Хан жоғарғы билік иесі
Моңғолдық хандық билiк пен Қазақстандағы дәстүрлi билiк жүйелерiн
салыстырмалы түрде талдау
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 2
І Дешті Қыпшақтағы мемлекеттік басқару мен мұраланудағы қыпшақтық және
моңғолдық дәстүрлер. 14
II. ХІV-ХV ғасырлар ортасына дейінгі моңғолдық дәстүр мен қыпшақтық
дәстүр арасындағы таластар 33
ІП. Жергілікті дәстүрдің жеңіске жетуі және Қазақ хандығынын құрылуы.
42
Қорытынды 49
Пайдаланған әдебиеттер тізімі. 51
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі
Әрбір халықтың тарихында бұрындары болып өткен және қазіргі кезде
болып жатқан көптеген тарихи оқиғалар, өздерінің ауқымына құрымына қарай
әсер етуші факторлардың маңызына қарай, сондай-ақ өзінен кейін тарихи
дамуға тигізген әсеріне, ықпалына қарай сол халықтың тарихында белгілі бір
маңызға ие болады. Тарихи оқиғалар маңыздылығына қарай бөлініп жіктеліп
жатады. Кейбір тарихи оқиғалардың маңыздылығы белгілі бір кезеңнің ішіндегі
даму процесіне әсер етумен шектеліп қойса, ал кейбіреулері бүкіл бір тарихи
дәуірдің барысына ықпал жасайды, сол дәуірдің негізгі мәндерін
қалыптастыруда роль атқарады. Мұндай тарихи оқиғалар тарихи дамудың барлық
жақтарына да өзінің ықпалдарын тигізеді. Қазақстан тарихында, оның ішінде
орта ғасырлық дәуірде сол маңызға ие болған тарихи оқиғалар жеткілікті.
Солардың қатарында ерекше орын алатын ірі оқиға Қазақ хандығының құрылуы
жатады. Қазақ хандығының құрылуы мәселесін ХІХ ғасырдың ортасынан бері
зерттеушілердің назарына ілігіп, қарастылып келе жатқан тақырыптардың бірі.
Әсіресе өткен ғасырдың соңғы он жылында қоғамдық өзгерістерге байланысты
осы тақырыпқа да қызығушылықтар арта бастады. Оның себебі түсінікті де.
Тарихи сананың орнығуы мен дамуы, нығаюы мен тереңдеуі ұлт тарихының терең
қойнауларындағы асыл маржандар мен байлықтарын игеру мен зерделенумен қатар
жүргендіктен, тарихшылдар да бұл іске белсене ат салысады. Өз ізденістерін
олар ұлт тарихының белгісіз беттерін ашуға оны ел игілігіне жаратуға
жұмсауда. Ғылыми зерттеу болғандықтан әртүрлі көзқарастар мен пікірлер де
пайда болуда. Қазақ хандығының құрылуы тақырыбы да көптеген басқа
тақырыптар сияқты ХХ ғасырдың басынан бастап жан-жақты зерттеле басталды.
Зерттеу барысында әр түрлі ой- пікірлер айттылып, тұжырымдар жасалды.
Негізінен алғанда, зерттеушілердің көпшілігі “Хандық қашан, қалай
құрылған?” деген сұрақтарға көбірек көңіл бөліп, басқа маселелер шетте
қалған еді. 90-жылдардың екінші жартысынан бастап тақырыптың ауқымы мен
көлемі ұлғайып, қарастырылатын мәселелер қатары көбейе түсті. Дегенмен де,
осы тақырыптың жекелеген кейбір мәселері зерттеушілер арасында талас
пікірлер тудырса, кейбіреулері зерттеу барысында алғаш рет күн тәртібіне
қойылады. Ал тіпті енді бір мәселелер әлі де болса қарастырылмай отыр.
Солардың ішіне, біз қарастырып отырған тақырыпта кіреді.
Моңғол шапқыншылығы – Орта Азия халықтарының саяси тарихына үлкен
өзерістер әкелген, елеулі оқиғаладың бірі болды. 1 Уақыт өте зор қуатқа
ие болған моңғол жаулаушылары Қытай, Орта Азия және Европа кеңістігінің
ауқымды бөлігінде өз үстемдігін жүргізе бастады. Моңғол шапқыншылығы жаулап
алған халықтардың саяси құрылымы мен оны басқару дәстүріне үлкен өзерістер
әкелді. 2 Сол кезеңдегі моңғол жаулаушыларының өркениет деңгейі жаулап
алынған елдеріне қарағанда төмен болғанымен де, Еуразия кеңістігіндегі
халықтардың ХІІІ-ХVІ ғасырлардағы тарихында айтарлықтай із қалдырды. Моңғол
шапқыншлығы жөнінде, оның жаулап алған елдерінің мәдени-этникалық даму
процесіне тежеу болғандығы және экономикалық өсу деңгейіне тигізген кері
әсері туралы тарихи әдебиеттерде көп зерттелген және осы күнге дейін тарих
ғылымыда түрлі еңбектер жазылуда. Бірақ та, бүкіл Еуразия кеңістігіндегі
халықтардың тарихында із қалдырған моңғолдардың ХІҮ-ХVІ ғасырлардағы
халықтардың қалыптасуына, олардың мемлекеттік жуйесінің нығаюына тигізген
әсері мәселесі назардан тыс қалып отыр.
Кейінгі орта ғасырдағы бұл мәселе - қазақ тарихымен айналысушы ғылыми
орада осыған дейін аз зерттелген тақырыптардың бірі. 3 Қазақ хандығының
құрылымына әсер еткен моңғолдардың “оң ықпалы” жайлы мәселе дұрыс шешім
таба біліп, түбегейлі, жан-жақты зертелген жағдайда біз көптеген сұрақтарға
жауап таба алатын боламыз.
Сол себепті де біз бұл жұмысымызды қазақ хандығының мемлекеттік жүйесі
мен оның әлеуметтік қатынасының қалыптасуы Шыңғыс хан тұсында қаланған
мемлекетті басқару мен мұралану фомасының тиізген ықпалы жөнінде
мүмкіндігімізше қарастыруға тырысамыз.
Біздің ойымызша, осы бір сөз етіп отырған тақырыптың ішіндегі Қазақ
хандығының құрылуына дейінгі болған мемлекеттік жүйелердің Қазақ
мемлекеттілігіне тигізген әсері, арнайы түрде әлі қарастырылған емес.
Сондықтан да бұл жұмыста біз осы мәселені жеке қарастырғанды жөн көрдік.
Бұл мәселе - Қазақ тарихымен айналысушы ортада осыған дейін аз зерттелген
тақырыптардың бірі. Қазақ хандығының мемлекеттік құрылымына әсер еткен екі
жүйенің ықпалы жайлы мәселе тарих тұрғысынан дұрыс шешім табыла біліп,
түбегейлі, жан-жақты зерттелген жағдайда біз көптеген сұрақтарға жауап таба
аламыз.
Тақырыптың жаңалығы. Екі дәстүрдің тоғысуы кезінде екі халықтың арасында
түрлі этникалық процестер жүріп жатты. 4 Осы арада моңғол этносының уақыт
өте келе жергілікті этноспен араласып, сіңісіп кеткендігін байқаймыз. Бұл
мәселе толық шешімін тапқан кезде Алтын Орда мен Ақ Ордадағы саяси
ауытқушылықтардың себептердің бірі шешіледі деп білеміз. Қазақ хандығының
құрылуы Қыпшақ этносының толық жеңісіне дәлел. 5 Бірақ мемелкеттік
басқарудағы жүйе Шыңғыс тұсында қаланған мемлекеттілік жүйе моңғолдардың
Қазақ хандығына енеді. Біздің ойымызша бұл моңғолдардың оң ықпалының бір
көрінісі.
Кейінгі орта ғасырдағы бұл мәселе Қазақ тарихымен айналысушы ғылыми
ортада осыған дейін аз зерттелген тақырыптардың бірі. 6 Қазақ хандығының
құрылымына әсер еткен екі дәстүрдің синтезі жайлы мәселе тарих тұрғысынан
дұрыс шешім тауып, түбегейлі, жан жақты шешім таба білген жағдайда, бізге
бірқатар мәселелер айқындала түспек.
Тақырыптың деректік базасын шолу: Тақырыптың деректік базасына келер болсақ
арнайы Қазақ хандығына арналған деректемелер жоқ. 7 Қазақстан жөніндегі
мәліметтер шығыс авторларының шығармаларында үздік-үздік келтірілген,
негізінен алғанда шығыс деректемелерінің материалдарын - батыс европалық,
кейініректе орыс саяхатшыларының, елшілерінің, ғылымдарының хабарлары,
сондай-ақ орыс жылнамалары мен мұрағаттарының мәліметтері толықтыра түседі.
Керісінше, моңғолдардың жаулап алуы, түрлі ауқымды әдебиеттерді өмірге
келтірді. Моңғол тарихына оның ішінде Шыңғыс хан тұсындағы тарихқа қатысты
аса құнды еңбектің бірі ол "Моңғолдардың құпия шежіресі. 8 "Шыңғыс ханның
заңдары жиналған (Ясса) бұл еңбек бізге толық жеткен жоқ сондықтан ол
деректе Шыңғыс заңдарының кейбір мәліметтері ғана келтірілген. Бұл еңбек
біздің тақырыбымыз үшін аса маңызды өйткені, моңғолдардың билікті
мұрагерлену дәстүрін анықтау үшін, Шыңғыс хан қалаған мемлекеттің жүйесі
жайлы мәліметті ондағы келтірілген заңдардан аңғаруға болады. Оңтүстік
Қазақстандағы, сондай-ақ Орта Азиядағы моңғолдар жаулап алуын зерттеуде
басты деректеме Ала-ад-дин Ата Мәлiк Жувейнидiң “Тарихи-и-джахангуша”
(әлемдi бағындырушының тарихы) деген еңбегi болып табылады. 9 Бұл еңбекте
бiздiң тақырыбымызға байланысты малiмет, ол осы кiтапта келтiрiлген
Шағатай, Жошы, Үгедей жұрттарының Қазақстан территориясында орналасуы
жайлы малiметтерi. ХIII ғасырда Шағатай ұлысында болған кырқыстар жайлы
малiметтi өте маңызды. Фазллалах Рашид ад-Диннің "Жамиат-таварих"
("Жылнамалар жинағы") деген тарихи еңбегі ХII-ХIII ғасырлардағы моңғол және
түрiк тайпалары мен халықтарының тарихы жөнiндегi мейлiнше елеулi еңбек
болып табылады. 10 Рашид ад - Дин шығармасы негiзiне, ресми моңғол
хроникалары, моңғолдар жаулап алған түрлi елдердiң тарихи шығармалары
алынған. Оның екінші томында Қазақстан моңғол ұлыстарының құрамына кірген
кездегі тарихы, Жошы ұрпақтары генеалогиясы жөніндегі мәліметтер
келтірілген. 11 Бiздiң тақырыпқа септiгiн тигiзетiн деректiң қатарына ХIҮ-
ХV ғасырлардағы Орта Азия мен Қазақстанның тарихын ашып көрсететiн орта
ғасырлар авторларының нарративтiк тарихи еңбектер негiзiнен Темiр ұрпақтары
тобының шығармаларынан тұрады. 12 Оларда Темiр мен оның ұрпақтарының
көршi елдер мен халықтар жөнiндегi саясаты ғана көрсетiлмеген, сонымен
қатар олардың iшкi саяси өмiрi жайында материалдар коп. ХV ғасырдың екiншi
жартысы - ХVI ғасырға Моғол және Шайбани ұрпақтары қалыптастырған
деректемелер негiзгi дерек көзi болып табылады. Сонымен қатар, Мырза
Мұхаммед Хайдар Дуғлатидың “Тарих-и-Рашиди” деген шығармасы ХIV-ХV
ғасырлардың басында Қазақстан аумағы мен көршi аумақтарда өмiр сурген
мемлекеттердiң бiрi Моғолстан тарихына арнайы арналган. 13 Бұл еңбек-
бiздiң тақырыпты зерттеуде негiзгi деректердiң бiрi болып табылады. Онда
тоқсан жыл ішіндегі қазақ хандарының тарихы тым қысқа болғанымен, дәйекті
түрде баяндалған. Онда алғаш рет тарихнамада қазақ хандары Жәнібек пен
Керейдің көшіп кетуі туралы хабарлайды олардың этникалық сана сезімін
қабылдау себептері туралы пікірлер айтылып қазақ хандарының Шайбани
ұрпақтары мен моңғол хандарымен, қырғыздардың, ноғайлардың, қалмақтардың
әміршілерімен өзара қатнастары айтылады. Жалпы бұл еңбектiң екi бөлiмiде
бiз үшiн өте маңызды. Бiрiншi бөлiмде бiз Шағатай ұрпақтарынан шыққан
хандардың тарихы жайлы мағлұматты толық алар болсақ. 14 Екiншi бөлiмде
ХV ғасырдың бiрiншi бөлiгiне байланысты оқиғалардан хабардар бола аламыз.
15 Бұл шығармада соңғы орта ғасырларда Жетiсуды, Шығыс Дештi Қыпшақты,
Тянь-Шань аймағын, Шығыс Түркiстанды мекендеген моңғолдардың, басқа да
тайпалар мен халықтардың тарихы жайлы бiрегейлi малiметтер бар.
Шайбанилық тарихнама қатарына Орта Азия мен Қазақстан тарихы жөніндегі
аса маңызды түпнұсқа еңбек - Фазлаллах ибн Рузбихан Исфаханидің "Михман-
намеий Бухара" ("Бұхар мейманының кітабы") деген еңбегі, ерекше орын алады.
16 Ибн Рузбихан еңбегінде біздің тақырыпқа байланысты, оның ішінде
билікті мұраланудағы дәстүрдің жергілікті дәстүр арасындағы талас-тартыстар
жайлы құнды мәліметтер береді. Атап айтсақ Әбілхайыр немересі Мұхамед
Шайбани хан өз билігін заңдастыру үшін Герат, Бұхара қалаларында жергілікті
дін басыларымен беделді адамдар арасында өткізген жиындарға берген
сипаттамасы. 17 Ол Шайбани ханға қызмет етіп осы жиындарға қатысып өз
пікірін білдіргендіктен оның мәлімдемелері бізге өте құнды. Келесі дерек ол
Махмұд ибн Әмір Уәлидің "Бахр әл-асрар фи манакиб әл-аийар" (Өнегелі
адамдардың еріктілері жайлы ғаламат құпиялар") деген энциклопедиялық
еңбегі. "Бахр аль-асрар" шығармасы жеті томнан тұрады. Бізге керектісі VІ,
IІІ томдары, өйткені мұнда Шыңғыс хан мен оның ұрпақтарының тарихы VІ
томда. 18 Дешті Қыпшақтағы Жошы ұрпақтарының тарихы III томда
сипатталған. 19 Түркі тілдік деректемелерінің ішінен біздің тақырыпқа
байланысты пайдалы әдебиет ол ХVІ ғасырда "Шыңғыс-наме" деген құнды тарихи
шығармасы. 20 Оның авторы Хиуа тарихшысы Өтеміс қажы ибн маулана Мұхамед.
Өтеміс қажының туындысы Шыңғыс хан мен оның ұрпақтары билік еткен уақыты
қамтиды және онда Алтын Орданың хандары туралы мәлiметтерi мен олар
билікке қандай жағдайда келгендігін сипаттайды. Бұл мәліметтер арқылы біз
Алтын Орда тағына хандар қандай дәстүр негізінде отырғандығын салыстырмалы
түрде анықтай аламыз. Келесі дерек ол Әбілғазының "Түрік шежіресі" бұл
еңбекте көшпелі өзбектер мемлекетінің тарихы Қазақстан мен Орта Азиядағы,
Маңғыт ордасындағы Шайбанилер әулеті туралы мәліметтер жинақталған.21
Моғол ұлыстарының тарихы жөнінде аса құнды мәліметтер бар. Осы еңбектің
орыс тілінде жинақ болып шыққан вариантында қарастырып отырған тақырыпа
байланысты Алтын Орда, Ақ Орда хандарының гениялогиялық таблицасы берілген.
22 Біздің тақырыбымызға септігін тигізетін деректердің қатарына үш
жинақтарды жатқызуға болады олар: Қазақ хандығына байланысты материалдар
жинағымен, 23 шығыстанушы В. Г.Тизенгаузеннің Алтын Орда тарихына қатысты
материалдар жинағы. 24 Жалпы, Алтын Орда жөніндегі материалдардың жинағы
ұзақ жылдар бойы ХІІІ-ХV ғасырлардағы Қазастан тарихы жөніндегі
мәліметтердің сенімді көзі болып келеді және осы кезге дейін осылай. Тағы
бір маңызды жинактың бірі МИКК-Материалы по истории киргизов и Киргизии.
25
Батыс деректемелеріне келер болсақ. ХІV – ХVІІ ғасырларда
дипломанттардың, саудагерлердің, миссионелрелдің (Гонзалес де Клавихо,
Сигизмунд Герберштейн, Иочофат Бапбаро, Амбраджо Контарини, Антоний
Дженкинсон, Филип Авриль, Адам Олеарий) 26 және соғыс тұтқындары (Ганс
Шильтбергер) да болған басқа да адамдардың Азия елдері мен Московияға
саяхаттары мен сапарлары қазіргі Қазақстан аумағындағы этникалық-саяси
оқиғалар мен қазақтардың одақтастық қатнастары туралы тарихи-этнографиялық
мәліметтер бар жаңа нарративік деректемелердің жалғасуына негіз болды.
Дипломант С. Герберштейннің мағлұматтары да “әр түрлі татар ордаларына”
қатысты, ол солардың арасында қазақтарды да көрсеткен. 27 А.
Дженкинсонның еңбегінде Қазақ хандығының қалыптасу кезеңінің оқиғалары,
соның ішінде Хақназар ханың Сыр өңірі қалалары үшін соғыстары көрсетілен
ең алғашқы европалық еңбек. 28 Біздің тақырыпқа байланысты европалық
деректердің арасыдағы ең маңыздысы ол Плано Карпини мен Вильгельм де
Рубруктың “Путешествие в восточные страны” еңбегі. 29 Онда, мысалы қазақ
хандығында, ханның таққа отыру рәсімі баяндалады. Ол арқылы біз
моңғолдардың қазақ хандығының құрылымына тигізген әсерін салыстырмалы түрде
байқай аламыз. Сонымен қатар маңызды деректердің қатарына Марко Полоның
еңбегі жатады, онда біздің тақырыпқа байланысты бірнеше құнды мәліметте
кездеседі. 30
Біз қарастырып отырған тақырыпқа байланысты, деректер өте көп
болғанымен, бұл орта ғасырлық шығармалардың мәліметтері тарихи сын
тұрғысынан алып қарағанда әр түрлі. Сондықтан біз ең нақтыларына, тақырыпқа
тікелей қатысты деректерді қарастырдық және деректік мәліметтерге өте үлкен
көңіл бөлуіміздің себебі, тақырыптың қиындығына, өте аз қарастырылуына
байланысты біз деректерге өте көп жүгіндік.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Тақырыптың зерттелу денгейi бiршама жеткiлiктi. Мәселенiң тарих
ғылымында алғаш рет ХIХ ғасырдың ортасынан басталды. 31 ХIХ ғасырдың
ортасынан бiздiң тақырыпқа тiкелей қатысы болмасада деректік тұрғыдан
септігін тигізетін еңбектердiң қатарына*******жинағы жатады. 1664 жылы
Санкт-Петербург қаласында В.В Вельяминов-Зерновтың “Исследование о
Касимовских царях и царевичах” атты еңбегінің екінші бөлімі жарыққа шыгып,
онда автор алғаш рет Қазақ хандығы құрылғандығы және тарихы жайлы айтады.
32 Осы еңбекпен Қазақ хандығыың құрылу мәселесі тарихшылардың назарына
ілінеді. Біздің мәселемізге келер болсақ В. В Вельяминов-Зерновтың аталған
еңбегінде ХІҮ орт ХҮ ғасырға дейінгі Дешті Қыпшақтағы саяси хандықтың
хронологиясын көрсетеді. 33 И. Н. Березинның “Шығыс зерттеушілерінің
кітапханасы” атты еңбегінде Алтын Орда мемлекетінің ішкі құрылысы,
әкімшілік аппаратының құрылымы зерттелген. 34 Еңбекте біздін
тақырыбымызға септігін тигізетін мәліметтер арасында хан жарлықтары,
бұйрықтарына негіздерген зерттеулер өте құнды.35 Алтын Орда жөнінде
мәлімет бар шығыс деректемелерінен алынған үзінділердің екі томдық жинағы
шығуының моңғол заманындағы Қазақстан тарихы үшін зор маңызы болды. Араб
тарихшылары мен географтарының еңбектерінен алынған материалдар енгізілген
бірінші томын шығаруды бұл матералдарды коптеген елге таратқан В. Г.
Тизенгаузеннын “Алтын Орда тарихына байланысты материалдар жинағы сол
кездері және күні бүгінге дейін осы кезеңді зерттеуде негізгі дерек көзі
болып келуде.36 Бірінші томында араб деректемелері сияқты, ерте парсы
деректемелері де Алтын Орданың батыс бөлігіндегі үлкен оқиғалар жайында
баяндайды. Еңбекте Жошы ұлысы жайында берілген толық мәліметтер арқылы біз
сол кездердегі билік жолын және ондағы мұраланудағы жолды айқын анықтай
аламыз.37 Ал В.В. Бартольдтың “ Түркістан моңғолдар шапқыншылығы
дәуірінде” 38 , “Түркістан тарихы”39, “Түрік-моңғол халықтарының
тарихы” 40, “Орта Азияның түрік халықтарының тарихы жөніндегі он екі
дәрісі” 41 және ғалымның тағыда басқа еңбектері біздің тақырыбымызға
тікелей септігін тигізеді. Мысалы Бартольд біздің тақырыпқа қатысы бар
мынадай ойды айтып өтеді “Қыпшақ даласында жекелеген хандықтар болған,
бірақ ешқашан біріккен бір орталыққа бағынган хандық болған емес деген ой
айтады” 42 бұл арқылы біз Қыпшақ даласындағы саяси жүйе жайлы біліп, оның
қаншалықты Қазақ хандығына әсер ете алған жолын анықтай аламыз. Өйткені
В.В. Бартольдтың еңбектері деректеметанушылық негіз, сондай-ақ жазбаша
деректемелердің материалдарына сыни талдау жасаудың үлгісі болып табылады.
А.Ю. Якубовскийдың еңбегінде бізге қажетті мәліметтер арасында Алын Орда
халықтарының әлеуметтік ұйымдасу проблемаларын, сол сияқты оның саяси
тарихы жөніндегі толық мәлімет беруі біздің тақырыпта оте маңызды
еңбектердің бірі болып есептеледі. 43
Алтын Орданың тарихнамасы жаңа зерттеулермен толықты Г. Ф. Федоров-
Давыдов, 44 М. Г. Сафаргалиев, 45 И. Б. Грековтардың 46 еңбектері
Алтын Орда тарихына сонын ішінде саяси тарихына, қоғамдық құрылысына
арналған еңбектерінсіз Алтын Орда тарихын, біздің тақырыпқа тікелей
қатысты материалдарды толық меңгеру мүмкін емес болар еді. Сондықтар жалпы
Дешті Қыпшақ тарихына, Моңғол жаулап алушылығына арналған оның ішінде Алтын
Орданың саяси тарихына байланысты ондағы хандық билік жайындағы
әдебиеттерінің барлығы біздің зерттеуге септігін тигізеді. Мемлекеттік
басқарудың дамуы, біріндеп мемлекеттік құрылымның дамуына әкеп соққан ұлыс
жүйесінің қалыптасуы, Алтын Орда ыдырауының тарихы, бұл Дешті Қыпшақтағы
саяси, этникалық процестерге ықпалы, Алтын Орда қыпшақтарының болғаны
сияқты суперэтностың жеке этностарға бөлшектенуі көрсетілген. 47 Алтын
Орданың ұлыстық ұйымдастырылу жүйесі ғана емес, сонымен қатар сол
ұлыстарды құрған іс жүзінде дербес аумақтарда болған ішкі қоғамдық тұрғыдан
іс жүзінде тәуелсіз болды, біртіндеп саяси дербесттікке ұмтылды, олардың
халықтарының этникалық оқшаулануы барған сайын айқындала түсті. Бұл тұстар
аталмыш еңбектерде толық зерттелінген. Бірақ, бұл әдебиеттерде моңғол
жаулап алушылығының кері әсері анағұлым айқындалып жазылған. 48 Уақыт өте
Дешті Қыпшақ пен қосып алынған тарихи дербес өлкелердің Алтын Орда
кезеңіндегі тарихына, сондай-ақ моңғолдар жаулап алуының өзіне де берілген
баға уақыт өте келе тек қана теріс баға беруден Алтын Орда тарихының өз
аумағында және шектес жерлерде құрылған дербес халықтар мен мемлекеттедің
тағдырына ықпал жасауның оң жақтарын ескеретін неғұрлым оъективті баға
берумен ауысқан әбебиеттер пайда болады, осы кезде жарық көрген
зерттерулерде біздің зерттеп отырған тақырыбымызға тікелей септігін тигізе
алатын әдебиетте қатарына қосылады.
В.В. Трепавлов ХІІІ ғасырдағы Моңғол империясының мемлекеттік
проблемасын монография жазып зерттеді. 49 Ондағы мәліметтер арасынада
бізге қатысты мыандай ойлар өте маңызды, мысалы ол көшпелі дәстүрлі
дамуының Моңғол империясының өз құрлысында да, ол ыдырағаннан кейін
құрылған мемлекеттердің, яғни Алтын Орданың, Ақ Орданың, Көк Орданың
әлеуметтік-саяси құрылысында да моңғолдар заманында ертедегі түрік
мемлекетіндегі сабақтастықтың проблемасы жаңаша қарастырылады.
Жошы ұлысының ыдырауы дәуіріндегі, ХІV-ХV ғасырдың бірінші
жартысындағы Қазақстанның далалық бөлігінің тарихы Алтын Орда жөніндегі
жоғарыда айтылған еңбектермен қатар толық, Т.И. Сұлтановтың еңбектерінде
көрсетілген.50 Қазақ хандығына байланысты қалам тартын көптеген
зерттеулер жазған адамдар өте көп, олардың көбісі Қазақ хандығы қашан?
Қалай құрылды? Деген сұрақтарға жауап іздестірді. Біздің тақырыпқа септігін
тигізген әдебиеттер қатарында К.А Пищулинаның “Юго-Восточный Казахстан в
середине ХІV-начале ХVІ вв.,” 51 атты еңбегі, онда саяси және әлеуметтік-
экономикалық жағдайға байланысты көптеген сұрақтарға жауап табуға болады.
Жалпы, біз бірінші тарауда негізге алған Дешті Қыпшақ және моңғол жаулап
алушылығы жайында жазылған әдебиеттер, екінші тарауда қарастырған Алтын
Ордадағы саяси тарих жайында және қазақ хандығы жайыда жазылған әдебиеттер
өте көп және ол кезеңге байланысты әдебиеттер мен зерттеулер алуан түрлі
проблемаларға арналған. Бірақ біз қарастырып отырған тақырыпқа арнайы
жазылған әдебиеттер жоқтың қасы. Сондықтан, осы тақырыпты зерттеу барысында
өз қиыншылықтарыда туды. Біздің басты мақсатымыз, Дешті Қыпшақтың
мемлекеттік құрылуы моңғолдарлың жаулап алуындағы хандық билік принциптері
және екеуінің синтезі, Қазақ хандығында орнағандағын дәлелдеу. Егер осы
тақырып тарихи дұрыс шешімін таба білсе біз көптеген сұрақтарға жауап табар
едік, соның ішінде біздің ойымызша Алтын Ордадағы дүрбелең жылдарына тарихи
түсінік бере алатын едік. Жоғарыда айтқандай біздің тақырыапқа арнайы
арналған зерттеулер жоқ, бірақ біз осы тақырыпты қарастыруда методологиялық
негіз ретінде және негізгі әдебиет ретінде мына туындыларды негізге алдық.
Т.И. Сұлтановтың еңбектеріне келер болсақ, онда Қазақ хандығы тарихи
проблемаларының барлық жақтары қозғалды деп айтуға болады. 52 Оның
көптеген еңбектерінің қарында 2001 жылы шыққан “Поднятие на белой кошме.
Потомки Чингиз-хана” еңбегі зерттеп отырған тақырыбымызда қарастыруда бізге
методологиялық негіз болды. 53 Ол еңбекте ХІІІ ғасырдан бастап, моңғол
империясындағы бүкіл саяси билікпен бізге өте маңызды болып келетін хандық
билікті, жан-жақты қарастырып, жаңа тұжырымдар келтіріледі. Сонымен қатар,
бірінші таруды қарастыруда негіз болған еңбектердін бірі С. А. Ахинжановтың
“Кипчаки в истории средневекового Казахстана” еңбегі. 54 Дегенменде, бұл
зерттеулерде, біз қарастырған тақырып арнайы қаралмаған. Жалпы, бұл
тақырыпты зертеуде Б.Б. Кәрібаевтың мақалаларының маңызы зор, өйткені
арнайы осы тақырыпқа байланысты қалам тартып жүргендердің бірі. Б.Б.
Кәрібаев өз мақалаларында моңғол жаулап алушылығының - Қазақ хандығының
құрылуына тигізеген “оң ықпалы” жөнінде сөз етеді және Қазақ хандығында
орнаған хандық билік оған дәлел болған Дешті Қыпшақ пен моңғолдардың билік
жүйелерінің синтезінен құрылған жүйе деген ойлар айтады. 55
Тақырыптың мақсаты.
Орта ғасырлық кезеңiнiң ХI-ХIII ғасыр аралығындағы дәстүрлi билiк
жүесiмен ХIII-ХIV ғасыр Дештi Қыпшақтағы моңғолдық хандық билік жүесiнiң
салыстыру арқылы олардың синтезiн Қазақ хандығының қалыптасуына тигiзген
ықпалын анықтау. Мақсатымызды анықтап алғаннан кейiн бiз оны орындау үшiн
алдымызға мынандай мiндеттердi қойдық.
Тақырыптың мiндетi.
1. ХI-ХIII ғасырдағы Дештi Қыпшақтағы қыпшақтардың мемлекеттiк
құрылымдық жүесiн талдау.
2. ХIII-ХIV ғасырдағы моңғолдық мемлекеттік құрылымдық жүйесін
талдау.
3. ХIII-ХV ғасырдың бiрiншi жартысындағы Дештi Қыпшақтағы қыпшақтық және
моңғолдық билiк жүйелерiнiң даму процесiн және бiр-бiрiне тигiзген әсерiн
анықтау.
4. Қыпшақтық дәстүрдiң жеңiске жетiп оның Қазақ хандығының құрылымына
алғышарт болуын дәлелдеу.
Тақырыптың теориялық және методологилық негiздерi.
Жұмыста тарихилық, синтез әдiсi және анализ жасау, салыстырмалы, сұрыптау
әдiстерi қолданылды.
Хронологиялық шеңбері ХI ғасырдың екiншi жартысымен ХVI ғасырдың бiрiншi
ширегiн қамтиды. Тақырыпты мейлінше толық ашып көрсету үшін, біз ең
алдымен, моңғол шапқыншылығына дейінгі Дешті Қыпшақ даласындағы
қыпшақтарлдың мемлекетік жүйесін, ондағы хандық биліктің жағдайын және
мұрагерлік дәстүрін анықтауды жолға қойдық. Себебі Дешті Қыпшақтың
мемлекетік жүйесін анықтап, мүмкіндігімізше түбегейлі әрі жан-жақты зерттеу
арқылы біз оны моңғолдық жүйемен салыстыру мүмкіндігіне қол жеткізе аламыз.
Моңғол жаулап алу кезеңінен кейін де біз Дешті Қыпшақ территориясында
Шыңғыс ханның қалаған мемлекеттік жүйесін қарастыруымыз қажет. Дәл осы екі
билік жүйесінің синтезі және оның Қазақ хандығына тигізген әсерін айқындау
үшін біз ХVI ғасырдың бірінші ширегіне дейін көз жүгіртеміз.
Бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, үш
тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың негізгі мазмұны.
Бірінші тарауды. "Дешті Қыпшақтағы мемлекеттік басқару мен
мұраланудағы моңғолдық дәстүр" - деп алып онда моңғол жаулап алушылығына
дейінгі қыпшақтардағы мемлекеттік жүйесі мен хандық биліктің жағдайын,
мұрагерлік дәстүрін анықтаумен қоса моңғол жаулап алушылығынан кейінгі
мемлекеттік құрылым жүйелерін салыстыру арқылы қарастырдық.
Екінші тарау. "ХІV-ХVғ. ортасына дейінгі моңғолдық дәстүр мен
қыпшақтық дәстүр арасындағы таластар". Бұл жерде Алтын Орда мен Ақ Ордада,
екі жүйенің арасындағы талас-тартысты дәлелдеу үшін оның саяси тарихына
үңілдік.
Үшінші тарау. "Жергілікті дәстүрдің жеңіске жетуі және Қазақ
хандығының құрылуы". Бұл жерде этникалық процестердің нәтижесінде хандық
билікті мұралануда жергілкті биліктің жеңіске жетседе, Қазақ хандығының
құрылуында оның мемлекеттік басқару жүйесінде моңғолдардың оң ықпалы
болғандығын анықтауга тырыстық
І Дешті Қыпшақтағы мемлекеттік басқару мен мұраланудағы қыпшақтық және
моңғолдық дәстүрлер.
ХҮ- ғасырда тарих сахынасына көтерілген Қазақ хандығы - ең алдымен,
ежелден бері Қазақстан территориясында үздіксіз дамып отырған этникалық,
рухани процесстердің және мемлекеттік дамудың заңды қорытындысы болып
табылады.56
Жоғарыда айтып өткен Қазақ хандығының құрылуындағы "моңғолдық
факторды" немесе моңғолдардың "оң ықпалын" анықтау үшін моңғол
шапқыншылығына дейінгі Дешті Қыпшақ даласында, яғни қыпшақтардағы
әлеуметтік құрылым мен хандық биліктің мұрагерлік дәстүр жағдайын анықтау
қажет.
Жалпы қыпшақтар қазақ халқының және қазақ тілінің қалыптасуында
маңызды рөл атқарған. Қыпшақ деген ат түрліше тілдердегі тарихи деректерде
әралуан формада кездеседі. Еліміздің ерте замандағы деректерінде "қыпшақ"
сөзі хуша, уже түрінде айтылады да орта ғасырлардағы деректерде "шыңса" деп
аталады.57 Араб-парсы, маңғұл және түркі тіліндегі деректерде "қыпшақ",
"қыпшақ", "кыпчак", сияқты варианттарда да айтылады. Батыс Европа
деректерінде "коман", "куман" деп аталса, орыс деректерінде "половцы" деп
келтіріледі. Венгрлер қапшақтарды "күн" деп атайды. 58
Әйгілі ғалым А. Бернштам: "Қыпшақтар - бейне үйсін, қаңлы сияқты
ежелгі елдердің бірі. Қыпшақ туралы алғашқы мәліметтер Жүңгоның
заманымыздан бұрынғы 201 жылдағы "Тарихи жазбалар" атты еңбегінде
кездеседі",- дегенді айтады. 59 Еліміздің хан патшалығы дәуіріндегі
деректемелерінде айтылатын хуша (қыпшақ) тайпалары, Ертіс өзенінің алқабын,
Нарын және Қалбин тауларының бөктерін қоныстанған көшпелі ел еді. Олардың
шығыстағы көршілері чештер, батыстағы көршілері Іле аңғарымен Жетісу жерін
мекендеген үйсіндер болатын. Бұл дәуірдің деректерінде олардың талай рет
күңдер шабуылына ұшырағандығы және оларға тәуелді болғандығы айтылады.
Қыпшақтар жетінші ғасырда Ертіс өзенінің басы мен Алтай тауларын мекендеп,
түрік қағандығының құрамына қосылды. Түрік қағандығы әлсірей бастаған
кезде, тарих сахынасына шығуға талпына бастады. Селенгі өзенінің бойында
Орхон жазуымен жазылған (759-жылы) Мойыншор құлпытасындағы: "түрік
қыпшақтар елу жыл үстемдік етті",- деген сөз осы жағдайды дәлелдейді,
-деген пікірді Мұратхан Қани "Қазақтың көне тарихы" атты еңбегінде
айтады.60 Қыпшақтар VІІІ-Х ғасырларда Қимақ мемлекетінің құрамына
қосылып, оның батыс бөлігі саналды. XI ғасырдың басында Қимақ мемлекетінің
өкімет билігі қыпшақ тайпаларының қолына көшеді. Осыдан бастап қимақтардың
қол астындағы тайпалар "қыпшақ " деп аталады.61 Қимақтар да (иемак) деген
атпен қыпшақ бірлестігінің құрамына кіреді.
XI ғасырдың басынан бастап қыпшақ бірлестігі көптеген түркі тілдес
тайпалардың басын біріктірді, олар үстем тайпаның атымен қыпшақтар деп
аталды.62 Сөйтіп, қыпшақ деген сөз әрі қыпшақ тайпасының жеке аты, әрі
осы қыпшақ тайпасының қол астына біріккен түркі тілдес тайпалардың жалпы
аты ретінде қолданылады. Олар шығыстан батысқа жылжып, Сырдария бойындағы
оғыздардың мемлекетін құлатып, бұрынғы "маззафат әл-ғүз" деп атанған
аймақтарды басып алып, оны Дешті Қыпшаққа айналдырады. Оғыз тайпалары
Маңғыстау мен қазіргі Түркімен жеріне қарай қыпшақтардан ығысады.
Оғыздардың бір бөлігі Азия мен Шығыс Европаға қарай ауды. Енді бір бөлігі
Мауеренахрға қарай қоныс аударды. Одан ары қарай, Хорасан өлкесін билеген
селжүқ әкімдеріне бағынды. Осыдан кейін Қыпшақтар Каспий теңізі
атырабындағы хазарларға тиісіп, "дешті хазар" өлкесін өздеріне бағындырып,
өріс- қоныстарын ауыстырды. Хазар тайпалары қыпшақтарға араласып кетті.
Одан соң Оңтүстік Орыс даласын өзіне қаратып, Кавказ бен Қырым тауларын
қоныстанды. Олармен шектес далалардан Дон өзеніне дейін барып жетті.
Қыпшақтардың тағы бір бөлігі оғыздар мен араласып, Орта Азияға таралып,
Хорезм мемлекетінің құрамына қосылады. XIII ғысырдың басында қыпшақ
бірлестігі мейлінші күшейіп, олардың өріс қоныстары Ертіс өзені мен Дон
өзеніне дейін жетеді. Осы өңірді мекендеген түркі тілдес тайпалар қыпшақ
бірлестігінің құрамына еніп, қыпшақтар деп аталды.63
Ал енді тікелей біздің тақырыбымызға септігін тигізетін мәліметтерге
келер болсақ, ең алдымен қыпшақтардағы моңғол шапқыншылығына дейінгі ХІ-
ХІІІ ғасырлардағы мемлекеттік құрылымды және мемлекетті басқаруда
мұрагерлік жолды анықтап алуымыз қажет. Ең алдымен, ХІ-ХІІІ ғасырлардағы
Қыпшақтардағы әлеуметтік құрамына тоқталық.
Моңғол жаулаушылығына дейінгі Қазақстандағы Қыпшақ қоғамында
мұрагерлік дәстүрдегі ертефеодалдық мемлекет құру үшін алғышарттар туды.
Дешті Қыпшақта екі әулеттік жол айқындалады. Оның бірі туралы "Юаньди"
мәлімет береді. Ол ильбары династиясынан таралған. Екінші мұрагерлік жол
қыпшақтардың Сығанақ иеліктерінде көрініс табады оның басында ұраны немесе
кай-кимек тайпалары тұрады. С.М.Ахинжановтың "Кипчаки в истории
средневекового Казахстана" еңбегінде бұлар кимек мемлекеттік құрылуының
дәстүрін сақтаған. Орыс жылнамаларында "донец" атымен белгілі ірі
қыпшақтардың бірлесуінің басында осы тайпалар тұрған. Рулық қатынастың
шарқыншақтары мемлекеттік билікті илбары немесе уран тайпасының қадірі деп
түсінген.64 Ертефеодалдық мемлекеттің көрінісі, бірнеше тайпалардың бір
ханның қол астына бірігуге тырысуы. ХП ғасырдың басында Дешті Қыпшақта
қыпшақтардан имектерден, ұйғырлардан т.б тайпалардан тұратын қыпшақтық
жалпы саяси жүйе құруға талпыныс болды оның басында илбары тайпасы тұрды.
ХІІ ғасырдың 30 жылдары бұл бірлестік солтүстік және солтүстік шығыс
шекарасында қауіпті көрші иемденгісі келмеген хорезмшах жорықтары мен
ертефеодалдық мемлекеттерге тән ішкі қақтығыстардың себебінен жойылады.
Қыпшақтардың бұл ішкі қақтығыстарын Хорезм билеушілері барынша қолдайды.
С.А.Ахинжанов зерттеуі бойынша "Көшпелілердегі ерте феодалдық мемлекет
құруға тән белгіге хандық билікті ұлына емес, аға ініге, немесе немере
туысқа беруі жатқан. 65 Бұған дәлел 1198 жылы Алп- Дерек Мұхамметпен
бірігіп өзінің ағасы Қыран Қадыр- ханға жорыққа шығуы, бұл жорықтың негізгі
мақсаты - хандық билікті қартайған ағасынан тартып алу болды. Сонымен,
моңғол жаулап алушылығына дейін қыпшақ қоғамы ертефеодалдық мемлекеттік
құрылыста болғаны анық. Жалпы, Қазақстан территориясында біріккен қыпшақ
мемлекеті болғандағы туралы бізге академик В.В. Бартольдтың мына сөздерінен
айқын көруге болады, "Жеке қыпшақ хандары болды, бірақ еш уақытта бүкіл
қыпшақтардың ханы болған емес." 66
Зертеушілердің айтуынша, қыпшақтар мекендеген оңтүстік орыс
жерлерінде, бірнеше этникалық саяси жағынан біріккен топтар болған
А.Ю.Якубовский, XII ғасырда қыпшақтарда көшпелі княжестволар болғаны туралы
айтады.67 К.В.Кудряшева қыпшақтарда хандар басқарған жеке иеліктер жайлы
мәлімет береді. 68 Археологиялық зертеулер негізінде Г.А.Федоров-
Давыдовта дәл осындай қортындыға келеді.69 С.А.Плетневаның айтуынша, XII
ғасырда Қыпшақтардың (половец) лукомор, приднепровск, донда ірі
бірлестіктердің құрылуының аяқталған кезі.70 Бұдан басқа да қырым,
алдынғы кавказ, волга аймағы барлығы тоғыз бірлестіктер болған. Бірақ,
бірде бір дерек бүкіл қыпшақтардың біріккен ірі мемлекеттілігі жайлы
мәлімет бермейді. Қыпшақтардың бізге белгілі Тоғырхан, Шарукан, Бонак
хандары жеке территорияларда билік жүргізген. Бірақ оларда мемлекетіліке
қажетті функциялары болған жоқ. Дешті Қыпшақ даласы мүлдем басқарусыз
болған кездері болды.
Тура осындай тенденция б. з. 2 мың жылдыңда қазіргі Қазақстан
территориясы мекендеген қыпшақтарда да байқалады.
Жалпы, Дешті Қыпшақтың қоғамдық-саяси жағдайын сипаттайтын деректік
мәліметтер жоқтың қасы. Қыпшақтардағы хандық биліктің жүйесін анықтайтын
және оның атқарушы билікпен қарым-қатынасын белгілейтін мәліметтер де өте
аз. Қыпшақтардағы хандық билікіің кейбір көріністерін сол кездегі Дешті
Қыпшақ даласындағы сауда-саттықтыың жағдайын сипаттайтын мәліметтерден де
көруімізге болады. Мысалы, А.Ю.Якубовский Дешті Қыпшақтағы сауда-саттықты
сипаттай отырып, оның Қыпшақ хандарына тигізген әсері туралы былай дейді:
"Сауда-саттық қыпшақ хандарының олардың әкімшілік басқармасына және қыпшақ
қоғамында басқарушы орындарда тұратын бектердің экономикалық тұрақтылығына
әсерін тигізді. Көшпелі болған қыпшақ хандары орталықтандырылған әкімшілік
аппараты бар ХІП-ХІV ғасырдағы Алтын ордадағы моңғолдардың деңгейіне
көтеріле қойған жоқ."71 Көріп отырғанымыздай Моңғолдардың жаулап
алшылығына дейінгі Дешті Қыпшақтағы қоғам ерте феодалдық түрде болған.
Хандық билікті мұраланудағы жол әкеден балаға емес аға, iнiге немесе немере
туысқа берілуі жатқан. Қыпшақтардың біріккен ірі мемлекеті болмаған.
Моңғолдардың Қыпшақтарды тез арада жаулап алуы олардың бір орталыққа
бағынбаған, ерте феодалдық қатынастарда болғандығын дәлелдейді.
Моңғол жаулап алушылығынан кейінгі қыпшақтардағы билік формасын
толығымен өзгертіп, қыпшақтарды толығымен бағындырған. Сонымен XIII ғасыр
басында Моңғол жаулап алушылығы нәтижесінде Дешті Қыпшақтың басқару
құрылымына моңғолдық жүйе енгізіліп, жоғарғы билікті басқару, оны
мұралануда Моңғолдық дәстүр орнығады. Моңғолдық дәстүр бойынша жоғарғы
билік ханның қолында болды. Енді осы хандық биліктің айнымас құқығы мен
шектеулерін анықтап алуымыз қажет.
Көне моңғолдық билік концепциясына сәйкес, мемлекеттегі жоғарғы
билікке тек хан меншігі, әрі ол шыңғыс әулетіне ғана ұрпақтан-ұрпаққа
беріліп отырды. Хандық таққа ие болу құқығына Шыңғыс ханның бәйбішесі
Бөртеден туған төрт ұл ғана сонымен қатар олардан туған тікелей ұрпақ қана
ие бола алды. 72 Плано Карпинидің айтуынша хандық билік жөнінде Шыңғыс
хан: "Кімде кімнің менмендігі тасып, өзін хан, билеуші көтерсе мұндайларды
еш ойламастан өлтіру керек" деген 73. Қандайда бір Шыңғыс ханнан
таралмаған адам өзін хандық таққа лайық деп есептесе бүлікші болып
саналған. Моңғолдардағы ханнан басқа сарай төңірегіндегілерге атақ-дәреже
беруге қатаң тиым салынған. Туған-туысқандарының әр қайсысы өз атымен
аталуға тиіс болған. Абул-Фарадж и Джуванидің айтуынша, Шыңғыс ханның
Яссасында атақ дәреже тек ханға ғана тиесілі 74. Яссаның бұл ережесі
қатаң сақталған. Жалпы, билеуші хан мемлекеттегі жоғарғы билікті ұстанушы
болған. Хандық билік тұрақтылықтың, заңдылықтың, берекеліктің кепілдігі
ретінде қарастырылған. Бұл идея, мысалы Хамдаллах Мустауфи Казвиниде
көрініс табады. Оның айтуынша, "Егер хан болмаса, адамдар бір- бірін талап
жеп қояр еді" - дейді.75 Ал Шараф ад Дин Али Иазди мемлекет жайлы ой
толғаулар жасай келе, оны өлең шумақтарымен толықтырады:
Билеушісіз өмір бассыз денеге лайық.
Ал бассыз дене, жерде жатқан пырақтан да төмен...
Ортағасырлық деректерде хандық билікті былайша қарастырады "Хан өзінің
қол астындағылардың қорғаушысы, қамқоршысы болу керек, ал ханның қол
астындағылар, хан билігінің тұрақтылығын сақтауда, ханның үкімін, жарлығын
бұлжытпай орындауға міндетті және оның жолында өз өмірлерін қиып оған
(ханға) қызмет етуі керек." 76
Т.И.Сұлтанов хан билігінің негізі құқыққа жүктеліп кейбір
функцияларды атқаруда деп санады және бұл құқтар мен функциялар аз дегенде
бесеу болғандығын көрсетеді. Олар мыналар:
1. Хан жоғарғы билік иесі. Оның қол астында бірнеше шағын хандықтар
шоғырланған. Ортақ билікке бағынған ұлыстар мен хандықтардың жер-суы,
жылымдық алқаптарының бәрі жоғарғы ханның иелігіне жатады. Хан өз тарапынан
қол астындағы халық пен оның мекендеген жерлеріне қорғаныс шараларын
жүргізеді. Сыртқы жаудың басқыншылығынан сақтау әрекеттерін
ұйымдастырады. Осы аяда қорғаныс міндеттері жоғарғы ханның басты
міндеттерінің бірі деп саналады. Хан түрлі рулардың халқы мен басшысына
билік жүргізеді.
2. Хандықтағы әскерлерге бұйрық беру құқы хан қолында. Қол астындағы
әскерді соғысқа жұмылдыра алады. Қандайда бір мемлекет болсын өзге
мемлекетпен саяси көзқарасы сәйкес келмеген жағдайда қарулы қақтығыстар
соғысқа ұласады. Осы жағдайда хан маңызды шешім қабылдап ел әскерін
майданға жібереді. Сонымен қатар қандайда бір мемлекетпен бейбіт қарам-
қатынас орнатуда соңғы сөзді хан айтады.
3. Хан мемлекеттің сыртқы саяси бағытын айқындаушы. Осыған байланысты,
ол өзге мемлекеттермен дипломатиялық қарым-қатынастар жүргізудегі басты
тұлға.
4. Хан-жоғары сот қызметін атқарады. Ол қол астындағыларға билік
жүргізеді, жазалайды, жауапқа тарта алады.
5. Хан заң шығарады, әрі қоғам мүшелерінің бәріне ортақ ережелерді
қабылдай алады. 77
Ал енді Моңғол ханының жеке жоғарғы билігін суреттейтін деректерге көз
жүгіртелік, Рашид ад дин "Ханның айтқан үкімін жүзеге асырмау әдетте болған
емес, ал егер хан үкімін ескермеген адам болса ол жазалы болып танылатын".
78 Плано Карнини Моңғол хандығының билігін былай сипаттады "Татарлардың
императоры хан астындағы барлық адамдарға таңқаларлықтай билігі бар. Ешкім
хан айтпаған, белгілемеген жерде болмауы керек. Хан әскер басшыларына қайда
болуын айтады, ол мыңдықтарға, мыңдықтар жүздіктерге, жүздіктер ондықтарға
қай жерде болу керектігін көрсетіп отырады. Ханның айтуына мейлі ол өлім,
өмір, соғыс туралы болсын барлығы бұлжытпай орындап, оған көнуі керек."
79.
Ханды сайлау дәстүріне келер болсақ жалпы мұрагерлік мәселе құрылтайда
шешілетін болған. Дегенмен хан билігі кімнің қолына тиетіндігі жөнінде
құрылтайға дейінгі шағын бас қосуларда немесе өз орнына қай ұрпағы
қалатындығы жөніндегі хан аманатынан белгіленіп отырды. Ал құрылтайда тек
ханға биліктің ресми түрде берілуі мен қара халықты ханмен таныстыру үшін
формальді түрде қажет болды. Бұл жөнінде В.В.Бартолъдта осы пікірді
ұстанды. Құрылтайда хан көтеру бірнеше күнге созылған. Плано Карнинидің
мәліметтерінше хан көтеру арнайы осы шараға сәйкес тұрғызылған "Алтын орда"
атты шатырда өткізілген. 80 Әрбір ханзада қылышын қынабынан суырып, хан
алдында тізе бүккен. Рашид ад Дин айтуынша тоғыз рет, Джувани бойынша үш
рет деп көрсетілген. Жиналғандар қосылып жаңа сайланған ханның есімін
дауыстаған. Ханзадалар хан алдындағы сертін қағаз түрінде жазып білдірген.
Шатырдан шыға берісте күнге табынып тізе бүккен. Бұдан кейін жиналғандар
жиыны мереке думанға ұласқан. 81 Бұл жөнінде тағдыр айдап ХVг. Алтын
ордаға жақын маңда, Жайық жағасында аз уақыт өмір сүрген И.Шильтбергер атты
немістің жазушысы Жошы ұлысына арналған кітабында, хан көтеру дәстүріне
сипат беріп, былай дейді:
"Бұл елде ханды ақ киізге отырғызып үш рет көтереді де, шатырды
айналып шығып таққа отырғызады. Қолына алтын қылыш ұсынады. Киізге
отырғызғанда жоғарыға көтеріп үш рет Хан! Хан! Хан! деп дауыстайды."82
Жоғарыда біз Моңғол жаулап алушылығынан кейінгі хандық биліктің
жағдайын анықтадық. Енді біз тікелей сол хандық тақты мұраланудағы
Моңғолдардағы билікті мұралану дәстүрін анықтап алайық. Жоғарыда біз Дешті
Қыпшақтағы Моңғол шапқыншылығына дейінгі Қыпшақтардағы билікті мұраланудағы
жолды анықтадық және ол әкеден балаға емес, аға ініге, немесе немере туысқа
өтетіндігін анықтаған болатынбыз.
Шыңғыс ханның заңы бойынша, билікті мұралану дәстүрі оның іс
әрекеттеріне негізделіп қалыптасқан. Билікті мұраланудағы моңғолдық
дәстүрдің негізін қалағанда Шыңғыс хан болған. Оған дәлел Шыңғыс ханның
тұсына дейін хан сайлауда құрылтайдың маңызы өте үлкен болады. Ал Шыңғыс
ханнан кейін құрылтайдың маңызын аз да болса төмендетілді. А.К.Бернштам бұл
туралы былай деді: "Шыңғыс хан Моңғол даласындағы жоғарғы билікті толығымен
өзіне қаратып алды. Бір әмірінің басыбайлы меншігіне айналған билік
құрылтайдың заң шығарушылық мүмкіндігінің тамырына балта шапты. Шыңғыс хан
құрылтайды атына заты сай емес дәрменсіз қосалқы заң шығару органға
айналдырды. Құрылтай бір ғана тұлғадан тұрған әміршіл ұрпақтың мүддесіне
ғана қызмет ететін ұйым ретінде қалыптаса бастады да, мұрагерлік
монархияның бастауы болды. Шыңғыс ханның идеясы өзін-өзі мейлінше ақтады.
Бұған оның өлімінен соң Үгедейдің бірден құрылтайда ұлы хан танылуы дәлел
бола алады."83
Сонымен билікті мұраланудағы моңғолдық принципіне биліктiң әкеден
ініге не немере туысқа емес тікелей ұлдарға берілуі жатты. Мұны Шыңғыс
ханның өзі де іс жүзінен дәлелдеді. Ол ұлдарына 5-9 мыңдық үйде еншіге
бергенде iнілеріне 1,5-4 мыңдық түтін бөледі. Сондай ақ 1219 жылы Шыңғыс
хан Хорезм шах мемлекетін жаулауға аттанарда әйелі оған:
Ұлы асудан асарда,
Ұзақ жолға шығарда
Елін қайтіп билеуді
Етер өсиет, алдымен
Асқар таудай деніңіз
Апат болса көнеміз
Қалың елдің - Моңғолды
Кім билер деп сенеміз?
...Қасиетті туыңды кім ұстар, деп сенеміз?
...Туылған төрт ұлыңның таққа кімі лайық?-деп
сұрайды. 84 Сонда Шыңғыс хан жиында отырғандардың, ұлдарының әрқайсысының
пікірін сұрай келе, мынадай шешім қабылдайды. Інілерінің орнына оның
ұлдарының бірі мұрагерлік етсін деп келе! "Маған да менің ұлдарымның бірі
мұрагерлік етсін" - дейді. 85 Бұл жағдайды Рашид ад Динде толық
суреттейді. Осылайша мұрагерліктің әкеден ұлдарға берілуі Шыңғыс хан
тұсында қалыптаса бастады. Кейін келе, бұл әрекет Моңғолдық дәстүр деп
санала бастады да ХІІІ-ХV ғғ. аралығында моңғолдар жаулап алған аймақтарда
қалыптасқан заң, ереже түрінде қабылданады. Ойымызды дәлелдеу үшін Жошы
ұлысының негізінде құрылған Алтын Орда мен Ақ Ордадағы биліктің ХІV ғ.
ортасына дейінгі билікті мұралауына көз жүгіртелік.
Жалпы бұл кездегі саяси жағдайларды ашып көрсететін деректердің біріне
Рашид ад Диннің "Сборник летописи" (Жылнамалар жинағы) жатады. Онда Ақ Орда
мен Алтын Орда биліктегі хандардың билікке келуі мен кезеңдері сипатталған.
Бұл дерек бойынша, Орда Ежен ұлысында әкесінен соң ұлы - Байан, Сасы-Бұқа
ханнан соң оның ұлы-Ерзен, онаң соң оның ұлы-Мүбәрақ қожа хан, Шымтай
ханнаң соң оның ұлы Орыс хан, одан кейін оның ұлы Тоқтақия хандар таққа
отырған. Дәл осындай жағдай Алтын Орда да кездеседі. Батый хан 1237-1256
жылдар аралығында Үгедей хан тұсында билік еткен 1252 жылы 48 жасында Бату
қайтыс болғаннан кейін оның орнына оның ұлы Сартақ отырады. Бірақ, ол Бату
қайтыс болған жылы, Үгедей ханның иелігінде болған еді. Билікке Үгедей хан
отырғызғанымен ол үйге қайтар жолында қайтыс болды. Бұл оқиға 1257 жылы
орын алды. Оның орнына Батудың кіші баласы Ұлақшы отырғанымен ол да осы
жылы қайтыс болады. 1257 жылы Алтын Орда тағына Батудың ағасы Берке
отырады. Берке ханның тұсында Алтын Орда толығымен ірі мемлекет болып
қалыптасады.
1266 жылы Берке хан қайтыс болғаннан кейін Алтын Орда ханы болып
Батыйдың немересі Менгі-Темір отырады, ол 1266-1280 жылдар аралағында билік
етеді. Менгі-Темірдің билік еткен жылдары Алтын Орда саяси және мәдени
өмірінде аса маңызды оқиғалар болған жоқ. Менгі-Темірден кейін билік басына
оның немересі Тудаменгу келеді, оның билік еткені 1280-1287 жылдар аралығы.
Одан кейін билікке Тұла бұқа отырады (1287-1290 жылдары). Бұдан кейін
билікті мұралану дәстүріне кейбір өзгерістер енеді. Ол Менгі-Темірдің
балалары арасында билікке таластан көреміз. Оның нәтижесінде Тұла бұқа
өлтіріліп билік басына Менгу-Темірдің Тоқты атты баласы келеді. Ол 1290-
1312 жылдар аралығында хан болады. Одан кейін билікке Өзбек хан отырады.
Оның билік еткен жылдар аралығы 1312-1342. Өзбек тұсында Алтын Орда
қоғамының исламдануы тереңдетіле түседі. Өзбек ханның билікке келуі жайлы
В.Г.Тизенгаузен былай дейді: "Өзбек, Менгі-Темірдің немересі Тоғарылшаның
баласы. Алтын Орданың тағына отыруга хұқығы жоқ еді. Өзбек Құтлық Темірдің
атақты бір нояның (әмір) пайдаланып Тоқтының баласы Елбасмышаны мерт қылып
Алтын Орда тағын басып алады."86
Біз көріп отырғанымыздай Алтын Ордада Батый ханнан Беркеге дейін оның
ұлдары таққа отырып, Батыйдың немересі Менгі-Темірден Бердібек ханға дейін,
кейбір өзгерістер болмаса, негізінен билік әкеден ұлдарына беріліп келген.
Бұл жағдайды Алтын ордадағы билік еткен хандардың генеалогиялық
таблицасынан айқын көруімізге болады. Билікті мұраланудағы бұл дәстүр-
моңғолдық дәстүр-ХІV ғасырдың ортасына дейін жалғасып келді. 87 Өз ішінде
белгілі- бір себептерге байланысты бұл дәстүрге аздаған ауытқулар болмаса
мысалы: Берке, Өзбек хандар, басым көпшілігінде ол өзіндік жолын ұстанды.
Оған сырттан ешқандай күш әсер ете алмады. Осылайша, ХІІІ-ХV ғасырларда
тарихи дәуірдің бірінші кезеңінде билік тікелей әкеден балаға мұраға
қалдырылып отырды. Біз мұны билікті мұраланудағы моңғолдық дәстүрдің
көрінісіне жатқызамыз.
Ежелгі моңғол билік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
салыстырмалы түрде талдау
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 2
І Дешті Қыпшақтағы мемлекеттік басқару мен мұраланудағы қыпшақтық және
моңғолдық дәстүрлер. 14
II. ХІV-ХV ғасырлар ортасына дейінгі моңғолдық дәстүр мен қыпшақтық
дәстүр арасындағы таластар 33
ІП. Жергілікті дәстүрдің жеңіске жетуі және Қазақ хандығынын құрылуы.
42
Қорытынды 49
Пайдаланған әдебиеттер тізімі. 51
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі
Әрбір халықтың тарихында бұрындары болып өткен және қазіргі кезде
болып жатқан көптеген тарихи оқиғалар, өздерінің ауқымына құрымына қарай
әсер етуші факторлардың маңызына қарай, сондай-ақ өзінен кейін тарихи
дамуға тигізген әсеріне, ықпалына қарай сол халықтың тарихында белгілі бір
маңызға ие болады. Тарихи оқиғалар маңыздылығына қарай бөлініп жіктеліп
жатады. Кейбір тарихи оқиғалардың маңыздылығы белгілі бір кезеңнің ішіндегі
даму процесіне әсер етумен шектеліп қойса, ал кейбіреулері бүкіл бір тарихи
дәуірдің барысына ықпал жасайды, сол дәуірдің негізгі мәндерін
қалыптастыруда роль атқарады. Мұндай тарихи оқиғалар тарихи дамудың барлық
жақтарына да өзінің ықпалдарын тигізеді. Қазақстан тарихында, оның ішінде
орта ғасырлық дәуірде сол маңызға ие болған тарихи оқиғалар жеткілікті.
Солардың қатарында ерекше орын алатын ірі оқиға Қазақ хандығының құрылуы
жатады. Қазақ хандығының құрылуы мәселесін ХІХ ғасырдың ортасынан бері
зерттеушілердің назарына ілігіп, қарастылып келе жатқан тақырыптардың бірі.
Әсіресе өткен ғасырдың соңғы он жылында қоғамдық өзгерістерге байланысты
осы тақырыпқа да қызығушылықтар арта бастады. Оның себебі түсінікті де.
Тарихи сананың орнығуы мен дамуы, нығаюы мен тереңдеуі ұлт тарихының терең
қойнауларындағы асыл маржандар мен байлықтарын игеру мен зерделенумен қатар
жүргендіктен, тарихшылдар да бұл іске белсене ат салысады. Өз ізденістерін
олар ұлт тарихының белгісіз беттерін ашуға оны ел игілігіне жаратуға
жұмсауда. Ғылыми зерттеу болғандықтан әртүрлі көзқарастар мен пікірлер де
пайда болуда. Қазақ хандығының құрылуы тақырыбы да көптеген басқа
тақырыптар сияқты ХХ ғасырдың басынан бастап жан-жақты зерттеле басталды.
Зерттеу барысында әр түрлі ой- пікірлер айттылып, тұжырымдар жасалды.
Негізінен алғанда, зерттеушілердің көпшілігі “Хандық қашан, қалай
құрылған?” деген сұрақтарға көбірек көңіл бөліп, басқа маселелер шетте
қалған еді. 90-жылдардың екінші жартысынан бастап тақырыптың ауқымы мен
көлемі ұлғайып, қарастырылатын мәселелер қатары көбейе түсті. Дегенмен де,
осы тақырыптың жекелеген кейбір мәселері зерттеушілер арасында талас
пікірлер тудырса, кейбіреулері зерттеу барысында алғаш рет күн тәртібіне
қойылады. Ал тіпті енді бір мәселелер әлі де болса қарастырылмай отыр.
Солардың ішіне, біз қарастырып отырған тақырыпта кіреді.
Моңғол шапқыншылығы – Орта Азия халықтарының саяси тарихына үлкен
өзерістер әкелген, елеулі оқиғаладың бірі болды. 1 Уақыт өте зор қуатқа
ие болған моңғол жаулаушылары Қытай, Орта Азия және Европа кеңістігінің
ауқымды бөлігінде өз үстемдігін жүргізе бастады. Моңғол шапқыншылығы жаулап
алған халықтардың саяси құрылымы мен оны басқару дәстүріне үлкен өзерістер
әкелді. 2 Сол кезеңдегі моңғол жаулаушыларының өркениет деңгейі жаулап
алынған елдеріне қарағанда төмен болғанымен де, Еуразия кеңістігіндегі
халықтардың ХІІІ-ХVІ ғасырлардағы тарихында айтарлықтай із қалдырды. Моңғол
шапқыншлығы жөнінде, оның жаулап алған елдерінің мәдени-этникалық даму
процесіне тежеу болғандығы және экономикалық өсу деңгейіне тигізген кері
әсері туралы тарихи әдебиеттерде көп зерттелген және осы күнге дейін тарих
ғылымыда түрлі еңбектер жазылуда. Бірақ та, бүкіл Еуразия кеңістігіндегі
халықтардың тарихында із қалдырған моңғолдардың ХІҮ-ХVІ ғасырлардағы
халықтардың қалыптасуына, олардың мемлекеттік жуйесінің нығаюына тигізген
әсері мәселесі назардан тыс қалып отыр.
Кейінгі орта ғасырдағы бұл мәселе - қазақ тарихымен айналысушы ғылыми
орада осыған дейін аз зерттелген тақырыптардың бірі. 3 Қазақ хандығының
құрылымына әсер еткен моңғолдардың “оң ықпалы” жайлы мәселе дұрыс шешім
таба біліп, түбегейлі, жан-жақты зертелген жағдайда біз көптеген сұрақтарға
жауап таба алатын боламыз.
Сол себепті де біз бұл жұмысымызды қазақ хандығының мемлекеттік жүйесі
мен оның әлеуметтік қатынасының қалыптасуы Шыңғыс хан тұсында қаланған
мемлекетті басқару мен мұралану фомасының тиізген ықпалы жөнінде
мүмкіндігімізше қарастыруға тырысамыз.
Біздің ойымызша, осы бір сөз етіп отырған тақырыптың ішіндегі Қазақ
хандығының құрылуына дейінгі болған мемлекеттік жүйелердің Қазақ
мемлекеттілігіне тигізген әсері, арнайы түрде әлі қарастырылған емес.
Сондықтан да бұл жұмыста біз осы мәселені жеке қарастырғанды жөн көрдік.
Бұл мәселе - Қазақ тарихымен айналысушы ортада осыған дейін аз зерттелген
тақырыптардың бірі. Қазақ хандығының мемлекеттік құрылымына әсер еткен екі
жүйенің ықпалы жайлы мәселе тарих тұрғысынан дұрыс шешім табыла біліп,
түбегейлі, жан-жақты зерттелген жағдайда біз көптеген сұрақтарға жауап таба
аламыз.
Тақырыптың жаңалығы. Екі дәстүрдің тоғысуы кезінде екі халықтың арасында
түрлі этникалық процестер жүріп жатты. 4 Осы арада моңғол этносының уақыт
өте келе жергілікті этноспен араласып, сіңісіп кеткендігін байқаймыз. Бұл
мәселе толық шешімін тапқан кезде Алтын Орда мен Ақ Ордадағы саяси
ауытқушылықтардың себептердің бірі шешіледі деп білеміз. Қазақ хандығының
құрылуы Қыпшақ этносының толық жеңісіне дәлел. 5 Бірақ мемелкеттік
басқарудағы жүйе Шыңғыс тұсында қаланған мемлекеттілік жүйе моңғолдардың
Қазақ хандығына енеді. Біздің ойымызша бұл моңғолдардың оң ықпалының бір
көрінісі.
Кейінгі орта ғасырдағы бұл мәселе Қазақ тарихымен айналысушы ғылыми
ортада осыған дейін аз зерттелген тақырыптардың бірі. 6 Қазақ хандығының
құрылымына әсер еткен екі дәстүрдің синтезі жайлы мәселе тарих тұрғысынан
дұрыс шешім тауып, түбегейлі, жан жақты шешім таба білген жағдайда, бізге
бірқатар мәселелер айқындала түспек.
Тақырыптың деректік базасын шолу: Тақырыптың деректік базасына келер болсақ
арнайы Қазақ хандығына арналған деректемелер жоқ. 7 Қазақстан жөніндегі
мәліметтер шығыс авторларының шығармаларында үздік-үздік келтірілген,
негізінен алғанда шығыс деректемелерінің материалдарын - батыс европалық,
кейініректе орыс саяхатшыларының, елшілерінің, ғылымдарының хабарлары,
сондай-ақ орыс жылнамалары мен мұрағаттарының мәліметтері толықтыра түседі.
Керісінше, моңғолдардың жаулап алуы, түрлі ауқымды әдебиеттерді өмірге
келтірді. Моңғол тарихына оның ішінде Шыңғыс хан тұсындағы тарихқа қатысты
аса құнды еңбектің бірі ол "Моңғолдардың құпия шежіресі. 8 "Шыңғыс ханның
заңдары жиналған (Ясса) бұл еңбек бізге толық жеткен жоқ сондықтан ол
деректе Шыңғыс заңдарының кейбір мәліметтері ғана келтірілген. Бұл еңбек
біздің тақырыбымыз үшін аса маңызды өйткені, моңғолдардың билікті
мұрагерлену дәстүрін анықтау үшін, Шыңғыс хан қалаған мемлекеттің жүйесі
жайлы мәліметті ондағы келтірілген заңдардан аңғаруға болады. Оңтүстік
Қазақстандағы, сондай-ақ Орта Азиядағы моңғолдар жаулап алуын зерттеуде
басты деректеме Ала-ад-дин Ата Мәлiк Жувейнидiң “Тарихи-и-джахангуша”
(әлемдi бағындырушының тарихы) деген еңбегi болып табылады. 9 Бұл еңбекте
бiздiң тақырыбымызға байланысты малiмет, ол осы кiтапта келтiрiлген
Шағатай, Жошы, Үгедей жұрттарының Қазақстан территориясында орналасуы
жайлы малiметтерi. ХIII ғасырда Шағатай ұлысында болған кырқыстар жайлы
малiметтi өте маңызды. Фазллалах Рашид ад-Диннің "Жамиат-таварих"
("Жылнамалар жинағы") деген тарихи еңбегі ХII-ХIII ғасырлардағы моңғол және
түрiк тайпалары мен халықтарының тарихы жөнiндегi мейлiнше елеулi еңбек
болып табылады. 10 Рашид ад - Дин шығармасы негiзiне, ресми моңғол
хроникалары, моңғолдар жаулап алған түрлi елдердiң тарихи шығармалары
алынған. Оның екінші томында Қазақстан моңғол ұлыстарының құрамына кірген
кездегі тарихы, Жошы ұрпақтары генеалогиясы жөніндегі мәліметтер
келтірілген. 11 Бiздiң тақырыпқа септiгiн тигiзетiн деректiң қатарына ХIҮ-
ХV ғасырлардағы Орта Азия мен Қазақстанның тарихын ашып көрсететiн орта
ғасырлар авторларының нарративтiк тарихи еңбектер негiзiнен Темiр ұрпақтары
тобының шығармаларынан тұрады. 12 Оларда Темiр мен оның ұрпақтарының
көршi елдер мен халықтар жөнiндегi саясаты ғана көрсетiлмеген, сонымен
қатар олардың iшкi саяси өмiрi жайында материалдар коп. ХV ғасырдың екiншi
жартысы - ХVI ғасырға Моғол және Шайбани ұрпақтары қалыптастырған
деректемелер негiзгi дерек көзi болып табылады. Сонымен қатар, Мырза
Мұхаммед Хайдар Дуғлатидың “Тарих-и-Рашиди” деген шығармасы ХIV-ХV
ғасырлардың басында Қазақстан аумағы мен көршi аумақтарда өмiр сурген
мемлекеттердiң бiрi Моғолстан тарихына арнайы арналган. 13 Бұл еңбек-
бiздiң тақырыпты зерттеуде негiзгi деректердiң бiрi болып табылады. Онда
тоқсан жыл ішіндегі қазақ хандарының тарихы тым қысқа болғанымен, дәйекті
түрде баяндалған. Онда алғаш рет тарихнамада қазақ хандары Жәнібек пен
Керейдің көшіп кетуі туралы хабарлайды олардың этникалық сана сезімін
қабылдау себептері туралы пікірлер айтылып қазақ хандарының Шайбани
ұрпақтары мен моңғол хандарымен, қырғыздардың, ноғайлардың, қалмақтардың
әміршілерімен өзара қатнастары айтылады. Жалпы бұл еңбектiң екi бөлiмiде
бiз үшiн өте маңызды. Бiрiншi бөлiмде бiз Шағатай ұрпақтарынан шыққан
хандардың тарихы жайлы мағлұматты толық алар болсақ. 14 Екiншi бөлiмде
ХV ғасырдың бiрiншi бөлiгiне байланысты оқиғалардан хабардар бола аламыз.
15 Бұл шығармада соңғы орта ғасырларда Жетiсуды, Шығыс Дештi Қыпшақты,
Тянь-Шань аймағын, Шығыс Түркiстанды мекендеген моңғолдардың, басқа да
тайпалар мен халықтардың тарихы жайлы бiрегейлi малiметтер бар.
Шайбанилық тарихнама қатарына Орта Азия мен Қазақстан тарихы жөніндегі
аса маңызды түпнұсқа еңбек - Фазлаллах ибн Рузбихан Исфаханидің "Михман-
намеий Бухара" ("Бұхар мейманының кітабы") деген еңбегі, ерекше орын алады.
16 Ибн Рузбихан еңбегінде біздің тақырыпқа байланысты, оның ішінде
билікті мұраланудағы дәстүрдің жергілікті дәстүр арасындағы талас-тартыстар
жайлы құнды мәліметтер береді. Атап айтсақ Әбілхайыр немересі Мұхамед
Шайбани хан өз билігін заңдастыру үшін Герат, Бұхара қалаларында жергілікті
дін басыларымен беделді адамдар арасында өткізген жиындарға берген
сипаттамасы. 17 Ол Шайбани ханға қызмет етіп осы жиындарға қатысып өз
пікірін білдіргендіктен оның мәлімдемелері бізге өте құнды. Келесі дерек ол
Махмұд ибн Әмір Уәлидің "Бахр әл-асрар фи манакиб әл-аийар" (Өнегелі
адамдардың еріктілері жайлы ғаламат құпиялар") деген энциклопедиялық
еңбегі. "Бахр аль-асрар" шығармасы жеті томнан тұрады. Бізге керектісі VІ,
IІІ томдары, өйткені мұнда Шыңғыс хан мен оның ұрпақтарының тарихы VІ
томда. 18 Дешті Қыпшақтағы Жошы ұрпақтарының тарихы III томда
сипатталған. 19 Түркі тілдік деректемелерінің ішінен біздің тақырыпқа
байланысты пайдалы әдебиет ол ХVІ ғасырда "Шыңғыс-наме" деген құнды тарихи
шығармасы. 20 Оның авторы Хиуа тарихшысы Өтеміс қажы ибн маулана Мұхамед.
Өтеміс қажының туындысы Шыңғыс хан мен оның ұрпақтары билік еткен уақыты
қамтиды және онда Алтын Орданың хандары туралы мәлiметтерi мен олар
билікке қандай жағдайда келгендігін сипаттайды. Бұл мәліметтер арқылы біз
Алтын Орда тағына хандар қандай дәстүр негізінде отырғандығын салыстырмалы
түрде анықтай аламыз. Келесі дерек ол Әбілғазының "Түрік шежіресі" бұл
еңбекте көшпелі өзбектер мемлекетінің тарихы Қазақстан мен Орта Азиядағы,
Маңғыт ордасындағы Шайбанилер әулеті туралы мәліметтер жинақталған.21
Моғол ұлыстарының тарихы жөнінде аса құнды мәліметтер бар. Осы еңбектің
орыс тілінде жинақ болып шыққан вариантында қарастырып отырған тақырыпа
байланысты Алтын Орда, Ақ Орда хандарының гениялогиялық таблицасы берілген.
22 Біздің тақырыбымызға септігін тигізетін деректердің қатарына үш
жинақтарды жатқызуға болады олар: Қазақ хандығына байланысты материалдар
жинағымен, 23 шығыстанушы В. Г.Тизенгаузеннің Алтын Орда тарихына қатысты
материалдар жинағы. 24 Жалпы, Алтын Орда жөніндегі материалдардың жинағы
ұзақ жылдар бойы ХІІІ-ХV ғасырлардағы Қазастан тарихы жөніндегі
мәліметтердің сенімді көзі болып келеді және осы кезге дейін осылай. Тағы
бір маңызды жинактың бірі МИКК-Материалы по истории киргизов и Киргизии.
25
Батыс деректемелеріне келер болсақ. ХІV – ХVІІ ғасырларда
дипломанттардың, саудагерлердің, миссионелрелдің (Гонзалес де Клавихо,
Сигизмунд Герберштейн, Иочофат Бапбаро, Амбраджо Контарини, Антоний
Дженкинсон, Филип Авриль, Адам Олеарий) 26 және соғыс тұтқындары (Ганс
Шильтбергер) да болған басқа да адамдардың Азия елдері мен Московияға
саяхаттары мен сапарлары қазіргі Қазақстан аумағындағы этникалық-саяси
оқиғалар мен қазақтардың одақтастық қатнастары туралы тарихи-этнографиялық
мәліметтер бар жаңа нарративік деректемелердің жалғасуына негіз болды.
Дипломант С. Герберштейннің мағлұматтары да “әр түрлі татар ордаларына”
қатысты, ол солардың арасында қазақтарды да көрсеткен. 27 А.
Дженкинсонның еңбегінде Қазақ хандығының қалыптасу кезеңінің оқиғалары,
соның ішінде Хақназар ханың Сыр өңірі қалалары үшін соғыстары көрсетілен
ең алғашқы европалық еңбек. 28 Біздің тақырыпқа байланысты европалық
деректердің арасыдағы ең маңыздысы ол Плано Карпини мен Вильгельм де
Рубруктың “Путешествие в восточные страны” еңбегі. 29 Онда, мысалы қазақ
хандығында, ханның таққа отыру рәсімі баяндалады. Ол арқылы біз
моңғолдардың қазақ хандығының құрылымына тигізген әсерін салыстырмалы түрде
байқай аламыз. Сонымен қатар маңызды деректердің қатарына Марко Полоның
еңбегі жатады, онда біздің тақырыпқа байланысты бірнеше құнды мәліметте
кездеседі. 30
Біз қарастырып отырған тақырыпқа байланысты, деректер өте көп
болғанымен, бұл орта ғасырлық шығармалардың мәліметтері тарихи сын
тұрғысынан алып қарағанда әр түрлі. Сондықтан біз ең нақтыларына, тақырыпқа
тікелей қатысты деректерді қарастырдық және деректік мәліметтерге өте үлкен
көңіл бөлуіміздің себебі, тақырыптың қиындығына, өте аз қарастырылуына
байланысты біз деректерге өте көп жүгіндік.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Тақырыптың зерттелу денгейi бiршама жеткiлiктi. Мәселенiң тарих
ғылымында алғаш рет ХIХ ғасырдың ортасынан басталды. 31 ХIХ ғасырдың
ортасынан бiздiң тақырыпқа тiкелей қатысы болмасада деректік тұрғыдан
септігін тигізетін еңбектердiң қатарына*******жинағы жатады. 1664 жылы
Санкт-Петербург қаласында В.В Вельяминов-Зерновтың “Исследование о
Касимовских царях и царевичах” атты еңбегінің екінші бөлімі жарыққа шыгып,
онда автор алғаш рет Қазақ хандығы құрылғандығы және тарихы жайлы айтады.
32 Осы еңбекпен Қазақ хандығыың құрылу мәселесі тарихшылардың назарына
ілінеді. Біздің мәселемізге келер болсақ В. В Вельяминов-Зерновтың аталған
еңбегінде ХІҮ орт ХҮ ғасырға дейінгі Дешті Қыпшақтағы саяси хандықтың
хронологиясын көрсетеді. 33 И. Н. Березинның “Шығыс зерттеушілерінің
кітапханасы” атты еңбегінде Алтын Орда мемлекетінің ішкі құрылысы,
әкімшілік аппаратының құрылымы зерттелген. 34 Еңбекте біздін
тақырыбымызға септігін тигізетін мәліметтер арасында хан жарлықтары,
бұйрықтарына негіздерген зерттеулер өте құнды.35 Алтын Орда жөнінде
мәлімет бар шығыс деректемелерінен алынған үзінділердің екі томдық жинағы
шығуының моңғол заманындағы Қазақстан тарихы үшін зор маңызы болды. Араб
тарихшылары мен географтарының еңбектерінен алынған материалдар енгізілген
бірінші томын шығаруды бұл матералдарды коптеген елге таратқан В. Г.
Тизенгаузеннын “Алтын Орда тарихына байланысты материалдар жинағы сол
кездері және күні бүгінге дейін осы кезеңді зерттеуде негізгі дерек көзі
болып келуде.36 Бірінші томында араб деректемелері сияқты, ерте парсы
деректемелері де Алтын Орданың батыс бөлігіндегі үлкен оқиғалар жайында
баяндайды. Еңбекте Жошы ұлысы жайында берілген толық мәліметтер арқылы біз
сол кездердегі билік жолын және ондағы мұраланудағы жолды айқын анықтай
аламыз.37 Ал В.В. Бартольдтың “ Түркістан моңғолдар шапқыншылығы
дәуірінде” 38 , “Түркістан тарихы”39, “Түрік-моңғол халықтарының
тарихы” 40, “Орта Азияның түрік халықтарының тарихы жөніндегі он екі
дәрісі” 41 және ғалымның тағыда басқа еңбектері біздің тақырыбымызға
тікелей септігін тигізеді. Мысалы Бартольд біздің тақырыпқа қатысы бар
мынадай ойды айтып өтеді “Қыпшақ даласында жекелеген хандықтар болған,
бірақ ешқашан біріккен бір орталыққа бағынган хандық болған емес деген ой
айтады” 42 бұл арқылы біз Қыпшақ даласындағы саяси жүйе жайлы біліп, оның
қаншалықты Қазақ хандығына әсер ете алған жолын анықтай аламыз. Өйткені
В.В. Бартольдтың еңбектері деректеметанушылық негіз, сондай-ақ жазбаша
деректемелердің материалдарына сыни талдау жасаудың үлгісі болып табылады.
А.Ю. Якубовскийдың еңбегінде бізге қажетті мәліметтер арасында Алын Орда
халықтарының әлеуметтік ұйымдасу проблемаларын, сол сияқты оның саяси
тарихы жөніндегі толық мәлімет беруі біздің тақырыпта оте маңызды
еңбектердің бірі болып есептеледі. 43
Алтын Орданың тарихнамасы жаңа зерттеулермен толықты Г. Ф. Федоров-
Давыдов, 44 М. Г. Сафаргалиев, 45 И. Б. Грековтардың 46 еңбектері
Алтын Орда тарихына сонын ішінде саяси тарихына, қоғамдық құрылысына
арналған еңбектерінсіз Алтын Орда тарихын, біздің тақырыпқа тікелей
қатысты материалдарды толық меңгеру мүмкін емес болар еді. Сондықтар жалпы
Дешті Қыпшақ тарихына, Моңғол жаулап алушылығына арналған оның ішінде Алтын
Орданың саяси тарихына байланысты ондағы хандық билік жайындағы
әдебиеттерінің барлығы біздің зерттеуге септігін тигізеді. Мемлекеттік
басқарудың дамуы, біріндеп мемлекеттік құрылымның дамуына әкеп соққан ұлыс
жүйесінің қалыптасуы, Алтын Орда ыдырауының тарихы, бұл Дешті Қыпшақтағы
саяси, этникалық процестерге ықпалы, Алтын Орда қыпшақтарының болғаны
сияқты суперэтностың жеке этностарға бөлшектенуі көрсетілген. 47 Алтын
Орданың ұлыстық ұйымдастырылу жүйесі ғана емес, сонымен қатар сол
ұлыстарды құрған іс жүзінде дербес аумақтарда болған ішкі қоғамдық тұрғыдан
іс жүзінде тәуелсіз болды, біртіндеп саяси дербесттікке ұмтылды, олардың
халықтарының этникалық оқшаулануы барған сайын айқындала түсті. Бұл тұстар
аталмыш еңбектерде толық зерттелінген. Бірақ, бұл әдебиеттерде моңғол
жаулап алушылығының кері әсері анағұлым айқындалып жазылған. 48 Уақыт өте
Дешті Қыпшақ пен қосып алынған тарихи дербес өлкелердің Алтын Орда
кезеңіндегі тарихына, сондай-ақ моңғолдар жаулап алуының өзіне де берілген
баға уақыт өте келе тек қана теріс баға беруден Алтын Орда тарихының өз
аумағында және шектес жерлерде құрылған дербес халықтар мен мемлекеттедің
тағдырына ықпал жасауның оң жақтарын ескеретін неғұрлым оъективті баға
берумен ауысқан әбебиеттер пайда болады, осы кезде жарық көрген
зерттерулерде біздің зерттеп отырған тақырыбымызға тікелей септігін тигізе
алатын әдебиетте қатарына қосылады.
В.В. Трепавлов ХІІІ ғасырдағы Моңғол империясының мемлекеттік
проблемасын монография жазып зерттеді. 49 Ондағы мәліметтер арасынада
бізге қатысты мыандай ойлар өте маңызды, мысалы ол көшпелі дәстүрлі
дамуының Моңғол империясының өз құрлысында да, ол ыдырағаннан кейін
құрылған мемлекеттердің, яғни Алтын Орданың, Ақ Орданың, Көк Орданың
әлеуметтік-саяси құрылысында да моңғолдар заманында ертедегі түрік
мемлекетіндегі сабақтастықтың проблемасы жаңаша қарастырылады.
Жошы ұлысының ыдырауы дәуіріндегі, ХІV-ХV ғасырдың бірінші
жартысындағы Қазақстанның далалық бөлігінің тарихы Алтын Орда жөніндегі
жоғарыда айтылған еңбектермен қатар толық, Т.И. Сұлтановтың еңбектерінде
көрсетілген.50 Қазақ хандығына байланысты қалам тартын көптеген
зерттеулер жазған адамдар өте көп, олардың көбісі Қазақ хандығы қашан?
Қалай құрылды? Деген сұрақтарға жауап іздестірді. Біздің тақырыпқа септігін
тигізген әдебиеттер қатарында К.А Пищулинаның “Юго-Восточный Казахстан в
середине ХІV-начале ХVІ вв.,” 51 атты еңбегі, онда саяси және әлеуметтік-
экономикалық жағдайға байланысты көптеген сұрақтарға жауап табуға болады.
Жалпы, біз бірінші тарауда негізге алған Дешті Қыпшақ және моңғол жаулап
алушылығы жайында жазылған әдебиеттер, екінші тарауда қарастырған Алтын
Ордадағы саяси тарих жайында және қазақ хандығы жайыда жазылған әдебиеттер
өте көп және ол кезеңге байланысты әдебиеттер мен зерттеулер алуан түрлі
проблемаларға арналған. Бірақ біз қарастырып отырған тақырыпқа арнайы
жазылған әдебиеттер жоқтың қасы. Сондықтан, осы тақырыпты зерттеу барысында
өз қиыншылықтарыда туды. Біздің басты мақсатымыз, Дешті Қыпшақтың
мемлекеттік құрылуы моңғолдарлың жаулап алуындағы хандық билік принциптері
және екеуінің синтезі, Қазақ хандығында орнағандағын дәлелдеу. Егер осы
тақырып тарихи дұрыс шешімін таба білсе біз көптеген сұрақтарға жауап табар
едік, соның ішінде біздің ойымызша Алтын Ордадағы дүрбелең жылдарына тарихи
түсінік бере алатын едік. Жоғарыда айтқандай біздің тақырыапқа арнайы
арналған зерттеулер жоқ, бірақ біз осы тақырыпты қарастыруда методологиялық
негіз ретінде және негізгі әдебиет ретінде мына туындыларды негізге алдық.
Т.И. Сұлтановтың еңбектеріне келер болсақ, онда Қазақ хандығы тарихи
проблемаларының барлық жақтары қозғалды деп айтуға болады. 52 Оның
көптеген еңбектерінің қарында 2001 жылы шыққан “Поднятие на белой кошме.
Потомки Чингиз-хана” еңбегі зерттеп отырған тақырыбымызда қарастыруда бізге
методологиялық негіз болды. 53 Ол еңбекте ХІІІ ғасырдан бастап, моңғол
империясындағы бүкіл саяси билікпен бізге өте маңызды болып келетін хандық
билікті, жан-жақты қарастырып, жаңа тұжырымдар келтіріледі. Сонымен қатар,
бірінші таруды қарастыруда негіз болған еңбектердін бірі С. А. Ахинжановтың
“Кипчаки в истории средневекового Казахстана” еңбегі. 54 Дегенменде, бұл
зерттеулерде, біз қарастырған тақырып арнайы қаралмаған. Жалпы, бұл
тақырыпты зертеуде Б.Б. Кәрібаевтың мақалаларының маңызы зор, өйткені
арнайы осы тақырыпқа байланысты қалам тартып жүргендердің бірі. Б.Б.
Кәрібаев өз мақалаларында моңғол жаулап алушылығының - Қазақ хандығының
құрылуына тигізеген “оң ықпалы” жөнінде сөз етеді және Қазақ хандығында
орнаған хандық билік оған дәлел болған Дешті Қыпшақ пен моңғолдардың билік
жүйелерінің синтезінен құрылған жүйе деген ойлар айтады. 55
Тақырыптың мақсаты.
Орта ғасырлық кезеңiнiң ХI-ХIII ғасыр аралығындағы дәстүрлi билiк
жүесiмен ХIII-ХIV ғасыр Дештi Қыпшақтағы моңғолдық хандық билік жүесiнiң
салыстыру арқылы олардың синтезiн Қазақ хандығының қалыптасуына тигiзген
ықпалын анықтау. Мақсатымызды анықтап алғаннан кейiн бiз оны орындау үшiн
алдымызға мынандай мiндеттердi қойдық.
Тақырыптың мiндетi.
1. ХI-ХIII ғасырдағы Дештi Қыпшақтағы қыпшақтардың мемлекеттiк
құрылымдық жүесiн талдау.
2. ХIII-ХIV ғасырдағы моңғолдық мемлекеттік құрылымдық жүйесін
талдау.
3. ХIII-ХV ғасырдың бiрiншi жартысындағы Дештi Қыпшақтағы қыпшақтық және
моңғолдық билiк жүйелерiнiң даму процесiн және бiр-бiрiне тигiзген әсерiн
анықтау.
4. Қыпшақтық дәстүрдiң жеңiске жетiп оның Қазақ хандығының құрылымына
алғышарт болуын дәлелдеу.
Тақырыптың теориялық және методологилық негiздерi.
Жұмыста тарихилық, синтез әдiсi және анализ жасау, салыстырмалы, сұрыптау
әдiстерi қолданылды.
Хронологиялық шеңбері ХI ғасырдың екiншi жартысымен ХVI ғасырдың бiрiншi
ширегiн қамтиды. Тақырыпты мейлінше толық ашып көрсету үшін, біз ең
алдымен, моңғол шапқыншылығына дейінгі Дешті Қыпшақ даласындағы
қыпшақтарлдың мемлекетік жүйесін, ондағы хандық биліктің жағдайын және
мұрагерлік дәстүрін анықтауды жолға қойдық. Себебі Дешті Қыпшақтың
мемлекетік жүйесін анықтап, мүмкіндігімізше түбегейлі әрі жан-жақты зерттеу
арқылы біз оны моңғолдық жүйемен салыстыру мүмкіндігіне қол жеткізе аламыз.
Моңғол жаулап алу кезеңінен кейін де біз Дешті Қыпшақ территориясында
Шыңғыс ханның қалаған мемлекеттік жүйесін қарастыруымыз қажет. Дәл осы екі
билік жүйесінің синтезі және оның Қазақ хандығына тигізген әсерін айқындау
үшін біз ХVI ғасырдың бірінші ширегіне дейін көз жүгіртеміз.
Бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, үш
тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың негізгі мазмұны.
Бірінші тарауды. "Дешті Қыпшақтағы мемлекеттік басқару мен
мұраланудағы моңғолдық дәстүр" - деп алып онда моңғол жаулап алушылығына
дейінгі қыпшақтардағы мемлекеттік жүйесі мен хандық биліктің жағдайын,
мұрагерлік дәстүрін анықтаумен қоса моңғол жаулап алушылығынан кейінгі
мемлекеттік құрылым жүйелерін салыстыру арқылы қарастырдық.
Екінші тарау. "ХІV-ХVғ. ортасына дейінгі моңғолдық дәстүр мен
қыпшақтық дәстүр арасындағы таластар". Бұл жерде Алтын Орда мен Ақ Ордада,
екі жүйенің арасындағы талас-тартысты дәлелдеу үшін оның саяси тарихына
үңілдік.
Үшінші тарау. "Жергілікті дәстүрдің жеңіске жетуі және Қазақ
хандығының құрылуы". Бұл жерде этникалық процестердің нәтижесінде хандық
билікті мұралануда жергілкті биліктің жеңіске жетседе, Қазақ хандығының
құрылуында оның мемлекеттік басқару жүйесінде моңғолдардың оң ықпалы
болғандығын анықтауга тырыстық
І Дешті Қыпшақтағы мемлекеттік басқару мен мұраланудағы қыпшақтық және
моңғолдық дәстүрлер.
ХҮ- ғасырда тарих сахынасына көтерілген Қазақ хандығы - ең алдымен,
ежелден бері Қазақстан территориясында үздіксіз дамып отырған этникалық,
рухани процесстердің және мемлекеттік дамудың заңды қорытындысы болып
табылады.56
Жоғарыда айтып өткен Қазақ хандығының құрылуындағы "моңғолдық
факторды" немесе моңғолдардың "оң ықпалын" анықтау үшін моңғол
шапқыншылығына дейінгі Дешті Қыпшақ даласында, яғни қыпшақтардағы
әлеуметтік құрылым мен хандық биліктің мұрагерлік дәстүр жағдайын анықтау
қажет.
Жалпы қыпшақтар қазақ халқының және қазақ тілінің қалыптасуында
маңызды рөл атқарған. Қыпшақ деген ат түрліше тілдердегі тарихи деректерде
әралуан формада кездеседі. Еліміздің ерте замандағы деректерінде "қыпшақ"
сөзі хуша, уже түрінде айтылады да орта ғасырлардағы деректерде "шыңса" деп
аталады.57 Араб-парсы, маңғұл және түркі тіліндегі деректерде "қыпшақ",
"қыпшақ", "кыпчак", сияқты варианттарда да айтылады. Батыс Европа
деректерінде "коман", "куман" деп аталса, орыс деректерінде "половцы" деп
келтіріледі. Венгрлер қапшақтарды "күн" деп атайды. 58
Әйгілі ғалым А. Бернштам: "Қыпшақтар - бейне үйсін, қаңлы сияқты
ежелгі елдердің бірі. Қыпшақ туралы алғашқы мәліметтер Жүңгоның
заманымыздан бұрынғы 201 жылдағы "Тарихи жазбалар" атты еңбегінде
кездеседі",- дегенді айтады. 59 Еліміздің хан патшалығы дәуіріндегі
деректемелерінде айтылатын хуша (қыпшақ) тайпалары, Ертіс өзенінің алқабын,
Нарын және Қалбин тауларының бөктерін қоныстанған көшпелі ел еді. Олардың
шығыстағы көршілері чештер, батыстағы көршілері Іле аңғарымен Жетісу жерін
мекендеген үйсіндер болатын. Бұл дәуірдің деректерінде олардың талай рет
күңдер шабуылына ұшырағандығы және оларға тәуелді болғандығы айтылады.
Қыпшақтар жетінші ғасырда Ертіс өзенінің басы мен Алтай тауларын мекендеп,
түрік қағандығының құрамына қосылды. Түрік қағандығы әлсірей бастаған
кезде, тарих сахынасына шығуға талпына бастады. Селенгі өзенінің бойында
Орхон жазуымен жазылған (759-жылы) Мойыншор құлпытасындағы: "түрік
қыпшақтар елу жыл үстемдік етті",- деген сөз осы жағдайды дәлелдейді,
-деген пікірді Мұратхан Қани "Қазақтың көне тарихы" атты еңбегінде
айтады.60 Қыпшақтар VІІІ-Х ғасырларда Қимақ мемлекетінің құрамына
қосылып, оның батыс бөлігі саналды. XI ғасырдың басында Қимақ мемлекетінің
өкімет билігі қыпшақ тайпаларының қолына көшеді. Осыдан бастап қимақтардың
қол астындағы тайпалар "қыпшақ " деп аталады.61 Қимақтар да (иемак) деген
атпен қыпшақ бірлестігінің құрамына кіреді.
XI ғасырдың басынан бастап қыпшақ бірлестігі көптеген түркі тілдес
тайпалардың басын біріктірді, олар үстем тайпаның атымен қыпшақтар деп
аталды.62 Сөйтіп, қыпшақ деген сөз әрі қыпшақ тайпасының жеке аты, әрі
осы қыпшақ тайпасының қол астына біріккен түркі тілдес тайпалардың жалпы
аты ретінде қолданылады. Олар шығыстан батысқа жылжып, Сырдария бойындағы
оғыздардың мемлекетін құлатып, бұрынғы "маззафат әл-ғүз" деп атанған
аймақтарды басып алып, оны Дешті Қыпшаққа айналдырады. Оғыз тайпалары
Маңғыстау мен қазіргі Түркімен жеріне қарай қыпшақтардан ығысады.
Оғыздардың бір бөлігі Азия мен Шығыс Европаға қарай ауды. Енді бір бөлігі
Мауеренахрға қарай қоныс аударды. Одан ары қарай, Хорасан өлкесін билеген
селжүқ әкімдеріне бағынды. Осыдан кейін Қыпшақтар Каспий теңізі
атырабындағы хазарларға тиісіп, "дешті хазар" өлкесін өздеріне бағындырып,
өріс- қоныстарын ауыстырды. Хазар тайпалары қыпшақтарға араласып кетті.
Одан соң Оңтүстік Орыс даласын өзіне қаратып, Кавказ бен Қырым тауларын
қоныстанды. Олармен шектес далалардан Дон өзеніне дейін барып жетті.
Қыпшақтардың тағы бір бөлігі оғыздар мен араласып, Орта Азияға таралып,
Хорезм мемлекетінің құрамына қосылады. XIII ғысырдың басында қыпшақ
бірлестігі мейлінші күшейіп, олардың өріс қоныстары Ертіс өзені мен Дон
өзеніне дейін жетеді. Осы өңірді мекендеген түркі тілдес тайпалар қыпшақ
бірлестігінің құрамына еніп, қыпшақтар деп аталды.63
Ал енді тікелей біздің тақырыбымызға септігін тигізетін мәліметтерге
келер болсақ, ең алдымен қыпшақтардағы моңғол шапқыншылығына дейінгі ХІ-
ХІІІ ғасырлардағы мемлекеттік құрылымды және мемлекетті басқаруда
мұрагерлік жолды анықтап алуымыз қажет. Ең алдымен, ХІ-ХІІІ ғасырлардағы
Қыпшақтардағы әлеуметтік құрамына тоқталық.
Моңғол жаулаушылығына дейінгі Қазақстандағы Қыпшақ қоғамында
мұрагерлік дәстүрдегі ертефеодалдық мемлекет құру үшін алғышарттар туды.
Дешті Қыпшақта екі әулеттік жол айқындалады. Оның бірі туралы "Юаньди"
мәлімет береді. Ол ильбары династиясынан таралған. Екінші мұрагерлік жол
қыпшақтардың Сығанақ иеліктерінде көрініс табады оның басында ұраны немесе
кай-кимек тайпалары тұрады. С.М.Ахинжановтың "Кипчаки в истории
средневекового Казахстана" еңбегінде бұлар кимек мемлекеттік құрылуының
дәстүрін сақтаған. Орыс жылнамаларында "донец" атымен белгілі ірі
қыпшақтардың бірлесуінің басында осы тайпалар тұрған. Рулық қатынастың
шарқыншақтары мемлекеттік билікті илбары немесе уран тайпасының қадірі деп
түсінген.64 Ертефеодалдық мемлекеттің көрінісі, бірнеше тайпалардың бір
ханның қол астына бірігуге тырысуы. ХП ғасырдың басында Дешті Қыпшақта
қыпшақтардан имектерден, ұйғырлардан т.б тайпалардан тұратын қыпшақтық
жалпы саяси жүйе құруға талпыныс болды оның басында илбары тайпасы тұрды.
ХІІ ғасырдың 30 жылдары бұл бірлестік солтүстік және солтүстік шығыс
шекарасында қауіпті көрші иемденгісі келмеген хорезмшах жорықтары мен
ертефеодалдық мемлекеттерге тән ішкі қақтығыстардың себебінен жойылады.
Қыпшақтардың бұл ішкі қақтығыстарын Хорезм билеушілері барынша қолдайды.
С.А.Ахинжанов зерттеуі бойынша "Көшпелілердегі ерте феодалдық мемлекет
құруға тән белгіге хандық билікті ұлына емес, аға ініге, немесе немере
туысқа беруі жатқан. 65 Бұған дәлел 1198 жылы Алп- Дерек Мұхамметпен
бірігіп өзінің ағасы Қыран Қадыр- ханға жорыққа шығуы, бұл жорықтың негізгі
мақсаты - хандық билікті қартайған ағасынан тартып алу болды. Сонымен,
моңғол жаулап алушылығына дейін қыпшақ қоғамы ертефеодалдық мемлекеттік
құрылыста болғаны анық. Жалпы, Қазақстан территориясында біріккен қыпшақ
мемлекеті болғандағы туралы бізге академик В.В. Бартольдтың мына сөздерінен
айқын көруге болады, "Жеке қыпшақ хандары болды, бірақ еш уақытта бүкіл
қыпшақтардың ханы болған емес." 66
Зертеушілердің айтуынша, қыпшақтар мекендеген оңтүстік орыс
жерлерінде, бірнеше этникалық саяси жағынан біріккен топтар болған
А.Ю.Якубовский, XII ғасырда қыпшақтарда көшпелі княжестволар болғаны туралы
айтады.67 К.В.Кудряшева қыпшақтарда хандар басқарған жеке иеліктер жайлы
мәлімет береді. 68 Археологиялық зертеулер негізінде Г.А.Федоров-
Давыдовта дәл осындай қортындыға келеді.69 С.А.Плетневаның айтуынша, XII
ғасырда Қыпшақтардың (половец) лукомор, приднепровск, донда ірі
бірлестіктердің құрылуының аяқталған кезі.70 Бұдан басқа да қырым,
алдынғы кавказ, волга аймағы барлығы тоғыз бірлестіктер болған. Бірақ,
бірде бір дерек бүкіл қыпшақтардың біріккен ірі мемлекеттілігі жайлы
мәлімет бермейді. Қыпшақтардың бізге белгілі Тоғырхан, Шарукан, Бонак
хандары жеке территорияларда билік жүргізген. Бірақ оларда мемлекетіліке
қажетті функциялары болған жоқ. Дешті Қыпшақ даласы мүлдем басқарусыз
болған кездері болды.
Тура осындай тенденция б. з. 2 мың жылдыңда қазіргі Қазақстан
территориясы мекендеген қыпшақтарда да байқалады.
Жалпы, Дешті Қыпшақтың қоғамдық-саяси жағдайын сипаттайтын деректік
мәліметтер жоқтың қасы. Қыпшақтардағы хандық биліктің жүйесін анықтайтын
және оның атқарушы билікпен қарым-қатынасын белгілейтін мәліметтер де өте
аз. Қыпшақтардағы хандық билікіің кейбір көріністерін сол кездегі Дешті
Қыпшақ даласындағы сауда-саттықтыың жағдайын сипаттайтын мәліметтерден де
көруімізге болады. Мысалы, А.Ю.Якубовский Дешті Қыпшақтағы сауда-саттықты
сипаттай отырып, оның Қыпшақ хандарына тигізген әсері туралы былай дейді:
"Сауда-саттық қыпшақ хандарының олардың әкімшілік басқармасына және қыпшақ
қоғамында басқарушы орындарда тұратын бектердің экономикалық тұрақтылығына
әсерін тигізді. Көшпелі болған қыпшақ хандары орталықтандырылған әкімшілік
аппараты бар ХІП-ХІV ғасырдағы Алтын ордадағы моңғолдардың деңгейіне
көтеріле қойған жоқ."71 Көріп отырғанымыздай Моңғолдардың жаулап
алшылығына дейінгі Дешті Қыпшақтағы қоғам ерте феодалдық түрде болған.
Хандық билікті мұраланудағы жол әкеден балаға емес аға, iнiге немесе немере
туысқа берілуі жатқан. Қыпшақтардың біріккен ірі мемлекеті болмаған.
Моңғолдардың Қыпшақтарды тез арада жаулап алуы олардың бір орталыққа
бағынбаған, ерте феодалдық қатынастарда болғандығын дәлелдейді.
Моңғол жаулап алушылығынан кейінгі қыпшақтардағы билік формасын
толығымен өзгертіп, қыпшақтарды толығымен бағындырған. Сонымен XIII ғасыр
басында Моңғол жаулап алушылығы нәтижесінде Дешті Қыпшақтың басқару
құрылымына моңғолдық жүйе енгізіліп, жоғарғы билікті басқару, оны
мұралануда Моңғолдық дәстүр орнығады. Моңғолдық дәстүр бойынша жоғарғы
билік ханның қолында болды. Енді осы хандық биліктің айнымас құқығы мен
шектеулерін анықтап алуымыз қажет.
Көне моңғолдық билік концепциясына сәйкес, мемлекеттегі жоғарғы
билікке тек хан меншігі, әрі ол шыңғыс әулетіне ғана ұрпақтан-ұрпаққа
беріліп отырды. Хандық таққа ие болу құқығына Шыңғыс ханның бәйбішесі
Бөртеден туған төрт ұл ғана сонымен қатар олардан туған тікелей ұрпақ қана
ие бола алды. 72 Плано Карпинидің айтуынша хандық билік жөнінде Шыңғыс
хан: "Кімде кімнің менмендігі тасып, өзін хан, билеуші көтерсе мұндайларды
еш ойламастан өлтіру керек" деген 73. Қандайда бір Шыңғыс ханнан
таралмаған адам өзін хандық таққа лайық деп есептесе бүлікші болып
саналған. Моңғолдардағы ханнан басқа сарай төңірегіндегілерге атақ-дәреже
беруге қатаң тиым салынған. Туған-туысқандарының әр қайсысы өз атымен
аталуға тиіс болған. Абул-Фарадж и Джуванидің айтуынша, Шыңғыс ханның
Яссасында атақ дәреже тек ханға ғана тиесілі 74. Яссаның бұл ережесі
қатаң сақталған. Жалпы, билеуші хан мемлекеттегі жоғарғы билікті ұстанушы
болған. Хандық билік тұрақтылықтың, заңдылықтың, берекеліктің кепілдігі
ретінде қарастырылған. Бұл идея, мысалы Хамдаллах Мустауфи Казвиниде
көрініс табады. Оның айтуынша, "Егер хан болмаса, адамдар бір- бірін талап
жеп қояр еді" - дейді.75 Ал Шараф ад Дин Али Иазди мемлекет жайлы ой
толғаулар жасай келе, оны өлең шумақтарымен толықтырады:
Билеушісіз өмір бассыз денеге лайық.
Ал бассыз дене, жерде жатқан пырақтан да төмен...
Ортағасырлық деректерде хандық билікті былайша қарастырады "Хан өзінің
қол астындағылардың қорғаушысы, қамқоршысы болу керек, ал ханның қол
астындағылар, хан билігінің тұрақтылығын сақтауда, ханның үкімін, жарлығын
бұлжытпай орындауға міндетті және оның жолында өз өмірлерін қиып оған
(ханға) қызмет етуі керек." 76
Т.И.Сұлтанов хан билігінің негізі құқыққа жүктеліп кейбір
функцияларды атқаруда деп санады және бұл құқтар мен функциялар аз дегенде
бесеу болғандығын көрсетеді. Олар мыналар:
1. Хан жоғарғы билік иесі. Оның қол астында бірнеше шағын хандықтар
шоғырланған. Ортақ билікке бағынған ұлыстар мен хандықтардың жер-суы,
жылымдық алқаптарының бәрі жоғарғы ханның иелігіне жатады. Хан өз тарапынан
қол астындағы халық пен оның мекендеген жерлеріне қорғаныс шараларын
жүргізеді. Сыртқы жаудың басқыншылығынан сақтау әрекеттерін
ұйымдастырады. Осы аяда қорғаныс міндеттері жоғарғы ханның басты
міндеттерінің бірі деп саналады. Хан түрлі рулардың халқы мен басшысына
билік жүргізеді.
2. Хандықтағы әскерлерге бұйрық беру құқы хан қолында. Қол астындағы
әскерді соғысқа жұмылдыра алады. Қандайда бір мемлекет болсын өзге
мемлекетпен саяси көзқарасы сәйкес келмеген жағдайда қарулы қақтығыстар
соғысқа ұласады. Осы жағдайда хан маңызды шешім қабылдап ел әскерін
майданға жібереді. Сонымен қатар қандайда бір мемлекетпен бейбіт қарам-
қатынас орнатуда соңғы сөзді хан айтады.
3. Хан мемлекеттің сыртқы саяси бағытын айқындаушы. Осыған байланысты,
ол өзге мемлекеттермен дипломатиялық қарым-қатынастар жүргізудегі басты
тұлға.
4. Хан-жоғары сот қызметін атқарады. Ол қол астындағыларға билік
жүргізеді, жазалайды, жауапқа тарта алады.
5. Хан заң шығарады, әрі қоғам мүшелерінің бәріне ортақ ережелерді
қабылдай алады. 77
Ал енді Моңғол ханының жеке жоғарғы билігін суреттейтін деректерге көз
жүгіртелік, Рашид ад дин "Ханның айтқан үкімін жүзеге асырмау әдетте болған
емес, ал егер хан үкімін ескермеген адам болса ол жазалы болып танылатын".
78 Плано Карнини Моңғол хандығының билігін былай сипаттады "Татарлардың
императоры хан астындағы барлық адамдарға таңқаларлықтай билігі бар. Ешкім
хан айтпаған, белгілемеген жерде болмауы керек. Хан әскер басшыларына қайда
болуын айтады, ол мыңдықтарға, мыңдықтар жүздіктерге, жүздіктер ондықтарға
қай жерде болу керектігін көрсетіп отырады. Ханның айтуына мейлі ол өлім,
өмір, соғыс туралы болсын барлығы бұлжытпай орындап, оған көнуі керек."
79.
Ханды сайлау дәстүріне келер болсақ жалпы мұрагерлік мәселе құрылтайда
шешілетін болған. Дегенмен хан билігі кімнің қолына тиетіндігі жөнінде
құрылтайға дейінгі шағын бас қосуларда немесе өз орнына қай ұрпағы
қалатындығы жөніндегі хан аманатынан белгіленіп отырды. Ал құрылтайда тек
ханға биліктің ресми түрде берілуі мен қара халықты ханмен таныстыру үшін
формальді түрде қажет болды. Бұл жөнінде В.В.Бартолъдта осы пікірді
ұстанды. Құрылтайда хан көтеру бірнеше күнге созылған. Плано Карнинидің
мәліметтерінше хан көтеру арнайы осы шараға сәйкес тұрғызылған "Алтын орда"
атты шатырда өткізілген. 80 Әрбір ханзада қылышын қынабынан суырып, хан
алдында тізе бүккен. Рашид ад Дин айтуынша тоғыз рет, Джувани бойынша үш
рет деп көрсетілген. Жиналғандар қосылып жаңа сайланған ханның есімін
дауыстаған. Ханзадалар хан алдындағы сертін қағаз түрінде жазып білдірген.
Шатырдан шыға берісте күнге табынып тізе бүккен. Бұдан кейін жиналғандар
жиыны мереке думанға ұласқан. 81 Бұл жөнінде тағдыр айдап ХVг. Алтын
ордаға жақын маңда, Жайық жағасында аз уақыт өмір сүрген И.Шильтбергер атты
немістің жазушысы Жошы ұлысына арналған кітабында, хан көтеру дәстүріне
сипат беріп, былай дейді:
"Бұл елде ханды ақ киізге отырғызып үш рет көтереді де, шатырды
айналып шығып таққа отырғызады. Қолына алтын қылыш ұсынады. Киізге
отырғызғанда жоғарыға көтеріп үш рет Хан! Хан! Хан! деп дауыстайды."82
Жоғарыда біз Моңғол жаулап алушылығынан кейінгі хандық биліктің
жағдайын анықтадық. Енді біз тікелей сол хандық тақты мұраланудағы
Моңғолдардағы билікті мұралану дәстүрін анықтап алайық. Жоғарыда біз Дешті
Қыпшақтағы Моңғол шапқыншылығына дейінгі Қыпшақтардағы билікті мұраланудағы
жолды анықтадық және ол әкеден балаға емес, аға ініге, немесе немере туысқа
өтетіндігін анықтаған болатынбыз.
Шыңғыс ханның заңы бойынша, билікті мұралану дәстүрі оның іс
әрекеттеріне негізделіп қалыптасқан. Билікті мұраланудағы моңғолдық
дәстүрдің негізін қалағанда Шыңғыс хан болған. Оған дәлел Шыңғыс ханның
тұсына дейін хан сайлауда құрылтайдың маңызы өте үлкен болады. Ал Шыңғыс
ханнан кейін құрылтайдың маңызын аз да болса төмендетілді. А.К.Бернштам бұл
туралы былай деді: "Шыңғыс хан Моңғол даласындағы жоғарғы билікті толығымен
өзіне қаратып алды. Бір әмірінің басыбайлы меншігіне айналған билік
құрылтайдың заң шығарушылық мүмкіндігінің тамырына балта шапты. Шыңғыс хан
құрылтайды атына заты сай емес дәрменсіз қосалқы заң шығару органға
айналдырды. Құрылтай бір ғана тұлғадан тұрған әміршіл ұрпақтың мүддесіне
ғана қызмет ететін ұйым ретінде қалыптаса бастады да, мұрагерлік
монархияның бастауы болды. Шыңғыс ханның идеясы өзін-өзі мейлінше ақтады.
Бұған оның өлімінен соң Үгедейдің бірден құрылтайда ұлы хан танылуы дәлел
бола алады."83
Сонымен билікті мұраланудағы моңғолдық принципіне биліктiң әкеден
ініге не немере туысқа емес тікелей ұлдарға берілуі жатты. Мұны Шыңғыс
ханның өзі де іс жүзінен дәлелдеді. Ол ұлдарына 5-9 мыңдық үйде еншіге
бергенде iнілеріне 1,5-4 мыңдық түтін бөледі. Сондай ақ 1219 жылы Шыңғыс
хан Хорезм шах мемлекетін жаулауға аттанарда әйелі оған:
Ұлы асудан асарда,
Ұзақ жолға шығарда
Елін қайтіп билеуді
Етер өсиет, алдымен
Асқар таудай деніңіз
Апат болса көнеміз
Қалың елдің - Моңғолды
Кім билер деп сенеміз?
...Қасиетті туыңды кім ұстар, деп сенеміз?
...Туылған төрт ұлыңның таққа кімі лайық?-деп
сұрайды. 84 Сонда Шыңғыс хан жиында отырғандардың, ұлдарының әрқайсысының
пікірін сұрай келе, мынадай шешім қабылдайды. Інілерінің орнына оның
ұлдарының бірі мұрагерлік етсін деп келе! "Маған да менің ұлдарымның бірі
мұрагерлік етсін" - дейді. 85 Бұл жағдайды Рашид ад Динде толық
суреттейді. Осылайша мұрагерліктің әкеден ұлдарға берілуі Шыңғыс хан
тұсында қалыптаса бастады. Кейін келе, бұл әрекет Моңғолдық дәстүр деп
санала бастады да ХІІІ-ХV ғғ. аралығында моңғолдар жаулап алған аймақтарда
қалыптасқан заң, ереже түрінде қабылданады. Ойымызды дәлелдеу үшін Жошы
ұлысының негізінде құрылған Алтын Орда мен Ақ Ордадағы биліктің ХІV ғ.
ортасына дейінгі билікті мұралауына көз жүгіртелік.
Жалпы бұл кездегі саяси жағдайларды ашып көрсететін деректердің біріне
Рашид ад Диннің "Сборник летописи" (Жылнамалар жинағы) жатады. Онда Ақ Орда
мен Алтын Орда биліктегі хандардың билікке келуі мен кезеңдері сипатталған.
Бұл дерек бойынша, Орда Ежен ұлысында әкесінен соң ұлы - Байан, Сасы-Бұқа
ханнан соң оның ұлы-Ерзен, онаң соң оның ұлы-Мүбәрақ қожа хан, Шымтай
ханнаң соң оның ұлы Орыс хан, одан кейін оның ұлы Тоқтақия хандар таққа
отырған. Дәл осындай жағдай Алтын Орда да кездеседі. Батый хан 1237-1256
жылдар аралығында Үгедей хан тұсында билік еткен 1252 жылы 48 жасында Бату
қайтыс болғаннан кейін оның орнына оның ұлы Сартақ отырады. Бірақ, ол Бату
қайтыс болған жылы, Үгедей ханның иелігінде болған еді. Билікке Үгедей хан
отырғызғанымен ол үйге қайтар жолында қайтыс болды. Бұл оқиға 1257 жылы
орын алды. Оның орнына Батудың кіші баласы Ұлақшы отырғанымен ол да осы
жылы қайтыс болады. 1257 жылы Алтын Орда тағына Батудың ағасы Берке
отырады. Берке ханның тұсында Алтын Орда толығымен ірі мемлекет болып
қалыптасады.
1266 жылы Берке хан қайтыс болғаннан кейін Алтын Орда ханы болып
Батыйдың немересі Менгі-Темір отырады, ол 1266-1280 жылдар аралағында билік
етеді. Менгі-Темірдің билік еткен жылдары Алтын Орда саяси және мәдени
өмірінде аса маңызды оқиғалар болған жоқ. Менгі-Темірден кейін билік басына
оның немересі Тудаменгу келеді, оның билік еткені 1280-1287 жылдар аралығы.
Одан кейін билікке Тұла бұқа отырады (1287-1290 жылдары). Бұдан кейін
билікті мұралану дәстүріне кейбір өзгерістер енеді. Ол Менгі-Темірдің
балалары арасында билікке таластан көреміз. Оның нәтижесінде Тұла бұқа
өлтіріліп билік басына Менгу-Темірдің Тоқты атты баласы келеді. Ол 1290-
1312 жылдар аралығында хан болады. Одан кейін билікке Өзбек хан отырады.
Оның билік еткен жылдар аралығы 1312-1342. Өзбек тұсында Алтын Орда
қоғамының исламдануы тереңдетіле түседі. Өзбек ханның билікке келуі жайлы
В.Г.Тизенгаузен былай дейді: "Өзбек, Менгі-Темірдің немересі Тоғарылшаның
баласы. Алтын Орданың тағына отыруга хұқығы жоқ еді. Өзбек Құтлық Темірдің
атақты бір нояның (әмір) пайдаланып Тоқтының баласы Елбасмышаны мерт қылып
Алтын Орда тағын басып алады."86
Біз көріп отырғанымыздай Алтын Ордада Батый ханнан Беркеге дейін оның
ұлдары таққа отырып, Батыйдың немересі Менгі-Темірден Бердібек ханға дейін,
кейбір өзгерістер болмаса, негізінен билік әкеден ұлдарына беріліп келген.
Бұл жағдайды Алтын ордадағы билік еткен хандардың генеалогиялық
таблицасынан айқын көруімізге болады. Билікті мұраланудағы бұл дәстүр-
моңғолдық дәстүр-ХІV ғасырдың ортасына дейін жалғасып келді. 87 Өз ішінде
белгілі- бір себептерге байланысты бұл дәстүрге аздаған ауытқулар болмаса
мысалы: Берке, Өзбек хандар, басым көпшілігінде ол өзіндік жолын ұстанды.
Оған сырттан ешқандай күш әсер ете алмады. Осылайша, ХІІІ-ХV ғасырларда
тарихи дәуірдің бірінші кезеңінде билік тікелей әкеден балаға мұраға
қалдырылып отырды. Біз мұны билікті мұраланудағы моңғолдық дәстүрдің
көрінісіне жатқызамыз.
Ежелгі моңғол билік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz