Ежелгі түркі өркениеті және Қорқыт ата мұралары
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
Ш.Есенов атындағы Каспий мемлекеттік технологиялар және инжиниринг
университеті
Д И П Л О М Ж Ұ М Ы С Ы
ТАҚЫРЫБЫ: Түркі әлемі және Қорқыт дәуірі
ОРЫНДАҒАН: Биманова Әйгерім
Тарих-04-1 оқу тобының студенті
ҒЫЛЫМИ ЖЕТЕКШІСІ: Л.Т.Джумалиева
Тарих және философия
кафедрасының аға оқытушысы,
тар.ғ.к.
Қорғауға жіберілді: О.Д.Табылдиева т.ғ.к,аға оқытушы
Тарих және философия
кафедрасының меңгерушісі
Ақтау-2009 жыл
Ж О С П А Р Ы :
КІРІСПЕ
бет
І тарау. Ежелгі түркі өркениеті және Қорқыт ата мұралары бет
ІІ тарау. Ежелгі түркі өркениеті: тарихи аспектілері және қазіргі кезең
ІІІ тарау. Қорқыт мұралары Түркі әлемінің назарында бет
Қорытынды.
бет
Сілтемелер тізімі
бет
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
бет
К І Р І С П Е
2004 жылғы 04-сәуірде Астанада Парламент палаталарының бірлескен
отырысында Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына дәстүрлі
Жолдауын жария етті.
Бұл жолдауда Елбасы ішкі және сыртқы саясаттың 2004 жылға арналған
негізгі бағыттарында мәдениет, білім беру мен руханият салаларын дамытудың
мәселелері қарастырылды.
Соның ішінде екінші тарауының 2.3 тармағында Мәдени-тарихи мұраны
сақтауда былай деп көрсетілген.
Руханият пен білім беру салаларын дамытудың аса маңызды құрамдас
бөлігі ретінде бір қатар ауқымды жобалардың басын қосатын Мәдени мұра
арнаулы орта мерзімді бағдарламасын әзірлеп, іске асырды. Оның мақсаты:
Біріншіден, халықтың орасан мол мәдени мұрасын, соның ішінде осы
заманғы ұлттық мәдениетін фольклорын, дәстүрлер мен салттарын зерделеудің
біртұтас жүйесін жасау;
Екіншіден, ұлттық тарих ішінде ерекше маңызы бар елеулі мәдени-тарихи
және сәулет ескерткіштерін қалпына келтіруді қамтамасыз ету туралы
айтылған.
Дәстүрлі мәдениетті жаңғырту, өз елінің тарихи тәжірибесіне жүгіну-
бұл өзі тәуелсіздікке ие болған елдің өмірінен орын алатын заңды құбылыс.
Бұның соңында қоғамдық ой-сананы түлету, қалыптастыру, ұрпақтарды
тәрбиелеу сияқты маңызды мәсеелер тұр.
Бұл мәселелерді қалпына келтіру экономиканың дамуымен жүзеге аспақ.
Сол себепті де Мәдени мұра бағдарламасын жүзеге асыру мақсатына өте
қомақты қаржы бөлінді. Бұрын Мәдени бағдарламаларға дәл осындай сома
бөлініп көрмеген еді.
Мәдени мұраны жинақтау шарасы алдымен өз ішімізден, бұған дейін
белгілі себептермен жарыққа шықпай келген құндылықтарымыздан басталуы
керек. Сондан кейін ғана, шет мемлекеттердегі біздің тарихымызға қатысты
деректер қайтарылуы керек.
Еліміздің мемлекеттік егемендігін жариялауы және осыған орай орныққан
жаңа әлеуметтік-саяси ахуал қоғамның да, оның азаматтарының санасында
түбегейлі өзгерістер туғызды.
Осындай, кезеңде Мемлекеттік саясат жөніндегі ұлттық кеңесте
Қазақстан Республикасында тарихи сананы қалыптастыруының жасалынып, онда
тарих ғылымының алдында тұрған міндеттер белгіленген болатын.
Сол міндеттердің бірі ел тарихы мен оны мекендеген әр түрлі
этностардың аражігін ажырата отырып, Қазақстандағы этникалық топтардың
тарихын зерттеуге жеткілікті көңіл бөлу қажет деп атап көрсетілген.
Осыған орай соңғы жылдары тарихи тақырыптарға арналған кітаптар,
оқулықтар мен оқу құралдарды, монографиялар, ғылыми еңбектер мен мақалалар
көптеп жарық көре бастады.
Мәселен, белгілі ғалым Әділхан Байбатбатша жазған Қазақ даласының
ежелгі тарихы тақырыбымен жарық көрген құжаттары республикамызда жаңа
тарихи сананы қалыптастыруда, айтарлықтай орны бар дүние.[1]
Ол соңғы деректерге сүйене отырып, қазақтардың үш жүзге бірігуі туралы
жаңа пікірлер айтады.
Игілікті өзгерістерге,-деп жазады Әділхан Байбатша,-қазақ даласын
мекендеген сақ тайпаларының көпшілігі мүдделі болған.
Үйсін батыр әкелген тұрақты мемлекет қалыстасты. Мемлекеттің халқы
құрамдасқан сақтар кассактар- қазақтар атанды.
Әділхан Байбатшаның материалында қаңлылар туралы да жаңа деректер
келтірілген.
Оның пайымдауынша Сырдария бойында, Арыс өзенінің құйылысының төменгі
жағындағы аймақты қоныстанған қаңлылардың атына байланысты өзеннің осы
бөлігі Қаңқа деп аталынған. Үйсін батыр қайтыс болғаннан кейін, қаңлылар
бөлініп, жеке өмір сүре бастаған.
Қаңлылар біздің дәуірімізге дейінге 6-ғасырға дейін Қытаймен дербес
дипломатиялық қарым-қатынасын үзбеген.
Сонымен, қазақ халқы сақтардың қауымдасуының нәтижесінде дүниеге
келіп, мемлкет сақ тайпаларының Ұлы Одағы жүзі –Ұлы жүз деп аталынған.
Қазақ халқының айтуынша Ұлы Жүз –Үйсін, Орта Жүз-Арғын, Кіші Жүз-Алшын
деп аталынуы белгілі үш рудың төңірегіне қазақтар Үш Жүз болып топтасқан
деген болжам айтуға болды.
Бұл этникалық процесс қазақтардың Батыс Түрік қағанатының құрамына
кіруі қарсаңында болған және оның жеріндегі этникалық ала құлалықпен
күрделі әлеуметтік саяси тұрақсыздықтар арқасында өзгерістерге ұшырап
отырған.
Халқымыздың тарихи санасын қалыптастыруда Қ.Аманжолов, Қ.Рахметов 1996
жылы жазған Түркі халықтарының тарихыатты оқу құралының да орны ерекше.
Бұл еңбекте хундардың, түркілердің, моғолдардың этникалық құрамы,
мекендеген жерлері, ұлттық даму кезеңдері туралы жаңа көзқарастарды
байқауға болады.
Тарихи жазбаларда кездесетін он екі тайпа түркі елі деген атауға
сүйенсек, авторлардың түркі этногенезінің дамуының екі сатысы туралы берген
түсініктеріне зейін қойғанымыз орынды.
Мәселен, түркі этногенезінің бірінші сатысы-олардың дербес халық болып
тарих сахнасына шығуы, әсіресе өзінің тарихи орнын сақтап келе жатқан, төрт
тайпа түрік этногенезін түркілер, қызғыздар, қыпшақтар, телелер немесе
оғыздар атауымен сипатталынады.
Түрік этногенезінің екінші сатысы- түркі тайпаларының дербес мемлекет
ретінде қалыптасты.
6-9 ғасырларда түркі көшпелі тайпалары өздерінің байланыстарын одан
әрі жақсартып, бірнеше мемлкеттер құрады: Шығыс түркі қағандығы, Батыс
түркі қағандығы, Қарлұқ қағандығы, Қырғыз-ұйғыр-қарахан мемлекеті, оғыздар
мемлекеті болды.
Олардың әлеуметтік саяси құрылымдарының беріктігі көшпелі түркі
тайпаларының батысқа қарай жылжуына мүмкіндік берді.
Қ.Аманжолов пен Қ.Рахметовтің бұл еңбегінде түркі тайпаларының діни
сезімдері мыңдаған жылдар бойы Көк Тәңірге табынған халықты араб
шапқыншыларының ислам дініне күштеп енгізуі үлкен қайғы қасірет әкелді
делінеді.
Орта Азия мен Қазақстанда арабтар барлық сауатты кісілермен дін
қызметкерлерін қырып салған, олардың кітаптарымен қолжазбаларын жинап, алып
өртеп жіберген.
Мұсылмандардың бір белгілісі болып саналатын бас киім киіп жүру
тәртібін бұзғандардың басына шеге қағып өлтіретін болған. Әсіресе шаман
дінін насихаттаушы бақсылар қатты қуғынға ұшырап, арабтар оларды өртеуге
дейін барған.
Сондықтан түркі тайпаларының тарихында ислам дініне қарсылық білдіріп,
одан кейін күштеп мұсылман болған Қорқыт дәуірін жеке қарауға мүмкіншілік
енді ғана жасалынып отыр.
Орта Азия мен Қазақстан жерлеріндегі 8-10 ғасырлардағы Қорқыт дәуірін
арнайы зерттеудің бірнеше себептері бар.
Біріншіден, көне түркілер тарихының Қорқыт дәуірінде түркі тайпалары
жаулап алған жерлерінде бір империяға бірігу және ыдырау процестері
тоқтамау нәтижесінде Еуразия аймағында күшті Оғыздар мемлекетінің құрылуы
мен және оның күйреуімен сипатталынады.
Екіншіден Қорқыт дәуірінде Сырдария қалалары қуаттанып, қала
мәдениетінің көркеюінде.
Үшіншіден Қорқыт өзі өмір сүрген дәуірде түркі халықтарына өлмес мұра
қалдырып, ол ғасырлардан ғасырға өткен сайын түркі әлеміне рухани байлық
болып жетуінде.
Сонымен түркі әлемі және Қорқыт дәуірі тақырыбына арналған зерттеулер
зиялылықты сақтауға, халқымыздың рухани көңіл-күйін көтеруге, өмірлік
құндылықтар мен бағдарламалардың белгілі жүйесін қалыптастыруға қажет
болатыны ақиқат.
Өйткені 21-ғасырда өркениетті дамудың тиімді нысандарына қол жеткізу
үшін түркі әлеміне және қазақ халқына азда болса да қызмет ететін болады.
Осы орайда, егеменді еліміздің тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан халқына жолдамасы үлкен ой салады. Онда еліміздің қолындағы сегіз
артықшылығымен үш мүмкіншілігі айтылған.
Солардың ішінде еліміздің егемендігі, халқымыдың рухани байлығы,
табиғи ресурстарымыздың молдығы, қоғамымыздың саяси тұрақтылығы мен
бірлігі, азаматтардың байсалдылығы мен төзімділігі. Біздің басты оң
игілігіміздің ішінде,- деп айрықша атап көрсетеді Президент,- халқымыздың
немесе былайша айтқанда, адам ресурстарының сапасы тұр.Біздің ғылыми және
шығармашылық әлеуетінің деңгейі жоғары білім өресі биік халқымыз бар.
Көптеген едерде бұл жоқ, әрі олар осындай санаға жетуді, өздерінің
стратегиялық мақсаттарының бірі санайды.
Әрине хылқымыздың бұл санасының қалыптасуын Қорқыт дәуірінен бастап
зерттеуіміз қажет болады.
Біздің осындай артықшылықтарымызбен қатар Қазақстанның
мүмкіншіліктерінің мол екендігінде.
Ел Президенті Қазақстан халқына жолдауында бірінші мүмкіндік еліміздің
Еуразия аймағындағы жолдардың түйіскен торабында орналасқан географиялық
жағдайымыздан туындайды деген.
Бұл мүмкіншілікте көне түріктер тарихы және Қорқыт дәуірінен бастау
алып, тек 21-ғасырда іске асқалы отыр.
Оған 1997 жылы қабылданған Қазақстан-2030 жолдауының ұзақ мерзімді
басым мақсаттармен оларды іске асыру стратегиясы дәлел бола алады.
Тақырыптың зерттелу дәрежесіне назар салсақ Қорқыт өзі өмір сүрген
дәуірде түркі халықтарына өлмес мұра қалдырып, ол ғасырдан ғасырға өткен
сайын түркі әлеміне рухани байлық болып жеткендігі туралы айтылады.
Диплом жұмысының деректемелік негізін мерзімді басылымдарда
жарияланған ақпараттар, мақалалар мен деректер құрайды.
Жұмыстың методологиялық негізін
Қазақстан Республикасының егемендік алғаннан кейінгі үрдіс алған
ғылыми ұстанымдардан бастау алады.
Методикалық негізді анықтауда жергілікті және республикалық
басылымдарда жарияланған еңбектер мен қатар мұрағат құжаттары, Қазақстан
Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың еңбектері дәстүрлі жолдауымен
баяндамаларындағы ой-пікірлері басшылыққа алынды.
Диплом жұмысының мақсаты Қорқыттың өмірде болғаны, 9-10 ғасырларда
дәурен сүргені, нақтылы тарихи тұлға екендігі туралы, Қорқыт Ата аңызы,
оның таусылмайтын жыры мен күйі, салты мен дәстүрі Еуразияны мекендеген
түркі халықтарының жадында сақталуы Қорқыт дәуірінен бастап оларға
әлеуметтік сұраныстың болғандығын және олардың тарихы мен мәдениетінің
іргеатасы екендігін дәлелдейді.
Диплом жұмысыны құрылымы. Кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
сілтемелер және әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау. Ежелгі түркі өркениеті және Қорқыт ата мұралары
Тарихи және этнографиялық зерттеулердегі, көне жазбалардағы абыздар
жөніндегі мағұлматтар мен айғақтар; Әбу Насыр Әл-Фарабидің трактаттары,
көне түркі жазба ескерткіштерінің, Қорқыт ата кітабының, Алдаспан
жинағына енген бірнеше толғаулардың, Қорқыт және абыздар бейнесі бар
авторлық шығармалардың, Қорқыт бейнесі бар күй аңыздардың мәтіндері мен
Қорқыт күйлерінің музыкалық мәтіндері басты дерек көздері болып табылады.
Қазақ әдебиетіндегі саз бен сөздің көне тұтастығы олардың қазіргі
жанрлық атаулары мен көркемдік категориялардың бірлігінен,ырғақтық
өлшемінің сәйкестігінен, бірінің орнына бірі алмастыра қолданылуынан
көрінеді.
Қорқыт нақты тарихи тұлға және ол абыздардың ең көрнекті өкілі.
Қорқыттың түп-тұлғасыз, ойдан шығарылған көркем бейнесі екендігі, оның
ислам дініне қатыссыздығы жөніндегі пікірлер матераилистік дүниетанымнан
туған қате көзқарас және Қорқыт аңыздарының интерпретациясы кеңестік
идеологияға орай жөнсіз бұрмаланды.
Қобыз өзінің тарихи дамуы бойында ірі қоғамдық-әлеуметтік қатынастың,
танымдық-ағартушылық қызметтің, емшіліктің құралы болды. Ең соңында
эстетикалық функция иеленді. Қорқыт күйлері- мифологиялық дүниетанымнан
туған мистикалық шығармалар.
Қорқыт күйлері күй аңыздары мен тапонимикалық аңыздармен бірге
орындалады. Қорқыт күйлерінің эстетикалық функциясынан гөрі мистикалық
қызметі басым.
Елге бата беру көне түркілік дәуірде Тәңірлік діннің ең өзекті бағыты
болған. Мәселен, Қорқыттың рухани болмысы тіллегі қабыл болған ақсақал, көп
жасаған қария ретінде қазақ әдебиетінде көркем бейнеге айналды.
Сондықтан, Көне түркі қағандарының ақылшысы болған Тоныкөк пен
Қорқытты ең көрнекті өкілі деуге болады. Қорқыт ата-көшпелі тұрмыстың
әлеуметтік жүйесін реттеуші, ақылгөй дана тұлға.
Қоғамның әлеуметтік мәселелерін шешуде шариғат сияқты діни қағидалар
емес, төре мен жарғылар, салт-дәстүрлер үстемдік етеді. Төре, дәстүр-
салттық және моральдық құндылықтар жүйесі ретінде қоғамдағы Қорқыт атаның
орны біртұтас сияқты көрінетін.
Кейіннен бұл құбылыс исламдық ұстанымдар мен Құранға негізделгне
шариғат қағидаларымен біте қайнасты-дейді.
Досай Кенжетай. Абыздар өзі өмір сүрген ортада ерекше құрметке ие
болған. Қоғам оған қалтқысыз сенген. Абыздар соған лайықты іс-әрекетпен
танылып, өзінің ерекше қасиеттерін көрсете білді.
Сол арқылы қоғамды ізгілікке тәрбиеледі. Оның бойында қарапаым
адамдарда көрінетін қасиеттен бастап, кісінің бойынан табыла бермейтін
ерекшеліктерде мол болған. Ақиқатты таныған абыздардың дүниетанымыан
әулиелердің айырмашылығы жоқ.
Сонда әрбір абыз-әулие, бірақ әрбір әулие абыз емес. Себебі абыздың
өмір сүрген уақыты мен кеңістігі өзгеше.
Абыздар мен ислам әулиелерін жақындастыраиын діни негіздерде бір.
Абыздар ислам діні келгенге дейінгі рухани тұлғалар болғанымен, бұрынғы
діндердің мазмұнында ислам дінінен айырмшылықтың болмағаны хақ.
Бұл туралы Абылай былай дейді: Алланың өзіде рас сөзі де рас екенін
айтқан. Абыздардың ислам және бұрынғы діндердің әулиелерімен көзқарас,
дүниетаным жағынан айырмашылығы болғанымен, олардың өмір сүрген ортасы мен
заманында өзіндік ерешелік болған.
Абыздардың сәуегейлік қасиеті-интуитивтік сана-сезімінің жемісі туралы
олардың бойындағы айрықша назар аударарлық қасиеті-сәуегейлігінің негізінде
болжал мәнді шығармалардың пайда болғандығы сөз болады.
Абыздардың сәуегейлік қасиетін кеңес дәуіріндегі атейстік көзқарастар
тұрғысынан түсіндіру мүмкін емес.
Бұл тұста Әбу-Насыр Әл-Фараби, Әбу-Хамид Мұхаммед Әл-Ғазали, Платон,
Аристотель сияқты ойшылдар мен ғалымдардың еңбегіне сүйене отырып жеті
түрлі адамзат баласына тән сана түрлері бар екенін айтуға болады.
Олар: инстинкт сана-сезім, кәсіптік сана-сезім, көркемдікті таныған-
эстетикалық түйсік талғам сана-сезімі, ғылыми танымдық сана-сезім, ел
басқарушыға жол сілтеген әлеуметтік сана- сезім.
Абыздарда болған сәуегейлік-бүкіл адамзат баласымен жасасып келе
жатқан қасиет. Қорқыттың аңыздық тұлғасына үңілгенімізде, оның тарихи түп
тұлғасының абыз болғандығы бірден аңғарылады.
Абыздар көне түркілік мәдениетіміздің адамзат баласына тән сана-
сезімдердің тәрбиелік мән-мазмұнын ұғындырушы рухани ұстазы.
Сондықтан осы мақсатта олардың атқарған функциясы барлық жаны бар
тіршілік тынысымен ортақ сипатымыз инстинкт сана-сезім иесі болсақ та,
өсімдік пен жануар әлемінен ерекшелеген адамдық танымымыз арқылы рухани күш
иесі екенімізді дәлелдеу болып табылады.
Рухани күш табиғатының бастауы, асылы жайында ғұлама ғалым Әбу-Насыр-
Әл-Фараби еңбектерінде кеңінен орын алған Оның Даналық негіздеріатты
еңбегінде : -адам табиғатының қасиеттеріне қарай оның сыртқы ішкі
дүниесінің бар екендігін айтады.
Қорқыт мұрасын сақтауда ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуші–жырау- бақсылардан
бастап ақын-жыршылардың жазушылардың күйшілердің шығармашылығының мән-
мазмұны мен өнеріндегі рөлі зерттелді.
Қорқыт мұрасындағы абыздар дәстүрі туралы Қорқыттың тарих және
өнеріндегі рухани тұлғасы әр түрлі аспектіде зерделенді Қорқыт мұрасы қай
заманда болса да рухани қазыналарымыздың рухани мағынасы, зор асыл бөлшегі
ретінде бағалауға тұратын дүние.
Себебі ежелгі мәдениетке тән синкреттік формада қабысқан даналық ой
мен терең сезімді қатар ұстайтын принципке негізделген Қорқыт ата мұрасы
танымның ерекше түрі болып табылатын дін, өнер және халықтың философиялық
дүниетанымын суреттейтін ауыз әдебиеті сияқты руханиет ұғымының бірнеше
арналарымен тоғысады.
Сондықтан Қорқыт ата мұрасын абыздардың шығармашылық дәстүрі-бақсы,
жырау, жыршы, пәтіуа сөйлеген би, күйшілерден де көп ерте дәуірден бастау
алады.
Бұлай дейтін себебіміз абыздың бойында: бақсыға тән қобызбен
сәуегейлік құруы да, жыраудың тағылымдық, танымдық үгіт- насихаты да,
күйшінің күй толғауы да, әлеуметтік заң айтқан бидің шешендігі сияқты
синкереттік тұтастықта ғұмыр кешкен руханиет ұғымының бірнеше арналары бой
көрсетеді.
Осыған орай тағдыры бөлек болғанымен, өмірдің тауқыметін қабылдау
принципі ортақ руханиет адамдарына тән психлогиясымен ерекшеленетін
шығармашылық дәстүрдің жолын салған Қорқыт мұрасы бүгін де қазақ халқының
ұлттық әдебиеті мен өнер тарихында рухани алыптар қатарында орын алып қана
қоймай, оның асылын негізін қалайды.
Себебі, қазақ халқы көне сақтардың, ежелгі ғұндардың, ескі оғыз-қыпшақ
тайпаларының қонысына мирас болған, олардың түбегейлі үрпағы болғандықтан
Қорқыт туралы айтылатын тарихи жыр аңыздармен бірге оның қара қобызында
ойнау дәстүрі мен 11 күйі бұрынғы оғыз билеушілерінің астанасы болған, Сыр
бойында қазіргі Қызылорда облысында сақталынып, ұлттық мәдентетіміздің
қымбат мұрасы ретінде бағаланып отыр.
Осыған орай, біріншіден, Қорқыт Қазақ музыка тарихында күй жанрының
негізін қалаушы.
Екіншіден, жыраулар творчествосында олардың ұстазы.
Үшіншіден, қазақ халқының көне мәдениетінде елеулі орын алған наным-
сенім ұғымымен байланысты бақсылардың көзқарасында медет тілейтін пірі
болған.
Қорқыттың рухани дүниетанымы жайлы Шәкір Ыбыраев: Рас,Қорқыт- көреген
қасиетті, болашақты болжайтын қарт.
Ол не айтса да, сол болады.Міне осы тұста Қорқыттың екі жақтама
тұлғасы көрінеді.
Анығырақ айтқанда мұсылман әулиелеріне тән қасиеттер мен ескі шамандық
көзқарастардан қалған абыздық белгілердің бір-бірімен кірігіп тұтасып
кеткендігі.
Бір жағынан көрегендік болашақты болжау,ежелгі абыздарға, бақсыларға
тиесілі; ру-тайпалардың тағдырын болжау, көрсету, солардың үлесіне тиген.
Ру-тайпа ішіндегі ең беделді адамдар да солар.
Екіншіден, бұл сияқты қасиеттер мұсылман әулиелерінің де негізгі
белгілері және бұлар құдайдың құдіретімен болып отырады.,-дейді.
Ескі абыз бен мұсылман әулиесін қатар қою себебі, екі тұлғаның да
тілегі қабыл болуы және болашақты болжай білген сәуегейлік істері.
Сәуегейлік қасиет-бұл интуитивтік сананың жемісі.
Интуитивтік сан-сезімінің тарихи –теориялық қағидалары бойынша,
ақиқатты таныған тұлғалардың, ақиқат болмысымен бірігуі сыншыл ақылмен
жеткен сенім құдіреттілігі мен сезім тазалығына және лоардың қайырлы
сауапты істерімен дүниені жаратушы тәңірінің алдында рухани
жауапкершілігімен өлшенетін іс-әрекет.
Көне түркілік дәуірден белгілі болған Қорқыт атаның сәуегейлік қасиеті
тек Ислам діні келген кезде емес, адамзат тарихымен бірге жасасып келе
жатқан құбылыс.
Ең жоғары интуитивтік сана-сезім арқылы көзге көрінбейтін көмескі
дүниені танып білу ежелгі гректерде Эпоптия Платон мен Плотин Мимен,
ақылмен жұмыс істеу, Иогин мен Шротия көру немесе көрегенділік деп атаған.
Ал көмескіні болжау Ислам дінінде бірінші пайғамбарларға, әулиелерге,
машайықтарға тән қасиет.
Қорқыт жайлы деректердің әрқилы болғанына қарамастан, біздің алдымызға
қойған мақсатымыз Қорқыттың рухани мұрасы болған оның күйлері мен Қорқыт
ата кітабындағы философиялық ой-толғамдары арқылы рухани тұлғасын
интуитивтік сана-сезім тұрғысынан ашып көрсету.
Осыған орай оның исламды қабылдады ма, қабылдамады ма немесе ажалға
қарсы шықты ма деген сауалдар емес, оның көмескіні болжаған, көреген
қасиеті мен өнердегі шығармашылық дәстүрін және әлеуметтік заңгерлігін
тарих сахнасына паш еткен психологиялық ерекшелігін интуитивтік сана-
сезімін зерттеу негізгі нысанымыз болды.
Біздің ұлттық салт-дәстүрімізде тасқа таңба басқандай санамызға терең
із-қалдырған Қорқыттың шығармашылық жолы ұлттық руханиетіміздің асылы деуге
болады.
Сондықтан рухани дүниетанымымыздың асылы болған өнеріміз бен тарихымыз
және діни-наным сеніміміздің басында Қорқыт мұрасы тұрады.
Егер қазақ халқының да ұлттық руханиет тарихында басқа халықтарға
ұқсамайтын өзіне тән хас ерекшелігімен қалыптасқан десек, Қорқыт тұлғасы
рухани қазыналарды туғызушы,оны халыққа үйретуші рухани тұлғалалардың
дүниеге келуінен бастап өмірінің соңына дейінгі тыныс-
тіршілігі–мифологиялық таным-түсініктермен, сол түсініктерді
қалытастырудағы символикалық ұғымдарымен тығыз байланысты.
Қазақтың абызы болсын, би-шешендері мен батырлары және күйші
жыраулары, дүкен ұстаған ұсталары туа бітті қабілет қарымымен, ерекше
болмысымен басқа адамнан биік тұрған.
Халыққа үгіт-насихат беріп, елдің эстетикалық түйсік-талғамын
тәрбиелеп, елін жерін жаудан қорғаған тұлғаларына туған халқына құрметпен
қарап, олардың ағартушылық зиялы қасиетін Құдайдан берілген деп
бағалаған.
Яғни қазақ халқының әлемді танудағы дүниетанымы, мифологиялық
түсініктермен қалыптасқан.
Бұл жайында Басиловтың Шаманское ритуальное врачевание- это
архаическое форма психотерапии.
В отличие от современного врача, владеющего опытом
психотерапевтического воздействия, шаман выступает не от своего имени, за
шаманом стоять высшее,, деген пікірі дәлел бола алады. Ал, қазақтың
бақсылары оқып емес, тек қана үлкен рухани күшпен ғана емдейтінін, халық
өте жақсы білген. Сол абыздарда болған сәуегейлік қасиет бақсыларға
бұйырған.
Қорқыттың қобызы жайлы деректер мен оның он бір күйі, ең соңғы, көзі
зағип болған Нысан абыздың қобызшылық дәстүрімен бізге жеткен еді.
Оны абыз деудің себебі, ол Қызылорда қаласындағы ескі базардың
босағасында отырып, қобызбен бал ашып, сәуегейлік айтатын болған.
Бақсылардың тағы бір ескере кететін тағы бір ерекшелігі-өздерінен
бұрынғы өткен ескі бақсылардың тарихын жақсы білген.
Нысан абызда өзін таныстырмас бұрын: Қорқыт еді ежелден-ақ күй иесі-
деп бастаған өлеңінде өзіне дейінгі көптеген рулардың бақсыларын: Есеқай,
Тұрғанбай, Адасқан, Қойлыбай, Қытыбайларды атай отырып, өзі жайлы Бала
күйші мен едім, қай бақсыдан кем едім, - деп күй тартуға кірісетін болған.
Абыз тұлғасын әңгіме еткенде, оның айнымас серігі қобызға да
тоқталудың қажеттілігі туады.
Өйткені, қобыз қазіргі біздің қабылдауымыздағы сияқты музыкалық аспап
қана емес, абыздардың аса маңызды атрибуты болып табылады.
Ақиқатты тануда ұлы болжам сөйлеуде абыздың қобызы дәнекерші-
медитациялық құбылыстың негізгі кілті болған.
Қазіргі көптеген өнер, әдебиет жанрлардың негізінде көне қобыз күйлері
жатқаны ақиқат.
Алайда осы өнер, тұтастығын өз болмысында, толыққанды түрде көрсетіп
беруге, бір ғана өнертану мен тарих ғылымының қарымы жетпейді.
Оны геософия, этнография, тарих, музыка тану, философия ғылымдарының
жәрдемімен ғана кешенді түрде ғана абыздың көп қырлы бітім болмысын,
шығармашылығын, поэтикалық қасиеттерін аша аламыз.
Қорқыттың қобызы-бақсыларға экстазға түсу үшін, басқа дүниемен жалғасу
үшін көпір-жалғасрытушы, медитация құбылысының қызметін атқарған.
Бұл ойымызды М.Әуезовтің мынандай пікірі растайды: Көп бақсының жын
шақырғанда тартатыны Қорқыт күй. Бақсы сарыны арнаулы күймен қобызға
қосылып айтылады.
Күй-ән жырдан бөлек. Бақсы атуалының барлығы да қобызбен Қорқыт
күйінде жат сезімді күйлерді тартқан соң, соған дағдылы сарын сөздерін
қосып, сарнаған соң күйіне келеді.
Күй мен сарын бақсының сүйеуі, қызулы толғақты халге жеткізіп, көреген
сәуегей қылуға себеп болатын ең үлкен шарты, -растайды.
Мазмұны жағынан Қорқыт күйлері ертеден келе жатқан күңіренген,
толғанған суық сарынды боздауық күйлер болып келеді.
М.Әуезов осы пікіріне арқа сүйей отырып, мынандай ғылыми түйіндердің
негізін түюге болады.
Біріншіден, Қорқыттың қара қобызы мен күйі –бақсыны басқа әлеммен,
жалғастырушы дәнекер.
Екіншіден, оның характері М.Әуезов айтпақшы, мазмұны: күңіренген,
толғанған суық сарынды боздауық күйлер екен. Олай болса, Қорқыт күйлері
эстетикалық функция атқарған көркем шығармадан гөрі, мазмұны терең толғау
жанрына жақын мистикалық шығарма десек болады.
Бұл ойымызды дәлелдейтін қобыз аспабының шығуына қатысты және Қорқытың
философиялық дүниетанымын суреттейтін, аңызға мән беруге болады.
Қорқыт түс көреді. Түсінде оған көр қазып жатқан адамдарды көреді.
Бұл түс Қорқыт үшін Тәңірінің аяны болып, Қорқыт дүниенің төрт бұрышын
кезеді.
Қай жерге барса да осы түсті көреді. Амалы таусылған Қорқыт өзінің әу
бастағы жеріне келіп, астындағы желмаясын сойып, қобыз жасап, Сыр суының
үстіне кілем төсеп, өлгенше қобыз ойнайды, қобыз ойнап отырған кезде оған
ажал келе алмайды-дейді.
Біріншіден, қазақтар қобыз аспабы бар екені рас және күй атасы
Қорқыт, Қобызды алғаш жасаған Қорқыт,-деп біздің дәстүрлі өнеріміздің
табиғи болмысын сақтай білген ескі абыз жырауларымызбен би-шешендеріміз,
бақсыларымыз бен күйшілеріміз, жыршыларымыз оның рухани үрдісін
шығармашылық дәстүрінде жалғастыра білді.
Қорқытты қобыз жасауға итермелеген оның түс көруі. Өзінің дүниеде
өлетінін алдын алу білу ерекше рухани тұлғаларға ғана тән нәрсе.
Барлық пайғамбарлар Әзірейіл періштемен жан берердің алдында
бірер-ауыз тілдесетін болған. Бұл құбылыс интуитивтік сана сезімнің иелері-
әулие әмбиелер, пайғамбарлар машайықтардың көңіл-көзінің ашық болуымен және
Тәңірінің қуатты заңдылығымен үйлескен, рухани кемелденген адамдарға тән
нәрсе.
Тағы Қорқыттың дүниенің төрт бұрышын кезуі-бұл да рухани
қажеттіліктен туған нәрсе. Осы аңыздарды жазып алған ғалымдардың Қорқыт
ажалдан қашып жүріпті- деп айтуы Қорқытқа тән көзқарас емес, кейінгі
зерттеушілердің халық аңыздарынан түйген ой-пікірлері.
Тәңіріні табу, онымен үндесу оңай шыға салатын жол емес, оның
жолында талай сынақтардан өту және құпия, тылсым сырларды, сол сынақтарды
жаратушы түп иненің заңдылықтар-мифологиялық символдарды жоруға
тәрбиелейді.
Дүниенің төрт бұрышын кезу-арқылы интуитивтік сана-сезімнің
иелері рухани жасампаздық қасиетін шыңдап қана қоймай, өздерінің руханиет
тарихында орындайтын функциясына ие болады.
Қорқыттың астындағы Желмаясын сойып, оның терісімен қобызды
қаптауы да жәй құбылыс емес.
Жаратқан иенің жолына астындағы жалғыз көлігі-Желмаясын союы-
Тәңір жолына құрбандық шалуы.
Түп иенің жолына құрбан шалу-Тәңіріні мойындаудың, оның жолына
түсудегі ең міндетті іс.
Ибрахим пайғамбардан қалған дәстүр. Тағы бір, Қорқыттың дүние
танымына қатысты эпизод-Сырдарияның бетіне кілем жайып, қобыз ойнауы.
Бұл жерде оның кілемі Сүлеймен пайғамбардың заманындағы кілемді
еске түсіреді қасиетті кілем.
Қорқыттың кілемі де су бетінде батпай тұрады, оның үстінде
отырып, Қорқыт қобыз ойнайды.
Қорқыттың интуитивтік сана-сезім иесі болғандығын қазақ
аңыздарынан білуімізге болады.
Яғни, халық санасында ол – Әулие суға батпайды. Оның кілемі де
өзгеше. Бұл жай ғана халық тарапынан Қорқыт бейнесіне телу емес.
Абыздардың көмескіні болжап, сәуегейлік айту, қабілетімен бірге
кейінгі бақсы-балгерлер мұра еткен, табиғаттың тылсым күштерімен де
байланысы болған.
Абыздың қобызы- басқа дүниемен байланысты жалғастырушы көпір ғана
емес, оның мистикалық дүние танымына табыстыратын күш деп атай аламыз.
Бұл жөнінде бізге Әбу-Насыр Әл –Фарабидің музыканың үш түрі бар.
Бірінші түрі адамға демалыс беретін музыка екен;
Екінші әр түрлі сезімді оятатын музыка, ал үшіншісі терең тебіреністі
ой толғанысына жетелейтін, функциясы жағынан медитациялық құбылысқа жақын
музыка. Ғалымның пайымдауынша ол музыканы ғылым деп танып, оның дүниеге
келуіне адамның рухани психологиялық туа бітті қасиеті себепкер дейді.
Яғни, Қорқыттың күйлері- өте азалы, қайғылы күйлер.
Қорқыт күйлерінде кез келген тыңдаушыны терең ойға жетелейтіе күш бар.
Қорқыт жайлы аңыздарда кездесетін Тәңіріден келген өлімге іштей
келіспеушілік сюжеті бүкіл адамзат тарихында баяндалған пайғамбарлар
тарихында болған уақиға.
Алланың Әмірімен төрт адам тірі кеткен:
Олар Иса рухы Алла, Ыдырыс Набиолла, Ильяс пен Қызыр ӘлейҺиссалам, деп
жазады Рабғузидің Қисса-сұл әнбап кітабында.
Ал, теңізде жүретін Ильяс пен шөлде жүретін Қызыр, яғни өлмес ғұмыр
іздеу мұсылман дінінің тарихында да кездеседі.
Сондықтан, өлмес өмірдің дауасын өнермен ұштастыруы да үлкен
мистикалық құбылыс.
Бірақ, Қорқыт-қазақ өнерімен әдебиетінің ең ертедегі рухани алыбы,
жасампазы, мұндай тұлғаларды мәдени қаһарман деп атайды. Оның шығармашылық
дәстүрі ерте замандағы архайкалық дәуірдегі мифтік сана-сезіммен,
мифологиялық таным түснікпен байланысты.
Мәселен: оның ажалы жайлы түс көруі; дүниенің төрт бұрышын кезуі;
астындағы желмаясын сойып; қобызын қаптауы; су бетіндегі кілемнің үстінде
отырып, қобыз тартуы сияқты оның елден-ерекше, бітім болмысымен табиғатын
ежелгі мифологиялық таным түсінікке тән өзгеше рухани тұлға етіп көрсетеді.
Себебі, аңыздағы Қорқыттың іс-әрекеттері жай адамға тән құбылыc емес.
Осы заманға жеткен Абыздың толғауы күйі бұрынғы белгілі Қорқыт
күйлерінің хас әуенімен ортақ сарындас болып келеді.
Күйдің функционалдық қызметі, мазмұны көркемдік жағынан оның Қорқыт
мұрасына жататындығы дәлел бола алады. Бұдан, Қорқыттың күй мұрасының бір
жағынан саны көбейсе, екінші жағынан күйдің атауы Қорқыттың абыз деп
аталғанына жанама дәлел болып тұр.
Қорқыттан қалған және ол жайындағы рухани-фольклорлық мұралардың бір
кезеңдерде тұтастықта қызмет атқарғаны олардың жанрлық атауларынан және бұл
шығармалардың орындалуындағы кейбір ерекшеліктерден өз белгісін көрсетеді.
Қазақ мәдениеті тарихы үшін, әсіресе Қорқыт Ата кітабы мен Әбу Насыр
Әл Фарабидің орны бөлек. Оғыз-Қыпшақ мәдениетінің өрлеу дәуірінің тамаша
куәларын жалпы шығыс ренессеансы кемеңгерлеріне ұштастыра қарастыру
орынды.Қорқыт есімі-түркі тектес халықтар арасында кеңінен мәлім Қорқыт
ата кітабы- түркі елінде кең тарап келген аңыздар негізінде 11-ғасырдың
шамасында жазылған шығарма.
Қорқыт-тарихта болған өнер иесі. Заманының ақсақал-биі, батыры, даңқты
ақылгөй адамы.
Зерттеушілер пікірінше ол Оғыз-кыпшақтардың Баят-Қият руынан шығып,
сегізінші-тоғызыншы ғасырларда өмір сүрген.
Қорқыт істерін әр халық әр түрлі аңыз еткен, оның атын әулиелер
қатарына қосқан. Қазақ аңыздарында да Қорқыт көп жасаған, көреген, ақыл
иесі дана, ел мұңын жырлаған күйші, қобыз өнерінің атасы болып келеді.
Қорқыт ата кітабын тұңғыш зерттеушінің бірі неміс ғалымы Н.Ф.Диц
өзінің Аталар сөзі атты жинағында Қорқыттың әкесі Қармыш немесе Қырмыш,
шешесі диб, пері қызы деген аңыз бар дейді және оны үш жүз алпыс алты алып
батыр, жиырма төрт бек, отыз екі даңқты сұлтандар шыққан Оғыз тайпасының
өкілі дей келіп, көп халықтардың әулие тұтатынын ескертеді.
Ал, Оғыздар тоғызыншы және оныншы ғасырларда ірі мемлекет құрған.
Олар Алтайдан Батысқа қараған кең өлкені Орта Азия мен Кавказ жерлерін
түгел дерлік өзіне қаратқан.
Соның ішінде, кейін қырғыз, қазақ, түрікмен, өзбек, әзербайжан аталып
кеткен халықтар да бар.
Сондықтан Қорқыт ата кітабын сол халықтар арасында кең тараған ескі
аңыз южеттерінің негізінде жасалды деуші ғалымдардың пікірлерін қостамасқа
болмайды. Мысалы, ғалымдар В.В.Бартольд, А.Ю.Якубинский, В.М.Жирмунскийлер
болды.
Ал, осман түріктерінің ұлтжанды тарихышылары Қорқыт атаны иеленіп,
өздерінің он бесінші ғасырда жасаған аттас сұлтандары (2- Баязит балалары-
Коркут, Огуз ) есімдерімен орынсыз байланыстырады. Мұны әйгілі ғалым
В.М.Жирмунский өзінің Оғыздардың қаһармандық эпосы және Қорқыт кітабы
атты еңбегінде келтіреді.
Кеңес ғалымдарының болжауынша Қорқыт ата кітабы бір мезгілде
жазылған не бір ғана оқиғаға байланысты пайда бола қалған шығарма емес.
Ол-ең алдымен халықтардың ауыз әдебиетінде ғасырлар бойы айтылып
келген аңыздар мен жырлар негізінде қалыптасқан, ұзақ жылдарды қамтитын,
тарихи ерлік кезеңдердің туындысы, В.М.Жирмунский пікірінше, қазір
көпшілікке мәлім Қорқыт ата кітабына кірген жырлар басқа да эпостар
сияқты күрделі де ұзақ сапар шегіп, талай заманның өңдеу-жөндеулерінен өтіп
жеткен.
Ол ілкіде ұсақ жыр, ертегі әңгіме түріндегі өмір сүріп келіп, кейін
біріктіріліп, үлкен бір циклді эпосқа айналған.
Эпостағы Домрул (Домбаул), Хан-Төрәлі жырлары тіпте әріде 5-6
ғасырларда пайда болған.
Қорқыт оқиғасына тікелей байланысы жоқ, өзінше бөлек
шығармалар.Оларды жыршылар кейін Қорқыт ата кітабына оғыздардың ата
әруағын әріден бастап, даңқын арттыра түсу мақсатында қоса салған.
Қорқыт ата циклында осындай он екі жыр әңгімен бір жерге
біріктіріліп, үлкен эпос жасалынған.
Эпостың бұлайша циклденіп, біту кезеңін В.М.Жирмунский 14-ғасырдың
орта шенінен 15-ғасырдың бас кезіне жатқызады Қорқыт ата кітабы он екі
жырдың қосындысы десек, онда он шақты ғасыр ішінде өмір сүрген оншақты ру
тайпа ұлыстардың өткен дәуіріне сай оқиғалар суреттеледі.
Жыр оқиғасы әр түрлі географиялық ортада өтеді.
Бірі Алтай жағында болса, енді бірі Орта Азия, Жетісу өңірінде, немесе
Сыр бойы, Сар дала, Персия, Кавказ тағы басқа жерлерде өтіп жатады.
Бұлай болуын зерттеушілер оғыздардың бір кездерде сол өлкелерді
қоныстанғандықтарымен байланыстырады.
Бұл болжаудың да шындығы бар. Соған қоса, біздіңше Қорқыт ата
кітабына енген әңгімелер бір кезде жоғарыда аталған оғыздарға қараған
өлкелерді жайлаған көптеген халықтардың ертегі аңыздарынан алынып
құрастырылған.
Сондықтан Қорқы ата кітабын бір ғана халық меншіктене алмайды.
Онда, қазіргі бірнеше түркі халықтардың үлесі бар.
Бұл пікірдің шындығын Қорқыт ата кітабының мазмұнына көз жіберген
адам бірден сезеді.
Қорқыт ата кітабының мазмұнына В.Бартольд аудармасы бойынша танысуға
болады.
Қорқыт әлемі Кіші Азия, Орта Азия, Әзербайжан, Қазақстан, Түркия,
Кавказ елдеріне тегіс мәлім. Қазақ арасында кеңінен тараған аңыздарда
Қорқыт әртүрлі бейнеде көрінеді.
Мысалы, Шоқан естіген аңызда Қорқыт – қазақтардың бірінші бақсы
шаманы, елге қобыз үйретуші ұстазы, өлең саздың шебері.
Г.Потанин Қорқыт–қазақтың тұңғыш жырауы десе, ал И.Кастенье Қорқытты
қазақтың қобызға үйретуші, өнерпаз, ұстаз балгер деп танытқан.
Қорқыт туралы аңыздардың біразын Ә.Диваев жазып алған.
Ол Қорқыттың моласын 1898 жылдары тауып, суретке түсіріп, көптеген
мәліметтер жариялаған.
Мола туралы бірер сөз деген еңбегінде ол: Қорқытты қазақ әулие
тұтады, моласына түнейді-дейді.
Қазақтар арасында көп тараған аңыздың бірі Қорқыттың өлімі туралы
В.Вельяминов-Зернов оның бірін 1867 жылы қазақтардан жазып алған.
Ол, Қорқыттың өлімнен қашып, ақыры Сыр суының үстіне кілем төсеп,
отырып, өлімді өзіне жолатпай, 100 жыл өмір сүргенін, оның бойының ұзындығы
екі сажын болғанын аңыздайтынын айтқан.
Осы аңызды И.А.Кастанье да естіп жазып алған. Бұл сияқты аңыздардың
бір түрін П.С.Спиридинов Төлес Айшуақовтан 1899 жылы жазып алған.
Қазақ жерін көп аралап, бағалы этнографиялық деректер жазып қалдырған
И.В.Аничков та Қорқыт қабірін көріп, Сыр қазақтарынан ол туралы көп
мәліметтер жазып алған.
Қорқыт атаның сюжетін 1921 жылы Ғалымжан Шарипов, Қазан қаласында
Арслан бек деген атпен қысқаша баяндап шығарды.
Бірақ аталған басылым тым еркін болғандықтан, ғылыми жағынан маңызы аз
дерлік еңбек болды.
Жоғарыда аталған зерттеушілердің бәрі де қазақ еліне тараған Қорқыт
ата туралы мұсылман дінінен әлдеқайда бұрын шыққандығын атап көрсетеді.
Қазіргі қазақтың көрнекті әдебиетшілерінің де көпшілігі Қорқыт туралы
аңыздарға тиісті дәреже көңіл бөліп отырды. Әсіресе М.Әуезов, Ә.Марғұлан,
Е.Ысмайлов, Б.Кенжебаев, Ә.Қоңыратбаев, А.Жұбановтар Қорқыт аңызының
мазмұны негізінде қазақ халқының да болғандығын растаған.
Осыған орай Сыр бойындағы Қорқыт қабірінің жанынан 1980 жылы
үкіметіміз ескерткіш орнатты. Оған Қызылорда облысының сол кездері 1-
хатшысы болған С.Шаухаманов көп еңбек етті.
Енді жоғарыда сөз болған Қорқыт ата кітабының сюжеттік
ұқсастықтарына тоқтала кететін болсақ, он екі жырдан тұратын кітаптың
сюжетіндегі кейбір эпизодтарға сай не жақын келетін жайларды қазақ
жырларымен аңыз ертегілерінен көптеп кездестіреміз.
Сондай-ақ түркмен, өзбек, қарақалпақ, қырғыз тағы басқа халықтардың
жыр аңыздарында ұқсас сюжеттердің ұшыраса беретінін анықталған нәрсе.
Қазақ жырларының ішінде Қобыланды, Алпамыс сияқты жырлардың
көптеген оқиғасы Қорқыт ата кітабына ұқсап, жататын 1947 жылы жазған бір
мақаласында Ә.Қоңыратбаев айқын көрсетеді.
Қорқыт ата кітабындағы Қазан мен Қобыландының елін сүюі, шабылған
жұртын азат етулері де ұқсас.
Қорқыт ата кітабында қазақ аңыз жырларындағыдай ұғымдас болып
келеді.
Қорқыт ата кітабындағы Бейректі тұтқыннан босату эпизоды да
Қобыланды жырындағы батырлардың Көбікті тұтқынынан босанғандар сияқты,
Қорқыт эпосының 7- жырында Дирек деген алып батыр бейнеленеді.
Қазақ жырларында кездесетін белқұда, бесік құда салты Қорқыт ата
кітабында да орын алған.
Қорқыт ата кітабында нақыл сөздер де көп кезігеді. Олардың мазмұны
жалпы адамгершілікке тәрбиелейді.
Ең бір таңғаларлық жағдай Қорқыт ата кітабының тілі қазіргі қазіргі
қазақ тіліне аудармасыз-ақ түсінікті.
Біз Анкара, яғни Түркия қаласында 1964 жылы басылған Қорқыт ата
кітабының түп нұсқасын оқып көрдік.
Киіз үй жабдықтары, мал аттары, үй саймандары, адамның, малдың
әрекеттері қымыз пісіліп, қанын ішіп қызған беттердің дау-дамайлар
көрінестері Қорқытты қазақтарға мүлде жақындата түседі.
1970 жылдың аяғында Қорқыт жырларының көркемдік сырын ашуға жас
зерттеуші Ш.Ыбыраев үлкен мән беріп, осы жырдың поэтикасын тән құбылыстарды
айқындап, ауқымды да маңызды еңбек жазды.
Қорқыт туралы аңыз және Қорқыттың бейнесі түркі фольклорымен
айналысқан зерттеушілерді толып жатқан сырларымен, философиялық
тереңділігімен қызықтырып жүр.
Фольклоршылардың күні бүгінге дейін бір қорытындыға келе алмай,
шешімін таба алмай жатқан мәселелерінің бірі – Қорқыттың мифтік әлде тарихи
кейіпкер болғандығы.
Түркілердің орта ғасырлардағы Кітаби дедем Қорқыт атты жырында
Қорқыт ел ағасы, алыстағыны болжағыш дана қарт есебінде суреттеледі. Ол
дүниедегі бар нәрсені білген, оның айтқан сөзінің барлығы келетін.
Ол болашақта болатын, өзгелер үшін құпия сырларды құдай тағаламнан
естіп, жұртқа жеткізіп жүрді. В.Бартольд Китаби дедем Қорқыттағы
Қорқытты, негізінен, жыршы деп атайды. Бірақ ол ақы үшін бектердің көңілін
көтеретін озан емес.
Ол қиын- қысталаң жағдайларда ақыл сұрап келетін ханның, бектердің
және халықтың дана ақылшысы; кейде ол жорыққа аттанатын батырға өсиет
айтады; батырдың семсеріне бата беретін де ол; түріктің Аталар сөзі деп
аталатын жинағында да ол дәл осылай суреттеледі: мұнда халықтың ақылшысы,
ата-бабалар салтын, ру құрылысын сақтаушысы.
Қорқыт туралы тағы бір хабар атты мақаласында В.Бартольд 1638 жылы
саяхатшы Олеарий Қорқытты ел ағасы әрі жыршы деп жазғандығын айта келе, 15
ғасырда жазылған тарих-и Ал-и Селжук атты еңбектен мынадай үзінді
келтіреді: Расул Ғали ас- сәлем заманына яқын заманда баят бойында Қорқыт
ата қойды. Күнду құмның бүкілісі.
Абылғазы Баһадүр ханның Шежіре-и тәрәкімә және Түрікмендер шежіресі
атты еңбегінде 17ғ Қорқыт Инал-Йавының ақылшысы болған адам болып
көрсетеді. Автордың айтуына қарағанда, Инал-Йавы Қорқыттың айтқан
ақылдарына құлақ асып, айтқандарын орындап жүрді.
Хан өлген соң оның орнын басқан Дуйлы-Қайы хан да, әкесі сияқты,
Қорқыттан ақыл сұрап жүрді.
Дуйлы-Қайы һәм Қорқыт атаның сөзіне ғамал қыруар ерді. Қорқыт
бектердің басшысы болды. Дуйлы- Қайының Тұман хан атты баласы туғанда,
бүкіл оғыз халқынан балаға ат қойған да Қорқыт еді.
Абылғазы Қорқыттың шешендігін байқататын мынадай аңыз келтіреді:Қорқыт
ата: Мұның аты Тұман хан болсун,-дедіХақ еттіләр.
Абылғазының суреттеуінде Қорқыт ханнан да жоғары тұрған адам
болған.Тұман өскенде, тақта уақытша отырған Көл Еркі хан той жасап,
Қорқытты төрге отырғызып, жүгініп, өз қолымен қымыз ұсынады:Қорқыттың
үйінің төрінде отырып, Көл Еркі хан жүгініп, қымыз ыдысты ұсынады.
Осыдан кейін жиналған халыққа тақты Тұманға беру керек деген шешімге
келеді. Сонда халық бұл мәселені шешуді Қорқытқа тапсырады.
Қорқыт халық атынан сөйлеуші, ел ағасы болып суреттеледі.
В.Жирмунскийдің Қорқыт туралы жазғандары әр түрлі мағлұматар береді.
Ол Әлішер Науаии мен Құлатанның Қорқытты болашақты болжағыш және көп нақыл
сөз қалдырған кісі болған деген сөздерін келтіріп, Қорқытты магиялық аспап,
қобыздың иесі, көріпкел жыршы деп көрсетеді.
Сонымен қатар, В.Жирмунскийдің айтуынша Қорқыттың Оғыз еліне жүргізген
билігі және Қорқыт абыз болған.
А.Боровковтың Қорқыт сөзінің этимологиясына байланысты пікірін
келтіреді.
12-13 ғасырларда Орта Азияда жазылған еңбектің лекцикасын қарастыра
келе, А.Боровков, қорқ сөзінің бірнеше мағынада қолданылғандығын,
қорқутған, қорқутғучы сөздерінің ақыл айтушы, насихат айтушы,
елші мағынасында шын аты емес, лақап аты болып шығады.
Сөз орайы келіп тұрғанда мына бір жәйтты ескере келіп, айтуымызға
болады. Деде Қорқыт дегенді зерттеушілер қария Қорқыт деп түсіндіріп
жүр.
Армияндар импровизатор ақындары яншаг, варсаг, ата, деде деп
атайды.
Армян фольклорының түркі халықтары фольклорының күшті дамығандығын
ескере отырып, армян тілінде түркі жырауларның ата, деде деген ескі
атаулары сақталып қалды деп айтуымызға әбден болады.
Ендешен деде Қорқыт, Қорқыт Ата деген сөздер фальклорлық дәстүрде
білге қаған немесе насихат айтушы деген жырау деген сөз болып шығады.
Қорқыт халық ұығымында ел түсер аурытпалықты күні бұрын болжайтын
сәуегей оның тағдырын ойлап, түн ұйқысын төрт бөлген философ, замана
сырымен шындығын қыл ішекті қобызында сөйлеткен асқан музыкант, халықтың
басынан кешірген не түрлі тарихи кезеңін өлең сөзбен баяндаған жырау деп
жазады Ж.Ырсалдин.
Бақсы типі және шаманизм діні алғашқы таптар дәуірінде қалыптас қанын
біраз мағлұматтардан көруге болады. Осы дәуірде орын алған ірі өзгерістер
ата бабаларымыздың өз ізін қалдырмай қоймайды.
ІІ тарау. Ежелгі түркі өркениеті: тарихи аспектілері және қазіргі кезең
Л.Н.Гумилевтің еңбектерінде Қорқытқа дейін бес тағы тайпаның дәуірі
384-399 жж. туралы деректер бар.
Сол заманда Солтүстік Қытай Хундар мен сәнбилер жаулап алып,
бағындырғаннан кейін, бірнеше тұрақсыз мемлекеттердің негізі салынады.
Өздерінің бәсекелестерін жеңіп шыққан Тоба тайпасы жаулап алған жерін
бір империяға біріктіреді, ол қытайша Вэй деп аталынады.
Бірнеше сарай төңкерістерімен оның ізін ала жүретін жойқын жазалау
әрекеттері Вэй әулеті өкіметін әбден әлсіретеді.
Сәнби императорының қызметіндегі қолбасшылар Тоба әскерін талқандайды.
Олардың рақымсыз қатал билігіне өшіккен қытайлар сәнбилердің Гаоян деген
соңғы императорын, оның 721 туған-туысқандарын түгелдей өлтіреді. Оларды
жерлемей үшін денелерін суға ағызып жібереді.
4-ғасырдың ортасында сәнбилердің атты әскерінде қызмет еткен Өгелей
деген құл өлім жазасына кесіледі. Ол ебін тауып, көшпенділер арасына қашып
келеді, олармен тіл табысып, бірге тұра береді.
Одан кейін Өгелейдің мирасқоры Гуилекей Тоба хандарымен қарым-қатынас
орнатып, оған жылма-жыл салық төлеп тұрады. Оның ордасы Жужан деп
аиалынады.
Өлім жазасынан қашқандар Жужан ордасын паналайды. Олардың тұрмысы тым
жабайы болған. Жужандардың әскери және әкімшілік басқаруы мың адамнан
тұрған. Мыңдықтағы әрбір жүздікте бір ту болған.
Олар соғыстан түскен көбін батырларына берген, ал қорқақтарын дүрелей
соғатын болған.
Жужандықтар есеп-қиспты білмеген, оның орнына қойдың құмалағын
қолданған, болмаса кертіктері бар таяқша пайдаланған. 200жыл бойы өмір
кешкен Жужан ордасы күш-қуаты мол көршілерін тонаумен күн көрген.
5-ғасырдың бас кезінде жужандардың ханы Шелун өз билігін жүргізеді.
Оның ең негізгі мақсаты Жужандардың басты жауы Тоба-Вэй империчсының
күшейіп кетуіне жол бермеуболатын.
Ол тобалардан бөлініп кеткен бодандарды қорғады, оларды жазалауға
бөгет жасады. Жужанның ханы Шелун басқа да көшпелі тайпаларды бағындырады.
410 жылы Шелун өліп, орнына інісі Хули хан болады.
Одан кейін Шелуннің немере інісі Датан хан тағына отырады.
Оның басқаруымен 60 мың сарбазы бар жужандар әскері Қытайға басып
кіріп, астанаға дейін жетеді.
Тобалар әскерін жаппай жинап, жер қайысқан қалың қол далаға қаптап
кеткен кезде, жужандар бытырап,басы ауған жаққа қашады.
Олар қайтадан бірігіп, енді қытайлықтарға әлі жетпейтіндігін біліп,
әлсіз батыс өлкедегі тайпаларды тонауға асығады.
Әлгі, Жужандар біреулерді тонап, күн көруді кәсібіне айналдыра
бастайды. Мәселен, Жужанның жаңа ханы Доулун 485-492 жж, И.Я.Бичуриннің
айтуынша, кісі өлтіруден тайынбайтын қатігез болатын.
Жужандарды аман сақтап қалу мақсатында будда діні енгізіледі. Ханның
қасында бақсы шамандармен сопы әйелдер пайда болады.
Мәселен, Жужан ханның жанында әрдайым Дәу-Хун дуана атты жас сопы әйел
болған. Ол балгерлік, бақсылықпен жұртты емдеген және Чеуну хан оған
сенетін болған.
Қытайда Жужан елшілігінің басында бақсы шаман Хун Сай тұрды. Ол
Інжумен көмкерілген Идолды әкеледі. Дегенмен, будда діні ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МИНИСТРЛІГІ
Ш.Есенов атындағы Каспий мемлекеттік технологиялар және инжиниринг
университеті
Д И П Л О М Ж Ұ М Ы С Ы
ТАҚЫРЫБЫ: Түркі әлемі және Қорқыт дәуірі
ОРЫНДАҒАН: Биманова Әйгерім
Тарих-04-1 оқу тобының студенті
ҒЫЛЫМИ ЖЕТЕКШІСІ: Л.Т.Джумалиева
Тарих және философия
кафедрасының аға оқытушысы,
тар.ғ.к.
Қорғауға жіберілді: О.Д.Табылдиева т.ғ.к,аға оқытушы
Тарих және философия
кафедрасының меңгерушісі
Ақтау-2009 жыл
Ж О С П А Р Ы :
КІРІСПЕ
бет
І тарау. Ежелгі түркі өркениеті және Қорқыт ата мұралары бет
ІІ тарау. Ежелгі түркі өркениеті: тарихи аспектілері және қазіргі кезең
ІІІ тарау. Қорқыт мұралары Түркі әлемінің назарында бет
Қорытынды.
бет
Сілтемелер тізімі
бет
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
бет
К І Р І С П Е
2004 жылғы 04-сәуірде Астанада Парламент палаталарының бірлескен
отырысында Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына дәстүрлі
Жолдауын жария етті.
Бұл жолдауда Елбасы ішкі және сыртқы саясаттың 2004 жылға арналған
негізгі бағыттарында мәдениет, білім беру мен руханият салаларын дамытудың
мәселелері қарастырылды.
Соның ішінде екінші тарауының 2.3 тармағында Мәдени-тарихи мұраны
сақтауда былай деп көрсетілген.
Руханият пен білім беру салаларын дамытудың аса маңызды құрамдас
бөлігі ретінде бір қатар ауқымды жобалардың басын қосатын Мәдени мұра
арнаулы орта мерзімді бағдарламасын әзірлеп, іске асырды. Оның мақсаты:
Біріншіден, халықтың орасан мол мәдени мұрасын, соның ішінде осы
заманғы ұлттық мәдениетін фольклорын, дәстүрлер мен салттарын зерделеудің
біртұтас жүйесін жасау;
Екіншіден, ұлттық тарих ішінде ерекше маңызы бар елеулі мәдени-тарихи
және сәулет ескерткіштерін қалпына келтіруді қамтамасыз ету туралы
айтылған.
Дәстүрлі мәдениетті жаңғырту, өз елінің тарихи тәжірибесіне жүгіну-
бұл өзі тәуелсіздікке ие болған елдің өмірінен орын алатын заңды құбылыс.
Бұның соңында қоғамдық ой-сананы түлету, қалыптастыру, ұрпақтарды
тәрбиелеу сияқты маңызды мәсеелер тұр.
Бұл мәселелерді қалпына келтіру экономиканың дамуымен жүзеге аспақ.
Сол себепті де Мәдени мұра бағдарламасын жүзеге асыру мақсатына өте
қомақты қаржы бөлінді. Бұрын Мәдени бағдарламаларға дәл осындай сома
бөлініп көрмеген еді.
Мәдени мұраны жинақтау шарасы алдымен өз ішімізден, бұған дейін
белгілі себептермен жарыққа шықпай келген құндылықтарымыздан басталуы
керек. Сондан кейін ғана, шет мемлекеттердегі біздің тарихымызға қатысты
деректер қайтарылуы керек.
Еліміздің мемлекеттік егемендігін жариялауы және осыған орай орныққан
жаңа әлеуметтік-саяси ахуал қоғамның да, оның азаматтарының санасында
түбегейлі өзгерістер туғызды.
Осындай, кезеңде Мемлекеттік саясат жөніндегі ұлттық кеңесте
Қазақстан Республикасында тарихи сананы қалыптастыруының жасалынып, онда
тарих ғылымының алдында тұрған міндеттер белгіленген болатын.
Сол міндеттердің бірі ел тарихы мен оны мекендеген әр түрлі
этностардың аражігін ажырата отырып, Қазақстандағы этникалық топтардың
тарихын зерттеуге жеткілікті көңіл бөлу қажет деп атап көрсетілген.
Осыған орай соңғы жылдары тарихи тақырыптарға арналған кітаптар,
оқулықтар мен оқу құралдарды, монографиялар, ғылыми еңбектер мен мақалалар
көптеп жарық көре бастады.
Мәселен, белгілі ғалым Әділхан Байбатбатша жазған Қазақ даласының
ежелгі тарихы тақырыбымен жарық көрген құжаттары республикамызда жаңа
тарихи сананы қалыптастыруда, айтарлықтай орны бар дүние.[1]
Ол соңғы деректерге сүйене отырып, қазақтардың үш жүзге бірігуі туралы
жаңа пікірлер айтады.
Игілікті өзгерістерге,-деп жазады Әділхан Байбатша,-қазақ даласын
мекендеген сақ тайпаларының көпшілігі мүдделі болған.
Үйсін батыр әкелген тұрақты мемлекет қалыстасты. Мемлекеттің халқы
құрамдасқан сақтар кассактар- қазақтар атанды.
Әділхан Байбатшаның материалында қаңлылар туралы да жаңа деректер
келтірілген.
Оның пайымдауынша Сырдария бойында, Арыс өзенінің құйылысының төменгі
жағындағы аймақты қоныстанған қаңлылардың атына байланысты өзеннің осы
бөлігі Қаңқа деп аталынған. Үйсін батыр қайтыс болғаннан кейін, қаңлылар
бөлініп, жеке өмір сүре бастаған.
Қаңлылар біздің дәуірімізге дейінге 6-ғасырға дейін Қытаймен дербес
дипломатиялық қарым-қатынасын үзбеген.
Сонымен, қазақ халқы сақтардың қауымдасуының нәтижесінде дүниеге
келіп, мемлкет сақ тайпаларының Ұлы Одағы жүзі –Ұлы жүз деп аталынған.
Қазақ халқының айтуынша Ұлы Жүз –Үйсін, Орта Жүз-Арғын, Кіші Жүз-Алшын
деп аталынуы белгілі үш рудың төңірегіне қазақтар Үш Жүз болып топтасқан
деген болжам айтуға болды.
Бұл этникалық процесс қазақтардың Батыс Түрік қағанатының құрамына
кіруі қарсаңында болған және оның жеріндегі этникалық ала құлалықпен
күрделі әлеуметтік саяси тұрақсыздықтар арқасында өзгерістерге ұшырап
отырған.
Халқымыздың тарихи санасын қалыптастыруда Қ.Аманжолов, Қ.Рахметов 1996
жылы жазған Түркі халықтарының тарихыатты оқу құралының да орны ерекше.
Бұл еңбекте хундардың, түркілердің, моғолдардың этникалық құрамы,
мекендеген жерлері, ұлттық даму кезеңдері туралы жаңа көзқарастарды
байқауға болады.
Тарихи жазбаларда кездесетін он екі тайпа түркі елі деген атауға
сүйенсек, авторлардың түркі этногенезінің дамуының екі сатысы туралы берген
түсініктеріне зейін қойғанымыз орынды.
Мәселен, түркі этногенезінің бірінші сатысы-олардың дербес халық болып
тарих сахнасына шығуы, әсіресе өзінің тарихи орнын сақтап келе жатқан, төрт
тайпа түрік этногенезін түркілер, қызғыздар, қыпшақтар, телелер немесе
оғыздар атауымен сипатталынады.
Түрік этногенезінің екінші сатысы- түркі тайпаларының дербес мемлекет
ретінде қалыптасты.
6-9 ғасырларда түркі көшпелі тайпалары өздерінің байланыстарын одан
әрі жақсартып, бірнеше мемлкеттер құрады: Шығыс түркі қағандығы, Батыс
түркі қағандығы, Қарлұқ қағандығы, Қырғыз-ұйғыр-қарахан мемлекеті, оғыздар
мемлекеті болды.
Олардың әлеуметтік саяси құрылымдарының беріктігі көшпелі түркі
тайпаларының батысқа қарай жылжуына мүмкіндік берді.
Қ.Аманжолов пен Қ.Рахметовтің бұл еңбегінде түркі тайпаларының діни
сезімдері мыңдаған жылдар бойы Көк Тәңірге табынған халықты араб
шапқыншыларының ислам дініне күштеп енгізуі үлкен қайғы қасірет әкелді
делінеді.
Орта Азия мен Қазақстанда арабтар барлық сауатты кісілермен дін
қызметкерлерін қырып салған, олардың кітаптарымен қолжазбаларын жинап, алып
өртеп жіберген.
Мұсылмандардың бір белгілісі болып саналатын бас киім киіп жүру
тәртібін бұзғандардың басына шеге қағып өлтіретін болған. Әсіресе шаман
дінін насихаттаушы бақсылар қатты қуғынға ұшырап, арабтар оларды өртеуге
дейін барған.
Сондықтан түркі тайпаларының тарихында ислам дініне қарсылық білдіріп,
одан кейін күштеп мұсылман болған Қорқыт дәуірін жеке қарауға мүмкіншілік
енді ғана жасалынып отыр.
Орта Азия мен Қазақстан жерлеріндегі 8-10 ғасырлардағы Қорқыт дәуірін
арнайы зерттеудің бірнеше себептері бар.
Біріншіден, көне түркілер тарихының Қорқыт дәуірінде түркі тайпалары
жаулап алған жерлерінде бір империяға бірігу және ыдырау процестері
тоқтамау нәтижесінде Еуразия аймағында күшті Оғыздар мемлекетінің құрылуы
мен және оның күйреуімен сипатталынады.
Екіншіден Қорқыт дәуірінде Сырдария қалалары қуаттанып, қала
мәдениетінің көркеюінде.
Үшіншіден Қорқыт өзі өмір сүрген дәуірде түркі халықтарына өлмес мұра
қалдырып, ол ғасырлардан ғасырға өткен сайын түркі әлеміне рухани байлық
болып жетуінде.
Сонымен түркі әлемі және Қорқыт дәуірі тақырыбына арналған зерттеулер
зиялылықты сақтауға, халқымыздың рухани көңіл-күйін көтеруге, өмірлік
құндылықтар мен бағдарламалардың белгілі жүйесін қалыптастыруға қажет
болатыны ақиқат.
Өйткені 21-ғасырда өркениетті дамудың тиімді нысандарына қол жеткізу
үшін түркі әлеміне және қазақ халқына азда болса да қызмет ететін болады.
Осы орайда, егеменді еліміздің тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан халқына жолдамасы үлкен ой салады. Онда еліміздің қолындағы сегіз
артықшылығымен үш мүмкіншілігі айтылған.
Солардың ішінде еліміздің егемендігі, халқымыдың рухани байлығы,
табиғи ресурстарымыздың молдығы, қоғамымыздың саяси тұрақтылығы мен
бірлігі, азаматтардың байсалдылығы мен төзімділігі. Біздің басты оң
игілігіміздің ішінде,- деп айрықша атап көрсетеді Президент,- халқымыздың
немесе былайша айтқанда, адам ресурстарының сапасы тұр.Біздің ғылыми және
шығармашылық әлеуетінің деңгейі жоғары білім өресі биік халқымыз бар.
Көптеген едерде бұл жоқ, әрі олар осындай санаға жетуді, өздерінің
стратегиялық мақсаттарының бірі санайды.
Әрине хылқымыздың бұл санасының қалыптасуын Қорқыт дәуірінен бастап
зерттеуіміз қажет болады.
Біздің осындай артықшылықтарымызбен қатар Қазақстанның
мүмкіншіліктерінің мол екендігінде.
Ел Президенті Қазақстан халқына жолдауында бірінші мүмкіндік еліміздің
Еуразия аймағындағы жолдардың түйіскен торабында орналасқан географиялық
жағдайымыздан туындайды деген.
Бұл мүмкіншілікте көне түріктер тарихы және Қорқыт дәуірінен бастау
алып, тек 21-ғасырда іске асқалы отыр.
Оған 1997 жылы қабылданған Қазақстан-2030 жолдауының ұзақ мерзімді
басым мақсаттармен оларды іске асыру стратегиясы дәлел бола алады.
Тақырыптың зерттелу дәрежесіне назар салсақ Қорқыт өзі өмір сүрген
дәуірде түркі халықтарына өлмес мұра қалдырып, ол ғасырдан ғасырға өткен
сайын түркі әлеміне рухани байлық болып жеткендігі туралы айтылады.
Диплом жұмысының деректемелік негізін мерзімді басылымдарда
жарияланған ақпараттар, мақалалар мен деректер құрайды.
Жұмыстың методологиялық негізін
Қазақстан Республикасының егемендік алғаннан кейінгі үрдіс алған
ғылыми ұстанымдардан бастау алады.
Методикалық негізді анықтауда жергілікті және республикалық
басылымдарда жарияланған еңбектер мен қатар мұрағат құжаттары, Қазақстан
Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың еңбектері дәстүрлі жолдауымен
баяндамаларындағы ой-пікірлері басшылыққа алынды.
Диплом жұмысының мақсаты Қорқыттың өмірде болғаны, 9-10 ғасырларда
дәурен сүргені, нақтылы тарихи тұлға екендігі туралы, Қорқыт Ата аңызы,
оның таусылмайтын жыры мен күйі, салты мен дәстүрі Еуразияны мекендеген
түркі халықтарының жадында сақталуы Қорқыт дәуірінен бастап оларға
әлеуметтік сұраныстың болғандығын және олардың тарихы мен мәдениетінің
іргеатасы екендігін дәлелдейді.
Диплом жұмысыны құрылымы. Кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
сілтемелер және әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау. Ежелгі түркі өркениеті және Қорқыт ата мұралары
Тарихи және этнографиялық зерттеулердегі, көне жазбалардағы абыздар
жөніндегі мағұлматтар мен айғақтар; Әбу Насыр Әл-Фарабидің трактаттары,
көне түркі жазба ескерткіштерінің, Қорқыт ата кітабының, Алдаспан
жинағына енген бірнеше толғаулардың, Қорқыт және абыздар бейнесі бар
авторлық шығармалардың, Қорқыт бейнесі бар күй аңыздардың мәтіндері мен
Қорқыт күйлерінің музыкалық мәтіндері басты дерек көздері болып табылады.
Қазақ әдебиетіндегі саз бен сөздің көне тұтастығы олардың қазіргі
жанрлық атаулары мен көркемдік категориялардың бірлігінен,ырғақтық
өлшемінің сәйкестігінен, бірінің орнына бірі алмастыра қолданылуынан
көрінеді.
Қорқыт нақты тарихи тұлға және ол абыздардың ең көрнекті өкілі.
Қорқыттың түп-тұлғасыз, ойдан шығарылған көркем бейнесі екендігі, оның
ислам дініне қатыссыздығы жөніндегі пікірлер матераилистік дүниетанымнан
туған қате көзқарас және Қорқыт аңыздарының интерпретациясы кеңестік
идеологияға орай жөнсіз бұрмаланды.
Қобыз өзінің тарихи дамуы бойында ірі қоғамдық-әлеуметтік қатынастың,
танымдық-ағартушылық қызметтің, емшіліктің құралы болды. Ең соңында
эстетикалық функция иеленді. Қорқыт күйлері- мифологиялық дүниетанымнан
туған мистикалық шығармалар.
Қорқыт күйлері күй аңыздары мен тапонимикалық аңыздармен бірге
орындалады. Қорқыт күйлерінің эстетикалық функциясынан гөрі мистикалық
қызметі басым.
Елге бата беру көне түркілік дәуірде Тәңірлік діннің ең өзекті бағыты
болған. Мәселен, Қорқыттың рухани болмысы тіллегі қабыл болған ақсақал, көп
жасаған қария ретінде қазақ әдебиетінде көркем бейнеге айналды.
Сондықтан, Көне түркі қағандарының ақылшысы болған Тоныкөк пен
Қорқытты ең көрнекті өкілі деуге болады. Қорқыт ата-көшпелі тұрмыстың
әлеуметтік жүйесін реттеуші, ақылгөй дана тұлға.
Қоғамның әлеуметтік мәселелерін шешуде шариғат сияқты діни қағидалар
емес, төре мен жарғылар, салт-дәстүрлер үстемдік етеді. Төре, дәстүр-
салттық және моральдық құндылықтар жүйесі ретінде қоғамдағы Қорқыт атаның
орны біртұтас сияқты көрінетін.
Кейіннен бұл құбылыс исламдық ұстанымдар мен Құранға негізделгне
шариғат қағидаларымен біте қайнасты-дейді.
Досай Кенжетай. Абыздар өзі өмір сүрген ортада ерекше құрметке ие
болған. Қоғам оған қалтқысыз сенген. Абыздар соған лайықты іс-әрекетпен
танылып, өзінің ерекше қасиеттерін көрсете білді.
Сол арқылы қоғамды ізгілікке тәрбиеледі. Оның бойында қарапаым
адамдарда көрінетін қасиеттен бастап, кісінің бойынан табыла бермейтін
ерекшеліктерде мол болған. Ақиқатты таныған абыздардың дүниетанымыан
әулиелердің айырмашылығы жоқ.
Сонда әрбір абыз-әулие, бірақ әрбір әулие абыз емес. Себебі абыздың
өмір сүрген уақыты мен кеңістігі өзгеше.
Абыздар мен ислам әулиелерін жақындастыраиын діни негіздерде бір.
Абыздар ислам діні келгенге дейінгі рухани тұлғалар болғанымен, бұрынғы
діндердің мазмұнында ислам дінінен айырмшылықтың болмағаны хақ.
Бұл туралы Абылай былай дейді: Алланың өзіде рас сөзі де рас екенін
айтқан. Абыздардың ислам және бұрынғы діндердің әулиелерімен көзқарас,
дүниетаным жағынан айырмашылығы болғанымен, олардың өмір сүрген ортасы мен
заманында өзіндік ерешелік болған.
Абыздардың сәуегейлік қасиеті-интуитивтік сана-сезімінің жемісі туралы
олардың бойындағы айрықша назар аударарлық қасиеті-сәуегейлігінің негізінде
болжал мәнді шығармалардың пайда болғандығы сөз болады.
Абыздардың сәуегейлік қасиетін кеңес дәуіріндегі атейстік көзқарастар
тұрғысынан түсіндіру мүмкін емес.
Бұл тұста Әбу-Насыр Әл-Фараби, Әбу-Хамид Мұхаммед Әл-Ғазали, Платон,
Аристотель сияқты ойшылдар мен ғалымдардың еңбегіне сүйене отырып жеті
түрлі адамзат баласына тән сана түрлері бар екенін айтуға болады.
Олар: инстинкт сана-сезім, кәсіптік сана-сезім, көркемдікті таныған-
эстетикалық түйсік талғам сана-сезімі, ғылыми танымдық сана-сезім, ел
басқарушыға жол сілтеген әлеуметтік сана- сезім.
Абыздарда болған сәуегейлік-бүкіл адамзат баласымен жасасып келе
жатқан қасиет. Қорқыттың аңыздық тұлғасына үңілгенімізде, оның тарихи түп
тұлғасының абыз болғандығы бірден аңғарылады.
Абыздар көне түркілік мәдениетіміздің адамзат баласына тән сана-
сезімдердің тәрбиелік мән-мазмұнын ұғындырушы рухани ұстазы.
Сондықтан осы мақсатта олардың атқарған функциясы барлық жаны бар
тіршілік тынысымен ортақ сипатымыз инстинкт сана-сезім иесі болсақ та,
өсімдік пен жануар әлемінен ерекшелеген адамдық танымымыз арқылы рухани күш
иесі екенімізді дәлелдеу болып табылады.
Рухани күш табиғатының бастауы, асылы жайында ғұлама ғалым Әбу-Насыр-
Әл-Фараби еңбектерінде кеңінен орын алған Оның Даналық негіздеріатты
еңбегінде : -адам табиғатының қасиеттеріне қарай оның сыртқы ішкі
дүниесінің бар екендігін айтады.
Қорқыт мұрасын сақтауда ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуші–жырау- бақсылардан
бастап ақын-жыршылардың жазушылардың күйшілердің шығармашылығының мән-
мазмұны мен өнеріндегі рөлі зерттелді.
Қорқыт мұрасындағы абыздар дәстүрі туралы Қорқыттың тарих және
өнеріндегі рухани тұлғасы әр түрлі аспектіде зерделенді Қорқыт мұрасы қай
заманда болса да рухани қазыналарымыздың рухани мағынасы, зор асыл бөлшегі
ретінде бағалауға тұратын дүние.
Себебі ежелгі мәдениетке тән синкреттік формада қабысқан даналық ой
мен терең сезімді қатар ұстайтын принципке негізделген Қорқыт ата мұрасы
танымның ерекше түрі болып табылатын дін, өнер және халықтың философиялық
дүниетанымын суреттейтін ауыз әдебиеті сияқты руханиет ұғымының бірнеше
арналарымен тоғысады.
Сондықтан Қорқыт ата мұрасын абыздардың шығармашылық дәстүрі-бақсы,
жырау, жыршы, пәтіуа сөйлеген би, күйшілерден де көп ерте дәуірден бастау
алады.
Бұлай дейтін себебіміз абыздың бойында: бақсыға тән қобызбен
сәуегейлік құруы да, жыраудың тағылымдық, танымдық үгіт- насихаты да,
күйшінің күй толғауы да, әлеуметтік заң айтқан бидің шешендігі сияқты
синкереттік тұтастықта ғұмыр кешкен руханиет ұғымының бірнеше арналары бой
көрсетеді.
Осыған орай тағдыры бөлек болғанымен, өмірдің тауқыметін қабылдау
принципі ортақ руханиет адамдарына тән психлогиясымен ерекшеленетін
шығармашылық дәстүрдің жолын салған Қорқыт мұрасы бүгін де қазақ халқының
ұлттық әдебиеті мен өнер тарихында рухани алыптар қатарында орын алып қана
қоймай, оның асылын негізін қалайды.
Себебі, қазақ халқы көне сақтардың, ежелгі ғұндардың, ескі оғыз-қыпшақ
тайпаларының қонысына мирас болған, олардың түбегейлі үрпағы болғандықтан
Қорқыт туралы айтылатын тарихи жыр аңыздармен бірге оның қара қобызында
ойнау дәстүрі мен 11 күйі бұрынғы оғыз билеушілерінің астанасы болған, Сыр
бойында қазіргі Қызылорда облысында сақталынып, ұлттық мәдентетіміздің
қымбат мұрасы ретінде бағаланып отыр.
Осыған орай, біріншіден, Қорқыт Қазақ музыка тарихында күй жанрының
негізін қалаушы.
Екіншіден, жыраулар творчествосында олардың ұстазы.
Үшіншіден, қазақ халқының көне мәдениетінде елеулі орын алған наным-
сенім ұғымымен байланысты бақсылардың көзқарасында медет тілейтін пірі
болған.
Қорқыттың рухани дүниетанымы жайлы Шәкір Ыбыраев: Рас,Қорқыт- көреген
қасиетті, болашақты болжайтын қарт.
Ол не айтса да, сол болады.Міне осы тұста Қорқыттың екі жақтама
тұлғасы көрінеді.
Анығырақ айтқанда мұсылман әулиелеріне тән қасиеттер мен ескі шамандық
көзқарастардан қалған абыздық белгілердің бір-бірімен кірігіп тұтасып
кеткендігі.
Бір жағынан көрегендік болашақты болжау,ежелгі абыздарға, бақсыларға
тиесілі; ру-тайпалардың тағдырын болжау, көрсету, солардың үлесіне тиген.
Ру-тайпа ішіндегі ең беделді адамдар да солар.
Екіншіден, бұл сияқты қасиеттер мұсылман әулиелерінің де негізгі
белгілері және бұлар құдайдың құдіретімен болып отырады.,-дейді.
Ескі абыз бен мұсылман әулиесін қатар қою себебі, екі тұлғаның да
тілегі қабыл болуы және болашақты болжай білген сәуегейлік істері.
Сәуегейлік қасиет-бұл интуитивтік сананың жемісі.
Интуитивтік сан-сезімінің тарихи –теориялық қағидалары бойынша,
ақиқатты таныған тұлғалардың, ақиқат болмысымен бірігуі сыншыл ақылмен
жеткен сенім құдіреттілігі мен сезім тазалығына және лоардың қайырлы
сауапты істерімен дүниені жаратушы тәңірінің алдында рухани
жауапкершілігімен өлшенетін іс-әрекет.
Көне түркілік дәуірден белгілі болған Қорқыт атаның сәуегейлік қасиеті
тек Ислам діні келген кезде емес, адамзат тарихымен бірге жасасып келе
жатқан құбылыс.
Ең жоғары интуитивтік сана-сезім арқылы көзге көрінбейтін көмескі
дүниені танып білу ежелгі гректерде Эпоптия Платон мен Плотин Мимен,
ақылмен жұмыс істеу, Иогин мен Шротия көру немесе көрегенділік деп атаған.
Ал көмескіні болжау Ислам дінінде бірінші пайғамбарларға, әулиелерге,
машайықтарға тән қасиет.
Қорқыт жайлы деректердің әрқилы болғанына қарамастан, біздің алдымызға
қойған мақсатымыз Қорқыттың рухани мұрасы болған оның күйлері мен Қорқыт
ата кітабындағы философиялық ой-толғамдары арқылы рухани тұлғасын
интуитивтік сана-сезім тұрғысынан ашып көрсету.
Осыған орай оның исламды қабылдады ма, қабылдамады ма немесе ажалға
қарсы шықты ма деген сауалдар емес, оның көмескіні болжаған, көреген
қасиеті мен өнердегі шығармашылық дәстүрін және әлеуметтік заңгерлігін
тарих сахнасына паш еткен психологиялық ерекшелігін интуитивтік сана-
сезімін зерттеу негізгі нысанымыз болды.
Біздің ұлттық салт-дәстүрімізде тасқа таңба басқандай санамызға терең
із-қалдырған Қорқыттың шығармашылық жолы ұлттық руханиетіміздің асылы деуге
болады.
Сондықтан рухани дүниетанымымыздың асылы болған өнеріміз бен тарихымыз
және діни-наным сеніміміздің басында Қорқыт мұрасы тұрады.
Егер қазақ халқының да ұлттық руханиет тарихында басқа халықтарға
ұқсамайтын өзіне тән хас ерекшелігімен қалыптасқан десек, Қорқыт тұлғасы
рухани қазыналарды туғызушы,оны халыққа үйретуші рухани тұлғалалардың
дүниеге келуінен бастап өмірінің соңына дейінгі тыныс-
тіршілігі–мифологиялық таным-түсініктермен, сол түсініктерді
қалытастырудағы символикалық ұғымдарымен тығыз байланысты.
Қазақтың абызы болсын, би-шешендері мен батырлары және күйші
жыраулары, дүкен ұстаған ұсталары туа бітті қабілет қарымымен, ерекше
болмысымен басқа адамнан биік тұрған.
Халыққа үгіт-насихат беріп, елдің эстетикалық түйсік-талғамын
тәрбиелеп, елін жерін жаудан қорғаған тұлғаларына туған халқына құрметпен
қарап, олардың ағартушылық зиялы қасиетін Құдайдан берілген деп
бағалаған.
Яғни қазақ халқының әлемді танудағы дүниетанымы, мифологиялық
түсініктермен қалыптасқан.
Бұл жайында Басиловтың Шаманское ритуальное врачевание- это
архаическое форма психотерапии.
В отличие от современного врача, владеющего опытом
психотерапевтического воздействия, шаман выступает не от своего имени, за
шаманом стоять высшее,, деген пікірі дәлел бола алады. Ал, қазақтың
бақсылары оқып емес, тек қана үлкен рухани күшпен ғана емдейтінін, халық
өте жақсы білген. Сол абыздарда болған сәуегейлік қасиет бақсыларға
бұйырған.
Қорқыттың қобызы жайлы деректер мен оның он бір күйі, ең соңғы, көзі
зағип болған Нысан абыздың қобызшылық дәстүрімен бізге жеткен еді.
Оны абыз деудің себебі, ол Қызылорда қаласындағы ескі базардың
босағасында отырып, қобызбен бал ашып, сәуегейлік айтатын болған.
Бақсылардың тағы бір ескере кететін тағы бір ерекшелігі-өздерінен
бұрынғы өткен ескі бақсылардың тарихын жақсы білген.
Нысан абызда өзін таныстырмас бұрын: Қорқыт еді ежелден-ақ күй иесі-
деп бастаған өлеңінде өзіне дейінгі көптеген рулардың бақсыларын: Есеқай,
Тұрғанбай, Адасқан, Қойлыбай, Қытыбайларды атай отырып, өзі жайлы Бала
күйші мен едім, қай бақсыдан кем едім, - деп күй тартуға кірісетін болған.
Абыз тұлғасын әңгіме еткенде, оның айнымас серігі қобызға да
тоқталудың қажеттілігі туады.
Өйткені, қобыз қазіргі біздің қабылдауымыздағы сияқты музыкалық аспап
қана емес, абыздардың аса маңызды атрибуты болып табылады.
Ақиқатты тануда ұлы болжам сөйлеуде абыздың қобызы дәнекерші-
медитациялық құбылыстың негізгі кілті болған.
Қазіргі көптеген өнер, әдебиет жанрлардың негізінде көне қобыз күйлері
жатқаны ақиқат.
Алайда осы өнер, тұтастығын өз болмысында, толыққанды түрде көрсетіп
беруге, бір ғана өнертану мен тарих ғылымының қарымы жетпейді.
Оны геософия, этнография, тарих, музыка тану, философия ғылымдарының
жәрдемімен ғана кешенді түрде ғана абыздың көп қырлы бітім болмысын,
шығармашылығын, поэтикалық қасиеттерін аша аламыз.
Қорқыттың қобызы-бақсыларға экстазға түсу үшін, басқа дүниемен жалғасу
үшін көпір-жалғасрытушы, медитация құбылысының қызметін атқарған.
Бұл ойымызды М.Әуезовтің мынандай пікірі растайды: Көп бақсының жын
шақырғанда тартатыны Қорқыт күй. Бақсы сарыны арнаулы күймен қобызға
қосылып айтылады.
Күй-ән жырдан бөлек. Бақсы атуалының барлығы да қобызбен Қорқыт
күйінде жат сезімді күйлерді тартқан соң, соған дағдылы сарын сөздерін
қосып, сарнаған соң күйіне келеді.
Күй мен сарын бақсының сүйеуі, қызулы толғақты халге жеткізіп, көреген
сәуегей қылуға себеп болатын ең үлкен шарты, -растайды.
Мазмұны жағынан Қорқыт күйлері ертеден келе жатқан күңіренген,
толғанған суық сарынды боздауық күйлер болып келеді.
М.Әуезов осы пікіріне арқа сүйей отырып, мынандай ғылыми түйіндердің
негізін түюге болады.
Біріншіден, Қорқыттың қара қобызы мен күйі –бақсыны басқа әлеммен,
жалғастырушы дәнекер.
Екіншіден, оның характері М.Әуезов айтпақшы, мазмұны: күңіренген,
толғанған суық сарынды боздауық күйлер екен. Олай болса, Қорқыт күйлері
эстетикалық функция атқарған көркем шығармадан гөрі, мазмұны терең толғау
жанрына жақын мистикалық шығарма десек болады.
Бұл ойымызды дәлелдейтін қобыз аспабының шығуына қатысты және Қорқытың
философиялық дүниетанымын суреттейтін, аңызға мән беруге болады.
Қорқыт түс көреді. Түсінде оған көр қазып жатқан адамдарды көреді.
Бұл түс Қорқыт үшін Тәңірінің аяны болып, Қорқыт дүниенің төрт бұрышын
кезеді.
Қай жерге барса да осы түсті көреді. Амалы таусылған Қорқыт өзінің әу
бастағы жеріне келіп, астындағы желмаясын сойып, қобыз жасап, Сыр суының
үстіне кілем төсеп, өлгенше қобыз ойнайды, қобыз ойнап отырған кезде оған
ажал келе алмайды-дейді.
Біріншіден, қазақтар қобыз аспабы бар екені рас және күй атасы
Қорқыт, Қобызды алғаш жасаған Қорқыт,-деп біздің дәстүрлі өнеріміздің
табиғи болмысын сақтай білген ескі абыз жырауларымызбен би-шешендеріміз,
бақсыларымыз бен күйшілеріміз, жыршыларымыз оның рухани үрдісін
шығармашылық дәстүрінде жалғастыра білді.
Қорқытты қобыз жасауға итермелеген оның түс көруі. Өзінің дүниеде
өлетінін алдын алу білу ерекше рухани тұлғаларға ғана тән нәрсе.
Барлық пайғамбарлар Әзірейіл періштемен жан берердің алдында
бірер-ауыз тілдесетін болған. Бұл құбылыс интуитивтік сана сезімнің иелері-
әулие әмбиелер, пайғамбарлар машайықтардың көңіл-көзінің ашық болуымен және
Тәңірінің қуатты заңдылығымен үйлескен, рухани кемелденген адамдарға тән
нәрсе.
Тағы Қорқыттың дүниенің төрт бұрышын кезуі-бұл да рухани
қажеттіліктен туған нәрсе. Осы аңыздарды жазып алған ғалымдардың Қорқыт
ажалдан қашып жүріпті- деп айтуы Қорқытқа тән көзқарас емес, кейінгі
зерттеушілердің халық аңыздарынан түйген ой-пікірлері.
Тәңіріні табу, онымен үндесу оңай шыға салатын жол емес, оның
жолында талай сынақтардан өту және құпия, тылсым сырларды, сол сынақтарды
жаратушы түп иненің заңдылықтар-мифологиялық символдарды жоруға
тәрбиелейді.
Дүниенің төрт бұрышын кезу-арқылы интуитивтік сана-сезімнің
иелері рухани жасампаздық қасиетін шыңдап қана қоймай, өздерінің руханиет
тарихында орындайтын функциясына ие болады.
Қорқыттың астындағы Желмаясын сойып, оның терісімен қобызды
қаптауы да жәй құбылыс емес.
Жаратқан иенің жолына астындағы жалғыз көлігі-Желмаясын союы-
Тәңір жолына құрбандық шалуы.
Түп иенің жолына құрбан шалу-Тәңіріні мойындаудың, оның жолына
түсудегі ең міндетті іс.
Ибрахим пайғамбардан қалған дәстүр. Тағы бір, Қорқыттың дүние
танымына қатысты эпизод-Сырдарияның бетіне кілем жайып, қобыз ойнауы.
Бұл жерде оның кілемі Сүлеймен пайғамбардың заманындағы кілемді
еске түсіреді қасиетті кілем.
Қорқыттың кілемі де су бетінде батпай тұрады, оның үстінде
отырып, Қорқыт қобыз ойнайды.
Қорқыттың интуитивтік сана-сезім иесі болғандығын қазақ
аңыздарынан білуімізге болады.
Яғни, халық санасында ол – Әулие суға батпайды. Оның кілемі де
өзгеше. Бұл жай ғана халық тарапынан Қорқыт бейнесіне телу емес.
Абыздардың көмескіні болжап, сәуегейлік айту, қабілетімен бірге
кейінгі бақсы-балгерлер мұра еткен, табиғаттың тылсым күштерімен де
байланысы болған.
Абыздың қобызы- басқа дүниемен байланысты жалғастырушы көпір ғана
емес, оның мистикалық дүние танымына табыстыратын күш деп атай аламыз.
Бұл жөнінде бізге Әбу-Насыр Әл –Фарабидің музыканың үш түрі бар.
Бірінші түрі адамға демалыс беретін музыка екен;
Екінші әр түрлі сезімді оятатын музыка, ал үшіншісі терең тебіреністі
ой толғанысына жетелейтін, функциясы жағынан медитациялық құбылысқа жақын
музыка. Ғалымның пайымдауынша ол музыканы ғылым деп танып, оның дүниеге
келуіне адамның рухани психологиялық туа бітті қасиеті себепкер дейді.
Яғни, Қорқыттың күйлері- өте азалы, қайғылы күйлер.
Қорқыт күйлерінде кез келген тыңдаушыны терең ойға жетелейтіе күш бар.
Қорқыт жайлы аңыздарда кездесетін Тәңіріден келген өлімге іштей
келіспеушілік сюжеті бүкіл адамзат тарихында баяндалған пайғамбарлар
тарихында болған уақиға.
Алланың Әмірімен төрт адам тірі кеткен:
Олар Иса рухы Алла, Ыдырыс Набиолла, Ильяс пен Қызыр ӘлейҺиссалам, деп
жазады Рабғузидің Қисса-сұл әнбап кітабында.
Ал, теңізде жүретін Ильяс пен шөлде жүретін Қызыр, яғни өлмес ғұмыр
іздеу мұсылман дінінің тарихында да кездеседі.
Сондықтан, өлмес өмірдің дауасын өнермен ұштастыруы да үлкен
мистикалық құбылыс.
Бірақ, Қорқыт-қазақ өнерімен әдебиетінің ең ертедегі рухани алыбы,
жасампазы, мұндай тұлғаларды мәдени қаһарман деп атайды. Оның шығармашылық
дәстүрі ерте замандағы архайкалық дәуірдегі мифтік сана-сезіммен,
мифологиялық таным түснікпен байланысты.
Мәселен: оның ажалы жайлы түс көруі; дүниенің төрт бұрышын кезуі;
астындағы желмаясын сойып; қобызын қаптауы; су бетіндегі кілемнің үстінде
отырып, қобыз тартуы сияқты оның елден-ерекше, бітім болмысымен табиғатын
ежелгі мифологиялық таным түсінікке тән өзгеше рухани тұлға етіп көрсетеді.
Себебі, аңыздағы Қорқыттың іс-әрекеттері жай адамға тән құбылыc емес.
Осы заманға жеткен Абыздың толғауы күйі бұрынғы белгілі Қорқыт
күйлерінің хас әуенімен ортақ сарындас болып келеді.
Күйдің функционалдық қызметі, мазмұны көркемдік жағынан оның Қорқыт
мұрасына жататындығы дәлел бола алады. Бұдан, Қорқыттың күй мұрасының бір
жағынан саны көбейсе, екінші жағынан күйдің атауы Қорқыттың абыз деп
аталғанына жанама дәлел болып тұр.
Қорқыттан қалған және ол жайындағы рухани-фольклорлық мұралардың бір
кезеңдерде тұтастықта қызмет атқарғаны олардың жанрлық атауларынан және бұл
шығармалардың орындалуындағы кейбір ерекшеліктерден өз белгісін көрсетеді.
Қазақ мәдениеті тарихы үшін, әсіресе Қорқыт Ата кітабы мен Әбу Насыр
Әл Фарабидің орны бөлек. Оғыз-Қыпшақ мәдениетінің өрлеу дәуірінің тамаша
куәларын жалпы шығыс ренессеансы кемеңгерлеріне ұштастыра қарастыру
орынды.Қорқыт есімі-түркі тектес халықтар арасында кеңінен мәлім Қорқыт
ата кітабы- түркі елінде кең тарап келген аңыздар негізінде 11-ғасырдың
шамасында жазылған шығарма.
Қорқыт-тарихта болған өнер иесі. Заманының ақсақал-биі, батыры, даңқты
ақылгөй адамы.
Зерттеушілер пікірінше ол Оғыз-кыпшақтардың Баят-Қият руынан шығып,
сегізінші-тоғызыншы ғасырларда өмір сүрген.
Қорқыт істерін әр халық әр түрлі аңыз еткен, оның атын әулиелер
қатарына қосқан. Қазақ аңыздарында да Қорқыт көп жасаған, көреген, ақыл
иесі дана, ел мұңын жырлаған күйші, қобыз өнерінің атасы болып келеді.
Қорқыт ата кітабын тұңғыш зерттеушінің бірі неміс ғалымы Н.Ф.Диц
өзінің Аталар сөзі атты жинағында Қорқыттың әкесі Қармыш немесе Қырмыш,
шешесі диб, пері қызы деген аңыз бар дейді және оны үш жүз алпыс алты алып
батыр, жиырма төрт бек, отыз екі даңқты сұлтандар шыққан Оғыз тайпасының
өкілі дей келіп, көп халықтардың әулие тұтатынын ескертеді.
Ал, Оғыздар тоғызыншы және оныншы ғасырларда ірі мемлекет құрған.
Олар Алтайдан Батысқа қараған кең өлкені Орта Азия мен Кавказ жерлерін
түгел дерлік өзіне қаратқан.
Соның ішінде, кейін қырғыз, қазақ, түрікмен, өзбек, әзербайжан аталып
кеткен халықтар да бар.
Сондықтан Қорқыт ата кітабын сол халықтар арасында кең тараған ескі
аңыз южеттерінің негізінде жасалды деуші ғалымдардың пікірлерін қостамасқа
болмайды. Мысалы, ғалымдар В.В.Бартольд, А.Ю.Якубинский, В.М.Жирмунскийлер
болды.
Ал, осман түріктерінің ұлтжанды тарихышылары Қорқыт атаны иеленіп,
өздерінің он бесінші ғасырда жасаған аттас сұлтандары (2- Баязит балалары-
Коркут, Огуз ) есімдерімен орынсыз байланыстырады. Мұны әйгілі ғалым
В.М.Жирмунский өзінің Оғыздардың қаһармандық эпосы және Қорқыт кітабы
атты еңбегінде келтіреді.
Кеңес ғалымдарының болжауынша Қорқыт ата кітабы бір мезгілде
жазылған не бір ғана оқиғаға байланысты пайда бола қалған шығарма емес.
Ол-ең алдымен халықтардың ауыз әдебиетінде ғасырлар бойы айтылып
келген аңыздар мен жырлар негізінде қалыптасқан, ұзақ жылдарды қамтитын,
тарихи ерлік кезеңдердің туындысы, В.М.Жирмунский пікірінше, қазір
көпшілікке мәлім Қорқыт ата кітабына кірген жырлар басқа да эпостар
сияқты күрделі де ұзақ сапар шегіп, талай заманның өңдеу-жөндеулерінен өтіп
жеткен.
Ол ілкіде ұсақ жыр, ертегі әңгіме түріндегі өмір сүріп келіп, кейін
біріктіріліп, үлкен бір циклді эпосқа айналған.
Эпостағы Домрул (Домбаул), Хан-Төрәлі жырлары тіпте әріде 5-6
ғасырларда пайда болған.
Қорқыт оқиғасына тікелей байланысы жоқ, өзінше бөлек
шығармалар.Оларды жыршылар кейін Қорқыт ата кітабына оғыздардың ата
әруағын әріден бастап, даңқын арттыра түсу мақсатында қоса салған.
Қорқыт ата циклында осындай он екі жыр әңгімен бір жерге
біріктіріліп, үлкен эпос жасалынған.
Эпостың бұлайша циклденіп, біту кезеңін В.М.Жирмунский 14-ғасырдың
орта шенінен 15-ғасырдың бас кезіне жатқызады Қорқыт ата кітабы он екі
жырдың қосындысы десек, онда он шақты ғасыр ішінде өмір сүрген оншақты ру
тайпа ұлыстардың өткен дәуіріне сай оқиғалар суреттеледі.
Жыр оқиғасы әр түрлі географиялық ортада өтеді.
Бірі Алтай жағында болса, енді бірі Орта Азия, Жетісу өңірінде, немесе
Сыр бойы, Сар дала, Персия, Кавказ тағы басқа жерлерде өтіп жатады.
Бұлай болуын зерттеушілер оғыздардың бір кездерде сол өлкелерді
қоныстанғандықтарымен байланыстырады.
Бұл болжаудың да шындығы бар. Соған қоса, біздіңше Қорқыт ата
кітабына енген әңгімелер бір кезде жоғарыда аталған оғыздарға қараған
өлкелерді жайлаған көптеген халықтардың ертегі аңыздарынан алынып
құрастырылған.
Сондықтан Қорқы ата кітабын бір ғана халық меншіктене алмайды.
Онда, қазіргі бірнеше түркі халықтардың үлесі бар.
Бұл пікірдің шындығын Қорқыт ата кітабының мазмұнына көз жіберген
адам бірден сезеді.
Қорқыт ата кітабының мазмұнына В.Бартольд аудармасы бойынша танысуға
болады.
Қорқыт әлемі Кіші Азия, Орта Азия, Әзербайжан, Қазақстан, Түркия,
Кавказ елдеріне тегіс мәлім. Қазақ арасында кеңінен тараған аңыздарда
Қорқыт әртүрлі бейнеде көрінеді.
Мысалы, Шоқан естіген аңызда Қорқыт – қазақтардың бірінші бақсы
шаманы, елге қобыз үйретуші ұстазы, өлең саздың шебері.
Г.Потанин Қорқыт–қазақтың тұңғыш жырауы десе, ал И.Кастенье Қорқытты
қазақтың қобызға үйретуші, өнерпаз, ұстаз балгер деп танытқан.
Қорқыт туралы аңыздардың біразын Ә.Диваев жазып алған.
Ол Қорқыттың моласын 1898 жылдары тауып, суретке түсіріп, көптеген
мәліметтер жариялаған.
Мола туралы бірер сөз деген еңбегінде ол: Қорқытты қазақ әулие
тұтады, моласына түнейді-дейді.
Қазақтар арасында көп тараған аңыздың бірі Қорқыттың өлімі туралы
В.Вельяминов-Зернов оның бірін 1867 жылы қазақтардан жазып алған.
Ол, Қорқыттың өлімнен қашып, ақыры Сыр суының үстіне кілем төсеп,
отырып, өлімді өзіне жолатпай, 100 жыл өмір сүргенін, оның бойының ұзындығы
екі сажын болғанын аңыздайтынын айтқан.
Осы аңызды И.А.Кастанье да естіп жазып алған. Бұл сияқты аңыздардың
бір түрін П.С.Спиридинов Төлес Айшуақовтан 1899 жылы жазып алған.
Қазақ жерін көп аралап, бағалы этнографиялық деректер жазып қалдырған
И.В.Аничков та Қорқыт қабірін көріп, Сыр қазақтарынан ол туралы көп
мәліметтер жазып алған.
Қорқыт атаның сюжетін 1921 жылы Ғалымжан Шарипов, Қазан қаласында
Арслан бек деген атпен қысқаша баяндап шығарды.
Бірақ аталған басылым тым еркін болғандықтан, ғылыми жағынан маңызы аз
дерлік еңбек болды.
Жоғарыда аталған зерттеушілердің бәрі де қазақ еліне тараған Қорқыт
ата туралы мұсылман дінінен әлдеқайда бұрын шыққандығын атап көрсетеді.
Қазіргі қазақтың көрнекті әдебиетшілерінің де көпшілігі Қорқыт туралы
аңыздарға тиісті дәреже көңіл бөліп отырды. Әсіресе М.Әуезов, Ә.Марғұлан,
Е.Ысмайлов, Б.Кенжебаев, Ә.Қоңыратбаев, А.Жұбановтар Қорқыт аңызының
мазмұны негізінде қазақ халқының да болғандығын растаған.
Осыған орай Сыр бойындағы Қорқыт қабірінің жанынан 1980 жылы
үкіметіміз ескерткіш орнатты. Оған Қызылорда облысының сол кездері 1-
хатшысы болған С.Шаухаманов көп еңбек етті.
Енді жоғарыда сөз болған Қорқыт ата кітабының сюжеттік
ұқсастықтарына тоқтала кететін болсақ, он екі жырдан тұратын кітаптың
сюжетіндегі кейбір эпизодтарға сай не жақын келетін жайларды қазақ
жырларымен аңыз ертегілерінен көптеп кездестіреміз.
Сондай-ақ түркмен, өзбек, қарақалпақ, қырғыз тағы басқа халықтардың
жыр аңыздарында ұқсас сюжеттердің ұшыраса беретінін анықталған нәрсе.
Қазақ жырларының ішінде Қобыланды, Алпамыс сияқты жырлардың
көптеген оқиғасы Қорқыт ата кітабына ұқсап, жататын 1947 жылы жазған бір
мақаласында Ә.Қоңыратбаев айқын көрсетеді.
Қорқыт ата кітабындағы Қазан мен Қобыландының елін сүюі, шабылған
жұртын азат етулері де ұқсас.
Қорқыт ата кітабында қазақ аңыз жырларындағыдай ұғымдас болып
келеді.
Қорқыт ата кітабындағы Бейректі тұтқыннан босату эпизоды да
Қобыланды жырындағы батырлардың Көбікті тұтқынынан босанғандар сияқты,
Қорқыт эпосының 7- жырында Дирек деген алып батыр бейнеленеді.
Қазақ жырларында кездесетін белқұда, бесік құда салты Қорқыт ата
кітабында да орын алған.
Қорқыт ата кітабында нақыл сөздер де көп кезігеді. Олардың мазмұны
жалпы адамгершілікке тәрбиелейді.
Ең бір таңғаларлық жағдай Қорқыт ата кітабының тілі қазіргі қазіргі
қазақ тіліне аудармасыз-ақ түсінікті.
Біз Анкара, яғни Түркия қаласында 1964 жылы басылған Қорқыт ата
кітабының түп нұсқасын оқып көрдік.
Киіз үй жабдықтары, мал аттары, үй саймандары, адамның, малдың
әрекеттері қымыз пісіліп, қанын ішіп қызған беттердің дау-дамайлар
көрінестері Қорқытты қазақтарға мүлде жақындата түседі.
1970 жылдың аяғында Қорқыт жырларының көркемдік сырын ашуға жас
зерттеуші Ш.Ыбыраев үлкен мән беріп, осы жырдың поэтикасын тән құбылыстарды
айқындап, ауқымды да маңызды еңбек жазды.
Қорқыт туралы аңыз және Қорқыттың бейнесі түркі фольклорымен
айналысқан зерттеушілерді толып жатқан сырларымен, философиялық
тереңділігімен қызықтырып жүр.
Фольклоршылардың күні бүгінге дейін бір қорытындыға келе алмай,
шешімін таба алмай жатқан мәселелерінің бірі – Қорқыттың мифтік әлде тарихи
кейіпкер болғандығы.
Түркілердің орта ғасырлардағы Кітаби дедем Қорқыт атты жырында
Қорқыт ел ағасы, алыстағыны болжағыш дана қарт есебінде суреттеледі. Ол
дүниедегі бар нәрсені білген, оның айтқан сөзінің барлығы келетін.
Ол болашақта болатын, өзгелер үшін құпия сырларды құдай тағаламнан
естіп, жұртқа жеткізіп жүрді. В.Бартольд Китаби дедем Қорқыттағы
Қорқытты, негізінен, жыршы деп атайды. Бірақ ол ақы үшін бектердің көңілін
көтеретін озан емес.
Ол қиын- қысталаң жағдайларда ақыл сұрап келетін ханның, бектердің
және халықтың дана ақылшысы; кейде ол жорыққа аттанатын батырға өсиет
айтады; батырдың семсеріне бата беретін де ол; түріктің Аталар сөзі деп
аталатын жинағында да ол дәл осылай суреттеледі: мұнда халықтың ақылшысы,
ата-бабалар салтын, ру құрылысын сақтаушысы.
Қорқыт туралы тағы бір хабар атты мақаласында В.Бартольд 1638 жылы
саяхатшы Олеарий Қорқытты ел ағасы әрі жыршы деп жазғандығын айта келе, 15
ғасырда жазылған тарих-и Ал-и Селжук атты еңбектен мынадай үзінді
келтіреді: Расул Ғали ас- сәлем заманына яқын заманда баят бойында Қорқыт
ата қойды. Күнду құмның бүкілісі.
Абылғазы Баһадүр ханның Шежіре-и тәрәкімә және Түрікмендер шежіресі
атты еңбегінде 17ғ Қорқыт Инал-Йавының ақылшысы болған адам болып
көрсетеді. Автордың айтуына қарағанда, Инал-Йавы Қорқыттың айтқан
ақылдарына құлақ асып, айтқандарын орындап жүрді.
Хан өлген соң оның орнын басқан Дуйлы-Қайы хан да, әкесі сияқты,
Қорқыттан ақыл сұрап жүрді.
Дуйлы-Қайы һәм Қорқыт атаның сөзіне ғамал қыруар ерді. Қорқыт
бектердің басшысы болды. Дуйлы- Қайының Тұман хан атты баласы туғанда,
бүкіл оғыз халқынан балаға ат қойған да Қорқыт еді.
Абылғазы Қорқыттың шешендігін байқататын мынадай аңыз келтіреді:Қорқыт
ата: Мұның аты Тұман хан болсун,-дедіХақ еттіләр.
Абылғазының суреттеуінде Қорқыт ханнан да жоғары тұрған адам
болған.Тұман өскенде, тақта уақытша отырған Көл Еркі хан той жасап,
Қорқытты төрге отырғызып, жүгініп, өз қолымен қымыз ұсынады:Қорқыттың
үйінің төрінде отырып, Көл Еркі хан жүгініп, қымыз ыдысты ұсынады.
Осыдан кейін жиналған халыққа тақты Тұманға беру керек деген шешімге
келеді. Сонда халық бұл мәселені шешуді Қорқытқа тапсырады.
Қорқыт халық атынан сөйлеуші, ел ағасы болып суреттеледі.
В.Жирмунскийдің Қорқыт туралы жазғандары әр түрлі мағлұматар береді.
Ол Әлішер Науаии мен Құлатанның Қорқытты болашақты болжағыш және көп нақыл
сөз қалдырған кісі болған деген сөздерін келтіріп, Қорқытты магиялық аспап,
қобыздың иесі, көріпкел жыршы деп көрсетеді.
Сонымен қатар, В.Жирмунскийдің айтуынша Қорқыттың Оғыз еліне жүргізген
билігі және Қорқыт абыз болған.
А.Боровковтың Қорқыт сөзінің этимологиясына байланысты пікірін
келтіреді.
12-13 ғасырларда Орта Азияда жазылған еңбектің лекцикасын қарастыра
келе, А.Боровков, қорқ сөзінің бірнеше мағынада қолданылғандығын,
қорқутған, қорқутғучы сөздерінің ақыл айтушы, насихат айтушы,
елші мағынасында шын аты емес, лақап аты болып шығады.
Сөз орайы келіп тұрғанда мына бір жәйтты ескере келіп, айтуымызға
болады. Деде Қорқыт дегенді зерттеушілер қария Қорқыт деп түсіндіріп
жүр.
Армияндар импровизатор ақындары яншаг, варсаг, ата, деде деп
атайды.
Армян фольклорының түркі халықтары фольклорының күшті дамығандығын
ескере отырып, армян тілінде түркі жырауларның ата, деде деген ескі
атаулары сақталып қалды деп айтуымызға әбден болады.
Ендешен деде Қорқыт, Қорқыт Ата деген сөздер фальклорлық дәстүрде
білге қаған немесе насихат айтушы деген жырау деген сөз болып шығады.
Қорқыт халық ұығымында ел түсер аурытпалықты күні бұрын болжайтын
сәуегей оның тағдырын ойлап, түн ұйқысын төрт бөлген философ, замана
сырымен шындығын қыл ішекті қобызында сөйлеткен асқан музыкант, халықтың
басынан кешірген не түрлі тарихи кезеңін өлең сөзбен баяндаған жырау деп
жазады Ж.Ырсалдин.
Бақсы типі және шаманизм діні алғашқы таптар дәуірінде қалыптас қанын
біраз мағлұматтардан көруге болады. Осы дәуірде орын алған ірі өзгерістер
ата бабаларымыздың өз ізін қалдырмай қоймайды.
ІІ тарау. Ежелгі түркі өркениеті: тарихи аспектілері және қазіргі кезең
Л.Н.Гумилевтің еңбектерінде Қорқытқа дейін бес тағы тайпаның дәуірі
384-399 жж. туралы деректер бар.
Сол заманда Солтүстік Қытай Хундар мен сәнбилер жаулап алып,
бағындырғаннан кейін, бірнеше тұрақсыз мемлекеттердің негізі салынады.
Өздерінің бәсекелестерін жеңіп шыққан Тоба тайпасы жаулап алған жерін
бір империяға біріктіреді, ол қытайша Вэй деп аталынады.
Бірнеше сарай төңкерістерімен оның ізін ала жүретін жойқын жазалау
әрекеттері Вэй әулеті өкіметін әбден әлсіретеді.
Сәнби императорының қызметіндегі қолбасшылар Тоба әскерін талқандайды.
Олардың рақымсыз қатал билігіне өшіккен қытайлар сәнбилердің Гаоян деген
соңғы императорын, оның 721 туған-туысқандарын түгелдей өлтіреді. Оларды
жерлемей үшін денелерін суға ағызып жібереді.
4-ғасырдың ортасында сәнбилердің атты әскерінде қызмет еткен Өгелей
деген құл өлім жазасына кесіледі. Ол ебін тауып, көшпенділер арасына қашып
келеді, олармен тіл табысып, бірге тұра береді.
Одан кейін Өгелейдің мирасқоры Гуилекей Тоба хандарымен қарым-қатынас
орнатып, оған жылма-жыл салық төлеп тұрады. Оның ордасы Жужан деп
аиалынады.
Өлім жазасынан қашқандар Жужан ордасын паналайды. Олардың тұрмысы тым
жабайы болған. Жужандардың әскери және әкімшілік басқаруы мың адамнан
тұрған. Мыңдықтағы әрбір жүздікте бір ту болған.
Олар соғыстан түскен көбін батырларына берген, ал қорқақтарын дүрелей
соғатын болған.
Жужандықтар есеп-қиспты білмеген, оның орнына қойдың құмалағын
қолданған, болмаса кертіктері бар таяқша пайдаланған. 200жыл бойы өмір
кешкен Жужан ордасы күш-қуаты мол көршілерін тонаумен күн көрген.
5-ғасырдың бас кезінде жужандардың ханы Шелун өз билігін жүргізеді.
Оның ең негізгі мақсаты Жужандардың басты жауы Тоба-Вэй империчсының
күшейіп кетуіне жол бермеуболатын.
Ол тобалардан бөлініп кеткен бодандарды қорғады, оларды жазалауға
бөгет жасады. Жужанның ханы Шелун басқа да көшпелі тайпаларды бағындырады.
410 жылы Шелун өліп, орнына інісі Хули хан болады.
Одан кейін Шелуннің немере інісі Датан хан тағына отырады.
Оның басқаруымен 60 мың сарбазы бар жужандар әскері Қытайға басып
кіріп, астанаға дейін жетеді.
Тобалар әскерін жаппай жинап, жер қайысқан қалың қол далаға қаптап
кеткен кезде, жужандар бытырап,басы ауған жаққа қашады.
Олар қайтадан бірігіп, енді қытайлықтарға әлі жетпейтіндігін біліп,
әлсіз батыс өлкедегі тайпаларды тонауға асығады.
Әлгі, Жужандар біреулерді тонап, күн көруді кәсібіне айналдыра
бастайды. Мәселен, Жужанның жаңа ханы Доулун 485-492 жж, И.Я.Бичуриннің
айтуынша, кісі өлтіруден тайынбайтын қатігез болатын.
Жужандарды аман сақтап қалу мақсатында будда діні енгізіледі. Ханның
қасында бақсы шамандармен сопы әйелдер пайда болады.
Мәселен, Жужан ханның жанында әрдайым Дәу-Хун дуана атты жас сопы әйел
болған. Ол балгерлік, бақсылықпен жұртты емдеген және Чеуну хан оған
сенетін болған.
Қытайда Жужан елшілігінің басында бақсы шаман Хун Сай тұрды. Ол
Інжумен көмкерілген Идолды әкеледі. Дегенмен, будда діні ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz