көзін ұсынған бірден-бір ғылыми
зерттеу деп тануымызға болады.
Қазақ түбі нұсқаулары шежіре сипатында жазылған. Алайда Мәшһүр
шежіресі мазмұны, жазылу реті, жұйеленуі жағынан өз замандастраы Қ. Халид,
Ш. Құдайбердіұлы зерттеулерінен өзгешеленеді. Пайдаланған дерек көздерінің
басым үлесін есепке алсақ, Қ. Халид шығыс, Ш. Құдайбердіұлы батыс
мағлұматтарына көбірек сүйенген. Ал Мәшһүр - Жүсіп алдымен халықтын төл
мәліметтерге иек артады. Оған қоса М.Ж. Көпеев өзі келтіріп отырған
фольклор үлгілерін таза тарихи шындық ретінде қабылдамайды, тек тарихи
материал ретінде ұсынады, топтама жинақтық бір мәтіні ретінде пайдаланады.
Замандасы Шәкәрім өз шежіресінде ауызша деректердің ақ-қарасын салыстырып
қарамай, шынайы тарихи негізін сараптамай шындық ретінде зерттелуі бірқатар
жаңсақтыққа, қателікке жол берген. Мәшһүр шежіресі мазмұны екі сипатқа ие
болған. әрі ата – тек тізбегі, әрі жылнама. Шежіренің мәліметтері тек ата-
текті ғана таратып бермей тарихи оқиғалардыда қамтитын жылнамалық сипатқа
ие болатындығы баспасөз беттерінде аз айтылмайды [38].
Мәшһүр шежіре үлгілеріндегі рудың негізін салған адамдардыңесімін жазба
деректердегі ел тарихымен, жер тарихымен салыстырып қарастырсақ, бұл шежіре
сөздерінің ата тарату дәстүрі негізінде ҮІІІ-ХҮІІІ ғ.ғ. тарихи оқиғалар,
этникалық процестер бейнеленгенін байқаймыз. Яғни шежіредегі ата-тек
(генеологилық тізбек) 7 атадан, әрі кетсе 12 атадан аспайды. Одан арғы
шежірелік аталар шартты түрдегі жылнамалық сипатта қолданылады. Бұл мәселе
бойынша Мәшһүр өз пікірін былай білдіреді:
Арғыннан әрі барсаң адасасың,
Ми жетпес көп дүниеге шатасасың,
Ол кезде сен де жоқсың, мен де жоқпын,
Несіне шежіреге таласасың [33, 62].
Жалғыз арғын тайпасы ғана емес басқа ру тайпалардың ҮІІІ-ХҮІІ ғ.ғ.
тарихы әртүрлі дамығаның, қазақ халқының шығу тегі әртүрлі түркі
халықтарының құралғаның таңдауымызға болмайды. Сондықтан шежіре үлгілеріне
көршілес халықтар атауларын, кісі есімдерін шартты түрде байланыстыра
отырып, әр кезең шежірелерін топтастыра қарастыруымызға тура келді.
Тұлғатану барысында жүргізілген жұмыс барысына назар аударсақ, Мәшһүр-
Жүсіп Көпейұлының кез-келген тарихы кезеңде сипаттаған кезде жекеленген
тарихи тұлғаларға мәлімдеме беріп отыратынын көреміз. Тіпті, есімі танымал
тұлға туралы арнайы мәліметтер топтамасы (бар болса) беріліп отырады. Бұл
топтамаларда (“Абылай”, “Кенесары”, “Әз Тәуке”, “Шыңғыс” т.б.) қаһарманның
шығу тегі, әдеби нұсқаларда бейнленген өмірбаяны, мекендеген жерлері,
қоршаған ортасы, әлеуметтік жағдайы, қоғамдық- саяси көзқарасы, әулеті
(ұрапқтары), Мәшһүр бағалау пікірлері т.б. хақында мағлұматтар өзара
байланыста баяндалады. Мұның өзі Мәшһүр-Жүсіптің тұлғатану саласында
жинақтау, топтау (синтез) дәсін басым қолданғандығын көрсетеді. Оның халық
қаһармандары тізімдерін ылғи толықтырылып отыратының байқаймыз:
1. Қаракерей Қабанабай. Қаракерей Матай Найманнан шыққан. “Қазақта
батырда Қаракерей Қабанбайдан асқан батыр жоқ, Үйсін Төле биден
асқан би жоқ;
2. “Қанжығалы Бөгенбай Қанжығалыдан шыққан”;
3. “Қаздауысты Қазыбек Қаракесек Бошаннан шыққан”;
4. “Шақшақұлы Жәнібек Тоқал Арғыннан”;
5. “Көкжалды көкжал Барақ. Табын біле алмадым. “Жауды жасақ қашырды,
жақсы аты Бараққа қалды”,- дейді;
6. Балтакерей Тұрсынбай Керейден. “Құлағы жоқ шұнақ, құйрығы шолақ,
айыбы жауы желкесінде болған”;
7. “Сырым Малайсары
Абылайдың мінген ыңғай сары ,
Айғаласып келгенде жердің тары,
Абылайды сан қалмақ қамап жатыр,
Малайсары,-дейтұғын
Малайсары осы кісі”;
8. “Уақ сары, Баян. Ағайынды екеу де бірінен – бірі қалыспайтын
батырлар екен:
Ғақыл тұрмас қашқанда,
Дегбір тұрмыс сасқанда,
Баяндай ерді көрмессің,
Бұрылып жауды шанышқанда,
Үйде батыр көп еді,
Жау жолында Баяндай
Көзге түсетұғы жоқ еді, - делінген Баян батыр осы”;
9. Он сан Орта жүзге ұран болған ер Олжабай: “Қолының қос басының оқ
үзгенде...”;
10. “Шанышқылы Бердіқожа”;
11. “Аққозы Қанжығалы Жасыбай. Қалмақпен соғысып өлген, аңызда оққа
ұшқан”;
12-13. “Бөрі тоңды, бөрте атты, бөрі бас Орманшы Ақ сары, Шотана”;
14-15. “Малай Жәдігерден Жауғаш қалмақта өліп, бір өзіне 7 ердің құнын
алған Биғаш. Ағайынды кісі екеуі: Жауғаш, Биғаш”;
20. “Әлтеке Жидебай” (№ 1 тізім). Тарақты, Байғозы; Қозған Биікше
(Бекше) мерген (№2тізім); Байжігіт Тасболат батыр; Қанжығалы жас
Жанабай батыр; Бағаналы, Балталыдан шыққан Оразымбет батыр; Сіргелі
Елшібек батыр; “Жәпек атанған, қай елден шаққаны айтылмаған” [16, 118].
Жолмұрат Жүсіпұлы көшірмесінде Мәшһүрдің қазақ хандарынан алған жұмыс
тізімі сақталынған: “Хандар аты: 1. Уыз хан (Оғыз); 2. Шыңғыс хан; 3.
Еңсегей бойлы ер Есім; 4. Қасқа жолды Қасым хан; 5. Тәуке хан; 6. Тәуекел
хан; 7. Алаша хан; 8. Абылай хан; 9. Қасым хан; 10. Кенесары хан; 11.
Ормамбет хан” [35, 125].
Кейде Мәшһүр Жүсіп белгілі бір тұлғаға тоқтала отырып, ол кісі туралы
екі түрлі кереғар көзқарас, пікір барлығын ескіреді: “Заты қарадан
болғандықтан Әмір Темір қанша жұртты алса да хан аталған жоқ. Жақсы
көргендер: Әмір Темір Көреген”, - дейді. Жек көргендер: “Темірлің”, -
дейді. Кім болсын, ол болсын жаман кісі болған жоқ. Жұрт аузында аты қалды.
Дүниеде қанша қылған жақсылықтары қалды [24, 77].
Тұлғатану саласында Мәшһүр еңбегінің бір қыры – есімдері ресми
зерттеулерде, құжаттарда айтылмайтын мүлде белгісіз кісі есімдері (Тама
Танаш батыр, ХҮІІІ ғ.ғ. Бөкей хан т.б.) олардың өмірбаяны туралы
мәліметтердің жазылуы.
Дерек зерттеуші ретінде Мәшһүр өзі жинастырған, не ел арасында
кездескен мәліметтерге талдау жүргізіп, салыстырып, шынайлығын, тарихилығын
тексеріп отырады. Аныстан бастайтын шежіре үлгісін келтіре отырып,
Шәкәрімнің осы бір нұсқасы сынаған пікірін (қазақ арабтың ұрпағы емес)
келтіріп, жер атауына (Домбы Ата) сүйеніп, бұл шежіренің тарихылығын,
шынайлығын (Тарихымызда Аныс кезенің ҮІІ-ҮІІІ ғ.ғ. Ислам діні таралған
уақыт деп қарастыруымызға болады) айғақтайды [39].
Мәшһүр мәліметтерімен салыстыра қарап, жазба деректердің де “жасанды”
бұрмалауларға түскенін көрсетуге мүмкіндік аламыз. Мәселең, Қазақ түбі
жазбаларындағы “Олжабай батыр” топтамасы аңыз-әнгімесінде “Шүршітқырған”
ұрысы, Баянауылдағы “Шүршітқырған” жер атауы сөз болады. Ал қытай
жинақтарындағы Хауха мен Хадаха (қытай генердары) мәліметтерінде қытай
әскері ылги “жеңістерге” жетіп, тіпті Баян тауының батысында Абылай қолын
талқандағанмын деп айтыла береді [40].
Топографиялық, географиялық мәліметтерді тарихи таныммен ұштастыра
отырып, Нұх топан суы туралы дәлелдерді бұл оқиға жөніндегі басқа да
болжамдары назар аудартады: “Естіген құлақтын жахығы жоқ. Құрттай бала
күнімізде жарапазан айтатұғын шалдар айтып жүруші еді:
Нұх пайғамбар тақтайдан кеме салған,
Ол кеменің таұтайын тескен,-деп.
Бұл-естіген сөз. Құлақ естігенді көз көрмек. Бұл күнде көзіміз көрген
бір нәрсені ойға алып жүрсек, топан су тасып, дүние жүзін қаптағандығы
айдан жарық, күннен анық көрініп тұр... Жарапазаншы шал айтты деп топан суы
болғандығына нанып тұрғаным жоқ. ¤з көзім көрген нәрседен нанғандығымды
білдіріп айтып тұрмын. Сол топан судың болғандығын тау біткеннен 40 кез
асқандығын жер айтып тұр. Су айтып тұр. Тау-тас айтып тұр [41].
Шежіреші, этнолог, тұлғатанушы Мәшһүр-Жүсіп деректану ғылымына да мол
үлесін қосты. Қазақ халқының шығу тегін Мәшһүр-Жүсіп ежелгі заманнан, Уыз
хан (Оғыз хан) кезінен бастап, дәлел ретінде Уыз ханның Үш оқ атанған
ұрпағын қазақ елінің үш жүздік құрылымымен сабақтастырады: “Күн, Ай,
Жұлдызына таласпай-ақ қоялық. Үш оқты бізге қимай ма? Біз неге әлі күнге
шейін ұш жүз атанып жүрміз?!” Мәшһүрдің бұл пікірі ғылыми топшылауларға
жақын. ¤йткені Х. Әділгереев мақаласында келтірген Х ғ. Макдиолдің “Алтын
тоғай” зерттеу дерегі бойынша, оғыздар үш ордаға: ¦лы Орда, Орта Орда, Кіші
Ордаларға бөлінген [42].
Сонымен бірге Абылай батырларын жоғары бағалаған Мәшһүр-Жүсіп барымташы
батырларды сынап шенейді: “Бұрынғы заманда батыр деп осындай жандарды
айтады екен. Бұл уақытта торғайға әлі келмейтұғын бөдененің жұмыртқасындай
немелерді батыр дейді. Онысы қанды шелек, көк тақым ұры. Кигеніне қарасаң
қуыс құрай. “Кеше Николай заманында партия салдарымен бір шенге әлі
келмейтұғын көде көрместерді де атын атай алмай, батыр, батыр десті [43].
Ал Абылай заманындағы атақты батырлар Мәшһүр-Жүсіпте жау қолынды қаза
тапса, Жәңке бидің кесімімен 7 ердің құны (700 жылқы, 84 жақсы) алынатын
заң болған [43, 315]. Бұл дегеніміз сол замандарда батырларды жоғары
бағалағанын көрсетеді.
Хандар тізімінің соңына Мәшһүр-Жүсіптің хандардың өзін екіге бөліп
қарастырған өзіндік ой-пікірі беріледі: “Заманында хан болып, халыққа
аттары қалған хандар орыстың оразасындай бірде бар, бірде жоқ. Аты
шықпаған,... болымсыздардың болғаны не, болмағаны не?! Оларды айтып не,
айтпай не?! “Аты шықпаған,... жігіттен аты аталған төбе артық”, - деген бар
емес пе?!” [43, 316].
Деректанушы ретінде Әбілғазы еңбегін зерделеп, талдап, оның шежірелік
мәліметтерді халықтың әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрі мен т.с.с. тарихи тілде
байланыстырып жазған. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының бұл ғылыми топшылаулары
өзіндік ерекшелігімен назар аударарды: “Бұл шежіреден біздің алып отырған
сыбағамыз – Уыз хан балаларына өз пайым – парасатын, көзіне көрінген
нәрсенің толымды – жарамдысың ат қылып қоя берепті: Күн, Ай, Жұлдыз, Тау,
Теңіз деп. Сол аттарды күні бүгінге шейін біздің қазақта айдың басында
тұған баланың атын Айбас қояды, таң ата туған баланың атын Таңатар қояды.
Көл басында туса, Көлбай қояды. Тауда туса Таубай, Жайлауда туса Жайлаубай,
қыстауда туса Қыстаубай, күзекте туса Күзекбай, Кузейбай. Есілде туса
Есілбай, Нұрада туса Нұрабай. Уыз ханнан ұстап қалған үлгі - өнеге – осы.
Екінші өрнек үлгісі – киіз үй. Бір нәрсені біреу іздеп таба алмай
келсе: “Осы уыз үйлі пәленнен таба алмағаның ба?” - дейді.
Үшінші өрнек үлгісі – топырлатып жылқы сою, қой сою, қара сабаға қымыз
толтыру.
Төртінші өрнек үлгісі – тоғыз-тоғыздан сый, сыйлық, сияпат. ¤лген
өлігіне мал шығарса да тоғыздан. Байлар өлсе жаназағы барып келүшілерден:
“Неше тоғыз шығарыпты? – деседі.
Арғы атамыз Ер түрік, екінші буын атамыз – Мұғол, Маңғұлыскейге барып
қосыламыз.
Үшінші буын атамыз – Уыз хан. Ай мен Күн, Жұлдызына таласпай-ақ қоялық.
Үш оқты бізге қимай ма?! Біз неге бұл күнге шейін үш жүз атанып, үш алаш
атанып жүрміз?!” [36, 41].
Кей ретте Мәшһүр-Жүсіп деректерді мәлімдеп қана қоймай, оқиғаның
мезгілін, себебін ашып көрсетуге ұмтылады. Мәшһүр-Жүсіп ХІІІ – ХҮІІ ғ.ғ.
тарихи даталарды ескіше жыл санау (Һіжра) есебімен беріп, ал ХҮІІ – ХІХ
ғ.ғ. жаңа жыл санау (Григориан) бойынша берген. Мысалы: “Қазақ жұртының
аузында: “Қасым ханның қасқа жолы”, - деп атанып қалды. Тоғыз жүз отызда
Сарайшықта (Офат) болды. 1738-де Әбілхайыр хан бас болып, Алайдан басқа
Қіші жүз орысқа бағынады. 1750-де Абылай ханмен Жәнібек орыспен сауда
араластыру үшін Тройскиден базар аштырған. 1755-ші жылда Құлыкесінің баласы
Сүгірәлі жасаққа келген қазаққа бір өткелдің аузында 100 ат ұстатып беріп
Сүгірәлі мырза атанған” [43, 316].
Сонымен қоса, егер нақтылы тарихи деректер болмаған тұста, сол
замандағы белгілі бір оқиғамен байланыстырылып та ұсынылады: “Бухар,
Самарқандты қазақ шапқанда, Айдабол Баян, Көшенде олжалап алып келген” [16,
99]. Кейде оқиғаның болған уақыты нақты белгілі болмаған жағдайда, басқа
бір оқиғадан қаншалық ерте-кештігін айтып түсініктеме береді. Мысалы,
“Науша батыр” үлгісінде оқиға куәгері шөбересі Қадыр мәліметіне сүйеніп,
Қаржауұлы Наушаның 40-45 жас шамасында Исатайдың бүлігінен 7-8 жыл бұрын
Жәнгір ханмен араздасып, Бөкей ордасынан кетіп Жайықтан бері өткенін
мәлімдейді. Мұның өзі Ішкі Ордадағы 1829 жылы Қ. Есімов бастаған халық
толқауларының ғана емес, батырларының өмірбаянын да сипаттайтын құнды
мағлұмат көзі болып табылады.
Деректерді жіктеуші, топтастырушы ретінде бергі ХҮІІІ-ХІХ ғ.ғ.
тұлғаларды сараптауға келгенде Мәшһүр-Жүсіп олардың кімдердің замандасы
болғандығына назар аударып, жіктейді. Жәнібектерді сараптау барысында
Мәшһүр-Жүсіп Шақшақ Жәнібектің қалмақтың қоңтажысы Қалдан Шерінмен замандас
екенін, ал керей Жәнібектің олардан сәл кейін көзге түсе бастағанын ашып
көрсетеді. Күмәнданған тұста Мәшһүр-Жүсіп тарихи тұлғаның өзгерген есімі
ғана (“Алаша хан” т.б.) халық жадында сақталынғанын мәлімдеп, қай кезде
өмір сүргенін өзі де анықтай алмағанын мойындайды: “Қазақтың өз сыбағасына
арналып хан болғандар: Қасқа жолды Қасым хан, Ескі жолды Есім хан,
“Күлтөбеде күнде кеңес” атанған әз Тәуке хан, олардан соң 48 жыл болып
билеген Абылай хан [432, 301].
Қазақта хан болып, заң-закон жасап, халық қатарына қосқандар осы
айтылған хандар. Алды-арты жоқ Алаша хан деген бір хан билеген. Қазақ үш
жүзге бөлініп. ¦лы жүз Үйсін, Орта жүз Арғын, Кіші жүз Алшын атанғаны: Алаш
деп ұран шақырысып, “Алаш болғанда, Алаша хан болғанда, үйіміз ағаш
болғанда, ұранымыз Алаш болғанда деп айтатын заман болған” [43, 210].
Тарихи кезеңдердің өзара тарихы байланыстылығы заңдылығын сақтай
отырып, Көпеев кейбір аңыз - әнгімелердің шығу себебі төркініне жүгінеді.
Қазақ – қырғыз қарым-қатынасының (Кенесарының қырғыз манаптарымен жауласуы)
ХІХ ғасырдың бірінші шірегінде шиеленесуінің түп негізін, алғышартын немесе
оқиға бастамасын, Абылай ханның қырғыздарға жасаған жорығынан
басталатындығына (Жантай Қарабеков – Абылаймен жауласқан Әйтеке Жырық
немересі) назар салады [43, 239]. Ал Сыпатай батырдың қырғыздармен
достасуына ¦лы жүз тайпасының руларының олармен көршілес аралас болуы әсері
деп қарастырады: “Қырғыз топтары Шапырашты, Үйсінмен аралас отырған:
Сарбағыс, Солты, Бұғы. Сарбағыстан Әтіке Жырыққа алты ұлы алты ас берген.
Сол алтауының бірі – Қарабек, мұнан Жантай, мұнан Шабдан. Ә. Исаковтың
зерттеуінде Сыпатайдың ағасы Андас батырдың, Қанай мен Жаңғараш манаптардың
Қарабалта деген жерде жерленгенін мәлімдейді [44].
Қазақ шежіресінде түркілік кезеңді Ел хан есімімен байланыстырады. Ал
түркі-араб заманын (ҮІІ-ҮІІІ ғ.ғ.) шежіренің арабтық үлгісі баяндайды. Бұл
нұсқаларда қазақ шығу тегін Аныс (Әнес, Ахл, Ан), Ақкөсе, Мәлік
сахабалардан тарату себебіне тоқталған Мәшһүр-Жүсіп ҚТ олардың Мұхаммед
пайғамбар заманында ту көтеріп, кәпірлермен соғысқанын: өздерінің 92 баулы
Қыпшақ азаматтары екенін, ақырында Қаратауда жерлегендіктен зиарат қылушы
қазақтар осы тарихи заманды есте сақтау үшін өздерін Аныс, Ақкөсе ұрпағымыз
деп айтып кеткендерін әнгімелейді. Шәкәрім өз шежіресінде мұндай
мағлұматтарды білмегендіктен “қазақты арабтан тударатын” шежіре үлгісін
сынға алады. Мәшһүр шежіресінде Алаша хан замандастары ретінде Қоныдыкер,
Құбан, Қотан, Қоғам, Майқы есімдері айтылады [45]. Мәшһүр мәліметтері де Ә.
Х. Марғұлан зерттеуі де Қондыкер атауын оғыз этнонимімен байланыстырады:
“Қазақ эпосында оларды “Қандыгер Құбан жұрты”, “Ноғайлы”, “Қаят”, “Қыпшақ”,
деп түрлі атпен айтады. Мұндағы “Қөндігер, Құбан жұрты” дегені – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І тарау. М. Ж. Көпейұлы – қазақтың деректанушысы.
1.1 М. Ж. Көпейұлының деректанушылық көзқарастарының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 М. Ж. Көпейұлы – деректерді жинастырушы, құрастырушы,
зерттеуші ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
ІІ тарау. М. Жүсіпов еңбектері қазақ тарихын зерттеудегі деректік көзі.
2.1 Қазақ түбі үлгілеріндегі Отан тарихы туралы
деректер ... ... ... ... .20
2.2 Бірінші кезең (б.з.б. ҮІІІ ғ.
дейін) ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 22
2.3 Екінші кезең (ҮІІІ – ХІ
ғ.ғ.) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.4 Үшінші кезең (ХІ – ХІІ
ғ.ғ.) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.5 Төртінші кезең (ХІІІ – ХҮ
ғ.ғ.) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.6 Бесінші кезең (ХҮ – ХҮІІ
ғ.ғ.) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.7 Алтыншы кезең (1680 – 1734
ж.ж.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .37
2.8 Жетінші кезең (1734 – 1781
ж.ж.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .39
2.9 Сегізінші кезең (1781 – 1837
ж.ж.) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...42
2.10 Тоғызыншы кезең (1837 –
1847) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .45
2.11 Оныншы кезең (1848 – 1865
ж.ж.) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..49
2.12 Он бірінші кезең (1865 – 1907
ж.ж.) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 3
Пайдаланылған әдебиеттер мен деректер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 55
КІРІСПЕ
Тақырыптың маңыздылығы: ХХ ғасырдың соңғы жылдарында орын алған ірі
саяси оқиғалар барысы әлем дамуы тарихын күрт өзгертті. Дүние жүзіне
үстемдік жүргізген Кеңес үкіметінің әкімшіл - әміршіл жүйесі жойылып,
Тәуелсіз Мемлкеттер Достастығы өркениеттік дамуы жолына түсті. Нәтижесінде
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін жариялады.
Қалай болғанда да саяси төңкерістер, өзгерістер қоғамымыздың рухани
гүлденуіне жол салып, рух бостандығы тұмшалаған халықтың тарихи сана
сезімнің оянуына негіз болды.
¤з тағдырын, болашағын қолға алған халық алдындағы біздің басты
міндетіміз өткеннен тағлым ала отырып, жергілікті халықтың тарихын оның төл
деректері негізінде кайта жазу. Ел тарихының объективті зерттелуі деректану
ғылымының дамуымен тікелей байланысты.
¦лттық санасы қалыптасқан һәм өткен тарихынан тағылым ала білген халық
қана өз дербестігін сақтай алады. ¦лттық рухты шындайтын да, ұлттық
идеологияны қалыптастыратын да, тарихи сананы жаңғыртатын да арна –
жәдігерлер. Деректанушы ғалымдар жергілікті халықтағы ауызша, жазбаша
деректерді сол елдің тарихи, рухани дамуының бірден – бір кепілдігі ретінде
қарастырады. Осы орайда тарихқа деген көзқарас тарихшы ғалымдарымыздың
тұжырымдарынан құралатындығын ескерсек, Отан тарихын жан – жақты зерттеу
үшін ғалымдарымыздың алдында тарихи дерек көздерін ашу, зерттеу өзара
салыстыра отырып зерделеу міндеті тұрғанын айқын түсінеміз.
Қазақ тарихына қатысты мол деректердің бір шоғыры Мәшһүр – Жүсіп
Көпейұлы (1858 – 1931) қолжазбаларында жинақталған. Бұл арада бір назар
аударарлық мәселе, М.Ж. Көпеев тек ауыз әдебиеті үлгілерін жазып алумен
шектелмей, кейбір қолжазба кітаптарында тарихи фольклор нұсқаларын (тарихи
әңгіме, дастан т.б.) жазба шежірелерде, баспа бетінде жарияланған
тарихшылардың шежіре кітаптарымен, ғалымдардың зерттеу еңбектерімен өзара
байланыстырып, кейбір оқиғаларға, тұлғаларға т.т. өз пікірлерін білдіріп,
біртұтас хронологиялық жүйеге келтіріпбаяндауға ұмтылған. Бұған қарағанда
Мәшһүр мұрасы деректанушылық және тарихнамалық жағынан да құнды материал
болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Мәшһүр – Жүсіп мұрасының зерттелу
тарихына шолу жасасақ, көбінесе әдебиетші ғалымдар зерттеген әдеби мұрасы
ғана ғылыми ортаға мәлім болғанын байқаймыз. Тек түпнұқамен жұмыс жүргізген
ғалым, академик Әлкей Халқанұлы Марғулан ғана 1940 ж. басылып шыққан
мақаласында : “Мәшһүр – Жүсіп жинаған тарих, әдебиет материалдары өте
бағалы”,- деген тұжырым жасайды [1]. Мәшһүр қолжазбаларында Кененсарытану
саласы бойынша сақталынған мәліметтерді (кейіннен жинақ ретінде
құрастырылған № 1330 папка) Орталық Ғылыми кітапхана қолжазба қорынан іздеп
тауып, аударып, жан – жақты пайдалана білген ғалым Е.Б. Бекмаханов та М.Ж.
Көпеев мәліметтерінің географиялық нақтылығына, тарихи шынайлығына жоғары
баға береді [2]. Алайда 1952 ж. орын алған “Е. Бекмаханов ісі” Мәшһүр
тануға да көп қиындық келтірді. 1984-1986 жж. Жарияланған Ә.Х.Марғұлан
зерттеулерінен басқа ешбір ғылыми еңбектерде Мәшһүр – Жүсіптің тарихшылық
көзқарасы мен қызметі мүлде қарастырылмады [3 - 5]. Кеңес өкіметі жүргізген
саяси құғындау шаралары және ғалым шығармаларының ескі араб жазуында
жазылуы 1952-1991 жж. аралығындағы тарихшы ғалымдарымыздың Мәшһүртану
бағытына үлес қоса алмау себеп болды.
Республикамыздың тәуелсіздік алуына ғана байланысты Мәшһүр жазбалары
жеке – жеке кітаптар болып басылып, мерзімді басылым беттерінде шағын
қолжазба мәтіндері жарияланып келеді. Мәшһүр – Жүсіп мұрасының басылған
шағын бөлігімен ғана таныс болғанның өзінде – ақ ғалымдар: М.Қ.Әбусеитова
[6], Ж.О.Артықбаев [7], М.Алпысбесұлы [8] т.т. қолжазба мәліметтерінің
тарихилығын жоғары бағалап, ғалым жазбалары негізінде ғылыми жинақтар мен
оқулықтар даярлап, М.Ж.Көпейұлына арналған ғылыми – теориялық
конференцияларға белсене қатысып отырды [9,10].
Соңғы жылдары Мәшһүртану бағытында тарих ғылымы саласы бойынша
Алпысбесұлы М. (1990 ж. Қарағанды) мен Жүсіпов Е.Қ. (2000 ж. Астана)
кандидаттық диссертацияларын қорғады. М.Алпысбесұлы қазақ шежіресіне
арналған еңбегінің бір тарауын тікелей Мәшһүр – Жүсіптің “Қазақ шежіресі”
туындысын зерттеуге арнайды [11]. Жүсіпов Е. ғалым жазбаларындағы тарихи
тұлғалар туралы мәліметтерге сүйеніп, сол тұрғыда оның тарихнама, деректану
көзқарасын қарастырған [12]. Алайда бұл екі іргелі зерттеу иелері де Мәшһүр
– Жүсіптің қолжазба мәтіндерін жеке тарихи зерттеу нысаны ретінде зерделей
алмаған. Е.Қ. Жүсіпов жұмысында да Мәшһүр мағлұматтары толық қамтылмай тек
жинақталып, шолу түрінде ғана берілген. Мәшһүр Жүсіпұлының Қазақ түбі
еңбегіне деректанулық талдау Л. Жүсіпова жасаған [13].
Деректану ғылымының жалпы теориясы, тарихы және методтары, деректанулық
талдаудың әдіс – тәсілдері Қ. Атабаев [14], Қадыртаева М.А. мен бірінші
еңбектерінде [15] жан – жақты қарастырады. Мәшһүр Жүсіпұлының “Қазақ
түбі” тақырыбында жинақталған мәтіндердің кімнен, қашан алынғаны т.с.с.
мәселелері Отандық тарих ғылымында қарастырылатын болса, Мәшһүр – Жүсіптің
деректану, тарихтану салаларына қосқан үлесін, ұлттық тарихнамадағы “Қазақ
түбі” үлгілерінің алатын орны ерекше деп ой түйеміз.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Бітіру жұмысының басты мақсаты
Мәшһүр Жүсіп еңбектерін деректану тұрғысынан зерделей отырып, қолжазба
мәтіндеріндегі тарихи мағлұматтарды ғылыми таным арнасына тарту болып
табылады. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін бітіру жұмысы төмендегідей
міндеттерді шешуді көздеді:
- Мәшһүр Жүсіптің Қазақ түбі еңбегінің жазылу алғышарттарын көрсету,
оның отандық тарихнамада алатын орнын көрсету;
- М.Ж. Көпеев еңбектеріндегі деректердің тарихи мәнін ашу, тарихилығы
мен шынайлығын анықтау;
- Мәшһүр - Жүсіп өмір сүрген заманын таныту, тарихи көзқарасының
қалыптасуына әсер еткен ортасын ашып көрсету;
- Мәшһүр Жүсіп еңбектеріндегі Қазақстан тарихына қатысты мәліметтерге
деректанулық талдау жасау;
- Мәшһүр Жүсіп еңбектерінің деректанулық құндылықтарына нахар аудара
отырып, ұлттық тарихнамада алар орнын айқындау.
Бітіру жұмысының деректік негізін М.Ж. Көпеев жазбалары соңғы жылдары
жарық көрген еңбектері құрайды [16 - 29]. Қазақ халқының төл ұлттық
деректерінің бірі – шежіре. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы көп жыл бойы халық
арасынан, ел ауызынан жиып – теріп жинаған шежірені қағаз бетіне түсірген
екен. Қазақ халқының ата – тегін зерттеуде М.Ж. Көпейұлының осы Қазақ
шежіренің маңызы зор [30].
Мәшһүр – Жүсіптің қазақ тарихы туралы жазылған жемісі еңбегі – Қазақ
түбі. Бұл еңбектің бірнеше нұсқалары бар. Әр үлгіде ел тарихы әртүрлі
баяндалынады. Ортақ ұқсас мәтіндер (Әбілғазы шежіресі, В.В. Радлов мәтіні
т.т.) пайдалынылса да, кейбір тарихи аулы кезең, не тарихи оқиға хақында
бірнеше вариантта әнгімеленеді. Бірақ бір ортақ ұқсастығы қолжазба
мәтіндері көбінесе Қазақ түбі деген сөзден басталып отырады. Әсіресе бұл
атау тарихты Адам Атадан бастайтын Әбілғазының Түрік шежіресіне
байланысты қолданалады. Барлық қолжазбаларда ел тарихы бір хронологиялық
жүйеге сай баяндалса да, әр бір жазба нұсқасының мазмұны әртүрлі болып
берілген. Сондықтан Мәшһүр қолжазбаларындағы қазақ тарихын әңгімелеудегі
ортақ ұқсастықты, бір жылнамалық – шежірелік жүйе ретімен баяндауды,
ескеріп, адамзат тарихын Адам Ата мен хауа анадан бастайтын Әбілғазы
шежіресінің Қазақ түбі деген атаумен басталатындығына назар аударып,
Қазақ түбі дегеніміз М.Ж. Көпеевтің тарихи тақырыптарды қамтитын
шығармаларының ортақ тақырыбы, бастама сөзі болғандығына ден қоямыз.
Автордың басты мақсаты ауыз әдебиеті үлгілеріне жинастыру болғандықтан
қолжазба кітаптарында фольклорлық нұсқалар жиі пайдалынылған.
Бітіру жұмысының методологиялық негізі: тарих ғылымының деректану
саласындағы дәстүрлі әдіс – тәсілдер, тарихи тұжырымдар басшылыққа алынды.
Жұмысты жазу барысында салыстырмалы талдау, тарихи – салыстармалы әдістерді
қолданылды.
Бітіру жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі тарау, қорытынды,
пайдалынылған әдебиеттер мен деректер тізімінен тұрады. Әр тарау мазмұны
тараушаларға бөлініп берілген.
Қазақ елінің тарихына қатысты мағлұматтардың басым бөлігі халық ауыз
әдебиеті үлгілері сипатында сақталынып, бізідң дәуірімізге жеткені
баршамызға мәлім. Бұған, әріне, ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың
басындағы қазақ зиялыларының ел сөзін жинастырып, баспасөз беттерінде
жарияланған фольклористік – жинастырушылық еңбектері үлкен үлес қосты. ¤з
ұлтының тарихын терең тануға ұмтылған зерделі жандар қолдарына түскен кез
келген деректі қағазға түсіріп, баспа бетіне жариялауды мақсат тұтты. Олар
қариялардан естігендерін, басылып шыққан кітаптардан көшіргендерін, өзара
бір-бірінің қолжазбаларынан жазып алғандарын кейінгі буын өкілдеріне,
ұрпақтарына аманат қып тапсырып отырған. Мұның өзі тарихи мәліметтердің
ұмытылуына, жойылмауына, анағұрылым мол сақталуына, көп нұсқалы аңыз -
әнгіме түрінде ел арасына кең таралуына себеп болды.
Солардың бірі ақын, ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушы ғалым, философ,
шежіреші Мәшһүр - Жүсіп Көпейұлы (1858-1931) қолжазбаларында қазақ
халқының тарихына қатысты деректер мол шоғырланған. Назар аударарлық бір
жағдай М. Ж. Көпейұлының жинастырушылық қызметі бала жасынан басталды.
Әулеттік мұрағаттағы Сердәлі деген адамға жазған хатында Әлкей Марғұлан:
Сақау ақынның айтуынан 1865 жылы жазып алған Мәшһүр – Жүсіп Көпейұлы, -
деп, Сүйіндік Олжабай батыр ертегісін Мәшһүр – Жүсіп Көпейұлы Мәшһүр –
Жүсіптің 7 жасар бала кезінен қағазға түсіргенін анықтайды. Ал, ақын жиені
Жолмұрат Жүсіпұлы қолжазбасында 1866 ж. балаларды оқыту мақсатымен
Баянауылға Қамар қазіреттің көшіп келгені; оның бұл өңірге белгісіз 4 түрлі
өлең – қисса (Қозы Көрпеш – Баян сұлұ, Ер тарғын, Төрт жігіттің
өлеңі...) әкелгені, бұл жырларды Көпейдің 8 жасар баласы шәкірт Жүсіптің
көргеннен – ақ көшіріп алып, жатқа айтып, ел – жұртқа жайғандығы; сол үшін
Мұса Шорманұлының лепес қылуымен 9 жасында оның Мәшһүр атанғаны
баяндалады. Араб, парсы, шағатай, орыс тілдерін еркін менгеруі нәтіжесінде
М.Ж. Көпейұлы Әбілғазы Баһадур В.В. Радлов, т.б. еңбектерін Мұса Шорманұлы,
Саққұлақ, Ш. Құдайбердіұлы, М.Жанайдарұлы шежіре нұсқауларымен салыстырып
қарауға қол жеткізеді.
І тарау. М. Ж. Көпейұлы – қазақтың деректанушысы.
1.1 М. Ж. Көпейұлының деректанушылық көзқарастарының қалыптасуы.
Ең алдымен ескерерлік бір мәселе, ғалымның өз қолымен жазылған
автобиографиялық жазбасы әлі күнге дейін еш жерде кездестермейді.
Қолжазбалар арасынан өмірбаяндық деректерді алғаш жинақтап, жазып қалдырған
адам – Мәшһүрдің жиені Жолмұрат Жүсіпұлы.
Мәшһүрдің әкесі Көпей (шын аты Көпжасар – Л.Ж.) 42 жасында, шешесі
¦лбаланың 18 жасында, Баянауыл, Қызылтау деген екі таудың қызылтауының
“Ашамай тасы” деген жерінде, қыс түнінде, қыстауға, 1850 жылында, қазақща
жыл аты “қой” деген жылында, арабша ай аты “ережеп” деген айда, жұма күні
түс бесік уакытында дүниеге келді. Тұғанда азан шақырып қойылған есімі –
Адам Жүсіп. Кейіннен 9 жасында қисса-дастандарды айтып, ел көзіне түскен
кезде жиынды шақырып отырған М.Шорманұлы Жүсіпті ұнатып, тақиясына үкі
таққызып: “¤з заманында халыққа мәшһүр болатын бала екен”, - деп лепес
қылуымен Мәшһүр Жүсіп атанып кетеді [16, 119 - 120].
1858 ж. қыста Көпей керуеншілікте жинаған табысына мал алып,
Қызылжардан көшіп келіп, Қызылтауға қоныс тебеді. 1861 ж. Мәшһүр 3 жасқа
толғанда, әкесі Көпейдің малы жұтқа ұшырап, “ақ сирақ” болып шығады. Сонда
Көпей: “ Адамға мал жолдас болмас, ғылым жолдас”, - деп 5 жасар ұлы Жүсіпті
“жұтамас байлық” - оқуға беріп, бала Жүсіп Баянауыл медресесінде Қамар
(Хамариддин) хазіреттен білім алып, оқуын жалғастрып, 1872-1874 ж.ж.
Бухарадағы Көкілташ медресесінде орта ғасырлық араб, парсы мен шағатай
тілдерін еркін менгереді. Еліне оралған соң екі жылдай (1833-1886) аулында
балаларды оқытып табыс табады. Әкімбек мырза Мәшһүр Жүсіпке қаражат беріп,
астына ат міндіріп, алдына мал салып, Көпей жанұясының дәулеттенуіне көмек
береді [31]. Тұрмысы түзілген Мәшһүр 1887, 1895, 1907 ж. үш мәоте
Түркістан, Ташкент, Бухара, Самарканд қалаларына сапар шегіп, шығыстын
мұсылмандық білімін молайтады.
Орта Азия қалаларына шеккен сапарларының тағы бір құнды нәтіжесі – сол
өңірлердегі тарихи әнгіме, аңыз, шежіре сөздерінің жазылып алынуы.
Мәшһүрдің өзі дерек жинастыру қызметін ерте кезден бастағаны білінеді. “Ер
Олжабай батыр” жырын Мәшһүр Жүсіп 7 жасар бала кезінде 1865 ж. сақау
ақынның айтуыннан жазып алған.
1881 ж. 23 жасында Ақмола ауданына сапар шегіп, Мейрам Жанайдаров
үйінде бір жыл қыстап, Қара өткелдегі Әліке Байдалы, Аққошқар Сайдалы,
Бердалы қожа (Қаракесек шежіресін, Қазыбек би тарихын) [31, 89], Бөгенбай
батыр немересі Сәбелең (Саққұлақ шешеннен Қапжығалы шежіресін, Бөгенбай
батыр шежіресін) Қоңырқұлжа сұлтанның ұрпағымен ХҮІІІ-ХІХ ғ.ғ. ел тарихы
хақында мәлімет жинақтайды [31, 147]. Шежіреші Мейрам Жанайдарұлынан, 1870
ж. Петебургте басылып шыққан В.В.Радлов кітабының тұпнұсқасын да көшіріп
алды.
1887 ж. Бухар сапарының барар жолында Түркістандағы Қожа Ахмет Иассауи,
Ташкенттегі Зенгі Ата кесенелерін көріп, қайтар жолында Шу мен Сырдария,
¦лытау, Кішітауды, Есіл мен Нұраны асықпай аралап сапар шегеді. ¤зі де
Ақмолада, Дайыр, Модағали ақындармен айтысып сөз сайысына да түседі.
Ташкентте Сыздық төреден әкесі Кенесар ытуралы айтқан әңгімелерін жазып
алады. 1889 – 1891 ж. Кіші жүз жерінде болып, Жәнгір хан, Науша батыр,
Исатай, Шернияз туралы аңыз-әнгімелерді, ру-тайпалары туралы шежірелік
баяндауларды жинайды [16, 18 - 19].
1880 ж. бастап Мәшһүр Жүсіп мерзімді баспасөз беттерінде қазақ елі
тарихы, мәдениеті, кәсібі туралы мақалалар беріп, жазып алған
шығармаларының бір бөлігін жаирялаумен шұғылдана бастайды. Оның мақалалары
1880-1895 ж. “Дала уалаяты” газетінде, 1887 ж. “Түркістан уалаяты”
газетінде, 1912 ж. “Айқап” журналында жарық көрді. 1905-1907 ж. жылдардағы
Ресейдегі буржуазиялық толқаулар, шерулер елдін орталық аудандарын ғана
қамтып қоймай, шеткі аймақтарға да пәрменде ықпал жасағаны белгілі. Осы
әсер қазақ әдебиетінен қалай, қаншалықты көрінгенін Мәшһүр-Жүсіптің
еңбектерінен мейлінше кеңірек білуге болады. Ресейдегі буржуазиялық
көтеріліс жайында “Қанды жексенбі” өлеңін жазады. Бұл тақырыпта бірінші
қалам тартып, Қазан төнкерісіне дейін бірінші жырлаған Мәшһүр-Жүсіп болды
[31, 93]. Революция толқынының әсерінің сескенген патша үкіметі манифесін
жариялайды.
Мәшһүр-Жүсіп осы манифестін арқасында 3 бірдей қітабын (“Тірлікте көп
жасағандықтан көрген бір тамашамыз”, Хал – ахуал”, Сарыарқаның кімдікі
екендігі”) жарық бетке шығарып үлгереді [16, 120]. Артынан сол
кітаптардыңзиянды екендігін түсінген патша шенеуліктері қара тізімге алып
басуға, тыйым салып, авторларын қудалауға ұшыратады. Бұл туралы
Ж.Шалғынбаева “Қыспақ көрген кітаптар” мақаласында кеңірек тоқталады:
“Бұл кітаптарға қорытынды шығару үшін проф. Н.Ф.Катановқа тапсырма
беріледі. Ол қолма–қол аударма жасап: “Есіл жұртым”, “Әдебиет өрнегі”,
“Насихат қазақия”, “Қарлығаш” кітаптарын күдікті деп тапты. Түпнұсқадан
жасалған аудармадан анықтап тексеріп келгенде “Қарлығаш” және “Әдебиет
өрнегі” жинақтарынан қылмыстық белгілер табылмады. ¦зын уақыт, жарты жылдық
тексеруден кейін комитет 1916 жылы қазанда Қазан губерниялық жандармерия
басқармасы ресми түрде Катанов аударған мына кітаптардың кейбір жерлерінен
үзінділер жіберілді: Ғ.Ғалымжанов “Есіл жұртым”, М.Кәшімов “Насихат
казакия”, И.Бейсенов “Әдебиет өрнегі”. Ал, “Тірлікте көп жасағандықтан
көрген бір тамашамыз” туралы Катанов былай деп түсініктеме жазды: “Мен
аударған 3-7, 14-17 беттердің мазмұнына қарасақ, автор 1905 жылғы манифесті
езілген халықтардың көз жасын құрғатқан пайдалы іс еді деп дәріптейтіндігі.
Ал, ел билеуші болыс, билер халықты өздерінің құлқындарын толтыратын байлық
көзі деп санайды. Сондай-ақ ол жер аударылған (келімсектер) шаруалар да
қазақ халқына ол пиғылда емес деп есептейді”. Катановтың осы аударма арқылы
берген түсініктемесінен кейін баспасөз туралы уақытша комитеті “Тірлікте
көп жасағандықтан көрген бір тамашамыздың” авторын қылмысты істер
ережесінің 129-бабының 6-тармағы бойнша жауапқа тарту туралы қаулы
қабылдады. “Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір тамашамыздың” 1913 жылы 6
қарашада Қазан сот палатасы бекітті. Мәшһүр-Жүсіп Копеев қазақ қоғамындағы
саяси – экономикалық шиеленістің себептерін шыншылдықпен көрсете білді. Ол
бәріне кінәлі патша өкіметінің жаулап алушылық, тонаушылық саясаты, халықты
ауясыз езіп – қанауы деп пайымдады. Дегенмен, автор қанша шындықты айтса
да, оның 1907 - 1912 жылы алғашында Қазан университеті баспаханасында,
кейін Б.Л. Домбровскийдың жекеменшік баспаханасында, 3000 дана болып
басылған “Хал-ахуал” атты өлеңдер кітабы да 1913 жылы 16 қаңтарда
тұтқындалды. Көпеевтің кітаптарын тұтқындау Қазан полицмейстері арқылы іске
асырылды. Әсіресе зиялылыр үкіметтің аңдау-құдалау астында болды [32].
Мәшһүр-Жүсіп Кеңес үкіметі орнағанына да, Қазан төнкерісіне де қуанған
емес, сенімсіздікпен қарады. Алашорда үкіметін Азамат соғысы жылдарында да
жергілікті тұрғын халықтың еш мүддесімен санаспады. Ә.Әлімжанов мақаласында
1919 жылы большевиктердің 1144000 адамды қырғынға ұшыратқаны мәлімделеді
“Мюнхен” журналындағы М.Шоқайұлы естелігінде де Кеңес үкіметі жүргізген
қанды жорықтары баяндалады. Сол кездегі “Правда” газетінде: “1917, 1918,
1919 жылдарда қазақтардың жерін тартып алу үшін оларға аңду жүргізді,
ұстаған жерде тірідей отқа өртеді. Оларға өлуден басқа мүмкіндік қалған
жоқ”, - деген жлдарды оқуға болады [33]. Ғалым бұл мезгілде саяси-қоғамдық
өмірмен байланысын үзіп, шындықпен қош айтысып, “Қазақ түбі” үлгілерін (ХХ
ғ. 20 жылдары) құрастырып жинақтай бастады.
Қазақ ССР Ғылым Академиясы Орталық ғылыми кітапханысының сирек
кездесетін қолжазбалар қорында 1927 жылы Мәшһүр-Жүсіп Көпеевпен Ж.
Аймаутовтын өзара жазысқан аттары қазірде баспа беттерінде жарияланды:
“Сіз қазақтын қазақ заманында дүниеге келіп қалған гауһарысыз. Сіздің
құлашыңыз ұзын, қиялыңыз терең, арманыңыз алыстағы өткен өмірде. Жаңа
заманның бұйынтақ сөзі, жыбырлақ мінезі сізді тарытпайды, тосаңсытады, күні
өткен жат адам қылады. Жаңа заман өте берсін! Сіз онда жалғыздығыңызды,
жапандыңызды, сәнді-салтанатты ескі күніңізді жырлап өтіңіз. Ақынның
ақындығы улаған сайын, тулаған сайын, оқушыны толқытқандай қылып, тізген
меруерттей кестелі, толғаулы сөзімен айта білуінде ғой...
Одан соңғы сіздей көп қазына – қазақтың шежіресі, ең болмаса Орта
жүзді, Арғынды тараулатқаныңыз керек. Осы күнде әркімдер қазақ тарихын,
шежіресін, жазып жүр. Мұхамеджан Тынышбайұлы деген ¦лы жүз, инженер орысша
кітап қылып шығарып жүр. Сіз шежіреңізді жіберсеңіз, оны да көріп, түзетіп,
ең болмасын журналға басып тұрар едік, әріне, өз таыңызбен басылады” -
деген жолдарында Мәшһүр-Жүсіптің өлеңмен қайырған жауабында заманына реніші
де, осындай ризашылығы да бар:
¤зіңе берсін Алла ұзын өмір,
Көнгіш бол қорғасындай, болма темір.
Ризамын өзіңе де, сөзіңе де,
Мақал бар, аз сөз алтын, көп сөз көмір
Жалғанның өмір бойы уын іштім,
¤з бойыма шақ емес киім піштім.
Сәрсенбайдың бақытсыз Жамалындай,
Сөзіңе мейірім қанды, түстім-түстім [34].
М.Ж.Көпеевтің өзі өмір сүрген ортасына деген көзқарасын мына жолдардан
аңғартуға болады:
...Жыр қайда, осы күнде ғылым қайда?
Түн сайын шертуші едім сырымды айға.
Лақ-тоқты деп құран оқып
Елді кезген дүниеден кім пайда?
Дүниеде қалған жан жоқ аяп күшін,
Қажыды қарауменен қайран тісін,
Жастанып байдың ағаш босағасын,
Молданы бала оқытқан құдай ұрсын.
Дүние үшін жанның бәрі қайғы жеген,
Мін тағып бір-біріне әлде неден.
Жан бар ма, айтшы, елім, еміреніп
Егіліп өз халқы үшін еңірген [35].
Мәшһүр-Жүсіптің 1931 жылы қаза болғаны туралы деректерде оның да асын
бір жыл бұрын бергені туралы белгісіз жинаушылардың көшірмелерінен білген
С.Дулатов бұл туралы былай дейді: “Ақын жеті күн ауырды. Дәл жеті күн
ауырып жатқаннда бір айтқан сөзі: “Ажал жүр жағалап қоймаймын деп,
Шәрәпиден жүр бермеймін” деп қүледі. ¤зі тірісінде айтушы еді “жетпіс үштен
ары қарай сүйресең де аспаймын”, - деп. Ғалымның жазып қалдырған
жазбаларында замандастары туралы пікірлері берілген Ақан сері туралы
айтқанда оның ішкі жан дүниесінің күйзелісін дәл жеткізеді: “Ақан серінің
Құлагері өлген соң бұрынғы серілік мінезін қалдырып, көп бас қосатын, ас,
жиын-пайға жүрмейтін, бармайтын болып, дүние махаббаты – сұңқары, қызыл
тілдің ділмәрі еді, жігіттің құлпы жібегі еді” [35, 19]. Қажымұқан
жеңістері туралы арнайы өлең шығарған [36]. Ақын қолжазбаларында
Қ.Райымбекұлы, ¦лбике, Молдағали Күзенбаұлы т.б. ақындар туралы өмірбаяндық
деректер кездесіп отырады [35, 71].
Жалпы алғанда, Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы өз заманының ерең тұлғасы,
энциклопедист ғалымы.
1.2 М. Ж. Көпейұлы – деректерді жинастырушы, құрастырушы, зерттеуші.
Мәшһүр-Жүсіп ел тарихын шежіре түрінде сипаттайды. Тарихи тақырыпты
қамтитын шығармалары Қазақ түбі атаумен басталып отырады. Мәшһүрдің
тарихты баяндаудағы бір ерекшелігі жер тарихын, ел тарихын, жеке адам
(тұлға) тарихын бір тұтас жүйеде қарастырады. Мәселең, 1907 жылы
кітабындағы автордың арғы аталары туралы баяндалған мәліметтерде бір әулет
өкілдерінің тарихы жер тарихымен қатар сипатталған: “Мен өзім, атым Жүсіп,
49 жаста отырмын. Әкем аты Көпей, жылы барыс еді. 73 жасында, барыс жылы
өліп, Қызылтауға қойылған. Оның әкесі Ақжігіт 49 жасында өліп, Көкшетау
бауырында Шортанқарағай, Қыздыңқарасуы деген жерге қойылды. Оның әкесі
Бесім қартайып өліп,¦лытауда бес саланың өре басына қойылды. Бұрыңғы
заманда ¦лытаудың теріскей жағына ататұғын сайларды “Бесімнің бес саласы”
деуші еді. Тірі күнінде өзінің қоныс қылған жері болған үшін...”[16, 105].
Мәшһүр-Жүсіптің ғалым ретінде ғылыми көзқарасының қалыптасуына оның
шығыс өркениетін жетік менгеруі және озық ойлы Еуропа мәдениетімен таныс
болуы негіз болды. Ғылыми мұраны қазіргі ғылым салалары тұрғысынан қарасақ,
бір қолжазба материалында әрі тарих: шежіре, этнология, жер тарихы т.т. әрі
әдебиет, фольклортану, әдебиеттану, тіл тарихы т.б.; әрі философия; әрі
этнография мағлуматтары шоғарлағанын танимыз.
Ә.Х. Марғұланның пікірінше: “Мәшһүр ақындықтан басқа ғалым адам.
Күншығыс араб, парсы халқының тарихын, филосифиясын білген, химия, физика,
астрономия ғалымдарына жақсы хабары болған, көбінесе атақты Әбу Әли ибн
Сина, Әл Фараби сияқты орта ғасырдағы бұқара ғалымдарының шығармалары және
араб фарсы, түрік кітаптарын көп оқыған ... Мәшһүр-Жүсіп жинаған тарих,
әдебиет материалдары өте бағалы” [1, 5].
Мәшһүр-Жүсіп еңбектері арасынан ғалымның жалпы қазақ тарихына, ауызша
тарихқа, шежіре сөздеріне берген ғылыми көзқарасы да кездеседі: “Біздің бұл
қазақта тасқа таңба басқандай анық шежіре жоқ”. “Оқуға сенген ұмытшақ” деп
оқуды керек қылмаған. “Жазуға сенген жаңылшақ” деп жазуды керек қылмаған.
Оқу мен жазудың жоқтығынан жазылған шежіре болмаған. Естігенін
ұмытпайтұғын, құлағының тесігі бар, ұқпа құлақ жандар болған.Сондай
жандардың айтуымен кеудесі хат, естігені, көргені жад болған қариялар
кейінгіге ауыздан ауыз алып айтумен үлгі - өсиет қалдырған” [33, 55].
Дерек жинастырушы ретінде Мәшһүр-Жүсіптің жүргізген жұмыс көлемінің
ауқымдылығы оның ат үстінде ел арасынан ерінбей-жалықбай мол материал
жинағанын айғақтайды.
Бұлардың арасынан Мәшһүрдің замандастарын: Мейрам Жанайдарұлын, Сыздық
Кенесарыұлын, Ахмет Кенесарыұлын, Саққұлақ шешен (Сәбелең) Бердалы қожа,
Майлы Жәдігер, Смайыл қария Бөртіней Байғозұлы, Садуақас Мұсаұлы Шорманов
т.т. тікелей оқиға куәгерлердің ұрпағы ретінде ерекше бөліп қарастырамыз.
Сондай-ақ аталған шежірелердің өзара ақпарат алмасу тарихына мысал ретінде
М.Ж. Көпеевтін жас кезінде Әбілғазы шежіресі нұсқасын Байдалының Мұстафасы
қолжазбасына көшіріп бергенін айтумызға болады: “Осы Үргеніште 23 жыл хан
болып тұрған Араб хан баласы Әбілғазы хан шежіресінен алынған сөз болса
керек. Жас күнімде өзім жазып алған сөз Байдалының Мұстафасына жазып берген
шежіреңізде бар екен деп Ғиса баласы Мақұл 1928 жылда, Баянауылда өрісін
көрсетіпті [16, 102]. Шыңғыс хан және оның шығу тегі туралы жазғандарында
Мәшһүр-Жүсіп Әбілғазы шежіресі мен Радловтың “Қазақ түбі” аңызынан жоғары
құнды мәліметтер келтірген: “Алтынбел ханның Алмалы Көрікті деген қызынан
туған әкесі иоқ (жоқ), сағымнан пайда болған Шыңғыс хан пайғамбар тарихтан
беш иоз илик тоқызда доңыз жылында Моғол иортында Иолдоқ тиген иерде
дүниеге келді. Бір қолы иұмық... қан ұстап туып еді”. Оның үстіне Мәшһүрдің
мәліметті қалай естісе солай ешбір сөзін, айтылу ретін т.б. өзгертпей жазып
алып, кейінгі ҚТ ңұсқаларында да сол деректі дәл солай өзгертусіз келтіріп
отырады. Яғни мағлұматтың түпнұсқалық негізі сақталынып, ешбір бұрмалауға
түспегендіктен тарихи мәні, маңызы сақталынады. Мәтіннің басында,
оратсында, не болмаса соңында сол мәтіндегі деректің түпкі иесінің,
мәліметті ауызша жеткізушінің есімі аталуы, оынң ата-тегі өмірбаяны туралы
мәліметтер берілуі, Мәшһүрдің тарихты ойдан құрастырмай естігенін ғана
жинақтайды, көрсетеді. Тіпті аңыз-әңгімені қай жерде, қашан, қанадй
жағдайда, кімнен, қалай естігенін мәлімдеуі сол мәтіннің түпнұсқалығына,
шынайлығына, бұрмаланбағанына шек келтіртпейді. Мәселең, Қазақ түбі №1177
үлгісінде алдымен Әбілғазы өмірбаянымен таныстырып, соңынан шежіресінен
үзінділер келтіріп, В.В. Радлов кітабынан алынғандығын хабарлай отырып,
Радловтың “Қазақ түбі” әнгімесі мәтінін ұсынады [37].
Дерек жинастырушы ретінде деректер ұсынуда Мәшһүр-Жүсіп бергі ҮІІІ-ХІХ
ғ.ғ. тарихи оқығаларды баяндауда жер-су атауларына көбірек сүйнеді.
Кенесары топтамасында Кенесарының соңғы шайқастары туралы айтпастан бұрын
Алатауда қоныстанған ¦лы жүз бен қырғыз тайпаларының орналасуы, өзең
таулары, асулары, жер бедері, географиялық картасы, соғыс барысы туралы
мәліметтерді байланыстырып беріп отырады... [116, 118]
Бұл туралы ғалым Бекмаханов Е.Б.: “Ж. Көпеев ¦лы жүз аймағына ауысқанын
және оны жасауыл Нюхалов отряды соңына түсіп өкшелеп отырғанын егжей-
тегжейлі баяндайды... Кенесарының қырғыз манаптарымен соңғы шайқасы және
Кенесарының өзінің қаза табу оқиғасы тарихы шындықта баяндалады. Жау жағына
шығып кеткен сұлтандар Сыпатай мен Рүстемнің сатқындық рөлі көрсетілген.
Көпеев өзгелерге қарағанда шайқас болған орындарды егжей-тегжейлі
сүреттейді және жекелегн мекендердің атауларын атап-атап көрсетіп отырады,
ал мұны басқа шығармалардан ешбір кездестіре алмайсың”, - дейді [2, 10].
Мәшһүр шежіре үзінділерінің бірінде әз Тәуке ханның моласының
Қараөткелде салынғаны, бүлінген айтылады [16, 107].
1907 ж. жылы басылып шыққан кітабында Мәшһүр-Жүсіп Сарыарқаны
қоныстанған елдер тарихын жер – су атауларымен байланыстырып баяндайды.
Мәшһүр мәліметтері бойынша Мық , Шерміш жұрттары иеленген, ноғайлы тұсында
“Сырлы там”, “Хан сүйегі”, “Ақжар – Сасай”, “Тоғанастын тоқсан екі көлі”,
“Сұлу там”, Қызыл мола” т.т. жер-су атаулары пайда болған.
Мәшһүр-Жүсіп жер-су атауларытарихын ел тарихымен, тұлғалар тарихымен
байланыстырып қарастырады. Баспа бетінде басылып шыққан “Қазақ шежіресі”
атты туындысының өзі Баянауыл аймағының тарихын, Баянды мекендеген ру-
тайпалар тарихын: тұлғалар, батырлар, билер, ақындар т.б. тарихын, жер-су
атаулары тарихын жинақтап, байланыстырып танытады. Жарияланған еңбекті
Баянуаыл аймағы тарихы туралы мол дерек көзін ұсынған бірден-бір ғылыми
зерттеу деп тануымызға болады.
Қазақ түбі нұсқаулары шежіре сипатында жазылған. Алайда Мәшһүр
шежіресі мазмұны, жазылу реті, жұйеленуі жағынан өз замандастраы Қ. Халид,
Ш. Құдайбердіұлы зерттеулерінен өзгешеленеді. Пайдаланған дерек көздерінің
басым үлесін есепке алсақ, Қ. Халид шығыс, Ш. Құдайбердіұлы батыс
мағлұматтарына көбірек сүйенген. Ал Мәшһүр - Жүсіп алдымен халықтын төл
мәліметтерге иек артады. Оған қоса М.Ж. Көпеев өзі келтіріп отырған
фольклор үлгілерін таза тарихи шындық ретінде қабылдамайды, тек тарихи
материал ретінде ұсынады, топтама жинақтық бір мәтіні ретінде пайдаланады.
Замандасы Шәкәрім өз шежіресінде ауызша деректердің ақ-қарасын салыстырып
қарамай, шынайы тарихи негізін сараптамай шындық ретінде зерттелуі бірқатар
жаңсақтыққа, қателікке жол берген. Мәшһүр шежіресі мазмұны екі сипатқа ие
болған. әрі ата – тек тізбегі, әрі жылнама. Шежіренің мәліметтері тек ата-
текті ғана таратып бермей тарихи оқиғалардыда қамтитын жылнамалық сипатқа
ие болатындығы баспасөз беттерінде аз айтылмайды [38].
Мәшһүр шежіре үлгілеріндегі рудың негізін салған адамдардыңесімін жазба
деректердегі ел тарихымен, жер тарихымен салыстырып қарастырсақ, бұл шежіре
сөздерінің ата тарату дәстүрі негізінде ҮІІІ-ХҮІІІ ғ.ғ. тарихи оқиғалар,
этникалық процестер бейнеленгенін байқаймыз. Яғни шежіредегі ата-тек
(генеологилық тізбек) 7 атадан, әрі кетсе 12 атадан аспайды. Одан арғы
шежірелік аталар шартты түрдегі жылнамалық сипатта қолданылады. Бұл мәселе
бойынша Мәшһүр өз пікірін былай білдіреді:
Арғыннан әрі барсаң адасасың,
Ми жетпес көп дүниеге шатасасың,
Ол кезде сен де жоқсың, мен де жоқпын,
Несіне шежіреге таласасың [33, 62].
Жалғыз арғын тайпасы ғана емес басқа ру тайпалардың ҮІІІ-ХҮІІ ғ.ғ.
тарихы әртүрлі дамығаның, қазақ халқының шығу тегі әртүрлі түркі
халықтарының құралғаның таңдауымызға болмайды. Сондықтан шежіре үлгілеріне
көршілес халықтар атауларын, кісі есімдерін шартты түрде байланыстыра
отырып, әр кезең шежірелерін топтастыра қарастыруымызға тура келді.
Тұлғатану барысында жүргізілген жұмыс барысына назар аударсақ, Мәшһүр-
Жүсіп Көпейұлының кез-келген тарихы кезеңде сипаттаған кезде жекеленген
тарихи тұлғаларға мәлімдеме беріп отыратынын көреміз. Тіпті, есімі танымал
тұлға туралы арнайы мәліметтер топтамасы (бар болса) беріліп отырады. Бұл
топтамаларда (“Абылай”, “Кенесары”, “Әз Тәуке”, “Шыңғыс” т.б.) қаһарманның
шығу тегі, әдеби нұсқаларда бейнленген өмірбаяны, мекендеген жерлері,
қоршаған ортасы, әлеуметтік жағдайы, қоғамдық- саяси көзқарасы, әулеті
(ұрапқтары), Мәшһүр бағалау пікірлері т.б. хақында мағлұматтар өзара
байланыста баяндалады. Мұның өзі Мәшһүр-Жүсіптің тұлғатану саласында
жинақтау, топтау (синтез) дәсін басым қолданғандығын көрсетеді. Оның халық
қаһармандары тізімдерін ылғи толықтырылып отыратының байқаймыз:
1. Қаракерей Қабанабай. Қаракерей Матай Найманнан шыққан. “Қазақта
батырда Қаракерей Қабанбайдан асқан батыр жоқ, Үйсін Төле биден
асқан би жоқ;
2. “Қанжығалы Бөгенбай Қанжығалыдан шыққан”;
3. “Қаздауысты Қазыбек Қаракесек Бошаннан шыққан”;
4. “Шақшақұлы Жәнібек Тоқал Арғыннан”;
5. “Көкжалды көкжал Барақ. Табын біле алмадым. “Жауды жасақ қашырды,
жақсы аты Бараққа қалды”,- дейді;
6. Балтакерей Тұрсынбай Керейден. “Құлағы жоқ шұнақ, құйрығы шолақ,
айыбы жауы желкесінде болған”;
7. “Сырым Малайсары
Абылайдың мінген ыңғай сары ,
Айғаласып келгенде жердің тары,
Абылайды сан қалмақ қамап жатыр,
Малайсары,-дейтұғын
Малайсары осы кісі”;
8. “Уақ сары, Баян. Ағайынды екеу де бірінен – бірі қалыспайтын
батырлар екен:
Ғақыл тұрмас қашқанда,
Дегбір тұрмыс сасқанда,
Баяндай ерді көрмессің,
Бұрылып жауды шанышқанда,
Үйде батыр көп еді,
Жау жолында Баяндай
Көзге түсетұғы жоқ еді, - делінген Баян батыр осы”;
9. Он сан Орта жүзге ұран болған ер Олжабай: “Қолының қос басының оқ
үзгенде...”;
10. “Шанышқылы Бердіқожа”;
11. “Аққозы Қанжығалы Жасыбай. Қалмақпен соғысып өлген, аңызда оққа
ұшқан”;
12-13. “Бөрі тоңды, бөрте атты, бөрі бас Орманшы Ақ сары, Шотана”;
14-15. “Малай Жәдігерден Жауғаш қалмақта өліп, бір өзіне 7 ердің құнын
алған Биғаш. Ағайынды кісі екеуі: Жауғаш, Биғаш”;
20. “Әлтеке Жидебай” (№ 1 тізім). Тарақты, Байғозы; Қозған Биікше
(Бекше) мерген (№2тізім); Байжігіт Тасболат батыр; Қанжығалы жас
Жанабай батыр; Бағаналы, Балталыдан шыққан Оразымбет батыр; Сіргелі
Елшібек батыр; “Жәпек атанған, қай елден шаққаны айтылмаған” [16, 118].
Жолмұрат Жүсіпұлы көшірмесінде Мәшһүрдің қазақ хандарынан алған жұмыс
тізімі сақталынған: “Хандар аты: 1. Уыз хан (Оғыз); 2. Шыңғыс хан; 3.
Еңсегей бойлы ер Есім; 4. Қасқа жолды Қасым хан; 5. Тәуке хан; 6. Тәуекел
хан; 7. Алаша хан; 8. Абылай хан; 9. Қасым хан; 10. Кенесары хан; 11.
Ормамбет хан” [35, 125].
Кейде Мәшһүр Жүсіп белгілі бір тұлғаға тоқтала отырып, ол кісі туралы
екі түрлі кереғар көзқарас, пікір барлығын ескіреді: “Заты қарадан
болғандықтан Әмір Темір қанша жұртты алса да хан аталған жоқ. Жақсы
көргендер: Әмір Темір Көреген”, - дейді. Жек көргендер: “Темірлің”, -
дейді. Кім болсын, ол болсын жаман кісі болған жоқ. Жұрт аузында аты қалды.
Дүниеде қанша қылған жақсылықтары қалды [24, 77].
Тұлғатану саласында Мәшһүр еңбегінің бір қыры – есімдері ресми
зерттеулерде, құжаттарда айтылмайтын мүлде белгісіз кісі есімдері (Тама
Танаш батыр, ХҮІІІ ғ.ғ. Бөкей хан т.б.) олардың өмірбаяны туралы
мәліметтердің жазылуы.
Дерек зерттеуші ретінде Мәшһүр өзі жинастырған, не ел арасында
кездескен мәліметтерге талдау жүргізіп, салыстырып, шынайлығын, тарихилығын
тексеріп отырады. Аныстан бастайтын шежіре үлгісін келтіре отырып,
Шәкәрімнің осы бір нұсқасы сынаған пікірін (қазақ арабтың ұрпағы емес)
келтіріп, жер атауына (Домбы Ата) сүйеніп, бұл шежіренің тарихылығын,
шынайлығын (Тарихымызда Аныс кезенің ҮІІ-ҮІІІ ғ.ғ. Ислам діні таралған
уақыт деп қарастыруымызға болады) айғақтайды [39].
Мәшһүр мәліметтерімен салыстыра қарап, жазба деректердің де “жасанды”
бұрмалауларға түскенін көрсетуге мүмкіндік аламыз. Мәселең, Қазақ түбі
жазбаларындағы “Олжабай батыр” топтамасы аңыз-әнгімесінде “Шүршітқырған”
ұрысы, Баянауылдағы “Шүршітқырған” жер атауы сөз болады. Ал қытай
жинақтарындағы Хауха мен Хадаха (қытай генердары) мәліметтерінде қытай
әскері ылги “жеңістерге” жетіп, тіпті Баян тауының батысында Абылай қолын
талқандағанмын деп айтыла береді [40].
Топографиялық, географиялық мәліметтерді тарихи таныммен ұштастыра
отырып, Нұх топан суы туралы дәлелдерді бұл оқиға жөніндегі басқа да
болжамдары назар аудартады: “Естіген құлақтын жахығы жоқ. Құрттай бала
күнімізде жарапазан айтатұғын шалдар айтып жүруші еді:
Нұх пайғамбар тақтайдан кеме салған,
Ол кеменің таұтайын тескен,-деп.
Бұл-естіген сөз. Құлақ естігенді көз көрмек. Бұл күнде көзіміз көрген
бір нәрсені ойға алып жүрсек, топан су тасып, дүние жүзін қаптағандығы
айдан жарық, күннен анық көрініп тұр... Жарапазаншы шал айтты деп топан суы
болғандығына нанып тұрғаным жоқ. ¤з көзім көрген нәрседен нанғандығымды
білдіріп айтып тұрмын. Сол топан судың болғандығын тау біткеннен 40 кез
асқандығын жер айтып тұр. Су айтып тұр. Тау-тас айтып тұр [41].
Шежіреші, этнолог, тұлғатанушы Мәшһүр-Жүсіп деректану ғылымына да мол
үлесін қосты. Қазақ халқының шығу тегін Мәшһүр-Жүсіп ежелгі заманнан, Уыз
хан (Оғыз хан) кезінен бастап, дәлел ретінде Уыз ханның Үш оқ атанған
ұрпағын қазақ елінің үш жүздік құрылымымен сабақтастырады: “Күн, Ай,
Жұлдызына таласпай-ақ қоялық. Үш оқты бізге қимай ма? Біз неге әлі күнге
шейін ұш жүз атанып жүрміз?!” Мәшһүрдің бұл пікірі ғылыми топшылауларға
жақын. ¤йткені Х. Әділгереев мақаласында келтірген Х ғ. Макдиолдің “Алтын
тоғай” зерттеу дерегі бойынша, оғыздар үш ордаға: ¦лы Орда, Орта Орда, Кіші
Ордаларға бөлінген [42].
Сонымен бірге Абылай батырларын жоғары бағалаған Мәшһүр-Жүсіп барымташы
батырларды сынап шенейді: “Бұрынғы заманда батыр деп осындай жандарды
айтады екен. Бұл уақытта торғайға әлі келмейтұғын бөдененің жұмыртқасындай
немелерді батыр дейді. Онысы қанды шелек, көк тақым ұры. Кигеніне қарасаң
қуыс құрай. “Кеше Николай заманында партия салдарымен бір шенге әлі
келмейтұғын көде көрместерді де атын атай алмай, батыр, батыр десті [43].
Ал Абылай заманындағы атақты батырлар Мәшһүр-Жүсіпте жау қолынды қаза
тапса, Жәңке бидің кесімімен 7 ердің құны (700 жылқы, 84 жақсы) алынатын
заң болған [43, 315]. Бұл дегеніміз сол замандарда батырларды жоғары
бағалағанын көрсетеді.
Хандар тізімінің соңына Мәшһүр-Жүсіптің хандардың өзін екіге бөліп
қарастырған өзіндік ой-пікірі беріледі: “Заманында хан болып, халыққа
аттары қалған хандар орыстың оразасындай бірде бар, бірде жоқ. Аты
шықпаған,... болымсыздардың болғаны не, болмағаны не?! Оларды айтып не,
айтпай не?! “Аты шықпаған,... жігіттен аты аталған төбе артық”, - деген бар
емес пе?!” [43, 316].
Деректанушы ретінде Әбілғазы еңбегін зерделеп, талдап, оның шежірелік
мәліметтерді халықтың әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрі мен т.с.с. тарихи тілде
байланыстырып жазған. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының бұл ғылыми топшылаулары
өзіндік ерекшелігімен назар аударарды: “Бұл шежіреден біздің алып отырған
сыбағамыз – Уыз хан балаларына өз пайым – парасатын, көзіне көрінген
нәрсенің толымды – жарамдысың ат қылып қоя берепті: Күн, Ай, Жұлдыз, Тау,
Теңіз деп. Сол аттарды күні бүгінге шейін біздің қазақта айдың басында
тұған баланың атын Айбас қояды, таң ата туған баланың атын Таңатар қояды.
Көл басында туса, Көлбай қояды. Тауда туса Таубай, Жайлауда туса Жайлаубай,
қыстауда туса Қыстаубай, күзекте туса Күзекбай, Кузейбай. Есілде туса
Есілбай, Нұрада туса Нұрабай. Уыз ханнан ұстап қалған үлгі - өнеге – осы.
Екінші өрнек үлгісі – киіз үй. Бір нәрсені біреу іздеп таба алмай
келсе: “Осы уыз үйлі пәленнен таба алмағаның ба?” - дейді.
Үшінші өрнек үлгісі – топырлатып жылқы сою, қой сою, қара сабаға қымыз
толтыру.
Төртінші өрнек үлгісі – тоғыз-тоғыздан сый, сыйлық, сияпат. ¤лген
өлігіне мал шығарса да тоғыздан. Байлар өлсе жаназағы барып келүшілерден:
“Неше тоғыз шығарыпты? – деседі.
Арғы атамыз Ер түрік, екінші буын атамыз – Мұғол, Маңғұлыскейге барып
қосыламыз.
Үшінші буын атамыз – Уыз хан. Ай мен Күн, Жұлдызына таласпай-ақ қоялық.
Үш оқты бізге қимай ма?! Біз неге бұл күнге шейін үш жүз атанып, үш алаш
атанып жүрміз?!” [36, 41].
Кей ретте Мәшһүр-Жүсіп деректерді мәлімдеп қана қоймай, оқиғаның
мезгілін, себебін ашып көрсетуге ұмтылады. Мәшһүр-Жүсіп ХІІІ – ХҮІІ ғ.ғ.
тарихи даталарды ескіше жыл санау (Һіжра) есебімен беріп, ал ХҮІІ – ХІХ
ғ.ғ. жаңа жыл санау (Григориан) бойынша берген. Мысалы: “Қазақ жұртының
аузында: “Қасым ханның қасқа жолы”, - деп атанып қалды. Тоғыз жүз отызда
Сарайшықта (Офат) болды. 1738-де Әбілхайыр хан бас болып, Алайдан басқа
Қіші жүз орысқа бағынады. 1750-де Абылай ханмен Жәнібек орыспен сауда
араластыру үшін Тройскиден базар аштырған. 1755-ші жылда Құлыкесінің баласы
Сүгірәлі жасаққа келген қазаққа бір өткелдің аузында 100 ат ұстатып беріп
Сүгірәлі мырза атанған” [43, 316].
Сонымен қоса, егер нақтылы тарихи деректер болмаған тұста, сол
замандағы белгілі бір оқиғамен байланыстырылып та ұсынылады: “Бухар,
Самарқандты қазақ шапқанда, Айдабол Баян, Көшенде олжалап алып келген” [16,
99]. Кейде оқиғаның болған уақыты нақты белгілі болмаған жағдайда, басқа
бір оқиғадан қаншалық ерте-кештігін айтып түсініктеме береді. Мысалы,
“Науша батыр” үлгісінде оқиға куәгері шөбересі Қадыр мәліметіне сүйеніп,
Қаржауұлы Наушаның 40-45 жас шамасында Исатайдың бүлігінен 7-8 жыл бұрын
Жәнгір ханмен араздасып, Бөкей ордасынан кетіп Жайықтан бері өткенін
мәлімдейді. Мұның өзі Ішкі Ордадағы 1829 жылы Қ. Есімов бастаған халық
толқауларының ғана емес, батырларының өмірбаянын да сипаттайтын құнды
мағлұмат көзі болып табылады.
Деректерді жіктеуші, топтастырушы ретінде бергі ХҮІІІ-ХІХ ғ.ғ.
тұлғаларды сараптауға келгенде Мәшһүр-Жүсіп олардың кімдердің замандасы
болғандығына назар аударып, жіктейді. Жәнібектерді сараптау барысында
Мәшһүр-Жүсіп Шақшақ Жәнібектің қалмақтың қоңтажысы Қалдан Шерінмен замандас
екенін, ал керей Жәнібектің олардан сәл кейін көзге түсе бастағанын ашып
көрсетеді. Күмәнданған тұста Мәшһүр-Жүсіп тарихи тұлғаның өзгерген есімі
ғана (“Алаша хан” т.б.) халық жадында сақталынғанын мәлімдеп, қай кезде
өмір сүргенін өзі де анықтай алмағанын мойындайды: “Қазақтың өз сыбағасына
арналып хан болғандар: Қасқа жолды Қасым хан, Ескі жолды Есім хан,
“Күлтөбеде күнде кеңес” атанған әз Тәуке хан, олардан соң 48 жыл болып
билеген Абылай хан [432, 301].
Қазақта хан болып, заң-закон жасап, халық қатарына қосқандар осы
айтылған хандар. Алды-арты жоқ Алаша хан деген бір хан билеген. Қазақ үш
жүзге бөлініп. ¦лы жүз Үйсін, Орта жүз Арғын, Кіші жүз Алшын атанғаны: Алаш
деп ұран шақырысып, “Алаш болғанда, Алаша хан болғанда, үйіміз ағаш
болғанда, ұранымыз Алаш болғанда деп айтатын заман болған” [43, 210].
Тарихи кезеңдердің өзара тарихы байланыстылығы заңдылығын сақтай
отырып, Көпеев кейбір аңыз - әнгімелердің шығу себебі төркініне жүгінеді.
Қазақ – қырғыз қарым-қатынасының (Кенесарының қырғыз манаптарымен жауласуы)
ХІХ ғасырдың бірінші шірегінде шиеленесуінің түп негізін, алғышартын немесе
оқиға бастамасын, Абылай ханның қырғыздарға жасаған жорығынан
басталатындығына (Жантай Қарабеков – Абылаймен жауласқан Әйтеке Жырық
немересі) назар салады [43, 239]. Ал Сыпатай батырдың қырғыздармен
достасуына ¦лы жүз тайпасының руларының олармен көршілес аралас болуы әсері
деп қарастырады: “Қырғыз топтары Шапырашты, Үйсінмен аралас отырған:
Сарбағыс, Солты, Бұғы. Сарбағыстан Әтіке Жырыққа алты ұлы алты ас берген.
Сол алтауының бірі – Қарабек, мұнан Жантай, мұнан Шабдан. Ә. Исаковтың
зерттеуінде Сыпатайдың ағасы Андас батырдың, Қанай мен Жаңғараш манаптардың
Қарабалта деген жерде жерленгенін мәлімдейді [44].
Қазақ шежіресінде түркілік кезеңді Ел хан есімімен байланыстырады. Ал
түркі-араб заманын (ҮІІ-ҮІІІ ғ.ғ.) шежіренің арабтық үлгісі баяндайды. Бұл
нұсқаларда қазақ шығу тегін Аныс (Әнес, Ахл, Ан), Ақкөсе, Мәлік
сахабалардан тарату себебіне тоқталған Мәшһүр-Жүсіп ҚТ олардың Мұхаммед
пайғамбар заманында ту көтеріп, кәпірлермен соғысқанын: өздерінің 92 баулы
Қыпшақ азаматтары екенін, ақырында Қаратауда жерлегендіктен зиарат қылушы
қазақтар осы тарихи заманды есте сақтау үшін өздерін Аныс, Ақкөсе ұрпағымыз
деп айтып кеткендерін әнгімелейді. Шәкәрім өз шежіресінде мұндай
мағлұматтарды білмегендіктен “қазақты арабтан тударатын” шежіре үлгісін
сынға алады. Мәшһүр шежіресінде Алаша хан замандастары ретінде Қоныдыкер,
Құбан, Қотан, Қоғам, Майқы есімдері айтылады [45]. Мәшһүр мәліметтері де Ә.
Х. Марғұлан зерттеуі де Қондыкер атауын оғыз этнонимімен байланыстырады:
“Қазақ эпосында оларды “Қандыгер Құбан жұрты”, “Ноғайлы”, “Қаят”, “Қыпшақ”,
деп түрлі атпен айтады. Мұндағы “Қөндігер, Құбан жұрты” дегені – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz