Қазақ - түркілердің материалдық мәдениетінің сабақтастығы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 ТАРАУ ТҮРКІ-ҚАЗАҚ ӨРКЕНИЕТІНІҢ ТАРИХИ САБАҚТАСТЫҒЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Қазақ тарихы – түркілердің далалық өркениетінің құрамдас бөлігі
1.2 Қазақ-түркілердің материалдық мәдениетінің сабақтастығы
2 ТАРАУ ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШІ ЖӘНЕ ОНЫҢ КӨЗДЕРІ
2.1 Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінің сипаттамасы
2.2 Түркілердің әдеби мұрасы – қазақ халқының рухани қазынасы
2.3 Қазақ жеріндегі жазудың пайда болуының мәселесі және көне түркілердің
әліпбиі
3 ТАРАУ ТҮРКІ-ҚАЗАҚ ӨРКЕНИЕТІНІҢ РУХАНИ-МӘДЕНИ НЕГІЗДЕРІ МЕН ҚҰНДЫЛЫҚТАР
ЖҮЙЕСІ
3.1 Ежелгі түркілердің наным-сенімдері – қазақ халқының рухани-мәдени
ұстанымдарының негіздері
3.2 Көне түркілердің жазбаларындағы дүниетанымдық көзақарастары мен
құндылықтар жайлы түсініктері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тақырыпың өзектілігі: Әлемдік өркениеттің дамуына айрықша ықпал еткен
түркілердің тарихи мұрагері болып қалған қазақ жерінде ғылым мен білімнің,
мәдениет пен өнердің дамуы зор қарқынмен өріс алған. Мал шаруашылығын кәсіп
еткен көшпелі халық өркениетінің мінсіз үлгісі қалыптасты. Қала
мәдениетінің де бүгінгі игіліктеріне жетеқабыл сәулет пен құрылыс өнері
дамыды. Оған археологиялық қазбалар кезінде табылған атақты қалалар мен
тарихи ескерткіштер, Қожа Ахмет Иассауи кесенесі, Арыстанбаб, Айша бибі
мазары, Отырар, Сайрам секілді қалалардың орны куә. Осы күнге дейін
тарихшылардың, саясаткерлердің, филососфтардың, әдебиетшілердің және тағы
басқа ғылым өкілдерінің арасында пікірталас туғызып жүрген проблемалардың
бірі және бірегейі әртүрлі халықтардың өркениеттілігі және олардың әлемдік
тарихтағы орны қандай деген мәселе болып отыр. Әуелден, осындай талас
тудырып келе жатқан халықтардың бірі – қазақ халқы, оның тарихы және
өркениеттілігі болып отырғаны рас.
Кеңестік кезеңде әдейі таңылып келген қазақта қала мәдениеті болған
жоқ деген жалған түсініктің үстемдік етті. Түркі халықтарының арасында
өзіндік орны бар, ежелгі мәдениеті мен әдебиетінің қайнар бастауы терең
қазақтар кеңестік дәуірге дейін көшіп-қонып өмір сүрді. Оларда қала
мәдениеті болған жоқ деген теріс пікір санаға зорлап енгізілді. Тіпті
қазақтың көзін қазан төңкерісі ашты. Ал оған дейін елдің екі пайызы ғана
сауатты болды деген қасаң қағида қалыптасты. Сөйтіп, қазақты жартылай
отырықшы және отырықшы топтар қалыптастырды деп елдің заттық және рухани
мұрасы туралы сөз етуді де орынсыз етіп көрсетті.
Халқымыз рухани құндылықсыз өмір сүрген жоқ. Жерімізде Отырар,
Исфиджап, Түркістан, Сығанақ, Жент, Баршыкент, Тараз, Баласағұн секілді
бірнеше мәдени, әдеби, рухани орталықтар болғаны айылмай қалды. Ал, соңғы
жылдардағы зерттеу жұмыстары тек бір ғана Отырардың өзінен X-XVI-шы
ғасырларда Әбу Насыр әл-Фарабиден басқа ғылымның сан салалары бойынша терең
де ойлы шығармалар қалдырған 17 ғұлама шыққанын көрсетіп отыр. Ал атақты
Отырар кітапханасы қорының молдығы жағынан кезіндегі Александрия
кітапханасынан кейінгі 2-ші орында болғандығын ескерсек, осыншама
даналардың шығуы табиғи дәлелдеуді қажет етпейтін мәселе болмақ.
Бірақ, ұзақ уақыт бойы біз құнды мәдени жәдігерлерімізден айырылып
қалдық. Осы орайда Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың бастамасымен жүргізіліп жатқан
Мәдени мұра бағдарламасының әлемнің түпкір-түпкіріне тарап кеткен
мұраларымыздың әуелі көшірмелерін алдыртып, аудартып, хрестоматиялап
құрастырып, жариялау мен кешенді зерттеулер жұмысы басталды.
Әлемдегі ешқандай өркениет дербес дамымайды. Ол өзіне әртүрлі
мәдениеттердің жетістіктерін жинақтап отырады. Іс жүзінде адамзат
қызметінің барлық салаларын қамтитын түркі өркениетінің санқырлылығы оның
қайталанбас ерекшелігі болып табылады. Ғасырлар бойы мәдениеттер мен
өркениеттердің тоғысы болған Орталық Азиядағы түркі өркениеті - бүгінгі
таңда жіті зерттеуді қажет ететін сипаттар мен ерекшеліктерге ие. Қазақстан
бұрнғы түркі өркениетінің бүгінгі заңды мұрагері. Орталық Азияда көшбасшы
болып отырған Қазақстанның бүгінгі түркі әлемімен ықпалдастық байланыстарды
тереңдетуде және түркі дүниесіндегі мемлекеттер арасында өзара сындарлы іс-
қимылға қол жеткізуде оң рөлі бар.
Сондықтан түркі-қазақ өркениетінің мәселелерін зерттеу өзекті тақырып
болып табылады.
Бітіру жұмысының зерттелу деңгейі: Қазақ-түркі өркениетінің мәселелерін
зерттеу түркітану немесе туркология ғылымыммен тығаз байланысты. Басында
тіл білімінің бір саласы ретінде көне түрік жазба ескерткіштерін зерттеу
барысында Еуропа ориенталистерінің ізденістерімен бірге қалыптаскап гылым
саласының мәні, ауқымы, пәнаралық сипаты уақыт өте келе түрлі өзгерістерге
ұшырағаны мәлім. Кезінде еуроцентристік көзқарастардың ықпалынан шыға
алмағандықтан түркі халықтарының мәдени мүрасына тосырқай қарау, байырғы
жазба ескерткіштердің саяси, тарихи, мәдени мән-маңызын, адамзат
тарихындағы орнын белгілеуде үнсіздік танытып, тек тілдік айғак ретінде
қарастыру белең алған кезеңдерді де бастан кешірдік. Түркологияның кешенді
ғылымға айналғанына көп уақыт өткен жоқ. Себебі, қоғамдық-гуманитарлык
сипаты бар ғылымның өсіп-өркендеуі үшін де қоғамның кемелденуі қажет екен.
Кеңестер Одағының саяси-идеологиялык ұстанымдарының аясында дамыған
қоғамдық-гуманитарлық пәндер сияқты түркологияның да шеңбер ішіндегі
шектелушілігі алдымен оның пәнаралық кешенді сипатының қанат жаймауында
еді. Мұндай мәселеге жол ашар болса, онда түркі халықтарының әлемдік тарихи
үрдістердің төрінен ойып орын алатын белгі-бедерлерін де қадап айтудың
кажеттілігі туындайтын. Бірақ, ежелгі дәуір мен орта ғасырларда әлем
тарихының күре жолында болған түркілердің тарихы кеңестік идеологияның
өктем үнімен үндесе қоймайтын. Сондықтан скифтер, сақтар, ғұндар, тіптен
көк түріктер тарихы бір арнада, түркі халықтарының арғы тарихымен біртұтас
сабақтастықта қарастырылмайтын еді. Қоғамның саяси ахуалы түркітану
ғылымының методологиялық, әдістемелік бағыт-бағдарын шектеп отыратын. Бұл
кезеңде түркологияның ғылыми нәтижелері тіл, тарих, әдебиет, өнер,
философия сияқты қоғамдық пәндердің бағдарламаларына енгізілмеді. Олар іс
жүзінде түркітанушы ғалымдардың ғана қаперінде жүретін. Оның үстіне
түркологияның терең тұжырымдалған іргелі теориялық ізденістері негізінен
еуропалық ғалымдардың зерттеулерімен байланысты бой көрсетіп жатушы еді.
Дегенмен түркі өркениетінің мәселелерін зерттеуде кеңестік тарихнаманың
жетістіктерін де жоққа шығаруға болмайды.
Мәселенің зерттелуінде ең алдымен көне түркі жазба ескерткіштерінің
зертелуі аса маңызды болып табылады. Орхон-нисей жазба есскерткіштерінң
зертелуіне қатысты алғашқы ғылыми нәтижелер осы экспедицианың еңбектерінң
топтамасында жарық көрді [1]. 1900 жылы М.П. Мелиоранский Күлтегін
ескерткіші турады еңбегін жариялайды [2]. Бұл еңбекте алағаш рет Күлтегін
ескерткішінің жалпы сипататамы беріледі. Көне түркі жазба ескерткіштерінің
текстері мен оларды зерттеуге негізделген көлемді еңбекті С.Е. Малов
жариялайды [3]. С.Г. Кляшторный көне түркі жазба ескерткіштерін Орта Азия
тарихының деректері ретінде қарастырды [4]. И.Б. Батманов көне түркі
жазбаларының талас ескерткіштері туралы зерттеулерін жариялады [5]. Қазақ
ғалымдары ішінен Ғ.Айдаровтың [6] және Ә.Қоңыратбаев пен
Т.Қоңыратбаевтардың [7] еңбектерінде атап өту қажет. Зерттеуші И.В.
Стеблеваның Орхо-Енисей жазба ескерткіштерінң әдеби формалары жайлы
зерттеуінде түркі жазбаларының әдеби формаларының қазіргі түркі
халықтарының әдеби мұраларымен генетикалық байланыстары сөз болады [8].
Қазіргі таңда түркі жазба ескерткіштеріне қатысты зертеулер кең көлемде
жүргізіліп отыр. Ғалым Қ. Сартқожаұлы түркі жазба ескерткіштерінің кең
көлемді атласын жариялады [9].
Қазақ-түркі өркениетінің мәселелері жалпы түркі тайпаларының тарихы мен
мемлекеттерін зерттеуге бағытталған еңбектерде де көрініс тапты.
Түркілердің тарихы мен мәдениетіне қатысты алғашқы кең көлемді зерттеулер
В.В. Бартольдың еңбектерінде қарастырылды [10-11]. Зерттеушілердің ішінен
Л.Н. Гумилевтың көне түрікілердің тарихына арналаған еңбектерін ерекше атап
өту қажет [12]. Л. Н. Гумилев мәдени жетістіктерін маңсұқ еткен, оларды
тарихтың арамтамақтары деп атаған еуропацентристік көзқарастарды ашық
сынға алды. Ол еуразиялық мектептің өкілі ретінде көне түркілердің әлемдік
тарих пен өркениеттің асыл қазынасында алатын тың пікірлерімен ерекшеленді.
Б.Е.Көмековтың қимақтар [13],С.Г. Агаждановтың оғызда [14], О. Қараевтың
қарахандар [15] тарихына арналаған монографиялық іргелі зерттеулерінде
олардың діні, мәдениеті, шаруашылығы жайлы мол мағлұматтар бар.
Түркі-қазақ өркениетінің зерттелуінде ортағасырлық қала мәдениетінің
зерттелуі маңызды болып табылады. Себебі түркі-қазақ отырықшы мәдениетің
жоқққа шығаруға тырысқан кеңестік тарихнамада қазақ жеріндегі ортағасырлық
қала мәдениетінің түркілік тамырлары жоққа шығарылдғаны да рас. Дегенмен
археологиялық зерттеулердің нәтижелері қазақ жеріндегі гүлденген отырықшы
қала өркенитенің түркілік тамырларын дәлелдеп берді. Осы орайда
ортағасырлық қала мәдениетінің зерттелуіне мол үлес қосқан Ә.Х.Марғұлан
[16], К.А. Ақышев [17], К.М. Байпаков [18], М.Елеуов [19], Т.Н. Сенигова
[20] және т.б. зерттеулерін атап өту қажет.
Қазақ-түркі өркениетінің, әсіресе олардың тарихи сабақтастығы жайлы
мәселелер тәуелсіз Қазақстан тұсында жарық көрген зерттеулерде басым
айиылып жүр. Қазақстандық тарихнамада М. Қозыбаев қазақ мәдениетін дала
өркениетінің құрамдас бөлігі ретінда қарастырды [21].
Сондай-ақ, қазақстандық зерттеушілер арасынан белгілі ғалым
У.Х.Шалекеновтың еңбектерін аса маңызды болып табылады [22]. Зерттеуші
Түріктердің отырықшы мәдениеті атты зерттеу еңбегінде түріктердің, соның
ішінде қазақтардың отырықшы тарихына арнап әр жылдары жарық көрген
еңбектері топтастырылған. Бұл ғылыми зерттеулерде Орталық Азияны мекендеген
түркілердің, олардың бүгінгі мұрагері қазақа халқының отырықшы өркениетінің
археологиялық, тарихнамалық, этнологиялық, әдеби және т.б. негіздерінің
мәселелері қарастырылған. Түркілердің отырықшы мәдениетінің дамуына қосқан
отырықшы, жартылай отырықшы, көшпелі халықтардың үлестері мен еңбектері
туралы тұжырымдар берілген.
Х.У. Шалекенов: жер бетіндегі басқа халықтар сияқты, түріктер де
отырықшылыққа қолайлы жерлерде қалалар мен тұрақты мекендер салып, отырықшы
мәдениеттің ірге тасын ертеден қалаған. Жартылай шөлейтті жерде, жартылай
отырықшы болып, егіншілікпен және мал шаруашылығымен айналысқан. Гоби,
Қызылқұм, Қарақұм, Бетпақдала, Үстірт сияқты жерлерде көшпенділік басым
болған. Сөйтіп, барлық түріктер, оның ішінде қазақтар шетінен көшпенділік
өмір сүрмеген [22, 107 б.], - дей келе, өз бастауын сонау қола дәуірінен
алатын көшпенділік өмір салты түркілердің географиялық орналасу жағдайына
байланысты екендігшін баса айтады. Сондықтан, ежелгі замандардан даламызда
отырықшылыдық пен көшпенділік өмір салты біте қайнасып, түркі-қазақ
өркениетінің өзіндік қайталанбас келбетін айшықтаған.
1998 жылы жарық көрген Қазақстан тарихының академиялық басылымының 1-ші
томында түркі-қазақ өркениетіне қатысты тарихнамалық зертеулердің қорытынды
тұжырмдары берілген. Мұнда түркілердің рухани және материаодық мәдениетінің
ескерткіштерімен қатар, олардың ортағасырлар дәуіріндегі мәдени
байланыстарының мәселелері, жалпы түркілердің әлемдік өркениет қазынасында
алатын орны ерекше көрсетілген [23]. Соңғы жылдары жарық көрген еңбектерден
Ю.А. Зуевтың көне түркілердің тарихы мен идеологиясының очерктеріне
арналған зерттеуі [24] мен А. Оразбаеваның [25] еуразия көшпелілерінің
өркениетіне арналған зерттеулерін де ерекше атап өту керек.
Көріп отырғанымыздай, қазақ-түркі өркениетінің зерттелуіне қатысты
еңбектерге қысқаша шолу жасап шықтық. Бұл еңбектер мәселенің зертелуіне
қатысты тарихнамалық ой-тұжырымдардың негізгі даму бағыттарын көрсетеді деп
ойлаймыз. Дегенмен, отандық тарих ғылымында қазақтардың отырықшы
өркениетінің мәселелерін, сондай-ақ қазақ халқының көне түркілердің тікелей
мұрагерлері ретіндегі мәдени құндылықтарын, өркениетін зерттеу енді ғана
басталды деуге болады.
Бітіру жұмысының деректік негіздерін жалпы түркілердің тарихына,
мәдениетіне қатысты жазба деректер мен археологиялық ескерткіштер құрайды.
Жазба деректердің негізі тобы Орхон-Енисей, Талас жазба ескерткіштері болып
табылатыны даусыз. Сондай-ақ, қытай, араб-парсы және түркі тіліндегі жазба
ескерткіштері де негізгі жазба деректер болып табылады. Қытай деректерін
Н.Я. Бичурин [26], Н.В. Кюнер [27] және соңғы жылдары қазақ тіліндегі
аудармалары [28] арқылы пайдалансақ, араб-парсы деректерінің бір тобын,
атап айтсақ, Әбу Дулаф, Гардизи, Ибн әл-Асир, Ибн әл-Факих, Ибн Хаукаль,
Ибн Хордадбек, Әл-Идриси, Истахри, Әл-Йакуби еңбектерін С.Л. Волиннің [29]
жариялауымен пайдаландық. Ортағасырлық саяхатшы А.Фадланның жазбаларында
түркілердің діні, олардың арасында исламның таралуы жайлы құнды мәліметтер
бар [30].
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері: Көне түркі-қазақ өркениетінің
тарихи сабақтастығы мен байланыстарын тарихи негіздерін қарастыру жұмыстың
басты мақсаты борлып табылады. Айқындалағн мақсатымызға қол жеткізу үшін
төмендегідей міндеттерді белгіледік:
- Түркілердің далалық өркениетінің қазақ тарихындағы орны мен рөлін
айқындау;
- Отаршылдық саясаттың түркі өркениетін зерттеуге тигізген кері әсерін
көрсету;
- Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінің сипаттамасын қарастыру;
- Түркілердің әдеби мұрасы – қазақ халқының рухани қазынасы ретіндегі
орнын талдау;
- Қазақ жеріндегі жазудың пайда болуының мәселесі және көне түркілердің
әліпбиінің мәселелерін пайымдау;
- Ежелгі түркілердің наным-сенімдері – қазақ халқының рухани-мәдени
ұстанымдарының негіздері ретінде қарастыру;
- Көне түркілердің жазбаларындағы дүниетанымдық көзақарастары мен
құндылықтар жайлы түсініктерін талдау жасау.
Бітіру жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспе, негізгі үш тараудан (барлығы
– 7 тармақшадан) және қорытынды бөлім мен пайдаланаған әдебиеттер мен
деректер тізімінен тұрады
1 ТАРАУ. ТҮРКІ-ҚАЗАҚ ӨРКЕНИЕТІНІҢ ТАРИХИ САБАҚТАСТЫҒЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Қазақ тарихы – түркілердің далалық өркениетінің құрамдас бөлігі
Соңғы 10-15 жыл төңірегінде Отан тарихына, әсіресе көне кезеңдеріне
байланысты түрлі пікір қақтығыстары болып өтті. Ал осы қайшылықты
көзқарастардың болуын толық табиғи құбылыс ретінде қабыл алғанымызбен,
дамудың негізінде ұлт тарихының бастапқы кезеңдерінен бүгінгі күніне
дейінгі аралығындағы сабақтастықтың ғылыми нұсқасын жасауда әлі де болса
кемшіліктер орын алып отырғандығын мойындауымыз керек
Бұл ретте ежелгі замандарда қазақ жерінде тамыр жайған сақ, үйсін,
қаңлы мәдениеттері мен бүгінгі қазақ мәдениеті арасындағы немесе түркілер
қағанаты (Батыс және Шығыс) Қарахандар мемлекеті мен Қазақ мемлекеттігі
арасындағы тарихи сабақтастық жаңа ғылыми методологиялық тұрғыдан
қорытылғаны тиімді, сондай-ақ бұл процесс қазіргі кезеңде жүріп жатыр.
Мысалы, б.з.д соңғы мың жылдықта қазақ жерінің Оңтүстік және Оңтүстік Шығыс
тіптен Оңтүстік Орал мен таулы Алтайға дейінгі аралықты мекендеген сақ
елінің тегі мен сөйлеген тілі жөнінде түрлі өзара қайшылықты тұжырымдары
бар. Ғылыми пікір-таласқа түсушілердің бір жағы сақ елін Иран тілді
мәдениетке жақындатса, екіншісі сақтарды түрік тілді халыққа бейім дейді.
Сонда тарихи шындық қай жағында? Мұндай мазмұндағы пікір қайшылығының тууы,
біздіңше, жоғарыда айтылғандай сақтар өмір сүрген мезгіл ерекшелігін тура
түсіне алмаушылыққа да байланысты. Шындығында, б.д.д. мың жылдықтың екінші
жартысындағы парсылар мен сақтардың мәдениеті қалыптасуы кезеңінде тұрған,
яғни белгілі дәрежеде тіл мен салт-дәстүрдің, басқа да мәдениет салаларының
балаң дәуірі болатын. Парсылар мен сақтарды өзара бөліп немесе
жақындастырып тұрған ислам діні де бұл кезде жоқ еді. Сондықтан да олардың
тілі мен мәдениетінде сол тарихи мезгілге лайық өзара жақындық, үндістік
басым еді. Жеке тұлға ретінде саналы өмір есігін енді ғана ашқан сәби өзіне
қажетін қандай тез қабылдайтын болса, бұл тарихи мезгілдегі халықтарға да
осы қасиет тән болды. Сондай-ақ олардың арасында араласу процесі жүріп
жатты. Парсы және түркі тілдеріне бірдей тән көптеген сөздер мен ұғымдардың
басым бөлігі сөзсіз осы мерзімде өмірге келіп, кейін түрік және парсы
тілдерінің төл сөздеріне айналды. Ұлы наурыздың жыл басы ретінде көрші
халықтар арасында мойындалуы да осы мезгілге тән болса керек. Осы пікірді
ғұн, моңғол және түркі халықтарының арақатынасына байланысты да айтуға
болады. Біздің дәуірімізге дейінгі мыңжылдықтың соңы және біздің
дәуіріміздің алғашқы мыңжылдығына бұл халықтардың арасында да жоғарыда
айтқан сақ пен парсы халықтары арасында жүрген өзара араласу және ықпалдасу
процесі байқалады
Басқаша айтқанда, тарихтағы сақ, оның ізін ала келген ғұн, үйсін және
қаңлы кезеңдері бүгінгі қазақ және басқа Орталық Азия халықтарының,
олардың мәдениеті мен тілінің бастапқы қалыптасу дәуірі болды. Яғни олардың
ең кем дегенде 3 мың жылдық тарихында үзіліссіз жүріп отырған сабақтастық,
ортақ өзек бар. Осы орайда көне түркі дәуірінің мәдени, әдеби
ескерткіштерін сөз етуден бұрын беретін келе қазақ халқын құраған тайпалық
бірлестіктерінің тұрмыс- тіршілігі, әлеуметтік өмірі жайында бірер сөз айта
кеткен дұрыс. Өйткені бұл қатынастар олардың материалдық өндіргіш күштері
дамуының белгілі бір сатысына сай келеді. Осы өндірістік қатынастардың
жиынтығы қоғамның экономикалық құрылымы, реалдық базисі болып табылады,
осыған келіп заңдық және саяси қондырма орнайды және бұған қоғамдық сананың
белгілі бір формалары сай келеді. Материалдық өмірдің өндіріс әдісі жалпы
өмірдегі әлеуметтік, саяси және рухани процестерді туғызады. Адамдардың
санасы олардың болмысын бейленейді, қайта керісінше, олардың болмасы
олардың санасын билейді. Орта Азия мен қазіргі Қазақстанның кең байтақ
даласын алғашқы қауымдық құрылыс тұсында-ақ аңшылық, егіншілік және мал
шаруашылығымен айналысатын түрлі тайпалар мекен еткені тарихтан жақсы
мәлім. Бұл өлкенің табиғаты, ауа-райы, кен байлығы ежелгі адамның
тіршілігіне қолайлы болған. Сонау қола дәуірінің өзінде түрлі тайпаларынан
мал өсірушілеодің бөлініп шығуын Ф.Энгельс қоғамдық алғашқы ірі еңбек
бөлінісі деп атады. Біздің заманымыздан бұрынғы 1-мың жылдықтың бас кезінде-
ақ қазіргі Қазақстан жерінің оңтүстік және шығыс аймақтарын мекендеген,
тарихта сақтардеген атпен белгілі тайпалар өздерінің қоғамдық даму
дәрежесі жағынан мемлекеттік құрылыс сатысына таяп қалған еді. Оларды мал
өсіру және егіншілікпен қатар темір қорыту біршама дамыған болатын [31, 204-
228 бб.]. Сол кезде-ақ қызыл – қоңыр және магнитті темір рудасын кеңінен
пайдаланған сақтар қола мен темірден түрлі қару-жарақ (найза, семсер,
айбалта, садақ жебелері, дулыға т.б), үй шаруашылығына қажетті және
зергерлік бұйымдар жасаған. Соңғы жылдары Есік маңынан (Алматы облысы)
табылған сақ көсемінің киіміндегі алтын өрнектер, сақтардың “Алтын
обасынан” (Шымкент облысы) шыққан әшекей-сәндік бұйымдар, Таңбалы тас
(Қаратау) мен Саймалташ (Қырғызстан) жартастарына ойып салынған орасан
үлкен суреттер сақтардың көркемдік талғамы, бейнелеу өнері, металды өңдеу
тәсілі жоғары болғ,анын аңғартадыСақтарда бұғы, арқар, арыстан, самұрық құс
суретін салу мен олардың бейнесін алтыннан құйып жасау стилінің өзіндік
ерекшеліктері бар. Жоғарыда айтылған “Алтын обадан” табылған зергелік-
әшекей бұйымдардың кейбір бөлшектері мен суреттерінің өте кіші әрі нәзік
етіп жасалғаны сондай, оны тек үлкейткіш шыны арқылы ғана айқын көруге
болады.
Қазіргі Қазақстан жерінде сақтардан кейін жасаған ежелгі алғашқы
тайпалық бірлестіктер – үйсіндер мен қаңылылар деуге болады. Олардың
шекарасы батысында Шу мен Талас өзендері, шығысында Тянь-Шянь таулары,
солтүстігінде Балқаш көлінен бастап, Ыстық көлінен бастап, Ыстықкөлдің
оңтүстік жағалауына дейінгі өлкені алып жатты. Үйсіндер негізінен Іле
алқабын жайлағанымен, ордасы “Қызыл алқап” қаласы Ыстықкөл маңында
болдыҚаңлылар - Қаратау өңірі мен Сырдарияның орта саласын мекен етті.
Ежелгі саяхатшылар Қаңлы тайпалық бірлестігін көшпелі ел әрі қалалары бар
ұлкен мемлекет ретінде сипаттап жазады. Сыр өзенінің орта ағысы (Шаш,
Отырар, Қаратау) аймағын мекендеген қаңлылардың мәдениеті тарихи
әдебиеттерде Жетісай, Қауыншы, Отырар, ал кейін Қаратау мәдениеті деп
аталады [31, 320-331 бб.]. Атақты тарихшы С.П.Толстов кезінде археологиялық
және жазба деректерге сүйене отырып, бұл өңірдің материалдық және рухани
мәдениеті сол кез үшін өте жоғары болғанын ерекше атап көрсетті [32].
Қазіргі Қазақстан территориясында әуелгі топтық қоғамдардың
қалыптасуына европалықтарға “ғұндар” деген атпен мәлім көшпелі тайпалар
бірлестігінің ықпалы да күшті болды. Біздің заманымыздың бірінші ғасырында
ғұндар Арал теңізі мен Каспий маңына шығып, ондағы аландар мен асаларды
батысқа қарай ығыстырып жіберді. Кейінірек олар Шығыс және Орталық Европаға
басып кірді. Сөйтіп, “халықтардың ұлы қоныс аударуы” Қазақстанның, Орта
және Алдыңғы Азияның, сондай-ақ Европаның этникалық және саяси картасын
едәуір дәрежеде өзгертті. Қазақстан территориясында жергілікті тұрғындардың
антропологиялық типіне монғол типтес элементтердің жайылуының алғашқы күшті
толқындарының бірі және өлкенің бүкіл территориясында түркі тілдерінің
кеңінен таралуы ғұндардың қысымымен болған шығыс тайпаларының миграциясымен
байланысты болса керек
Орта Азия мен Қазақстан территориясында бірте-бірте патриархалды
–феодалдық қатынастар қалыптасып, ежелгі феодалдық мемлекеттер құрыла
бастады. Орталық Азиядағы көптеген тайпалық одақтардан бірігіп пайда болған
осындай ежелгі феодалдық мемлекеттердің бірі. Түрік қағандығы (552-745
жылдар) еді. Бұл қағандыққа енген тайпалар алғашында Алтай мен Жетісудың
бір бөлігін мекендеді. “Түрік” деген термин тұңғыш рет 542 жылы аталады.
“Түрік” этнонимі алғашқы кезде белгілі бір адамның ата-тегі шонжар топтағы
немесе әскери ақсүйектерден шыққанын білдірген. Кейінірек бұл сөздің
семантикасы бірте-бірте ұлғайып, билік жүргізуші, үстемдік етуші, яғни
“патша” шыққан тайпаның символы болған. Бертін келе сол билік етуші тайпаға
бағынышты болып қалған тайпаларды да көршілері түріктер деп атап кеткен
Түрік қағандығының әлеуметтік, саяси және қоғамдық өмірінде әскери істер
аса маңызды орын алып, үлкен роль ойнағаны тарихтан жақсы мәлім.
Түріктердің алғашқы көсемдерінің бірі Бумын қаған болды. Оның билік
жүргізген кезінде көптеген көрші елдер түрік өкіметіне бағынды. Қағандықтың
ордасы Орхон өзенінің (Монғолия) жоғарғы сағасында болды. Бумынның інісі
қаған ҮІ ғасырдың орта кезінде Орта Азиядағы эфталиттер мемлекетін күйрете
жеңді. Түрік қағанатының территориясы бұрынғыдан да ұлғайып, әскери қуаты
арта түсті. Бірақ бұл ұзаққа созылған жоқ. Түрік аристократиясы жаулап
алған өлкелерді әрқайсысы жеке-жеке бөліп алып, дербес басқаруға тырысты.
Осыдан саяси дағдарыс туып, билікке таласқан өзара қырқыс соғыстар
басталды. Ақыры Түрік қағандығы бір-бірімен жауласқан екі қағандыққа
бөлініп кетті: Бірі-Шығыс түрік қағандығы (Орталық Азия), ал екіншісі –
Батыс түрік қағандығы (Орта Азия, Жетісу, Шығыс Түркістан, Батыс түрік
қағандығы яки қағанаты – Түрік қағандығының негізінде 603 жылы құрылған
ертедегі феодалдық мемлекет. Бұл қағанаттың территориясы Жетісу мен Шығыс
Түркістанды, Тянь-Шаньның батыс беткейі мен Орта Азияны алып жатты.
Қағанаттың орталығы Шу өзені алқабындағы Суяб қаласы еді. Қағанаттың
бірінші басшысы – қаған, жоғарғы әміршісі әрі әскер басы болды. Батыс түрік
қағанатының негізін қалаған Бумын қағанның інісі Істемі–қаған болды.
Түріктер 558 жылы аварларды Батысқа ығыстырып, Еділ мен Жайық бойын өзіне
қаратып алды. Білге қаған мен оның інісі Күлтегін осы ұлан-ғайыр қағанаттың
тәуелсіздігін тан империясынан қорғау үшін күрескен. Кезінде Батыс түрік
қағандығын құраған түрлі тайпалар кейіннен қазақ халқының құрамына еніп
кеткені мәлімБатыс түрік қағандығынан кейін Жетісу өңірінде құрылған
феодалдық мемлекет – Түркеш қағанаты (704-766 ж.ж.) болды. Ал бұдан кейін
Қарлұқ қағанаты (766-940 ж.ж.) өмірге келді. Ол Жетісу мен Қашғардан
бастап, Ферғана мен Сырдың орта ағысына дейінгі өңірге билік жүргізді.
Сырдарияның орта және төменгі ағысында және соған жақын жатқан батыс
Қазақстан жерінде түркі халықтарының арғы аталарының бірі – оғыз тайпалары
бірлестігі – Оғыз мемлекеті (ІХ-ХІ ғасыр) болды. Оғыз мемлекетінің астанасы
Сыр бойындағы Янгикент қаласы еді. Бұлар негізінен көшелі тайпалар
саналған, сондай-ақ отырықшы оғыздар да болды .
Олар Сыр өзені алқабындағы Сүткент, Сығанақ, Қарнақ сияқты қалаларды
мекен етті. Кейінірек қыпшақтардың қысымына шыдай алмаған ғыздардың
көпшілігі Шығыс Европа мен Кіші Азияға ығысып көпшілігі Шығыс Европа мен
Кіші Азияға ығысып кетті. Түрік мұсылмандарының алғашқы феодалдық мемлекеті
– Қарахан мемлекеті (940-1212 ж.ж.) болды. Қарахан әулеті батысында
Амудария мен Сырдарияның төменгі ағысынан бастап, шығысында Жетісу мен
Қашқарға дейінгі өлкеде екі ғасыр бойы билік жұргізді. Астанасы – Баласағұн
қаласы. Ұлан ғайыр аймақты алып жатқан Қарахан мемлекетінде экономикалық,
әлеуметтік және мәдени жағынан едәуір өрлеу болды Батыс Түрік қағанаты
ыдырай бастаған кезде олардан қимақтар мен қыпшақтар оқшауланып бөлініп
шықты. Қыпшақтар – ерте кезден-ақ Орталық Азияны мекен еткен көне
тайпалардың бірі екені мәлімҚыпшақ қоғамы – ертедегі феодалдық мемлекет
бірлестігі ретінде өмірге келген. Олар Ертіс өзенінен бастап сонау Дунайға
дейінгі ұлан-ғайыр кең алқапты мекен етті. Қазіргі қазақтардың арғы
аталарының бірі саналатын қыпшақтарды Европада- қумандар, ал Ресейде -
половецтер деп атаған. Сонымен ҮІ-ҮІІ ғасырларда көшпелі және жартылай
көшпелі өмір сүрген қаңылылар, қарлұқтар, шігілдер, тухшлер, яғмалар,
оғыздар, қимақтар, қыпшақтар, т.б. тайпалар бертін келе түркі тілдес
халықтардың этникалық құрамына негіз болып қаланды
Зерттуші М.Қозыбаев: Сонымен түркі әлемінің, оның ішінде Қазақ елінің
әлемдік тарихтағы орны қандай? Ол оған не қосты, қандай өрнек салды?
Тағылық-варварлық-өркениет (дикость, варварство, цивилизация) сияқты
сатылардан өте алды ма? Әлде А.Тойнби айтқандай, тұрпайы (примитивтік)
қалпында қалды ма?, - деген мәселені баса көтерді [21, 19 б.]. Шығыс
халықтарының өркениетін батыл айтып жүрген ғалымдар баршылық. Мысалы,
орыстың атақты археологы Л.П.Окладниковтың еңбектерінде Түркі халықтарының
Батыс Сібір цивилизациясын атайды [].
Древняя тюркская Сибирь - деп жазады академик Л.П.Окладников, -
оказаласьтеснее связанной с западом, чем с востоком. Её культура много
богаче и ярче, чем можно было полагать ранее. У берегов Байкала, на Ангаре,
Лене сходились и расходились пути древних культур Востока и Запада,
существовали мощные по тем временам самобытные культурные очаги, без
которых история Евразии не может быть полностью понятой. Как мы видим по
находкам от крепостей тюрков в Прибайкалье ведет их путь на Дон и на Дунай
[33, 19 б.]
Л.Н.Гумилев Көшпенділер мәдениеті өзінің 3000 жылдық ғұмырында Жерорта
теңізі мен Қиыр Шығыс елдеріне қарағанда творчестволық эволюцияны бастан
өткерді [34, 112 б.] деп санайды. Евразия сахарасындағы бұл көшпенділер
өркениетін б.з.д. XI ғасырдан бастап, б.з. XVIII ғасырына дейін жеткізеді
Л.Н.Гумилев дүниенің төрт жағын бірдей жайлаған жер кіндігі Орта Азия,
одан қалды Византия, Персияны, Үндімен, Қытаймен қосатын, шын мәнінде Шығыс
пен Батыс тоғысатын түркі әлеміне тәнті болды. Ол әлемнің Еуропа мен
Шығыстың өмір салтымен бәсеке болуға мүмкіндігі бар-ды. Барша мемлекетті
Ел деп атаған, баспалдақты-бағынышты жүйе жасаған, шен-шекпенді билеуші
топқа орынды кигізген, әскери тәртіппен, дипломатия арқылы Түрік Еліне
баршаны игізген, өмірге деген көзқарас арқылы өмір салтын әлемге білгізген
Ұлы империя Гумилевтің пассионарлық теориясына негіз бола алды. Бұл
көзқарасты А.Сейдімбек те қолдайды [35, 45 б.].
Соңғы жылдары тарихнамада Көшпенділер өркениеті деген ұғымды
Ә.Марғұлан, К.Акишев, К.Байпақов сияқты археолог ғалымдар көбірек
пайдаланады. Көшпенділер қоғамы деген терминді С.Толыбеков, Д.Кішібеков
сияқты ғалымдар ғылыми айналымға қосты. Сонымен бірге соңғы кезде қазақ
сахарасында Дала өркениеті болды- деген пікір көбірек айтылуда [36, 95
б.].
А.Тойнби өркениетті табиғи ортамен байланыстырып, Қытай, Үнді
өркениетін континентальды деп атағаны белгілі [37, 58 б.]. Егер біз Еуразия
сахарасындағы өркениетті осы тұрғыдан қарасақ, ол баяғы Ұлы Қыпшақ даласы –
Дала өркениеті, И как бы не называли эту культуру – половецкая,
печенежская, булгарская или иная, -корень её был один, потому что степи на
одном языке – на тюркском. Жили под одним культурным традициям – по
тюркским. Исповедовали одни духовные ценности – тюркские [38, 84 б.] - деп
әділ көрсетеді Мұрад Аджи.
Жалпы, Дала деген ұғымды тек бір шөл деп ұғуға болмайды. Дешті Қыпшақ
жерін басып не сан өзендер өтеді. Бір шеті Енесай, Онон мен Керулен, Ертіс,
Тобыл, екінші шеті Жайық, Кәрі Каспий, Арал, Еділ Ұлы сахараның сәні мен
әні еді ғой. Бүгінгі қазақ елінде 45000 өзен, 85000 көл атының болуы
ойландырса екен. Ал Алтай, Ұлытау, Қаратау, Мұғаджар, Алатау, Орал таулары
жер бедерін безендіріп тұрған жоқ па? Ендеше Алтайдан Дунайға дейінгі Дешті
Қыпшақ сахарасы әрі далалы, әрі таулы, әрі өзен-сулы, нулы өркениет емес
пе? Осы ұлан-ғайыр далада өркениет орнауға себеп болған факторлар қандай?
М. Қозыбаев бұл факторларды төмендегідей санамалап береді:
Бірінші, Алтайдан Донға дейін созылған Ұлы Дала екі құрлықтың басын
қосты. Ол Еуропа мен Азияның қақпасы, тоқсан жолдың торабы еді.
Екінші, біздің жылсанауымыздан мың жылға жуық бұрын Алтайдан Донға
дейін Еуразия сахарасында пайда болып, эволюциялық даму сатыларынан өтіп,
бірегейлік, біртұтастық қадір-қасиеттерін сақтаған өркениет – Дала
өркениеті 7000 км аралықта өрбіді. Бұл географиялық аймақта этномәдени
тұтастық қалыптасты, славян, финноугор, үндіарийлік, түркі тетес тайпалар
өзара әлеуметтік-экономикалық процестер барысында өзара байланысты. Осы
тектер тоғысында түркі тегі, оның бірегейлігі жеңіп шықты. Біздің жыл
санауымыздан бұрынғы IV мыңыншы жылдың аяқ шегінде адамдары ең жүйрік аңы -
жылқыны үйретті. Салт атты көшпелілер пайда болды. Украинадағы Дерьевка
елді мекені, Ресейдегі Воловад қонысы, Қазақстандағы (Көкшетаудағы) Ботай
қонысындағы археологиялық қазбалар, т. б. осының дәлелі.
Үшінші, сайын дала Әму мен Сыр бойы арқылы Қытай-парсы, Үнді, Араб
өркениеттерімен тоғысты.
Төртінші, Ұлы Далада барлық әлемдік діндер тоғысты. Шаманизм, тәңірге
табыну, зердеш, пұтқа табыну, христиан, манихейлік, ислам – пенделердің
рухани өміріне тірек болуға әрекет етті.
Бесінші, қыр баласы табиғи ортамен толық гармонияда болды. Дала
перзенті еш бір шектеу дегенді білмеді. Оған творчестволық эволюция тән
еді.
Алтыншы, Дала арқылы өтетін Ұлы Жібек жолы сауда ғана емес, мәдениет
тоғысу жолы еді. Бір ғана Сырдарияның орта және аяқ шегінде 300-ге жуық
қалалар мен елді мекендер болды.
Жетінші, аң стильді өнер дамыды.
Сегізінші, сайын даладағы көшіп-қону, экологияны сақтау, ұрпақ
тәрбиелеу, демографиялық процесті жолға қою, сал-серілік дәстүр сияқты Дала
этикасын, менталитетін орнатты [21, 19-21 бб.].
Сонымен бірге Еуразия сахарасында мемлекеттік жүйенің небір түрлері
шыңдалды. Ол түркі әлемі.
Түркі әлемінің алтын бесігі – Түркі елі (Бірінші, Түркі қағанаты 551-
630; екінші, Түркі қағанаты 681-744 жж.) Еуразия сахарасындағы тұңғыш
империя еді. Ол сонау Маньчжуриядан Азов теңкізіне дейінгі жерді алып
жатқан. Мұндай шексіз сахарада империяны кейін Моңғолдар, XVIII-XIX ғғ.
Ресей ғана орната алды. Сол дәуірде түркі жазуы пайда болды. Біздің
бабаларымыз тасқа қашап, болмыстарын хаттап кетті. Біздің жыл санауымызбен
545 жылы Бумын қағанның ордасына Қытай елшісі келді. Сол кезден бастап,
түркі елі халықаралық статусқа ие болды. Түрік қағанаты кейінгі Түргеш,
Ұйғыр, Қарахан, Қырғыз, Хазар қағанаттарына, Қарлұқ, Оғыз, Қимақ, Қыпшақ
мемлекеттеріне, Алтын Орда Жошы ұлысына, Қазақ хандықтарына жол салды.
Дала өркениеті әлемдік дамуға қандай үлес қоса алды?
Бірінші, Тәңірлік дүниетанымды берді, Зердеш (Зороастр дінін таратты,
Екінші, металл қорытудың көне ордасы болды,
Үшінші, төл жазуын тапты,
Төртінші, жыл мезгілін маусымға бөліп, осы күнгі календарьлық
дүниетанымды қалыптастырды,
Бесінші, әскери құрылымның далалық типін жасады, әскери өнердің ғажайып
үлгілерін көрсетті,
Алтыншы, сымбат-архитектуралық өнердің өзіндік үлгісін жасады, Айша
бибі, Алашақан, Сырлытам, Қарахан, Жошыхан, Аяққамар, Жұбанана, Болғанана,
Ботағай мавзолейлері т.б,
Жетінші, дала гомерлері бай ауыз әдебиетін жасады. Әуез (музыка өнері)
шарықтады. Тек қана Қазақ хандығы тұсында 5000-дай күй (аспапты музыка)
дүниеге келіпті [35, 62 б.].
Сегізінші, мемлекет басқарудың дала демократиясына сүйенген жүйесін
жасады.
Тоғызыншы, шаруашылықтың негізі мал шаруашылығы бола тұра, адам баласы
ойлап тапқан басқа түрлерін Дала перзенті қосалқы шаруашылық етті. Дала мен
қала менталитетін будандастырды.
Міне, осылай, Қытай, Иран, Византиялық өркениеттермен тоғысқан түркілер
жаңа мемлекет типін қалыптастырды. Егер, бірінші түркі қағанатында соғды
тілі үстем етсе, екінші түркі қағанатында руналық жазу тарады. VII-VIII ғғ.
Моңғолия мен Алтайда, Хакасия мен Тувада, Шығыс Түркістан мен Жетісуда Көне
түрік алфавитімен жазылған 200-ден астам тас ескерткіштер қалды. Ал біздің
ғасыр санауымыздан бұрын V ғасырда өмір сүрген Есік жазуындағы 17 әріптің
13-і көне түркі руникалық алфавит екенін айтсақ [38] түркілердің жазу өнері
тым ерте екендігін танытады.
VI ғасырда түркілердің әдеби тілі қалыптасты, көрші Шығыс мәдениеті
игеріле бастады. Кеңес шығыстанушылары ортағасырда жеті тұрақты тарихи-
мәдени орталықтар Еуропалық, Араб-исламдық, Орта Шығыстық, Оңтүстік
Азиялық, Орталық Азиялық, Қиыр Шығыстық, Оңтүстік Шығыс Азиялық орталықтары
қалыптасты – деп есептейді.
Қорыта айтсақ, Үйсін мемлекеті пайда болып, өркендеп, шығанға шыға
бастаған кезде көне түркі өркениеті – Дала өркениеті бой көтерді. Түркі
қағанаты – империя құрып, түркі нәсілі бір тудың астына жиналған сәтте
өркениет өзін әлемге танытты. Сонымен Алтайдан Донға, кейде Дунайға
серпілген бұл өркениет – 2000-2500 жылдың тарихы бар өркениет. Ендеше қазақ
тарихы әлемдік тарихытың құрамды бөлігі, оның әлемдік дамуға қосқан үлесі,
ол – адамзат баласының мақтанышы, болашақ даму, шарықтау басқышы біз
тәуелсіз елдің перзенті Отан тарихын мақтан ете аламыз, ұлттық санамызға
одан нәр ала аламыз. Сондықтан, оны зерттеу, білу біздің міндетті
борышымыз.
1.2 Қазақ-түркілердің материалдық мәдениетінің сабақтастығы
Археологиялық мәдениет бір уақытта, белгілі бір территорияда пайда
болған материалдық ескерткіштердің бірлігін, бірдейлігін білдіреді. Бірақ
осынау ескерткіштердің иегерлерінің этнографиялық,
әлеуметтік, психологиялық тұрпатын археологиялық емес фактілер жәрдемінде
құрастыруға болады. Ғылымда үндіевропалық немесе үндіирандық
мәдениет деп қате қабылданған далалық мәдениет Тұранда пайда болып, оны
мыңдаған жылдар бедерінде далалықтар-прототүріктер ғана жаратқан. Ол
Евразияның барлық региондарына тарады.
Қазақстан өзінің тәуелсіздігін алған күннен бастап рухани бастауларының
көзін ашып, өркениетті әлемнің озық ойларынан нәр жинап, бүгінгі күн
талабына сай рухани жаңғыруды мақсат етіп отыр. Бүгінгі күннің талабына сай
болу үшін мәдени-өркениеттің бәсәкелестік “сахнасында” өздігіңді және
өзіңдегіңді жоғалтып алмай өзге мәдениеттер даярлаған мол мұраны, сондай-ақ
түркі халықтарының бәріне ортақ болған құндылықтарды жатсынбай пайдалана
білген жөн. Жаңару, жаңғырту халықтың сан ғасырлар бойы жинақтаған тарихи
мұрасы мен тәжірбиесін мансұқтау емес, оларды заман талабына сай өзгерте
отырып, кәдеге жарату деген сөз. Модернизация басқа топырақта өнгеннің
бәрін өзіңнің жеріңе жай ғана, механикалық түрде көшіре салу емес және оған
ұлттық мәдениеттің өміршең жақтарын сақтай отырып, өзгенің өрнек
өркениетінен де нәр алып, ілгерлей даму жатады.
Осы орайда біз кімбіз? Тамырлана өскен шоқ ағаштай секілді болған түркілер
өркениетінің ерекшеліктері қандай? Түркі бастауымыз қалайша және қай
жерлерде тамыр жайған? Қайда, қалай және қандай құндылықтарды малданып бара
жатырмыз деген қаумалаған сұрақтарға жауап беруге тура келеді. Осы
дәуірлердегі тарих пен мәдениет қалайша қамтылып қарастырылса түріктердің
кейінгі кезеңдерінің өркениеті де сол із бен арнада қамтылатын болады.
Түріктердің ежелгі тарихын біз этникалық топтарға бөліп-бөліп қарастыруды
мақсат етіп қоймаймыз. Себебі, регионалдық айырмашылықтар мен
ерекшеліктерді қуалап кету жағдайдың шын мәнінің бұрмаланып көрсетілуіне
жол ашып, түріктердің арғы ата-бабаларының ойкумендік, мәдени және
т.б. біртұтастығын көзден тасада қалдырады да, бұл мәселеге шынайы
көзқарастың қалыптасуына сызат түсіреді. Басқаша айтқанда, мұндай
ыңғай біздің жалпы түркілік және түркологиялық принциптеріміз
бен бағыттырымызға кереғар. Деректерден, еңбектерден, аңыз-әпсаналардан,
дастандардан түріктердің арғы түп-тұқияны мекендеген региондардан біртекті
мәдени-шаруашылық типті, өзара әсерлесуді, ұқсастықты, жақындықты, сондай-
ақ жалғастықты, тамырластықты, сабақтастықты іздестіру жұмысымыздың басты
бағыты болмақ.
Материалдық мәдениеттің руханилықпен түйісетін тұсынан түріктік феномен
басталады. Руханилық орын алған жерден этностық ерекшелік басталмақ. Ол
тіл, діни сенім-нанымдар, этникалық территория, дәстүрлер, әдет-ғұрыптар
мен этникалық психологияны қамтиды. Осындай жағдайда этноним мен этникалық
өзіндік сана пайда болады. Ол сана түркі-қазақ өркениетінің тарихи гені
ретінде көрініс беріп отыр.
Түркі дәуіріндегі материалдық мәдениет ескерткіштері мен бүгінгі қазақ
халқның материалдық мәдениетің арасындағы саьбақтастық арада қанша уақыт
өтсе де айқын көрініс беріп отыр. Түркілер өздерімен бірге жерлеу
ескерткіштерінің жаңа түрлерін, тастан жасалаған антропоморфты балбалдар
тізбекті мүсіндерін ала келді. Олардың ықпалымен жерлеу ғұрпы өзгерді,
молалардың көпшілігінде адамның сүйектері жауға мінетін аттарымен бірге
жерленді. Материалдық мәдениет байыды. Темір үзенгілер, жебелердің темір
ұштарын және қанжарлардың, қылыштардың жаңа түрлері пайда болды. Мүсінді
металл қаптамалар жиынтығымен сәнделген жауыгерлік белдіктер пайда болды.
Түркілер дәуіріндегі ескерткіштер қорымдар, жеклеген қабірлер,
кездейсоқ табылған заттар, сондай-ақ тастан жасалаған тұлғалаар түрінде
кездеседі. Жетісудағы, Шығыс қазақстандағы және Алтайдағы түрік заманыдағы
обалар өздерінің құрылысы жағынан бір-бірімен өте ұқсас.Түркі дәуіріндегі
обалардан ер адамдардың қасынан қару жарақ, ат тұрмен, әйелдердің
қабірлерінен әшекей бұйымдар, тұрмыстық заттар көптеп табылады. Қабірлерден
сонымен қатар, жылқы қаңқалары, қой сүйектері, балшық ыдыстардың сыныңтары
да көптеп кездеседі. Қазылған қабірлерден алынған заттар, ең алдымен сол
замандағы ер тұрмандардың, әшекейлердің сипаты туралы түсінік береді. Шығыс
Қазақстандағы қабірлерден қынабымен бірге екі жүзді семсер табылған. Оның
сабы жүрек тәрізді, және тік бұрышты кішкене қаптамалар мен сәнделген. Тағы
бір қабірден ұзындығы сексен сантиметр және жалпақтығы отыз сантиметр қылыш
табылған. Бұл кезеңдегі қорымдардан жебенің ұштары жиі кездеседі. Олардың
біразы ағаштан жасалған. Қорамсақтардың ішкі жағы тегіс, сырты кедір
бұдырлы болып келеді. Олардың төменгі жағы қусырылыңқы, ішкі жағы матамен
қапталған [39, 197-198 бб.]. Жебелердің ұштары жоғары қаратып салынған,
олардың ұштарының бітімі әртүрлі, шығыңқы, төрт қырлы, ұңғыл, ағаш қалақты
болып келеді. Түп жағы жапырақ пішінді жалпақтары да бар. Жебенің ұш
жағының ұзындығы қырық сантиметр
Садақтар құрастырмалы, күрделі болған, екі шеті мен ортасы сүйекпен
қапталаған біреуінде қаптырманың астында ағаш сынамен бектілген екі ағаш
жақтауы сақталаған. Темір ауыздықтардың екі түрі тікше келген айшыққа
кигізілген бір шығыршықты түрі және әрбір буынында сегіздік тәрізді
шығыршықтары бар түрі кездеседі. Үзенгінің екі түрі доғашықтың иілуінен
жасалаған сегздік тәрізді түйықталаған, табақшасында тесігі бар түрі және
тік бұрышты, табан тірері жалпақ түрі пайда болды. Т.рік шебердері аттың ер
тұрманын сәндейтін айыбастарын тоғаларды ерекше әсем жасайтын болғын.
Айылбастар әдетте қола мен темірден, қаптырмалар мен тоғалар қоладан,
күмістен және алтыннан жасалып, өсімдік тектес және зоомфорлық өрнектермен
әшкейленетін болған [40, 77 б.]. Құрама белбеулердегі бастырмалардың
кқпшілігі жүрек тәрізді және сопақша етіліп жасалаған. Оларждың бірінде
жобарысты найзамен түйреп жатқан салт атты бейнеленген. Табылған заттардың
ішінде шеңберлі тоғалар мен сүйектен жасалаған салпншақтар бар.
Қызылқайнардан табылған алқа конус тәрізді болып келеді және ұшында
сілеусіннің басы бейнедленген
Ертіс алқабындағы обадан табылған құрама белбеудің қола тоғасы және
сегіз қырлы он төрт қола бастырмасы, аспалы белдіктің осындай жеті
бастырмасы, қайстың ұшын қаптаған осындай төрт қаптама және тік бұрышты
сауыты болған. Қаптаманың бірінде қасиетті ағаштың тіршілік ағашының
түбінде тұрған екі тау теке берленіп бейнелеген.
Әшекейлер негізінен әйелдер жерленген молалардан табылған. Бұлар
тұйықталмаған шығыршық түріндегі сырғалар, күміс жүзіктер, салпыншаұтар,
опалдан, шыныдан жасалған және ұнтақтан қатырған моншақтар тізілген алқалар
болып келеді
Кейбір қабірлерде киім кешектің қадықтары сақталған. Мәселен,
Бобровское қортымындағы қабірден көкірекшесі былғары, етегі қысқа шекпен
мен ұзын жібек желбегейдің қалдықтары табылғанЖазба деректер мен
археологиялық материалдар түркі киімінің қандай болғанын тапшылауға
мүмкіндік береді. Ол жүн және жібек матадан, сырт киім теріден тігілген.
Көйлек шекпен тәрізді болған, сол жақ өңірін қаусыра тігілген. Шекпен
денемен дене болып тұратын болған, белінен белдікпен буылған. Белдікке
қынапқа сұғылған кісе ілінген. Шалбардың балағы былғары етіктің қонышына
сұғылған. Етік өкшесі жұқа және тұмсығы қайқы етіп тігілетін болған
Қабірлерде балшық ыдыстар көп кездеседі. Олардың бірнеше түрлері
табылған. Олар: бүйірі шығыңқы домалақ және ұзын мойынды, бүйірі сәл
шығыңқы және ұзын мойынды болып келеді. Құмыралар үш бұрышты, қисық және
робылар салып әшекейленген. Құмыра тәрізді ыдыстар отқа күйдірілген қыш
қосылған балшықтан жасалаған. Көзе бітімді ыдыстар ірі құм араластырылған
босаң иленген балшықтан жасалып, тамақ дайындауға арналаған
Қазақстанда тастан жасалған тұлғалар кең тараған аймақ болып табылды
[41, 66 б.]. Көрнекілігімен көркемдік деңгейі жағынан олар әсте бір текті
емесе. Кейде таста тек бас пен бет қана бейнеленген, бірақ олардың ішінен
мәселен, үш мүйізді тәж киген белгілі бейне секілді нағыз өнер шығармалары
кездеседі. Бұл тас мүсіндер тас қашаушылардың шеберханаларында жасалған
Мүсін жасау үшін ұзындығы жарты метрден аспайтын ұзынша тастар таңдап
алынған. Олар тастың жалпақ бетін аса батырмай немесе бедерлеу арқылы
бейненің тұрқын жасаған. Тұлғалық мүсіндер сирек кездеседі
Көбінесе бет пішіні моңғол тектес мұртты, сақалды ер адамдар жиі
бейнеленген. әйелдердің бейнелері сирек кездеседі. Алайда бейнеленген
адамның дене бітімі ер немесе әйел адам екені әр кезде ажыратыла бермейді.
Мүсіндер көбінесе нашар сақталған, кейбіреулері оу бастан тек бұлыңғыр
күйінде жасалған
Бірақ мұны жалғыз археология мен антропология ғана анықтай алады деуге
болмас. Археологтар еңбектерінің көпшілігі заттық деректер мен фактілерді
тауып, көрсетуге ғана арналған сияқты. Рас, оларда байырғы тұрғындардың
шаруашылығы мен құрал-жабдықтары жақсы-ақ сипатталған. Ал олардың рухани
мәдениеті мен этникалық топтарының қатынасы, өркениеті мен діни сенімдеріне
(әлеуметтік қатынастарына жерлеу ғұрыптары және т.б. жәдігерліктер бойынша
анықтама берілген) жеткілікті мән берілмеген. Археологиялық деректерде
тарихи тұлғалар мен тарихи оқиғалар көмескі көрінісін тауып жатады. Бұл
жерде этнография, тарих, философия, мәдениеттану, дінтану, фольклордан
хабары бар, олардың мағлұматтарын ұштастыра білген, интуициясы өткір, ойлау
қабілеті мығым, түрікшілдік жағынан жүрегінде оты бар, түркілік болмыс пен
мұраларды жан-тәнімен сезінетін және қастерлейтін мамандар болса мәселенің
басын ашуға біраз септесер еді. Бұл ретте қазақ тарихы мен мәдениетін
зерттеу методологиясына қатысты ойын этногроф ғалым Ж. Артықбаев былай
тұжырымдайды: Евразия даласы көшпенділердің мәдени жетістіктерін толығымен
бойына сіңірген қазақ қоғамы өзінің ішкі құрылымы жағынан да, сыртқы
құрылымы жағынан да, мән-мағынасы жағынан да ерекше құбылыс болып табылады.
Көшпелі қоғамның өмір сүру негізінде қабылданбайтын, өзгелермен салыстыруға
келмейтін өзіндік ерекшелігі бар. Мұнда Батыстың да, Шығыстың да мәдени
өлшеміне сай келмейтін ерекше мәдениет қалыптасқан. Осы ерекшелікті сезіну
– методологиялық парадигманы өзгертуге негіз болуы тиіс. Бәрінен бұрын
тарихи таным өзегіне материалдық көрсеткіштер емес, рухани құндылықтар:
қоғамдық сана, әлеуметтік-мәдени құндылықтар сияқты факторлар қойылуы тиіс
[42]. Біздің қатты ұстанған қағидамыз халық тарихы мен өркениет тарихының
қиюласу тұрғысы. Өйткені, шынайы тарихты және өркениетті біз Ресейдің
әйгілі тарихшысы А.М. Карамзин айтқандай: Тарих– халықтардың қасиетті
кітабы, олардың тұрмыс-салты мен тіршілігінің айнасы, жан дүниесі мен әдеп-
ғұрпының көне естелігі, ата-бабаларының қалдырған өсиеті, – деп түсінгенде
ғана дұрыс бағалай аламыз. Адамзат өзінің өсу жолында көптеген шығармашылық
іс-әрекеттер кезеңдерін басынан өткеріп, құндылықтарын жаратып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 ТАРАУ ТҮРКІ-ҚАЗАҚ ӨРКЕНИЕТІНІҢ ТАРИХИ САБАҚТАСТЫҒЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Қазақ тарихы – түркілердің далалық өркениетінің құрамдас бөлігі
1.2 Қазақ-түркілердің материалдық мәдениетінің сабақтастығы
2 ТАРАУ ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШІ ЖӘНЕ ОНЫҢ КӨЗДЕРІ
2.1 Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінің сипаттамасы
2.2 Түркілердің әдеби мұрасы – қазақ халқының рухани қазынасы
2.3 Қазақ жеріндегі жазудың пайда болуының мәселесі және көне түркілердің
әліпбиі
3 ТАРАУ ТҮРКІ-ҚАЗАҚ ӨРКЕНИЕТІНІҢ РУХАНИ-МӘДЕНИ НЕГІЗДЕРІ МЕН ҚҰНДЫЛЫҚТАР
ЖҮЙЕСІ
3.1 Ежелгі түркілердің наным-сенімдері – қазақ халқының рухани-мәдени
ұстанымдарының негіздері
3.2 Көне түркілердің жазбаларындағы дүниетанымдық көзақарастары мен
құндылықтар жайлы түсініктері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тақырыпың өзектілігі: Әлемдік өркениеттің дамуына айрықша ықпал еткен
түркілердің тарихи мұрагері болып қалған қазақ жерінде ғылым мен білімнің,
мәдениет пен өнердің дамуы зор қарқынмен өріс алған. Мал шаруашылығын кәсіп
еткен көшпелі халық өркениетінің мінсіз үлгісі қалыптасты. Қала
мәдениетінің де бүгінгі игіліктеріне жетеқабыл сәулет пен құрылыс өнері
дамыды. Оған археологиялық қазбалар кезінде табылған атақты қалалар мен
тарихи ескерткіштер, Қожа Ахмет Иассауи кесенесі, Арыстанбаб, Айша бибі
мазары, Отырар, Сайрам секілді қалалардың орны куә. Осы күнге дейін
тарихшылардың, саясаткерлердің, филососфтардың, әдебиетшілердің және тағы
басқа ғылым өкілдерінің арасында пікірталас туғызып жүрген проблемалардың
бірі және бірегейі әртүрлі халықтардың өркениеттілігі және олардың әлемдік
тарихтағы орны қандай деген мәселе болып отыр. Әуелден, осындай талас
тудырып келе жатқан халықтардың бірі – қазақ халқы, оның тарихы және
өркениеттілігі болып отырғаны рас.
Кеңестік кезеңде әдейі таңылып келген қазақта қала мәдениеті болған
жоқ деген жалған түсініктің үстемдік етті. Түркі халықтарының арасында
өзіндік орны бар, ежелгі мәдениеті мен әдебиетінің қайнар бастауы терең
қазақтар кеңестік дәуірге дейін көшіп-қонып өмір сүрді. Оларда қала
мәдениеті болған жоқ деген теріс пікір санаға зорлап енгізілді. Тіпті
қазақтың көзін қазан төңкерісі ашты. Ал оған дейін елдің екі пайызы ғана
сауатты болды деген қасаң қағида қалыптасты. Сөйтіп, қазақты жартылай
отырықшы және отырықшы топтар қалыптастырды деп елдің заттық және рухани
мұрасы туралы сөз етуді де орынсыз етіп көрсетті.
Халқымыз рухани құндылықсыз өмір сүрген жоқ. Жерімізде Отырар,
Исфиджап, Түркістан, Сығанақ, Жент, Баршыкент, Тараз, Баласағұн секілді
бірнеше мәдени, әдеби, рухани орталықтар болғаны айылмай қалды. Ал, соңғы
жылдардағы зерттеу жұмыстары тек бір ғана Отырардың өзінен X-XVI-шы
ғасырларда Әбу Насыр әл-Фарабиден басқа ғылымның сан салалары бойынша терең
де ойлы шығармалар қалдырған 17 ғұлама шыққанын көрсетіп отыр. Ал атақты
Отырар кітапханасы қорының молдығы жағынан кезіндегі Александрия
кітапханасынан кейінгі 2-ші орында болғандығын ескерсек, осыншама
даналардың шығуы табиғи дәлелдеуді қажет етпейтін мәселе болмақ.
Бірақ, ұзақ уақыт бойы біз құнды мәдени жәдігерлерімізден айырылып
қалдық. Осы орайда Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың бастамасымен жүргізіліп жатқан
Мәдени мұра бағдарламасының әлемнің түпкір-түпкіріне тарап кеткен
мұраларымыздың әуелі көшірмелерін алдыртып, аудартып, хрестоматиялап
құрастырып, жариялау мен кешенді зерттеулер жұмысы басталды.
Әлемдегі ешқандай өркениет дербес дамымайды. Ол өзіне әртүрлі
мәдениеттердің жетістіктерін жинақтап отырады. Іс жүзінде адамзат
қызметінің барлық салаларын қамтитын түркі өркениетінің санқырлылығы оның
қайталанбас ерекшелігі болып табылады. Ғасырлар бойы мәдениеттер мен
өркениеттердің тоғысы болған Орталық Азиядағы түркі өркениеті - бүгінгі
таңда жіті зерттеуді қажет ететін сипаттар мен ерекшеліктерге ие. Қазақстан
бұрнғы түркі өркениетінің бүгінгі заңды мұрагері. Орталық Азияда көшбасшы
болып отырған Қазақстанның бүгінгі түркі әлемімен ықпалдастық байланыстарды
тереңдетуде және түркі дүниесіндегі мемлекеттер арасында өзара сындарлы іс-
қимылға қол жеткізуде оң рөлі бар.
Сондықтан түркі-қазақ өркениетінің мәселелерін зерттеу өзекті тақырып
болып табылады.
Бітіру жұмысының зерттелу деңгейі: Қазақ-түркі өркениетінің мәселелерін
зерттеу түркітану немесе туркология ғылымыммен тығаз байланысты. Басында
тіл білімінің бір саласы ретінде көне түрік жазба ескерткіштерін зерттеу
барысында Еуропа ориенталистерінің ізденістерімен бірге қалыптаскап гылым
саласының мәні, ауқымы, пәнаралық сипаты уақыт өте келе түрлі өзгерістерге
ұшырағаны мәлім. Кезінде еуроцентристік көзқарастардың ықпалынан шыға
алмағандықтан түркі халықтарының мәдени мүрасына тосырқай қарау, байырғы
жазба ескерткіштердің саяси, тарихи, мәдени мән-маңызын, адамзат
тарихындағы орнын белгілеуде үнсіздік танытып, тек тілдік айғак ретінде
қарастыру белең алған кезеңдерді де бастан кешірдік. Түркологияның кешенді
ғылымға айналғанына көп уақыт өткен жоқ. Себебі, қоғамдық-гуманитарлык
сипаты бар ғылымның өсіп-өркендеуі үшін де қоғамның кемелденуі қажет екен.
Кеңестер Одағының саяси-идеологиялык ұстанымдарының аясында дамыған
қоғамдық-гуманитарлық пәндер сияқты түркологияның да шеңбер ішіндегі
шектелушілігі алдымен оның пәнаралық кешенді сипатының қанат жаймауында
еді. Мұндай мәселеге жол ашар болса, онда түркі халықтарының әлемдік тарихи
үрдістердің төрінен ойып орын алатын белгі-бедерлерін де қадап айтудың
кажеттілігі туындайтын. Бірақ, ежелгі дәуір мен орта ғасырларда әлем
тарихының күре жолында болған түркілердің тарихы кеңестік идеологияның
өктем үнімен үндесе қоймайтын. Сондықтан скифтер, сақтар, ғұндар, тіптен
көк түріктер тарихы бір арнада, түркі халықтарының арғы тарихымен біртұтас
сабақтастықта қарастырылмайтын еді. Қоғамның саяси ахуалы түркітану
ғылымының методологиялық, әдістемелік бағыт-бағдарын шектеп отыратын. Бұл
кезеңде түркологияның ғылыми нәтижелері тіл, тарих, әдебиет, өнер,
философия сияқты қоғамдық пәндердің бағдарламаларына енгізілмеді. Олар іс
жүзінде түркітанушы ғалымдардың ғана қаперінде жүретін. Оның үстіне
түркологияның терең тұжырымдалған іргелі теориялық ізденістері негізінен
еуропалық ғалымдардың зерттеулерімен байланысты бой көрсетіп жатушы еді.
Дегенмен түркі өркениетінің мәселелерін зерттеуде кеңестік тарихнаманың
жетістіктерін де жоққа шығаруға болмайды.
Мәселенің зерттелуінде ең алдымен көне түркі жазба ескерткіштерінің
зертелуі аса маңызды болып табылады. Орхон-нисей жазба есскерткіштерінң
зертелуіне қатысты алғашқы ғылыми нәтижелер осы экспедицианың еңбектерінң
топтамасында жарық көрді [1]. 1900 жылы М.П. Мелиоранский Күлтегін
ескерткіші турады еңбегін жариялайды [2]. Бұл еңбекте алағаш рет Күлтегін
ескерткішінің жалпы сипататамы беріледі. Көне түркі жазба ескерткіштерінің
текстері мен оларды зерттеуге негізделген көлемді еңбекті С.Е. Малов
жариялайды [3]. С.Г. Кляшторный көне түркі жазба ескерткіштерін Орта Азия
тарихының деректері ретінде қарастырды [4]. И.Б. Батманов көне түркі
жазбаларының талас ескерткіштері туралы зерттеулерін жариялады [5]. Қазақ
ғалымдары ішінен Ғ.Айдаровтың [6] және Ә.Қоңыратбаев пен
Т.Қоңыратбаевтардың [7] еңбектерінде атап өту қажет. Зерттеуші И.В.
Стеблеваның Орхо-Енисей жазба ескерткіштерінң әдеби формалары жайлы
зерттеуінде түркі жазбаларының әдеби формаларының қазіргі түркі
халықтарының әдеби мұраларымен генетикалық байланыстары сөз болады [8].
Қазіргі таңда түркі жазба ескерткіштеріне қатысты зертеулер кең көлемде
жүргізіліп отыр. Ғалым Қ. Сартқожаұлы түркі жазба ескерткіштерінің кең
көлемді атласын жариялады [9].
Қазақ-түркі өркениетінің мәселелері жалпы түркі тайпаларының тарихы мен
мемлекеттерін зерттеуге бағытталған еңбектерде де көрініс тапты.
Түркілердің тарихы мен мәдениетіне қатысты алғашқы кең көлемді зерттеулер
В.В. Бартольдың еңбектерінде қарастырылды [10-11]. Зерттеушілердің ішінен
Л.Н. Гумилевтың көне түрікілердің тарихына арналаған еңбектерін ерекше атап
өту қажет [12]. Л. Н. Гумилев мәдени жетістіктерін маңсұқ еткен, оларды
тарихтың арамтамақтары деп атаған еуропацентристік көзқарастарды ашық
сынға алды. Ол еуразиялық мектептің өкілі ретінде көне түркілердің әлемдік
тарих пен өркениеттің асыл қазынасында алатын тың пікірлерімен ерекшеленді.
Б.Е.Көмековтың қимақтар [13],С.Г. Агаждановтың оғызда [14], О. Қараевтың
қарахандар [15] тарихына арналаған монографиялық іргелі зерттеулерінде
олардың діні, мәдениеті, шаруашылығы жайлы мол мағлұматтар бар.
Түркі-қазақ өркениетінің зерттелуінде ортағасырлық қала мәдениетінің
зерттелуі маңызды болып табылады. Себебі түркі-қазақ отырықшы мәдениетің
жоқққа шығаруға тырысқан кеңестік тарихнамада қазақ жеріндегі ортағасырлық
қала мәдениетінің түркілік тамырлары жоққа шығарылдғаны да рас. Дегенмен
археологиялық зерттеулердің нәтижелері қазақ жеріндегі гүлденген отырықшы
қала өркенитенің түркілік тамырларын дәлелдеп берді. Осы орайда
ортағасырлық қала мәдениетінің зерттелуіне мол үлес қосқан Ә.Х.Марғұлан
[16], К.А. Ақышев [17], К.М. Байпаков [18], М.Елеуов [19], Т.Н. Сенигова
[20] және т.б. зерттеулерін атап өту қажет.
Қазақ-түркі өркениетінің, әсіресе олардың тарихи сабақтастығы жайлы
мәселелер тәуелсіз Қазақстан тұсында жарық көрген зерттеулерде басым
айиылып жүр. Қазақстандық тарихнамада М. Қозыбаев қазақ мәдениетін дала
өркениетінің құрамдас бөлігі ретінда қарастырды [21].
Сондай-ақ, қазақстандық зерттеушілер арасынан белгілі ғалым
У.Х.Шалекеновтың еңбектерін аса маңызды болып табылады [22]. Зерттеуші
Түріктердің отырықшы мәдениеті атты зерттеу еңбегінде түріктердің, соның
ішінде қазақтардың отырықшы тарихына арнап әр жылдары жарық көрген
еңбектері топтастырылған. Бұл ғылыми зерттеулерде Орталық Азияны мекендеген
түркілердің, олардың бүгінгі мұрагері қазақа халқының отырықшы өркениетінің
археологиялық, тарихнамалық, этнологиялық, әдеби және т.б. негіздерінің
мәселелері қарастырылған. Түркілердің отырықшы мәдениетінің дамуына қосқан
отырықшы, жартылай отырықшы, көшпелі халықтардың үлестері мен еңбектері
туралы тұжырымдар берілген.
Х.У. Шалекенов: жер бетіндегі басқа халықтар сияқты, түріктер де
отырықшылыққа қолайлы жерлерде қалалар мен тұрақты мекендер салып, отырықшы
мәдениеттің ірге тасын ертеден қалаған. Жартылай шөлейтті жерде, жартылай
отырықшы болып, егіншілікпен және мал шаруашылығымен айналысқан. Гоби,
Қызылқұм, Қарақұм, Бетпақдала, Үстірт сияқты жерлерде көшпенділік басым
болған. Сөйтіп, барлық түріктер, оның ішінде қазақтар шетінен көшпенділік
өмір сүрмеген [22, 107 б.], - дей келе, өз бастауын сонау қола дәуірінен
алатын көшпенділік өмір салты түркілердің географиялық орналасу жағдайына
байланысты екендігшін баса айтады. Сондықтан, ежелгі замандардан даламызда
отырықшылыдық пен көшпенділік өмір салты біте қайнасып, түркі-қазақ
өркениетінің өзіндік қайталанбас келбетін айшықтаған.
1998 жылы жарық көрген Қазақстан тарихының академиялық басылымының 1-ші
томында түркі-қазақ өркениетіне қатысты тарихнамалық зертеулердің қорытынды
тұжырмдары берілген. Мұнда түркілердің рухани және материаодық мәдениетінің
ескерткіштерімен қатар, олардың ортағасырлар дәуіріндегі мәдени
байланыстарының мәселелері, жалпы түркілердің әлемдік өркениет қазынасында
алатын орны ерекше көрсетілген [23]. Соңғы жылдары жарық көрген еңбектерден
Ю.А. Зуевтың көне түркілердің тарихы мен идеологиясының очерктеріне
арналған зерттеуі [24] мен А. Оразбаеваның [25] еуразия көшпелілерінің
өркениетіне арналған зерттеулерін де ерекше атап өту керек.
Көріп отырғанымыздай, қазақ-түркі өркениетінің зерттелуіне қатысты
еңбектерге қысқаша шолу жасап шықтық. Бұл еңбектер мәселенің зертелуіне
қатысты тарихнамалық ой-тұжырымдардың негізгі даму бағыттарын көрсетеді деп
ойлаймыз. Дегенмен, отандық тарих ғылымында қазақтардың отырықшы
өркениетінің мәселелерін, сондай-ақ қазақ халқының көне түркілердің тікелей
мұрагерлері ретіндегі мәдени құндылықтарын, өркениетін зерттеу енді ғана
басталды деуге болады.
Бітіру жұмысының деректік негіздерін жалпы түркілердің тарихына,
мәдениетіне қатысты жазба деректер мен археологиялық ескерткіштер құрайды.
Жазба деректердің негізі тобы Орхон-Енисей, Талас жазба ескерткіштері болып
табылатыны даусыз. Сондай-ақ, қытай, араб-парсы және түркі тіліндегі жазба
ескерткіштері де негізгі жазба деректер болып табылады. Қытай деректерін
Н.Я. Бичурин [26], Н.В. Кюнер [27] және соңғы жылдары қазақ тіліндегі
аудармалары [28] арқылы пайдалансақ, араб-парсы деректерінің бір тобын,
атап айтсақ, Әбу Дулаф, Гардизи, Ибн әл-Асир, Ибн әл-Факих, Ибн Хаукаль,
Ибн Хордадбек, Әл-Идриси, Истахри, Әл-Йакуби еңбектерін С.Л. Волиннің [29]
жариялауымен пайдаландық. Ортағасырлық саяхатшы А.Фадланның жазбаларында
түркілердің діні, олардың арасында исламның таралуы жайлы құнды мәліметтер
бар [30].
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері: Көне түркі-қазақ өркениетінің
тарихи сабақтастығы мен байланыстарын тарихи негіздерін қарастыру жұмыстың
басты мақсаты борлып табылады. Айқындалағн мақсатымызға қол жеткізу үшін
төмендегідей міндеттерді белгіледік:
- Түркілердің далалық өркениетінің қазақ тарихындағы орны мен рөлін
айқындау;
- Отаршылдық саясаттың түркі өркениетін зерттеуге тигізген кері әсерін
көрсету;
- Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінің сипаттамасын қарастыру;
- Түркілердің әдеби мұрасы – қазақ халқының рухани қазынасы ретіндегі
орнын талдау;
- Қазақ жеріндегі жазудың пайда болуының мәселесі және көне түркілердің
әліпбиінің мәселелерін пайымдау;
- Ежелгі түркілердің наным-сенімдері – қазақ халқының рухани-мәдени
ұстанымдарының негіздері ретінде қарастыру;
- Көне түркілердің жазбаларындағы дүниетанымдық көзақарастары мен
құндылықтар жайлы түсініктерін талдау жасау.
Бітіру жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспе, негізгі үш тараудан (барлығы
– 7 тармақшадан) және қорытынды бөлім мен пайдаланаған әдебиеттер мен
деректер тізімінен тұрады
1 ТАРАУ. ТҮРКІ-ҚАЗАҚ ӨРКЕНИЕТІНІҢ ТАРИХИ САБАҚТАСТЫҒЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Қазақ тарихы – түркілердің далалық өркениетінің құрамдас бөлігі
Соңғы 10-15 жыл төңірегінде Отан тарихына, әсіресе көне кезеңдеріне
байланысты түрлі пікір қақтығыстары болып өтті. Ал осы қайшылықты
көзқарастардың болуын толық табиғи құбылыс ретінде қабыл алғанымызбен,
дамудың негізінде ұлт тарихының бастапқы кезеңдерінен бүгінгі күніне
дейінгі аралығындағы сабақтастықтың ғылыми нұсқасын жасауда әлі де болса
кемшіліктер орын алып отырғандығын мойындауымыз керек
Бұл ретте ежелгі замандарда қазақ жерінде тамыр жайған сақ, үйсін,
қаңлы мәдениеттері мен бүгінгі қазақ мәдениеті арасындағы немесе түркілер
қағанаты (Батыс және Шығыс) Қарахандар мемлекеті мен Қазақ мемлекеттігі
арасындағы тарихи сабақтастық жаңа ғылыми методологиялық тұрғыдан
қорытылғаны тиімді, сондай-ақ бұл процесс қазіргі кезеңде жүріп жатыр.
Мысалы, б.з.д соңғы мың жылдықта қазақ жерінің Оңтүстік және Оңтүстік Шығыс
тіптен Оңтүстік Орал мен таулы Алтайға дейінгі аралықты мекендеген сақ
елінің тегі мен сөйлеген тілі жөнінде түрлі өзара қайшылықты тұжырымдары
бар. Ғылыми пікір-таласқа түсушілердің бір жағы сақ елін Иран тілді
мәдениетке жақындатса, екіншісі сақтарды түрік тілді халыққа бейім дейді.
Сонда тарихи шындық қай жағында? Мұндай мазмұндағы пікір қайшылығының тууы,
біздіңше, жоғарыда айтылғандай сақтар өмір сүрген мезгіл ерекшелігін тура
түсіне алмаушылыққа да байланысты. Шындығында, б.д.д. мың жылдықтың екінші
жартысындағы парсылар мен сақтардың мәдениеті қалыптасуы кезеңінде тұрған,
яғни белгілі дәрежеде тіл мен салт-дәстүрдің, басқа да мәдениет салаларының
балаң дәуірі болатын. Парсылар мен сақтарды өзара бөліп немесе
жақындастырып тұрған ислам діні де бұл кезде жоқ еді. Сондықтан да олардың
тілі мен мәдениетінде сол тарихи мезгілге лайық өзара жақындық, үндістік
басым еді. Жеке тұлға ретінде саналы өмір есігін енді ғана ашқан сәби өзіне
қажетін қандай тез қабылдайтын болса, бұл тарихи мезгілдегі халықтарға да
осы қасиет тән болды. Сондай-ақ олардың арасында араласу процесі жүріп
жатты. Парсы және түркі тілдеріне бірдей тән көптеген сөздер мен ұғымдардың
басым бөлігі сөзсіз осы мерзімде өмірге келіп, кейін түрік және парсы
тілдерінің төл сөздеріне айналды. Ұлы наурыздың жыл басы ретінде көрші
халықтар арасында мойындалуы да осы мезгілге тән болса керек. Осы пікірді
ғұн, моңғол және түркі халықтарының арақатынасына байланысты да айтуға
болады. Біздің дәуірімізге дейінгі мыңжылдықтың соңы және біздің
дәуіріміздің алғашқы мыңжылдығына бұл халықтардың арасында да жоғарыда
айтқан сақ пен парсы халықтары арасында жүрген өзара араласу және ықпалдасу
процесі байқалады
Басқаша айтқанда, тарихтағы сақ, оның ізін ала келген ғұн, үйсін және
қаңлы кезеңдері бүгінгі қазақ және басқа Орталық Азия халықтарының,
олардың мәдениеті мен тілінің бастапқы қалыптасу дәуірі болды. Яғни олардың
ең кем дегенде 3 мың жылдық тарихында үзіліссіз жүріп отырған сабақтастық,
ортақ өзек бар. Осы орайда көне түркі дәуірінің мәдени, әдеби
ескерткіштерін сөз етуден бұрын беретін келе қазақ халқын құраған тайпалық
бірлестіктерінің тұрмыс- тіршілігі, әлеуметтік өмірі жайында бірер сөз айта
кеткен дұрыс. Өйткені бұл қатынастар олардың материалдық өндіргіш күштері
дамуының белгілі бір сатысына сай келеді. Осы өндірістік қатынастардың
жиынтығы қоғамның экономикалық құрылымы, реалдық базисі болып табылады,
осыған келіп заңдық және саяси қондырма орнайды және бұған қоғамдық сананың
белгілі бір формалары сай келеді. Материалдық өмірдің өндіріс әдісі жалпы
өмірдегі әлеуметтік, саяси және рухани процестерді туғызады. Адамдардың
санасы олардың болмысын бейленейді, қайта керісінше, олардың болмасы
олардың санасын билейді. Орта Азия мен қазіргі Қазақстанның кең байтақ
даласын алғашқы қауымдық құрылыс тұсында-ақ аңшылық, егіншілік және мал
шаруашылығымен айналысатын түрлі тайпалар мекен еткені тарихтан жақсы
мәлім. Бұл өлкенің табиғаты, ауа-райы, кен байлығы ежелгі адамның
тіршілігіне қолайлы болған. Сонау қола дәуірінің өзінде түрлі тайпаларынан
мал өсірушілеодің бөлініп шығуын Ф.Энгельс қоғамдық алғашқы ірі еңбек
бөлінісі деп атады. Біздің заманымыздан бұрынғы 1-мың жылдықтың бас кезінде-
ақ қазіргі Қазақстан жерінің оңтүстік және шығыс аймақтарын мекендеген,
тарихта сақтардеген атпен белгілі тайпалар өздерінің қоғамдық даму
дәрежесі жағынан мемлекеттік құрылыс сатысына таяп қалған еді. Оларды мал
өсіру және егіншілікпен қатар темір қорыту біршама дамыған болатын [31, 204-
228 бб.]. Сол кезде-ақ қызыл – қоңыр және магнитті темір рудасын кеңінен
пайдаланған сақтар қола мен темірден түрлі қару-жарақ (найза, семсер,
айбалта, садақ жебелері, дулыға т.б), үй шаруашылығына қажетті және
зергерлік бұйымдар жасаған. Соңғы жылдары Есік маңынан (Алматы облысы)
табылған сақ көсемінің киіміндегі алтын өрнектер, сақтардың “Алтын
обасынан” (Шымкент облысы) шыққан әшекей-сәндік бұйымдар, Таңбалы тас
(Қаратау) мен Саймалташ (Қырғызстан) жартастарына ойып салынған орасан
үлкен суреттер сақтардың көркемдік талғамы, бейнелеу өнері, металды өңдеу
тәсілі жоғары болғ,анын аңғартадыСақтарда бұғы, арқар, арыстан, самұрық құс
суретін салу мен олардың бейнесін алтыннан құйып жасау стилінің өзіндік
ерекшеліктері бар. Жоғарыда айтылған “Алтын обадан” табылған зергелік-
әшекей бұйымдардың кейбір бөлшектері мен суреттерінің өте кіші әрі нәзік
етіп жасалғаны сондай, оны тек үлкейткіш шыны арқылы ғана айқын көруге
болады.
Қазіргі Қазақстан жерінде сақтардан кейін жасаған ежелгі алғашқы
тайпалық бірлестіктер – үйсіндер мен қаңылылар деуге болады. Олардың
шекарасы батысында Шу мен Талас өзендері, шығысында Тянь-Шянь таулары,
солтүстігінде Балқаш көлінен бастап, Ыстық көлінен бастап, Ыстықкөлдің
оңтүстік жағалауына дейінгі өлкені алып жатты. Үйсіндер негізінен Іле
алқабын жайлағанымен, ордасы “Қызыл алқап” қаласы Ыстықкөл маңында
болдыҚаңлылар - Қаратау өңірі мен Сырдарияның орта саласын мекен етті.
Ежелгі саяхатшылар Қаңлы тайпалық бірлестігін көшпелі ел әрі қалалары бар
ұлкен мемлекет ретінде сипаттап жазады. Сыр өзенінің орта ағысы (Шаш,
Отырар, Қаратау) аймағын мекендеген қаңлылардың мәдениеті тарихи
әдебиеттерде Жетісай, Қауыншы, Отырар, ал кейін Қаратау мәдениеті деп
аталады [31, 320-331 бб.]. Атақты тарихшы С.П.Толстов кезінде археологиялық
және жазба деректерге сүйене отырып, бұл өңірдің материалдық және рухани
мәдениеті сол кез үшін өте жоғары болғанын ерекше атап көрсетті [32].
Қазіргі Қазақстан территориясында әуелгі топтық қоғамдардың
қалыптасуына европалықтарға “ғұндар” деген атпен мәлім көшпелі тайпалар
бірлестігінің ықпалы да күшті болды. Біздің заманымыздың бірінші ғасырында
ғұндар Арал теңізі мен Каспий маңына шығып, ондағы аландар мен асаларды
батысқа қарай ығыстырып жіберді. Кейінірек олар Шығыс және Орталық Европаға
басып кірді. Сөйтіп, “халықтардың ұлы қоныс аударуы” Қазақстанның, Орта
және Алдыңғы Азияның, сондай-ақ Европаның этникалық және саяси картасын
едәуір дәрежеде өзгертті. Қазақстан территориясында жергілікті тұрғындардың
антропологиялық типіне монғол типтес элементтердің жайылуының алғашқы күшті
толқындарының бірі және өлкенің бүкіл территориясында түркі тілдерінің
кеңінен таралуы ғұндардың қысымымен болған шығыс тайпаларының миграциясымен
байланысты болса керек
Орта Азия мен Қазақстан территориясында бірте-бірте патриархалды
–феодалдық қатынастар қалыптасып, ежелгі феодалдық мемлекеттер құрыла
бастады. Орталық Азиядағы көптеген тайпалық одақтардан бірігіп пайда болған
осындай ежелгі феодалдық мемлекеттердің бірі. Түрік қағандығы (552-745
жылдар) еді. Бұл қағандыққа енген тайпалар алғашында Алтай мен Жетісудың
бір бөлігін мекендеді. “Түрік” деген термин тұңғыш рет 542 жылы аталады.
“Түрік” этнонимі алғашқы кезде белгілі бір адамның ата-тегі шонжар топтағы
немесе әскери ақсүйектерден шыққанын білдірген. Кейінірек бұл сөздің
семантикасы бірте-бірте ұлғайып, билік жүргізуші, үстемдік етуші, яғни
“патша” шыққан тайпаның символы болған. Бертін келе сол билік етуші тайпаға
бағынышты болып қалған тайпаларды да көршілері түріктер деп атап кеткен
Түрік қағандығының әлеуметтік, саяси және қоғамдық өмірінде әскери істер
аса маңызды орын алып, үлкен роль ойнағаны тарихтан жақсы мәлім.
Түріктердің алғашқы көсемдерінің бірі Бумын қаған болды. Оның билік
жүргізген кезінде көптеген көрші елдер түрік өкіметіне бағынды. Қағандықтың
ордасы Орхон өзенінің (Монғолия) жоғарғы сағасында болды. Бумынның інісі
қаған ҮІ ғасырдың орта кезінде Орта Азиядағы эфталиттер мемлекетін күйрете
жеңді. Түрік қағанатының территориясы бұрынғыдан да ұлғайып, әскери қуаты
арта түсті. Бірақ бұл ұзаққа созылған жоқ. Түрік аристократиясы жаулап
алған өлкелерді әрқайсысы жеке-жеке бөліп алып, дербес басқаруға тырысты.
Осыдан саяси дағдарыс туып, билікке таласқан өзара қырқыс соғыстар
басталды. Ақыры Түрік қағандығы бір-бірімен жауласқан екі қағандыққа
бөлініп кетті: Бірі-Шығыс түрік қағандығы (Орталық Азия), ал екіншісі –
Батыс түрік қағандығы (Орта Азия, Жетісу, Шығыс Түркістан, Батыс түрік
қағандығы яки қағанаты – Түрік қағандығының негізінде 603 жылы құрылған
ертедегі феодалдық мемлекет. Бұл қағанаттың территориясы Жетісу мен Шығыс
Түркістанды, Тянь-Шаньның батыс беткейі мен Орта Азияны алып жатты.
Қағанаттың орталығы Шу өзені алқабындағы Суяб қаласы еді. Қағанаттың
бірінші басшысы – қаған, жоғарғы әміршісі әрі әскер басы болды. Батыс түрік
қағанатының негізін қалаған Бумын қағанның інісі Істемі–қаған болды.
Түріктер 558 жылы аварларды Батысқа ығыстырып, Еділ мен Жайық бойын өзіне
қаратып алды. Білге қаған мен оның інісі Күлтегін осы ұлан-ғайыр қағанаттың
тәуелсіздігін тан империясынан қорғау үшін күрескен. Кезінде Батыс түрік
қағандығын құраған түрлі тайпалар кейіннен қазақ халқының құрамына еніп
кеткені мәлімБатыс түрік қағандығынан кейін Жетісу өңірінде құрылған
феодалдық мемлекет – Түркеш қағанаты (704-766 ж.ж.) болды. Ал бұдан кейін
Қарлұқ қағанаты (766-940 ж.ж.) өмірге келді. Ол Жетісу мен Қашғардан
бастап, Ферғана мен Сырдың орта ағысына дейінгі өңірге билік жүргізді.
Сырдарияның орта және төменгі ағысында және соған жақын жатқан батыс
Қазақстан жерінде түркі халықтарының арғы аталарының бірі – оғыз тайпалары
бірлестігі – Оғыз мемлекеті (ІХ-ХІ ғасыр) болды. Оғыз мемлекетінің астанасы
Сыр бойындағы Янгикент қаласы еді. Бұлар негізінен көшелі тайпалар
саналған, сондай-ақ отырықшы оғыздар да болды .
Олар Сыр өзені алқабындағы Сүткент, Сығанақ, Қарнақ сияқты қалаларды
мекен етті. Кейінірек қыпшақтардың қысымына шыдай алмаған ғыздардың
көпшілігі Шығыс Европа мен Кіші Азияға ығысып көпшілігі Шығыс Европа мен
Кіші Азияға ығысып кетті. Түрік мұсылмандарының алғашқы феодалдық мемлекеті
– Қарахан мемлекеті (940-1212 ж.ж.) болды. Қарахан әулеті батысында
Амудария мен Сырдарияның төменгі ағысынан бастап, шығысында Жетісу мен
Қашқарға дейінгі өлкеде екі ғасыр бойы билік жұргізді. Астанасы – Баласағұн
қаласы. Ұлан ғайыр аймақты алып жатқан Қарахан мемлекетінде экономикалық,
әлеуметтік және мәдени жағынан едәуір өрлеу болды Батыс Түрік қағанаты
ыдырай бастаған кезде олардан қимақтар мен қыпшақтар оқшауланып бөлініп
шықты. Қыпшақтар – ерте кезден-ақ Орталық Азияны мекен еткен көне
тайпалардың бірі екені мәлімҚыпшақ қоғамы – ертедегі феодалдық мемлекет
бірлестігі ретінде өмірге келген. Олар Ертіс өзенінен бастап сонау Дунайға
дейінгі ұлан-ғайыр кең алқапты мекен етті. Қазіргі қазақтардың арғы
аталарының бірі саналатын қыпшақтарды Европада- қумандар, ал Ресейде -
половецтер деп атаған. Сонымен ҮІ-ҮІІ ғасырларда көшпелі және жартылай
көшпелі өмір сүрген қаңылылар, қарлұқтар, шігілдер, тухшлер, яғмалар,
оғыздар, қимақтар, қыпшақтар, т.б. тайпалар бертін келе түркі тілдес
халықтардың этникалық құрамына негіз болып қаланды
Зерттуші М.Қозыбаев: Сонымен түркі әлемінің, оның ішінде Қазақ елінің
әлемдік тарихтағы орны қандай? Ол оған не қосты, қандай өрнек салды?
Тағылық-варварлық-өркениет (дикость, варварство, цивилизация) сияқты
сатылардан өте алды ма? Әлде А.Тойнби айтқандай, тұрпайы (примитивтік)
қалпында қалды ма?, - деген мәселені баса көтерді [21, 19 б.]. Шығыс
халықтарының өркениетін батыл айтып жүрген ғалымдар баршылық. Мысалы,
орыстың атақты археологы Л.П.Окладниковтың еңбектерінде Түркі халықтарының
Батыс Сібір цивилизациясын атайды [].
Древняя тюркская Сибирь - деп жазады академик Л.П.Окладников, -
оказаласьтеснее связанной с западом, чем с востоком. Её культура много
богаче и ярче, чем можно было полагать ранее. У берегов Байкала, на Ангаре,
Лене сходились и расходились пути древних культур Востока и Запада,
существовали мощные по тем временам самобытные культурные очаги, без
которых история Евразии не может быть полностью понятой. Как мы видим по
находкам от крепостей тюрков в Прибайкалье ведет их путь на Дон и на Дунай
[33, 19 б.]
Л.Н.Гумилев Көшпенділер мәдениеті өзінің 3000 жылдық ғұмырында Жерорта
теңізі мен Қиыр Шығыс елдеріне қарағанда творчестволық эволюцияны бастан
өткерді [34, 112 б.] деп санайды. Евразия сахарасындағы бұл көшпенділер
өркениетін б.з.д. XI ғасырдан бастап, б.з. XVIII ғасырына дейін жеткізеді
Л.Н.Гумилев дүниенің төрт жағын бірдей жайлаған жер кіндігі Орта Азия,
одан қалды Византия, Персияны, Үндімен, Қытаймен қосатын, шын мәнінде Шығыс
пен Батыс тоғысатын түркі әлеміне тәнті болды. Ол әлемнің Еуропа мен
Шығыстың өмір салтымен бәсеке болуға мүмкіндігі бар-ды. Барша мемлекетті
Ел деп атаған, баспалдақты-бағынышты жүйе жасаған, шен-шекпенді билеуші
топқа орынды кигізген, әскери тәртіппен, дипломатия арқылы Түрік Еліне
баршаны игізген, өмірге деген көзқарас арқылы өмір салтын әлемге білгізген
Ұлы империя Гумилевтің пассионарлық теориясына негіз бола алды. Бұл
көзқарасты А.Сейдімбек те қолдайды [35, 45 б.].
Соңғы жылдары тарихнамада Көшпенділер өркениеті деген ұғымды
Ә.Марғұлан, К.Акишев, К.Байпақов сияқты археолог ғалымдар көбірек
пайдаланады. Көшпенділер қоғамы деген терминді С.Толыбеков, Д.Кішібеков
сияқты ғалымдар ғылыми айналымға қосты. Сонымен бірге соңғы кезде қазақ
сахарасында Дала өркениеті болды- деген пікір көбірек айтылуда [36, 95
б.].
А.Тойнби өркениетті табиғи ортамен байланыстырып, Қытай, Үнді
өркениетін континентальды деп атағаны белгілі [37, 58 б.]. Егер біз Еуразия
сахарасындағы өркениетті осы тұрғыдан қарасақ, ол баяғы Ұлы Қыпшақ даласы –
Дала өркениеті, И как бы не называли эту культуру – половецкая,
печенежская, булгарская или иная, -корень её был один, потому что степи на
одном языке – на тюркском. Жили под одним культурным традициям – по
тюркским. Исповедовали одни духовные ценности – тюркские [38, 84 б.] - деп
әділ көрсетеді Мұрад Аджи.
Жалпы, Дала деген ұғымды тек бір шөл деп ұғуға болмайды. Дешті Қыпшақ
жерін басып не сан өзендер өтеді. Бір шеті Енесай, Онон мен Керулен, Ертіс,
Тобыл, екінші шеті Жайық, Кәрі Каспий, Арал, Еділ Ұлы сахараның сәні мен
әні еді ғой. Бүгінгі қазақ елінде 45000 өзен, 85000 көл атының болуы
ойландырса екен. Ал Алтай, Ұлытау, Қаратау, Мұғаджар, Алатау, Орал таулары
жер бедерін безендіріп тұрған жоқ па? Ендеше Алтайдан Дунайға дейінгі Дешті
Қыпшақ сахарасы әрі далалы, әрі таулы, әрі өзен-сулы, нулы өркениет емес
пе? Осы ұлан-ғайыр далада өркениет орнауға себеп болған факторлар қандай?
М. Қозыбаев бұл факторларды төмендегідей санамалап береді:
Бірінші, Алтайдан Донға дейін созылған Ұлы Дала екі құрлықтың басын
қосты. Ол Еуропа мен Азияның қақпасы, тоқсан жолдың торабы еді.
Екінші, біздің жылсанауымыздан мың жылға жуық бұрын Алтайдан Донға
дейін Еуразия сахарасында пайда болып, эволюциялық даму сатыларынан өтіп,
бірегейлік, біртұтастық қадір-қасиеттерін сақтаған өркениет – Дала
өркениеті 7000 км аралықта өрбіді. Бұл географиялық аймақта этномәдени
тұтастық қалыптасты, славян, финноугор, үндіарийлік, түркі тетес тайпалар
өзара әлеуметтік-экономикалық процестер барысында өзара байланысты. Осы
тектер тоғысында түркі тегі, оның бірегейлігі жеңіп шықты. Біздің жыл
санауымыздан бұрынғы IV мыңыншы жылдың аяқ шегінде адамдары ең жүйрік аңы -
жылқыны үйретті. Салт атты көшпелілер пайда болды. Украинадағы Дерьевка
елді мекені, Ресейдегі Воловад қонысы, Қазақстандағы (Көкшетаудағы) Ботай
қонысындағы археологиялық қазбалар, т. б. осының дәлелі.
Үшінші, сайын дала Әму мен Сыр бойы арқылы Қытай-парсы, Үнді, Араб
өркениеттерімен тоғысты.
Төртінші, Ұлы Далада барлық әлемдік діндер тоғысты. Шаманизм, тәңірге
табыну, зердеш, пұтқа табыну, христиан, манихейлік, ислам – пенделердің
рухани өміріне тірек болуға әрекет етті.
Бесінші, қыр баласы табиғи ортамен толық гармонияда болды. Дала
перзенті еш бір шектеу дегенді білмеді. Оған творчестволық эволюция тән
еді.
Алтыншы, Дала арқылы өтетін Ұлы Жібек жолы сауда ғана емес, мәдениет
тоғысу жолы еді. Бір ғана Сырдарияның орта және аяқ шегінде 300-ге жуық
қалалар мен елді мекендер болды.
Жетінші, аң стильді өнер дамыды.
Сегізінші, сайын даладағы көшіп-қону, экологияны сақтау, ұрпақ
тәрбиелеу, демографиялық процесті жолға қою, сал-серілік дәстүр сияқты Дала
этикасын, менталитетін орнатты [21, 19-21 бб.].
Сонымен бірге Еуразия сахарасында мемлекеттік жүйенің небір түрлері
шыңдалды. Ол түркі әлемі.
Түркі әлемінің алтын бесігі – Түркі елі (Бірінші, Түркі қағанаты 551-
630; екінші, Түркі қағанаты 681-744 жж.) Еуразия сахарасындағы тұңғыш
империя еді. Ол сонау Маньчжуриядан Азов теңкізіне дейінгі жерді алып
жатқан. Мұндай шексіз сахарада империяны кейін Моңғолдар, XVIII-XIX ғғ.
Ресей ғана орната алды. Сол дәуірде түркі жазуы пайда болды. Біздің
бабаларымыз тасқа қашап, болмыстарын хаттап кетті. Біздің жыл санауымызбен
545 жылы Бумын қағанның ордасына Қытай елшісі келді. Сол кезден бастап,
түркі елі халықаралық статусқа ие болды. Түрік қағанаты кейінгі Түргеш,
Ұйғыр, Қарахан, Қырғыз, Хазар қағанаттарына, Қарлұқ, Оғыз, Қимақ, Қыпшақ
мемлекеттеріне, Алтын Орда Жошы ұлысына, Қазақ хандықтарына жол салды.
Дала өркениеті әлемдік дамуға қандай үлес қоса алды?
Бірінші, Тәңірлік дүниетанымды берді, Зердеш (Зороастр дінін таратты,
Екінші, металл қорытудың көне ордасы болды,
Үшінші, төл жазуын тапты,
Төртінші, жыл мезгілін маусымға бөліп, осы күнгі календарьлық
дүниетанымды қалыптастырды,
Бесінші, әскери құрылымның далалық типін жасады, әскери өнердің ғажайып
үлгілерін көрсетті,
Алтыншы, сымбат-архитектуралық өнердің өзіндік үлгісін жасады, Айша
бибі, Алашақан, Сырлытам, Қарахан, Жошыхан, Аяққамар, Жұбанана, Болғанана,
Ботағай мавзолейлері т.б,
Жетінші, дала гомерлері бай ауыз әдебиетін жасады. Әуез (музыка өнері)
шарықтады. Тек қана Қазақ хандығы тұсында 5000-дай күй (аспапты музыка)
дүниеге келіпті [35, 62 б.].
Сегізінші, мемлекет басқарудың дала демократиясына сүйенген жүйесін
жасады.
Тоғызыншы, шаруашылықтың негізі мал шаруашылығы бола тұра, адам баласы
ойлап тапқан басқа түрлерін Дала перзенті қосалқы шаруашылық етті. Дала мен
қала менталитетін будандастырды.
Міне, осылай, Қытай, Иран, Византиялық өркениеттермен тоғысқан түркілер
жаңа мемлекет типін қалыптастырды. Егер, бірінші түркі қағанатында соғды
тілі үстем етсе, екінші түркі қағанатында руналық жазу тарады. VII-VIII ғғ.
Моңғолия мен Алтайда, Хакасия мен Тувада, Шығыс Түркістан мен Жетісуда Көне
түрік алфавитімен жазылған 200-ден астам тас ескерткіштер қалды. Ал біздің
ғасыр санауымыздан бұрын V ғасырда өмір сүрген Есік жазуындағы 17 әріптің
13-і көне түркі руникалық алфавит екенін айтсақ [38] түркілердің жазу өнері
тым ерте екендігін танытады.
VI ғасырда түркілердің әдеби тілі қалыптасты, көрші Шығыс мәдениеті
игеріле бастады. Кеңес шығыстанушылары ортағасырда жеті тұрақты тарихи-
мәдени орталықтар Еуропалық, Араб-исламдық, Орта Шығыстық, Оңтүстік
Азиялық, Орталық Азиялық, Қиыр Шығыстық, Оңтүстік Шығыс Азиялық орталықтары
қалыптасты – деп есептейді.
Қорыта айтсақ, Үйсін мемлекеті пайда болып, өркендеп, шығанға шыға
бастаған кезде көне түркі өркениеті – Дала өркениеті бой көтерді. Түркі
қағанаты – империя құрып, түркі нәсілі бір тудың астына жиналған сәтте
өркениет өзін әлемге танытты. Сонымен Алтайдан Донға, кейде Дунайға
серпілген бұл өркениет – 2000-2500 жылдың тарихы бар өркениет. Ендеше қазақ
тарихы әлемдік тарихытың құрамды бөлігі, оның әлемдік дамуға қосқан үлесі,
ол – адамзат баласының мақтанышы, болашақ даму, шарықтау басқышы біз
тәуелсіз елдің перзенті Отан тарихын мақтан ете аламыз, ұлттық санамызға
одан нәр ала аламыз. Сондықтан, оны зерттеу, білу біздің міндетті
борышымыз.
1.2 Қазақ-түркілердің материалдық мәдениетінің сабақтастығы
Археологиялық мәдениет бір уақытта, белгілі бір территорияда пайда
болған материалдық ескерткіштердің бірлігін, бірдейлігін білдіреді. Бірақ
осынау ескерткіштердің иегерлерінің этнографиялық,
әлеуметтік, психологиялық тұрпатын археологиялық емес фактілер жәрдемінде
құрастыруға болады. Ғылымда үндіевропалық немесе үндіирандық
мәдениет деп қате қабылданған далалық мәдениет Тұранда пайда болып, оны
мыңдаған жылдар бедерінде далалықтар-прототүріктер ғана жаратқан. Ол
Евразияның барлық региондарына тарады.
Қазақстан өзінің тәуелсіздігін алған күннен бастап рухани бастауларының
көзін ашып, өркениетті әлемнің озық ойларынан нәр жинап, бүгінгі күн
талабына сай рухани жаңғыруды мақсат етіп отыр. Бүгінгі күннің талабына сай
болу үшін мәдени-өркениеттің бәсәкелестік “сахнасында” өздігіңді және
өзіңдегіңді жоғалтып алмай өзге мәдениеттер даярлаған мол мұраны, сондай-ақ
түркі халықтарының бәріне ортақ болған құндылықтарды жатсынбай пайдалана
білген жөн. Жаңару, жаңғырту халықтың сан ғасырлар бойы жинақтаған тарихи
мұрасы мен тәжірбиесін мансұқтау емес, оларды заман талабына сай өзгерте
отырып, кәдеге жарату деген сөз. Модернизация басқа топырақта өнгеннің
бәрін өзіңнің жеріңе жай ғана, механикалық түрде көшіре салу емес және оған
ұлттық мәдениеттің өміршең жақтарын сақтай отырып, өзгенің өрнек
өркениетінен де нәр алып, ілгерлей даму жатады.
Осы орайда біз кімбіз? Тамырлана өскен шоқ ағаштай секілді болған түркілер
өркениетінің ерекшеліктері қандай? Түркі бастауымыз қалайша және қай
жерлерде тамыр жайған? Қайда, қалай және қандай құндылықтарды малданып бара
жатырмыз деген қаумалаған сұрақтарға жауап беруге тура келеді. Осы
дәуірлердегі тарих пен мәдениет қалайша қамтылып қарастырылса түріктердің
кейінгі кезеңдерінің өркениеті де сол із бен арнада қамтылатын болады.
Түріктердің ежелгі тарихын біз этникалық топтарға бөліп-бөліп қарастыруды
мақсат етіп қоймаймыз. Себебі, регионалдық айырмашылықтар мен
ерекшеліктерді қуалап кету жағдайдың шын мәнінің бұрмаланып көрсетілуіне
жол ашып, түріктердің арғы ата-бабаларының ойкумендік, мәдени және
т.б. біртұтастығын көзден тасада қалдырады да, бұл мәселеге шынайы
көзқарастың қалыптасуына сызат түсіреді. Басқаша айтқанда, мұндай
ыңғай біздің жалпы түркілік және түркологиялық принциптеріміз
бен бағыттырымызға кереғар. Деректерден, еңбектерден, аңыз-әпсаналардан,
дастандардан түріктердің арғы түп-тұқияны мекендеген региондардан біртекті
мәдени-шаруашылық типті, өзара әсерлесуді, ұқсастықты, жақындықты, сондай-
ақ жалғастықты, тамырластықты, сабақтастықты іздестіру жұмысымыздың басты
бағыты болмақ.
Материалдық мәдениеттің руханилықпен түйісетін тұсынан түріктік феномен
басталады. Руханилық орын алған жерден этностық ерекшелік басталмақ. Ол
тіл, діни сенім-нанымдар, этникалық территория, дәстүрлер, әдет-ғұрыптар
мен этникалық психологияны қамтиды. Осындай жағдайда этноним мен этникалық
өзіндік сана пайда болады. Ол сана түркі-қазақ өркениетінің тарихи гені
ретінде көрініс беріп отыр.
Түркі дәуіріндегі материалдық мәдениет ескерткіштері мен бүгінгі қазақ
халқның материалдық мәдениетің арасындағы саьбақтастық арада қанша уақыт
өтсе де айқын көрініс беріп отыр. Түркілер өздерімен бірге жерлеу
ескерткіштерінің жаңа түрлерін, тастан жасалаған антропоморфты балбалдар
тізбекті мүсіндерін ала келді. Олардың ықпалымен жерлеу ғұрпы өзгерді,
молалардың көпшілігінде адамның сүйектері жауға мінетін аттарымен бірге
жерленді. Материалдық мәдениет байыды. Темір үзенгілер, жебелердің темір
ұштарын және қанжарлардың, қылыштардың жаңа түрлері пайда болды. Мүсінді
металл қаптамалар жиынтығымен сәнделген жауыгерлік белдіктер пайда болды.
Түркілер дәуіріндегі ескерткіштер қорымдар, жеклеген қабірлер,
кездейсоқ табылған заттар, сондай-ақ тастан жасалаған тұлғалаар түрінде
кездеседі. Жетісудағы, Шығыс қазақстандағы және Алтайдағы түрік заманыдағы
обалар өздерінің құрылысы жағынан бір-бірімен өте ұқсас.Түркі дәуіріндегі
обалардан ер адамдардың қасынан қару жарақ, ат тұрмен, әйелдердің
қабірлерінен әшекей бұйымдар, тұрмыстық заттар көптеп табылады. Қабірлерден
сонымен қатар, жылқы қаңқалары, қой сүйектері, балшық ыдыстардың сыныңтары
да көптеп кездеседі. Қазылған қабірлерден алынған заттар, ең алдымен сол
замандағы ер тұрмандардың, әшекейлердің сипаты туралы түсінік береді. Шығыс
Қазақстандағы қабірлерден қынабымен бірге екі жүзді семсер табылған. Оның
сабы жүрек тәрізді, және тік бұрышты кішкене қаптамалар мен сәнделген. Тағы
бір қабірден ұзындығы сексен сантиметр және жалпақтығы отыз сантиметр қылыш
табылған. Бұл кезеңдегі қорымдардан жебенің ұштары жиі кездеседі. Олардың
біразы ағаштан жасалған. Қорамсақтардың ішкі жағы тегіс, сырты кедір
бұдырлы болып келеді. Олардың төменгі жағы қусырылыңқы, ішкі жағы матамен
қапталған [39, 197-198 бб.]. Жебелердің ұштары жоғары қаратып салынған,
олардың ұштарының бітімі әртүрлі, шығыңқы, төрт қырлы, ұңғыл, ағаш қалақты
болып келеді. Түп жағы жапырақ пішінді жалпақтары да бар. Жебенің ұш
жағының ұзындығы қырық сантиметр
Садақтар құрастырмалы, күрделі болған, екі шеті мен ортасы сүйекпен
қапталаған біреуінде қаптырманың астында ағаш сынамен бектілген екі ағаш
жақтауы сақталаған. Темір ауыздықтардың екі түрі тікше келген айшыққа
кигізілген бір шығыршықты түрі және әрбір буынында сегіздік тәрізді
шығыршықтары бар түрі кездеседі. Үзенгінің екі түрі доғашықтың иілуінен
жасалаған сегздік тәрізді түйықталаған, табақшасында тесігі бар түрі және
тік бұрышты, табан тірері жалпақ түрі пайда болды. Т.рік шебердері аттың ер
тұрманын сәндейтін айыбастарын тоғаларды ерекше әсем жасайтын болғын.
Айылбастар әдетте қола мен темірден, қаптырмалар мен тоғалар қоладан,
күмістен және алтыннан жасалып, өсімдік тектес және зоомфорлық өрнектермен
әшкейленетін болған [40, 77 б.]. Құрама белбеулердегі бастырмалардың
кқпшілігі жүрек тәрізді және сопақша етіліп жасалаған. Оларждың бірінде
жобарысты найзамен түйреп жатқан салт атты бейнеленген. Табылған заттардың
ішінде шеңберлі тоғалар мен сүйектен жасалаған салпншақтар бар.
Қызылқайнардан табылған алқа конус тәрізді болып келеді және ұшында
сілеусіннің басы бейнедленген
Ертіс алқабындағы обадан табылған құрама белбеудің қола тоғасы және
сегіз қырлы он төрт қола бастырмасы, аспалы белдіктің осындай жеті
бастырмасы, қайстың ұшын қаптаған осындай төрт қаптама және тік бұрышты
сауыты болған. Қаптаманың бірінде қасиетті ағаштың тіршілік ағашының
түбінде тұрған екі тау теке берленіп бейнелеген.
Әшекейлер негізінен әйелдер жерленген молалардан табылған. Бұлар
тұйықталмаған шығыршық түріндегі сырғалар, күміс жүзіктер, салпыншаұтар,
опалдан, шыныдан жасалған және ұнтақтан қатырған моншақтар тізілген алқалар
болып келеді
Кейбір қабірлерде киім кешектің қадықтары сақталған. Мәселен,
Бобровское қортымындағы қабірден көкірекшесі былғары, етегі қысқа шекпен
мен ұзын жібек желбегейдің қалдықтары табылғанЖазба деректер мен
археологиялық материалдар түркі киімінің қандай болғанын тапшылауға
мүмкіндік береді. Ол жүн және жібек матадан, сырт киім теріден тігілген.
Көйлек шекпен тәрізді болған, сол жақ өңірін қаусыра тігілген. Шекпен
денемен дене болып тұратын болған, белінен белдікпен буылған. Белдікке
қынапқа сұғылған кісе ілінген. Шалбардың балағы былғары етіктің қонышына
сұғылған. Етік өкшесі жұқа және тұмсығы қайқы етіп тігілетін болған
Қабірлерде балшық ыдыстар көп кездеседі. Олардың бірнеше түрлері
табылған. Олар: бүйірі шығыңқы домалақ және ұзын мойынды, бүйірі сәл
шығыңқы және ұзын мойынды болып келеді. Құмыралар үш бұрышты, қисық және
робылар салып әшекейленген. Құмыра тәрізді ыдыстар отқа күйдірілген қыш
қосылған балшықтан жасалаған. Көзе бітімді ыдыстар ірі құм араластырылған
босаң иленген балшықтан жасалып, тамақ дайындауға арналаған
Қазақстанда тастан жасалған тұлғалар кең тараған аймақ болып табылды
[41, 66 б.]. Көрнекілігімен көркемдік деңгейі жағынан олар әсте бір текті
емесе. Кейде таста тек бас пен бет қана бейнеленген, бірақ олардың ішінен
мәселен, үш мүйізді тәж киген белгілі бейне секілді нағыз өнер шығармалары
кездеседі. Бұл тас мүсіндер тас қашаушылардың шеберханаларында жасалған
Мүсін жасау үшін ұзындығы жарты метрден аспайтын ұзынша тастар таңдап
алынған. Олар тастың жалпақ бетін аса батырмай немесе бедерлеу арқылы
бейненің тұрқын жасаған. Тұлғалық мүсіндер сирек кездеседі
Көбінесе бет пішіні моңғол тектес мұртты, сақалды ер адамдар жиі
бейнеленген. әйелдердің бейнелері сирек кездеседі. Алайда бейнеленген
адамның дене бітімі ер немесе әйел адам екені әр кезде ажыратыла бермейді.
Мүсіндер көбінесе нашар сақталған, кейбіреулері оу бастан тек бұлыңғыр
күйінде жасалған
Бірақ мұны жалғыз археология мен антропология ғана анықтай алады деуге
болмас. Археологтар еңбектерінің көпшілігі заттық деректер мен фактілерді
тауып, көрсетуге ғана арналған сияқты. Рас, оларда байырғы тұрғындардың
шаруашылығы мен құрал-жабдықтары жақсы-ақ сипатталған. Ал олардың рухани
мәдениеті мен этникалық топтарының қатынасы, өркениеті мен діни сенімдеріне
(әлеуметтік қатынастарына жерлеу ғұрыптары және т.б. жәдігерліктер бойынша
анықтама берілген) жеткілікті мән берілмеген. Археологиялық деректерде
тарихи тұлғалар мен тарихи оқиғалар көмескі көрінісін тауып жатады. Бұл
жерде этнография, тарих, философия, мәдениеттану, дінтану, фольклордан
хабары бар, олардың мағлұматтарын ұштастыра білген, интуициясы өткір, ойлау
қабілеті мығым, түрікшілдік жағынан жүрегінде оты бар, түркілік болмыс пен
мұраларды жан-тәнімен сезінетін және қастерлейтін мамандар болса мәселенің
басын ашуға біраз септесер еді. Бұл ретте қазақ тарихы мен мәдениетін
зерттеу методологиясына қатысты ойын этногроф ғалым Ж. Артықбаев былай
тұжырымдайды: Евразия даласы көшпенділердің мәдени жетістіктерін толығымен
бойына сіңірген қазақ қоғамы өзінің ішкі құрылымы жағынан да, сыртқы
құрылымы жағынан да, мән-мағынасы жағынан да ерекше құбылыс болып табылады.
Көшпелі қоғамның өмір сүру негізінде қабылданбайтын, өзгелермен салыстыруға
келмейтін өзіндік ерекшелігі бар. Мұнда Батыстың да, Шығыстың да мәдени
өлшеміне сай келмейтін ерекше мәдениет қалыптасқан. Осы ерекшелікті сезіну
– методологиялық парадигманы өзгертуге негіз болуы тиіс. Бәрінен бұрын
тарихи таным өзегіне материалдық көрсеткіштер емес, рухани құндылықтар:
қоғамдық сана, әлеуметтік-мәдени құндылықтар сияқты факторлар қойылуы тиіс
[42]. Біздің қатты ұстанған қағидамыз халық тарихы мен өркениет тарихының
қиюласу тұрғысы. Өйткені, шынайы тарихты және өркениетті біз Ресейдің
әйгілі тарихшысы А.М. Карамзин айтқандай: Тарих– халықтардың қасиетті
кітабы, олардың тұрмыс-салты мен тіршілігінің айнасы, жан дүниесі мен әдеп-
ғұрпының көне естелігі, ата-бабаларының қалдырған өсиеті, – деп түсінгенде
ғана дұрыс бағалай аламыз. Адамзат өзінің өсу жолында көптеген шығармашылық
іс-әрекеттер кезеңдерін басынан өткеріп, құндылықтарын жаратып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz