Шайбани ханның қазақтарға жасаған жорықтары
Шайбани ханның қазақтарға жасаған жорықтары
Мазмұны
Кіріспе 3
І Тарау. Шайбани ханның шығу тегі 13
ІІ Тарау. Шайбани ханның сұлтандық дәуірі 20
ІІІ Тарау Орта Азияда Шайбани әулетінің негізін қалаушы алғашқы ханы (1500-
1510) 33
Қорытынды 53
Пайдаланған әдебиеттер тізімі: 55
Кіріспе
Әрбір халықтың тарихында бұрындары болып өткен, тарихи оқиғалар бар. Әр
тарихи оқиға өзіне әсер етуші фактордың маңызына қарай, сол халықтың
тарихында белгілі бір маңызға ие болады. Тарихи сананың орнығуы мен дамуы,
нығаюы мен тереңдеуі ұлт тарихының терең қойнауларындағы асыл-маржандары
мен байлықтарын игерумен, зерделенумен қатар жүрендіктен, тарихшылар да бұл
іске белсене ат салысады. Өз ізденістерін олар ұлт тарихының белгісіз
беттерін ашуға,оны ел игілігіне жаратуға жұмсауда.
Қазіргі таңда еліміз егемендік алғаннан кейін өткен тарихымызға жаңа
тәуелсіздік тұрғыдан қарап шынайы баға беруге қол жеткізіп отырмыз.
Қазақстан тарихында, оның ішінде орта ғасырлық дәуірде зор маңызға ие
болған тарихи оқиғалар жеткілікті, солардың қатарында ерекше орын алатын,
ірі оқиға - Қазақ хандығы дәуірі.
Қазақ хандығы дәуірі (XV-XVІІІғғ), Қазақстан тарихындағы қызықты да,
өзекті кезеңдердің бірі деп айтсақ шатаспаймыз. Себебі, бүгінгі таңдағы
Қазақстан мемлекетінің, мемлекет болып қалыптасуы тікелей осы кезеңнен
бастау алады. Қазақ хандығы дәуірі, өзінің саяси тарихында сан қилы. Соның
бір кезеңі, XVІ ғасырдың бас кезеңі. Дәл осы кезеңде қазақ хандығына,
”көшпелі өзбектер” мемлекетінің негізін қалаушы Әбілқайыр ханның
немересі1, Шыңғыс ханның ұрпағы, Шайбаннан тараған, Мұхаммед Шайбани хан
тарапынан бірнеше жорықтар жасалды.1504-1510жж аралығында Орта Азияда жаңа
әулеттің негізін қалаған және Дешті-Қыпшақтан шыққан Шайбанилық Мұхаммед
Шайбани хан қазақ хандығын бағындыру мақсатымен төрт рет жорық
ұйымдастырды. Негізінен Мұхаммед Шайбани хан тарапынан жасалған жорықтардың
басты мақсаты Қазақ хандығын жою болды. Сонымен көріп отырғанымыздай сол
тұстағы, XVІ ғасырдың басындағы қазақ хандығының басты қарсыласы Мұхаммед
Шайбани хан болды. Мұхаммед Шайбани хан өзінің атасы Әбілқайыр ханның
билігін Шығыс Дешті-Қыпшақта қайта қалпына келтіруге талпынды.Мұхаммед
Шайбани хан өз кезегінде тек талантты қолбасшы болып қана қоймай, сонымен
қатар саясаткер де болған. Бұл туралы А.А.Семенов былай деп жазады:
...Бұнымен бірге мынаны да атап өтуге болады, яғни Шайбани хан тек қана
қолбасшы болып қана қоймай, сонымен қатар саясаткер де болған. Ол өзіне
табыс әкелетін жағдайды, өз пайдасына шешіп отырды.2
Мұхаммед Шайбани ханның Қазақстан тарихындағы, соның ішінде Қазақ
хандығы дәуірінде, ерекше орын алады деп айтуға болады. Себебі, Мұхаммед
Шайбани хан өзінің қазақтарға жасаған жорықтарына үлкен мән берген, себебі,
Қазақ хандығы, сол XVІғасырдың басында бүкіл Орта Азия мен Дешті-Қыпшақтағы
қуатты мемлекеттің бірі болатын.
Бітіру жұмысы тақырыбының өзектілігі де осында болып табылады. Бітіру
жұмысының басты мақсаты, Мұхаммед Шайбани ханның шығу тегі жайлы, оның
сұлтандық дәуірі жайлы, және де 1500-1510жж аралығындағы оқиғаларды жан –
жақты қарастыру, және де, бітіру жұмысының мақсаттары ішіне –Шайбани ханның
жорықтарының тарихи уақыттарын анықтап, бір жүйеге келтіру, әр жорықты
тудырған себептерді және әр жорықтың алдына қойған мақсатын анықтау, сондай-
ақ XVІғасыр басындағы Мауреннахрдың Қазақ хандығымен жүргізген саясатының
сипатын білу болып табылады. Онда да зерттеулер мен деректерді қарастыра
отырып мәнін ашу. Негізінен XVІ ғасырдың алғашқы жылдарынан бастап, соңғы
жылдарына дейін Дешті Қыпшақ пен Мареннахр арасындағы саяси қарым
-қатынастың негізгі өзекті мәселесі –Сыр бойына иелік ету үшін жүргізген
күрес болып табылады. Бұндағы Мауреннахр тарапынан жасалып отырған
күрестер, осы бітіру жұмысының тақырыбыны тікелей қатысты Мұхаммед Шайбани
хан тарапынан болып табылады.
Бізге белгілі XVІ ғасыр басында Орта Азия тарихында ірі саяси жағдаймен
белгілі, яғни Темірліктер әулетінің құлауымен және оны Қазақстан
территориясынан шыққан көшпелі өзбектердің басшысы Мұхаммед Шайбани ханның
жаулап алуымен белгілі. Бұл жағдай әрине сол замандағы шығармаларға әсер
етпей қоймады. Онда да ол шығарма авторларының біразы, сол оқиғаның тікелей
қатысушылары да болып табылды. Бір жағынан Шайбани ханның өз істерін
мәңгілікке қалдыру үшін, өзіне арнайы шығарма арнауын қалады. Нәтижесінде
келіп XVІ ғасыр басында өлең түрінде, поэма түрінде және прозалық шығарма
түрінде көптеген еңбектер жазылды.
Олардың қатарына Масуд бен Османи Кухистанидың “Тарих-и Абулхайр-хани”,
Бенаидың “Фатухат-и-хани”, және “Шайбани-наме” шығармасы, Мұхаммед Салихтың
“Шайбани-намесі”, Шәді молданың “Фатх-намесі”, анонимді авторлы еңбек
“Таварих-и гузида –Нусрат наме”, Рузбехан Исфаханидың “Михман-наме-и
Бухарасы” Абдаллах бен Мұхаммед бен әли Насруллахидың Зубдат аль-Асрар
еңбектері жатады.
Жоғарыда аттары аталып өткен авторлар басында Темір әулетіне қызмет
еткен, ал Шайбани хан келгенен кейін, оның жағына шығып, сарай маңындағы
ақындар мен тарихшылар қызметін атқарды. Шайбани ханның айтқанына көне
отырып, олар мадақтау түрінде Шайбани ханның Мауреннахрға, Хорасанға,
Хорезмге жасаған жорықтарын және де Дешті Қыпшақтағы билік үшін
сұлтандармен жауластығын жазды. Онда да шығарманы жазушылар Шайбани
ханның қарсыластарына қатысты мәселені обьективті түрде қарастырмайды.
Шығарма авторлары Шайбани ханның жеңістерінне нақтылы жан жақты тоқталып
өтеді де, оның жеңілістері туралы жабулы қазанды жабулы күйде
қалдырады. Бұған дәлел ретінде Б. Кәрібаевтың “Шайбани ханның қазақтарға
жасаған төрт жорығы” атты мақаласынан көруге болады, бұл мәселе
жөнінде бітіру жұмысының үшінші бөлімінде қарастырылып өтеді, ал осы
тұста бұл туралы қысқаша айтып өтер болсақ. Шайбани ханның
қазақтарға қарсы үшінші жорығын баяндай отырып, Рузбихан Бұрындық хан
қашты деп көрсетеді, ал Б. Кәрібаев Бұрындық ханды қашқан жоқ, ол тек
әскери тәсіл дап көрсетіп өтеді3
Аталып өткен шығармалардың ішінен,”Тарих-и Абулхаир-хани”, ”Михман-
наме –и Бухара” және “Зубдат аль-Асрардан” басқа шығармалар бір уақыттың
ішінде жазылған, XVІ ғасырдың басында, және де шығармаларда Шайбани
ханның жас шағынан бастап XVІ ғасыр басына дейінгі істерін
баяндайды. Шәді өзінің “Фатх-намесінде” оқиғаны 1501 жылға дейін
баяндайды, Бенай өзінің “Шайбани-намесінде” 1505 жылға дейін, ал анонимді
автор өзінің “Таврих-и гузида нусрат–намесінде” оқиғаны 1504 ж дейін
баяндап өтеді. Бірақ бұл тұста шығармалар бір тұста жазылды және бір
оқиғаны баяндайды дей келіп, шығармалар бірін бірі қайталайды екен деп
ойламау керек. Олар бір уақыттағы, бір оқиғаны баян ете отырып, көп
жағдайда бірін бірі толықтырады және оқиғаны тереңдетіп қарастырады. Бенай
мен Шәді анонимді авторға қарағанда Шайбани ханның Дешті Қыпшақтағы билік
үшін күресін нақтылай баяндайды. Кейбір мәселелерді жазу барысында
авторлар арасында өзара келіспеушіліктер туады,яғни авторлар өздері жазып
отырған оқиғаларға тікелей қатыспаса да, оны Шайбани ханның өзінен
немесе маңайындағылардан естіп жазуларына байланысты. Мысалы Шәді молданың
еңбегінде Әбілқайыр хан қайтыс болғаннан кейін таққа Иадгар келді,
бірақ тақта ұзақ отырмайды, одан кейін таққа Әбілқайырдың ұлы Шайх-Хайдар
келеді дейді.4
Сонымен бірге Бенай өз еңбегінде Шайбани ханды қолдаушы бірқатарын
келтіріп өтеді, яғни Шайбани ханды жақтаушы тайпалар ханмен бірге
Өзбекстан территориясына кеткендігін жазады ол тайпалар мыналар еді -
кушчи, найман, ұйғыр, күрлеүіт, дұрман, қият, тұман, маңғыт, қоңырат,
қытай, таңғыт, чинбай, шункарлы, шадбаклы деп атап өтеді. Бенай мәліметі
бойынша тек өзбек халқының қалыптасуын ғана емес және де қазақ халқының да
қалыптасуын біле аламыз. Сонымен қатар Масуд бен Османи Кухистанидің
“Тарих-и Абулхайр-хани” еңбегі арқылы, біз XVІ ғасырдың 30-60 жылдарындағы
Қазақстан территориясындағы қандай тайпалар мекендегенін және де Шайбани
ханды қандай тайпалар қолдағаны жөнінде мәліметтер біле аламыз .
Бенайдың “Шайбани-намесінде”, басқа шығармалардан айырмашылығы XVІ
ғасырдын екінші жартысында Шайх-Хайдар хан билік еткен кездегі,
Қазақстанның ішкі жағдайы нақты айтылады . Бенайдың хабарлауы бойынша, Шайх-
Хайдар хан тұсындағы, өзбек ұлысындағы шиеленістің шығу себебін көрсетеді,
яғни ол себеп: ”мемлекеттегі басқару және сұлтандық ережелері, ақсақалдар
дәстүріне және тәртібіне сай келмеді “, деп көрсетеді . 5 Одан ары қарай
автор өз еңбегінде кезінде Әбілхайрға қызмет көрсеткендер, Шайх-Хайдарға
мүлдем бағынбағаның айтып өтеді.
Соныменен Бенайдың, Шәді молданың және де анонимді автордың
еңбектерінің ерекшеліктері осылар болып табылады. Ал, енді кейінгі
оқиғаларында олар бірін-бірі көбіне қайталайды. Бұлар компелятивті дерек
болса да, оларда жаңа мәліметтерді де көруге болады. Мысалы “Фатых-намеде”
алғашқы екі деректе кездесетін қателіктер қайталанбайды, алдыңғы екі
деректе Барақтың ұлы Жәнібек пен Керей деп айтылса, соңғы деректе бұл қате
қайталанбайды, себебі бұл кезде Керей өліп қалған, сол себепті де, деректе
Барақтың ұлы Жәнібек деп айтылады да, Керей айтылмайды.
Енді келесі Қазақ хандығы мен Мауреннахр арасындағы саяси қатынастар
туралы, Шайбани ханның қазақтарға жасаған жорықтары туралы, баяндайтын
ортағасырлық деректерге қысқаша тоқталып өтер болсақ. Бұл арада негізгі
дерекке Фазлаллах ибн Рузбихан Исфаханидын (145859-1521) “Михман-наме-йи-
Бухара (Бұқара қонағының жазбалары) атты шығармасы жатады. Автор Шайбани
ханға жақын адамдардың бірі болып, оның қазақтарға қарсы жасаған үшінші
жорығына қатысады, және шығармада осы сапарда болған оқиғаларды баяндайды.
Еңбек 1509 жылдың қаңтар-ақпан айларында Бұхарада басталып, 1509 жылдың 9-
қыркүйегінде Герат қаласында аяқталады, яғни Шайбани ханның қазақтарға
жасаған үшінші жорығының басталуы мен жазыла бастаған.
Бұл шығарманың маңыздылығы тек қазақтарға қарсы жүргізілген жорық жайын
баяндаумен ғана емес, сонымен бірге, автор бұл шығармада қазақтар туралы
қызықты баға жетпес мәліметтер береді. Қазақ хандары, олардың шежіресі,
қазақтардың шығуы туралы, этнографиялық, географиялық сипаттағы деректер
сондай-ақ, қазақтардың шаруашылығы, әдет-ғұрыптары, діні, қалалары,
сусындары туралы деректер осы шығармада кездеседі.
Келесі дерек, Мұхаммед Хайдар Мырза Дулатидің (14991500-1551) “Тарихи
Рашиди “ атты еңбегі. Бұл шығарманың қазақ халқының тарихында алатын
маңызына, ғылыми құндылығына, кезінде, В.В. Бартольд, С. Асфендияров, С.И.
Ибрагимов, Ә. Марғұлан және т.б шығыстанушы ғалымдарымыз тоқталып өткен.
Негізінен Дулати осы тақырыпқа, яғни бітіру жұмысының тақырыбына
қатысты баға жетпес дерек қалдырған, дәлірек айтсақ, ол Шайбани ханның 1510
жыл қысында қазақтарға қарсы жасаған төртінші жорығы, және Қасым ханнан
жеңіліп, қашуы туралы жазып қалдырады. Келесі дерек ортағасырлық тарихшы
Абдаллах Балхидың (XV ғасырдың ІІ жартысынан- ХҮ ғасырдың І жартысы)
“Зубдат ал-асарда“ (жылнамалар жинағы) атты шығармасы жатады. Деректе,
автор Шайбани ханның Дешті Қыпшаққа қарсы жасаған төртінші жорығының
мақсаты және жорықтың барысымен Шайбани хан әскерінің қазақтардан жеңіліп,
Самарқанға дейін қашып келуі туралы жазады. Келесі дерек Масуд бен Осман
Кухистанидің “Тарих-и Абулхайр-хани“ еңбегінде ХҮ ғасырдың 30-60
жылдарындағы ішкі саяси жағдайда айтатынын біз жоғарыда айтып өттік.
Деректе Әбілхайр ханның жастық шағы, 1457 жылғы Сығанақ түбіндегі шайқас
және Әбілхайр ханның қайтыс болған жылы туралы мәліметтер кездеседі.
Деректерге шолу барысында, сонымен бірге Темірлік әулет (1370-1500)
дерегіне жататын Бабырдың “Бабырнама” еңбегіне тоқталып өтер болсақ. Еңбек
авторы Захир ад Дин Мұхаммед Бабыр еңбегі мемуарлық сипатта жазылған және
де еңбек субьективтіліктен көрі обьективті түрде жазылған. Сонымен
деректерге байланысты бір тұжырымға келер болсақ, бітіру жұмысының тақырыбы
бойынша дерек қоры мол деп айтуға болады. Бұл тұста айта кетер бір жағдай,
Қ. Атабаев әр кезде ескерту жүретін ережені есте ұстау керек, яғни қайсы
бір деректі пайдалану барысында, оны ең алдымен деректанулық талдаудан және
деректанулық сыннан өткізу керек. Қайсы бір оқиғаны жазу барысында, тек бір
дерек бойынша ғана сол оқиғаны қарастырмай, бірнеше деректерді қарастырып
салыстыра отырып, оқиғаны жазу керек. Бұл қағидаларды ұстану әрбір кәсіби
тарихшыға тән деп ойлаймыз.
Әр ғасыр адамзат баласының және жеке халықтардың тарихында өзіндік
ерекшеліктермен, дүбірге толы ұлы оқиғалармен ерекшеленетіні белгілі. Қазақ
халқы үшін кейінгі ортағасырлардың басты оқиғаларына: ХҮ ғасырдың ортасында
Қазақ хандығының құрылуы, ХҮІ ғасырда Сыр алабы үшін күрес және т.б.
оқиғалар жатады. Ал бұндай маңызды да, өзекті оқиғалар осы кезеңді
зерттеуші тарихшылардың еңбектерінен тыс қалмайды. Енді тарихнамаға келер
болсақ, негізінен бітіру жұмысын жазу барысында біраз зерттеу жұмыстары
пайдаланылды. Солардың ішінен негізгі зерттеулерге тоқталып өтер болсақ,
А.А. Семеновтың 6 еңбектері осы тақырыпқа байланысты құнды еңбек деп
айтсақ шатаспаймыз. А.А. Семенов өз еңбегінде, Шайбани ханға қатысты жан-
жақты қарастырып өтеді. Ол өз еңбегін жазу барысында көптеген деректерді
пайдалана отырып, мәселенің мәнін аша білген. А.А. Семенов осы кезеңге
қатысты талас тудыратын мәселелерді де қарастырып өтеді. Мысалы “ өзбек “
сөзіне байланысты талас тудырған мәселе бітіру жұмысының І-тарауында
айтылып өтеді, қысқаша айтып өтер болсақ. А.А. Семенов, Б.Г. Гафуров, Б.А.
Ахмедов, сияқты зерттеушілер “өзбек “ терминінің шығуын, Алтын Орданың
ханы Өзбек хан есімімен еш байланысы жоқ екенін дәлелдесе, А.Ю. Якубовский,
Б.Д. Греков сынды зерттеушілер “өзбек” сөзінің шығуы, тікелей Өзбек хан
есімімен байланыстырады. А.А. Семенов өз еңбегінде Шайбани ханның шығу
тегін тікелей шежіре арқылы көрсетпесе де, оның этникалық құрамы туралы
құнды мәліметтер келтіреді. Мұхаммед Шайбани ханның сұлтандық дәуірі де,
яғни Әбілхайр хан одан кейін оның баласы Шайх-Хайдар хан өлгеннен кейін,
Мұхаммед Шайбани ханның өмірі де айтылады. А.А. Семенов еңбегінің
мәліметтері А.Ю. Якубовский, Б.Г. Гафуров, Б.А. Ахмедов еңбектерінде
Шайбани ханға қатысты мәселелер қозғалғанда сілтемелерінде келтіріп өтеді.
Шайбани ханның шығу тегі жайында және де оның жеке басының қасиеттері
жайында мәліметтер С.Г. Кляшторный, Т.И. Сұлтанов 7 еңбектерінде де
беріліп өтіледі. Еңбекте Шайбани хан Әбілхайр ханның немересі екендігі
жайлы, оның Бұрындық ханмен ұрыстары жөнінде мәліметтер беріледі. Бірақ
А.А. Семенов еңбегіндегі мәліметтердегідей, бұл еңбектегі мәліметтер
толықтай емес, қысқаша түрде беріліп өтеді.
Мұхаммед Шайбани ханның жасаған жорықтары туралы, құнды материал Б.Б.
Кәрібаевтың мақалалары болып табылады. 8 Б.Б. Кәрібаевтың мақалаларында
Шайбани ханның жорықтары, оның себептері, мақсаттары өте жақсы
қарастырылып өтеді. Б.Б. Кәрібаевтың мақалалары Мұхаммед Шайбани ханның
қазақтарға жасаған төрт жорықтары бойынша түсінікті және де өте жоғары
деңгейде жазылған.Б.Б.Кәрібаев мақаласында Шайбанидың жорықтарының қандай
сипатта болғаны да көрсетіліп өтіледі.Б.Б. Кәрібаев өз мақалаларында
Мұхаммед Шайбани ханның қазақтарға жасаған жорығы эканомикалық, әскери,
діни және идиологиялық сипатта болғанын атап көрсете отырып, олардың әр-
қайсысына жеке-жеке тоқталып, шығу себебін, мақсатын бәрін айқын түрде
көрсетіп өтеді.
Қалған зерттеу еңбектерінде негізінен бұл оқиға қазақ хандығы дәуіріне
жатқандықтан, көбіне қазақ хандығы тарихы бойынша айтылып келіп, Шайбани
хан туралы өте қысқа мәлімет береді, негізінен саяси тарихқа
байланысты.Б.А. Ахмедовтың 9 еңбегінде негізінен Әбілхайыр ханның кезеңі
жан-жақты қарастырылып өтеді. Бірақта басқа аталмаған еңбектерге қарағанда,
еңбекте Шайбани ханға қатысты саяси тарих біраз қарастырылады.
Енді бітіру жұмысының құрылымына келер болсақ. Негізінен бітіру жұмысы
кіріспе, негізгі бөлім ,қорытынды және сілтемелерден тұрады. Негізгі бөлім
үш тараудан құралады. І тарау: Шайбани ханның шығу тегі; ІІ тарау: Шайбани
ханның сұлтандық дәуірі; ІІІ тарау: Орта Азиядағы Шайбани әулетінің негізін
қалаушы- алғашқы ханы (1500-1510). Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мақсат-
міндеті және деректер мен тарихнамаға шолу және де, бітіру жұмысының
құрылымы беріледі. Ал, тарауларда тақырыпқа сай мәселелер қарастырылады.
І Тарау. Шайбани ханның шығу тегі
Тарихи оқиғалар маңыздылығына қарай бөлініп, жіктеліп те жатады. Кейбір
тарихи оқиғалардың маңыздылығы белгілі бір кезеңнің ішіндегі даму процесіне
әсер етумен шектеліп қана қойса, ал кейбіреулері бүкіл бір тарихи дәуірдің
барысына ықпал жасайды, сол дәуірдің негізгі мәндерін қалыптастыруда роль
атқарады. Мұндай тарихи оқиғалар тарихи дамудың барлық жақтарына да өзінің
ықпалдарын тигізеді. Қазақстан тарихында, оның ішінде ортағасырлық дәуірде
зор маңызға ие болған тарихи оқиғалар жеткілікті. Солардың қатарында ерекше
орын алатын, ірі оқиға - Қазақ хандығы дәуірі (ХV-ХVІІІ ғ.ғ.) деп айтсақ
шатаспаймыз.
Осы қазақ хандығының ХV ғасыр аяғы-ХVІ ғасыр басындағы саяси тарихы
сан қилы. Дәл осы кезеңде ХVІ ғасыр басында, қазақтарға өзбектер, яғни
Мұхаммед Шайбани хан тарапынан бірнеше жорықтар жасалғаны аян, бұл
мәселелер жайлы кейінгі тарауларда баяндалып өтіледі, ал енді, осы тарауға
тікелей қатысты, жоғарыда аталып өткен Мұхаммед Шайбани ханның шығу тегіне
тоқталып өтелік, бірден гениологияға тоқталмас бұрын, бірінші этникалық
мәселеге келер болсақ. Ең алдымен өзбек сөзіне тоқталып өтер болсақ. А
Вамбери өзінің История Бұхары атты еңбегінде Әбілғазыға сүйене отырып,
өзбек сөзін, Алтын Орда ханы Өзбек ханға байланысты шықты деп көрсетсе,
В.В. Григорьев бұған қарсы шығып, бұл пікірді жоққа шығарады. 10 Жоғарыда
айтып өткендей Вамбери Әбілғазы мәліметіне сүйенеді дедік, енді сол
мәліметті келтіріп өтер болсақ: “ Тоқтағу хан өлген соң Өзбек хан болды.
Елді он үш жасында ата-бабасының дәстүрімен басқарды. Әркімнің мәртебесіне
қарай құрмет көрсетіп, сыйлықтар берді. Елдің ұлыс-ұлысын исламға кіргізді,
халықтың дәулеті артты. Одан соң барша Жошы елі өзбек атанды”11
Бірақ бұл пікірмен Б.Г.Гафуровта келіспейді:”Өзбек”терминіне келер
болсақ, онда, бұл атауды Алтын Орда ханы Өзбекпен (1312-1340) байланыстыру
негізсіз”12 Б.Г.Гафуровтың бұл пікірімен Б.А.Ахмедовта келісіп былай
дейді: ”Н.А.Аристов пікірі бойынша Өзбек ханға дейін ”Өзбек” атауы тарихта
кездеспейді, сол себептен де бұл атау осы ханның атымен аталады деу керек:
А.Ю.Якубовский өзюбек терминінің пайда болуын өзбектер(көпше түрде
”узбекийан”) – узбекоавец, узбековцы сөздерімен байланыстыра келіп, бұл да
“өзбек”атауын Алтын Орда ханы Өзбекпен байланыстырады. Дәл осы пікірмен
П.П. Ивановта қосылады. ”Өзбек ”сөзінің пайда болуы-деп жазады ол, - Алтын
Орда ханы Өзбекпен байланысты: Шет ел тарихшыларынан-М.А.Чаплика және
Х.Хуукамда өзбектердің шығуын Өзбек хан есімімен байланыстырады.”13 Яғни
біздің көретініміз көптеген зерттеушілер “Өзбек” териминнің пайда болуы
тікелей Өзбек хан есімімен байланыстырады, ал енді осы тұста А.А.Семенов
пікіріне тоқталар болсақ, А.А.Семенов өзбек терминінің Өзбек хан атымен
байланыстылығын мақұлдамайды, А.А.Семенов бұны дәлелдеу үшін ХІV ғасырдағы
араб деректеріне сүйене отырып дәлелдейді. “ХІV ғасырдағы араб мәліметтері
монғол,түрік арасында қыпшақтан басқа Алтын орда халықтары жәйлі
айтылмайды, тіпті Өзбек ханға жазған Египет сұлтанының хатында, Өзбек хан
мәртебесі ”Монғол, қыпшақ және түрік сұлтаны” деп беріледі” 14
А.А.Семеновтың мәліметтері бойынша, араб авторлары Өзбек ханды
жеке басының қасиеттеріне қарай мадақтап жазған. Мысалы, үзінді келтіріп
өлер болсақ Аламудин ал –Бурзали Өзбек хан туралы былай дейді – “Әдемі,
көрікті де, жақсы мінезді, қайсар, үлгілі мұсылман жас жігіт. Ол бірнеше
әмірлер мен мырзаларды өлтірді, ұйғырлардың, сыйқыршылардың және ламдардың
көп бөлігін өлтірді, исламды насихаттауға қатысты” 15
Дәл осындай араб авторларының екі-үш мәліметтерін келтіре отырып,
егерде Өзбек хан атауымен белгілі бір тайпа, халық аталса көрсетер еді,
бірақ еш мәлімет жоқ деп жазады.
А.А.Семенов Өзбек ханнан кейінгі араб тарихшылары Ибн-Дукман (790
1388жылы өлген) және атақты Ибн-Хаубын мәліметтері бойынша Өзбек ханды
және жалпы Алтын орта ханы “татар патшалары” деп келтіреді. Өзбектер туралы
мүлде айтылмайтыны көрсетіледі 16
Парсы тарихшылары Өзбек ханның ерте кезегі замандасы, 730-1330 жыл
жазылған “Таңдаулы тарихтар” еңбегінің авторы Х.Казвинский Алтын Орда
хандарын, оның ішінде Өзбек ханды “түрік және монғол патшалары” деп
көрсетеді деп жазып өтеді А.А.Семенов 17
Осы Хамдуллах еңбегінде Өзбек ханның қарсыласы монғол ел- ханы
Әбусәйіт (716 1316жж.-736 1335 жж.), оның өлер жылында Өзбек хан иелігін
“Узбековцы” деп атаған кейіннен көп жылдар өткеннен кейін, Шейбани ханға
қатыстыларды, парсыша “Шейбаниондар”, “Шейбандықтар” деп аталғанын көрсетіп
отырады. Яғни, бұнда Узбекиан термині Өзбек хан әскері, нақты кімдерден
құралғанын көрсетпейді, деп жазады А.А.Семенов 18
Ал енді “Өзбек” атауы Өзбек хан құрметіне байланысты шықты деп
көрсететін деректерді де А.А.Семенов қарастырады, солардың бірі авторы
анонимді “Геонологическое древо-тюрков” еңбегінде қарастырады. А.А.Семенов
бұл шығармадан үзінді келтіріп өтеді. “Өзбек хан таққа отырғаннан кейін,
сегіз жыл Дешті-Қыпшақты өмір сүрген. Содан Өзбек хан Зеңгі атаның шәкірті
Сейід атадан ислам дінін қабылдаған. Сейід ата Өзбек хан исламды
қабылдағаннан кейін, оны Сұлтан Мұхамед Өзбек хан деп атаған. Кейіннен
Сұлтан Мұхамед Өзбек хан және оның халықтары исламды қабылдағаннан кейін
Сейід ата оларды Мавреннахр еліне әкелді. Бұл көшіп келушілер, өздерін өз
басқарушыларының есімімен атады. Сол себепті де Мавреннахрға келген
халықтар өзбетер деп ... аталды Сұлтан Мұхамед ханға келер болсақ ол исламды
қабылдағанына отыз жыл бұрын билік етті. Оның қазасы 750 жыл (22 наурыз
1349 ж.-10 наурыз 1350 ж б.э.) Барыс жылына келеді” 18
Бұл шығарма толығымен аңыз және анорхизімге толы. Зеңгі ата
6561258 ж. өлген, және Өзбек хан мен оның халқы исламды қабылдағанына 50
жыл бұрын. Ал Сейід ата расымен де Зеңгі атаның шәкірті болған. Кейінгі
бұхар деректері бойынша Сейід ата және оның ұлы Сейід Омар қасиетті соғыста
қаза табады 6911291-1292 жж. Өзбек таққа отыруына 20 жыл бұрын Өзбек
ханның исламды қабылдауын деректе екі түрлі айтылады. Бұл деректе Өзбек
ханның өлген жылы да шындыққа жанаспайды, деректе 7501349-50 жж. деп
берілсе, ол 741-1340 жж. орыс жылнамалары арқылы анықталғандай қысында
өлген. Және деректегі Өзбек ханды Мавреннахр келді деген мәлімет шындыққа
жанаспайды, себебі Өзбек хан Мавреннахрда болмаған 19.
Жоғары да біз жалпылай “өзбек” сөзіне оның қалай пайда болуына
тоқталып өттік, енді тікелей тақырыпқа қатысты, XV –XVІ ғғ. басында
басындағы Шейбани хан басқаруымен темірліктер билігін алып, Орта Азияда
нақты орналасқан көшпелі өзбектер кімдер деген мәселеге келер болсақ. Бұл
сұраққа жауапты, біз Шайбани ханның тұсында жазылған тарихи деректерден
біле аламыз солардың ішінде, ең көрнектісі Фазлаллах Ибн Рузбихан
Исфаханидің “Михман Наме – ии Бухара” кітабы. Еңбек автор сунит болған.
Иранда Сефефилік Шах Исмайл І тұсында мемлекеттен қашып Шайбани ханға
келген. Рузбихан еңбегінде: “Үш халық, өзбектерге жатады. Бүгінгі күні
олардың бірі – барлық тайпалар, Шейбанға жататындар, екінші халық –
қазақтар, олар әлемге өздерінің күштерімен, батылдықтары арқылы әйгілі, ал
үшінші халық – маңғыттар... Өзбектердің бір шекаралары мұхитпен бітеді,
келесі Түркістанға жетеді, үшіншісі Дербентке, төртіншісі Хорезмге және
бесіншісі Астрабатқа шейін” 20
Рузбихан мәліметі бойынша Өзбек халқына Оралдан Ишиммен Сарысу
өзендеріне дейінгі аралықтағы түркі-монғол халқы кіреді, және де бұндағы
шекаралар да шындыққа жанасады. Бұл мәліметті С.Г. Кляшторный, Т.И.
Сұлтанов 21, Б.А. Ахмедов 22, А.Ю. Якубовский, Б.Д.Греков 23 өз
еңбекерінде пайдаланады. Енді осы үш халық қандай тайпалардан құралды деген
мәселеге келсек “...таққа Шейбан ұрпағы, Дәулет-Шейх сұлтанның ұлы 17 жасар
Әбілхайыр отырды. Оны хан тағына отырғызуда мына тайпалар басшылары
қатысады: қият, маңғыт, байлы, қоңырат, таңғыт, найман, тубай, иеджан,
дурман, курчи, утарчи, таймас, джат, хитай, барак, ұйғыр, қарлұқ, кенегес,
туман және минг. Бұл тайпалар жас Әбілхайырды өз биліктерін кеңейтуде
пайдаланды... бұл тайпалар тек Әбілхайыр хандығы ғана емес, немересі Шейбани
хнды да қолдап отырған 24”. Тайпалар туралы мәліметті авторы белгісіз
“Таварихи гузидаи нусрат наме” дерегінен көре аламыз: “оның құдыреттілігі
орныққаннан кейін, сол уақыттағы бектердің аттары: қият Исатай бек
тұқымынан – Бұзанжар бек, қоңрат Әлібек тұқымынан – Мұхамед бек, Тұман
тобынан – Тәңірберді бек, маңғыт тайпасынан –Идику бектің немересі Ваккас
бек... 25”. Бұдан ары да көптеген деректерде тайпалардың аттары көре
аламыз.
Ал енді, осы тұста “қазақ” сөзіне байланысты айтып өтер болсақ.
Қазақ хандығының құрылуына байланысты, деректерден білетіндей Әбілхайыр
ханнан Керей мен Жәнібек бөлініп, Моғолстанға Есен бұғаға барып сол жерде
қазақ хандығын құрған. Қазақ хандығының құрылуы, Қазақстан аумағындағы
ежелден бері жалғасып келе жатқан, этникалық процесті жаңа белеске
жеткізді.
Керей мен Жәнібекке ілесіп көшіп кеткендерді “қазақтар” яғни,
“еркін халық” деп атағанын А.А.семенов өз еңбегінде көрсетіп өтеді.26 Ал,
енді өзбек сөзіне қорытынды жасай кетер болсақ, А.А.Семенов өз еңбегінде
жоғарыдағы мәліметерді қорыта отырып былай қорытынды жасайды:”...Кейбіреулер
жорамалдағандай, өзбектер Алтын Ордадан шыққандар емес, яғни Алтын Орда
ханы Өзбек хан есімімен байланысты емес”,- дейді, сол арқылы өзбек сөзін
Өзбек хан есімімен байланыстыру шындыққа жанаспайтынын білуге болады.
Негізінен “өзбек” деген атау ХVғ.аяғы-ХVІғ. бас кезінде Шығыс
деректемелерінде Дешті Қыпшақ ретінде қолданылған тарихи-этнографиалық
термин. Бұл туралы Мырза Мұхаммед Хайдар Дулати өзінің “Тарихи Рашиди”
еңбегінде айтып өтеді.26
Ал, енді Шайбани ханның шығутегіне келер болсақ. Алдымен дерек
мәліметіне тоқталып өтелік: “Жошының ұлы Шейбанан 12 ұл болады, олардың
аттары: Байййнал, Бахадур, Черик, Меркан, ӨҚұртқа, Абачи, Сабилкан,
Байанджар, Маджар...
Байналдың үш ұлы болған олар: Илак-Темір, Бек-Темір, Есібұқа.
Бахадурдың екі ұлы болған, олар: Жошы бұға, Құтлық бұқа.
Жошы бұғаның төрт ұлы болған: Бадақұл, БекТемір, Есібұқа,...
Бадақұлдың ұлы Мың Темір хан
... Мыңтемірдің ұлы Полад ... Поладтың екі ұлы болған: Ибрагим, Арабшах ... .
Ибрагимнің екіұлы болған олар: Қызыр хан және Дәулет-Шейх ...
Дәулет-Шейхтың ұлы-Әбілқайыр хан. Оның он бір ұлы болған бүркіт
тайпасынан алған әйелінен-Шах-Бұдақ сұлтан...
Шах-Бұдақ сұлтанның екі ұлы болған, үлкенінің аты Әбу-л-фатх Мұхаммед
Шайбани хан.
Бұл ханның ұлдары: Мұхаммед Темір бахадұр, және Хұрамшах сұлтан”27.
Бұл ”Таварихи гузидаи нусрат наме” дерегіндегі мәліметтер, мұнда Жошының
ұлы Шибанан бастап шежіре берілген, біз бұнда Шайбани ханға дайінгі
мәліметті келтіріп өттік. Енді Шайбани ханның шығу тегі жайлы зерттеу
мәліметтеріне келер болсақ. Бұл кезекте С.Г. Кляшторный, Т.И. Сұлтанов
еңбектерінде былай келтіріліп өтіледі: “Ол Әбілқайыр ханның немересі, Шах-
Бұдақ сұлтанның үлкен ұлы. Ол 1451ж. Бинай және Хандамиру арасында
туылған.” 28 Ал енді Камал ад Дин Бинайдыңдың еңбегіне жүгінер болсақ:
“Хазрат Мұхаммед Шайбани ханның шешесі Аққозы биім. Ол Алтын хан тұқымынан.
Оның Шах-Бұдақ сұлтанан екі ұлы болды, біріне Хан и Бузург (Әбілқайыр хан)
Сұлтан Мұхаммед Шайбани есімін, ал, лақабы-“Шахбахыт” болды. Сегіз жүз елу
сегізінші келесі ұлы туды, Хан и Бузург оны Махмұд Сұлтан деп атады,
лақабы “Бахадур” болды.”29 Бұл келтірілген деректер арқылы тек қана,
Шайбани ханың кімнен шыққаны туралы мәліметті ғана емес, сонымен бірге оның
шешесі туралы және лақаб аты туралы толықтай біле аламыз.
Шайбани ханның шығу тегі туралы мәліметті, Сонымен бірге Әбілғазының
“Түрік шежіресінен” көре аламыз. Әбілғазы “Шибан хан нәсілінен Мауренахрда
патша болғандардың баяны” атты бөлімінде былай келтіреді: “Шыңғыс ханның
ұлы - Жошы хан, оның ұлы Шибан хан, оның ұлы- Бахадур хан, оның ұлы-Жошы
бұға, оның ұлы-Бадақұл, оның үлы-Мың Темір, оның ұлы-Полад, оның ұлы-Ибрайм
ұғлан, оның ұлы-Дәулет Шейх ұғлан, оның ұлы-Әбілқайыр хан.Оның он бір ұлы
бар еді, Әбілқайырдың Шах бадақ атты баласының екі ұлы болды,оның
үлкенінің аты-Мұхамед, лақабы Шахбақыт, ол өзі ақын еді. Шах бадақ
сұлтанның кіші ұлының аты -Махмұт сұлтан...”30 Бұл жерден біз жоғарыдағы
келтірілген мәліметтердің бір-бірімен сәйкес келетінін, сол арқылы, бұл
мәліметтердің шындыққа сай келетіні көре аламыз. Деректерден біз тек қана
Шайбани ханның шығу тегіне қатысты ғана емес, сонымен бірге Шайбани ханның
жеке басына тән ерекшкеліктер ді де, көре аламыз. Жоғарыдағы Әбілғазы
мәліметінде де, айтып өткендей оның “ақын” екендігі айтылып өтті, осы тұста
осыған қатысты Т.И. Сұлтанов, С.Г.Кляшторный еңбегіндегі мәліметке сүйенер
болсақ: “...Ол ақын болды, ол Шибан тұқымынан тарады...”31 деп беріледі. Бұл
жерде В.В. Бартольтың да мәліметін келтіріп өтер болсақ: “..немесе Шахи-бек
ақындығымен танымал, тарихшылар арасында, Шейбани атымен белгілі, Әбілқайыр
ханның немересі.”32 Сонымен деректегі мәліметтерді келтіре отырып біз
Шайбани ханның шығу тегімен танысып өттік. Енді келесі тарауда Шайбани
ханның бұдан арғы өмірі баяндалады.
ІІ Тарау. Шайбани ханның сұлтандық дәуірі
ХVІ ғасырдың 20 жылдары, Дешті Қыпшақтың шығыс бөлігінде көшпелі
өзюбектер мемлекеті құрылды. Бұл мемлекет қырық жыл өмір сүрсе де, Орта
Азия және Қазақстан халықтары өмірінде маңызды орын алды. Бұл, көшпелі
өзбектер мемлекетінің негізін салушы, Мұхаммед Шайбани ханның атасы,
Әбілқайыр хан болды.
Енді осы тұста Мұхаммед Шайбани ханның сұлтандық дәуіріне тоқталмас
бұрын, түсініктірек болу үшін, Әбілқайыр мемлекетіне тоқталып өтелік.
Кухистанидың “Тарихи Абулхайр хани” еңбегі бойынша Әбілқайыр хан
1412 жылы, ұлу жылы (хижра бойынша (816-1413жж) өмірге келді.Мұхаммед
Шайбани ханның атасы Әбілқайыр хан 1428 жылы он жеті жасында, жергілікті
тайпй көсемдерінің қолдауымен таққа отырды. Бұл тұста Әбілқайыр ханның
билікке келгені туралы Б.Б.Кәрібаев өз мақаласында былай дейді: ”1428 жылы
Ақ Орда ханы Барақ қайтыс болғанан кейін Дешті Қыпшақтың ру-тайпа басшылары
17 жасар шайбанилық Әбілқайырды хан көтерген болатын.Олардың бұл әрекетінен
ханның жастығын пайдаланып өздерінің саяси ықпалын одан әрі, өсіруді
көздегенін байқаймыз.”35 Бұл жерден біз, сол кездегі Әбілқайрдың хандыққа
отыруы, сол кездегі ру-тайпалардың өз мүдделері үшін жүзеге асырылған
әрекет екенін көре аламыз. Бұндай пікірді тек қана Б.Б Кәрібаев қана емес,
А.А Семеновтан да кездестіруге болады: ”...Бұл тайпалар жас Әбілқайыр ханды
өз биліктерін кеңеиту үшін қолдады.”36
ХV ғасырдың 30-40 жылдарында Әбілқайыр ханның саясаты жергілікті
ру-тайпа басшыларының мүддесіне сай келді, олар ханға барлық қолдауды
көрсетті. “көшпелі өзбектер”мемлекетінің нығайуы Әбілқайыр ханның жеке
беделінің өсуіне, хандық биліктің күшейуіне әкелді. Ал хандық бйліктің
күшейуі өз кезегінде ру-тайпа басшыларының саяси өміріндегі ықпалына
шектеулер қояды. Сөйтіп Әбілқайыр ханның билігі неғұрлым күшейген сайын,
соғұрлым жергілікті этникалық күштердің оған қарсылығы оған арта түседі.
Жаңа деректердің мәліметтерінде Әбілқайырдың хандық билікке келуіне, оның
күшейуіне жәрдем берген 70-тен астам әмір,батыр, билердің есмдері аталса,
бұны “Таварихи гузидаи нусрат намеден ” көруге болады: “...Оның құдіреттілігі
орныққан кездегі бектердің аты қйат руыннан-Исатай бектен Бұзанджар бек,
қоңырат Әлібек руынан- Мұхаммед бек тұман тобынан-Тәңірберді бек ...
...Бұл жазылып өткендерден басқа, оның құдіреттілігі шарықтаған тұста,
ханға көп адамдар келді”37, яғни бұл жоғарыда айтып өткендей Әбілқайыр
билікке жаңа келгенде, оны 70-тен астам тайпа басшысы қолдағанын көре
аламыз,ал енді Әбілқайыр ханның қалмақтарға қарсы күресінде оны бар болғаны
17 ру-тайпа басшысы қолдап, оның жарлығына сай әскерлер жібергені белгілі,
бұл жайлы толыққанды Кухистанидың “Тарихи Абулхайр
хани”дерегінен38танысуға болады. Бұл жерден қалған ру-тайпа басшыларының
әскер жібермеуінің себебін Әбілқайыр ханға жасаған наразылығы деп білеміз.
Бұл наразылық хандық билік пен жергілікті этникалық күштер арасындағы
қайшылықтардың әбден пісіп жетілгендігін көрсетеді.
Әбілқайыр ханның қырық жылғы басқарғанына қарамастан, мемлектің ішкі
саяси жағдайы берік болмады.Ал, енді тікелей тақырыпқа байланысты,
Әбілқайырдың немересі, Мұхаммед Шайбани ханның сұлтандық дәуіріне келер
болсақ. Бірінші тарауда айтылып өткендей Мұхаммед Шайбани хан Әбілқайыр
ханныфң ұлы Шах-Бұдақтың ұлы. Әбілқайыр ханның ұлы Шах-Бұдақ жайлы айтып
өтер болсақ,”Әбілқайыр ханның ұлы Шах-Бұдақ сұлтан ақылды да, әділетті адам
болды. Ол өмірден жас қайтты, артында екі ұлы қалды-Шайбани хан, лақабы
Шахбахыт және ахмұд Сұлтан Бахадұр.”39 Сонымен бірге Камал ад Дин
Бинайдың “Шайбни-намесінде”, Әбілқайыр ханның ұлы Шах-Бұдақ сұлтанның
өмірден ерте қайтып, оның артында, жас екі баласы қалғавн туралы мәлімет
бар: ”Құдай алдында кешірілген, хазрет сұлтан Шах-Бұдақ сұлтан өлгенен
кейін екі жас сұлтанда жас қалды ”40 Екі жас сұлтан, яғни Мұхаммед
Шайбани хан мен Махмұд Сұлтанды ендігі тұста, аталары Әбілқайыр хан,
әкелері Шах-Бұдақ сұлтанның атекесі болған ұйғыр Бай-Шайх Кукелташқа
табыстайды, бұл жөнінде “Шайбани-намеде”, айтылып өтіледі:”...Хан-и Бузург
(Әбілқайыр хан ) екі жас шахзаданың қамын ойлап, оларды Шах-Бұдақ сұлтанның
атекесі болған ұйғыр Бай-Шайх Кукелташқа табыстайды .”41 Бұдан ары
шығармада Әбілқайыр ханның, екі сұлтанды, ұйғырға тапсырып қана қоймай,
оларды әрдайым өзіне алдырып, көмектесіп тұрғандығы айтылады.
Екі жас сұлтандар, әкесі Шах-Бұдақ өлгенен кейін, аталары Әбілқайыр
хан, екі жас балаларға, әкелерінің жоқ екендігін білдіртпейді, оларға
барлық жағдайды жасап отырды. Тіпті, екі жас сұлтан, ұйғыр Бай-Шайх
Кукелташтың қолында болған кезде, бұл екі сұлтанға көзі түскен әр-бір адам,
одлардан құдіреттілк пне бір бақытты көрді, және де екі сұлтаның
тәрбиелеушілеріне бұл екі сұлтанан, келешекте зор үміт күтетіндерін
айтқанын, “Шайбани-намеден” білуге болады.42
ХV ғасырдың соңынан бастап басында бірнеше жорықтар жасаған, Мұхаммед
Шайбани ханның сұлтандық дәуірі, көптеген қиыншылықтарға толы болды. Әкесі
Шах-Бұдақ өлгенен кейін, екі сұлтанды Әбілқайыр хан өз қарамағына алып, екі
жас сұлтанға қамқорлық көрсетті. Бірақ аталары Әбілқайыр хан қайтыс
болғанан кейін, 1468-жылы, екі жас сұлтанның өмірі, қауіп-қатерге толы
болды. Енді осы тұста Мұхаммед Шайбани ханың атасы Әбілқайыр ханның өлімі
туралы айтып өтен болсақ. Әбілқайыр ханның өлімі жайлы, Бахр-әл-Асрар да
былай делінеді, яғни бұл бөлімде негізінен, Әбілқайыр ханның Моғолстанға
жасаған жорығы жайлы айтылады,яғни Әбілқайыр хан ауа-райының суықтығыны
қарамастан, жорық жасауға бел буғандығы жайлы айтылады, ал енді Әбңілқайыр
ханның өлімі жайлы былай делінеді: ”Бұл уақытты Әбілқайырн ханның
денсаулығы нашарлай бастады, аяқ астынан өте жоғары қысыфмда ыстығы
көтеріледі. Бұл қайғы үш күнге созылады да, соңы қан қысымына алып келеді.
Сол кездегі ең жақсы дәрігер Абд-ар-Раззан-Нахичеваки, көптеген ауруларды
жазған, Әбілқайыр ханның ауыруын жазуға бар мүмкіншілігін салды, бірақ
ауыру күн өткен сайын күшейді де, жаңа қауіпті аурулыар пайда болды.
Хан ауруының беті бері қарамайтынын сезді де, басын қағбаға бұрып,
құдайдан кешірім сұрады. Ол өзінің балаларына ынтымақта, бірлікте болуды
айт...
Бұл демінен кейін, оның дем алысы қиындай түсті, ол бұдан кейін
мұсылмандықты білдіретін соңғы сөзді айтты...
...елу жеті жасында сегіз жүз жетпіс төртінші жылы,тышқан жылына
сәйкес, ол қайтыс болды” 43, яғни бұл мәлімет арқылы біз Әбілқайыр ханың
қайтыс болғаны жайлы толық мәлімет ала аламыз. Бұл деректегі, Әбілқайыр
ханның қайтыс болған жылы, тышқан жылына сәйкес келетіндігі жайлы
мәліметті, В.В. Бартольдтан да көруге болады:” Әбілқайыр ханның қайтыс
болған жылы 1468 жыл, тышқан жылына келеді”45 яғни бұл мәліметтер арқылы
Әбілқайыр ханның қайтыс болған жылын біле аламыз. Сонымен Мұхаммед Шайбани
ханның атасы Әбілқайыр хан қайтыс болғанан кейін, ендігі жерде жас
сұлтандар Карачине-бектің қарамағына өтеді. Бұл жайлы, мына бір үзіндіден
көре аламыз: ”Хан-и Бузург өлгенен кейін, ендігі жерде жас сұлтандар
Карачин-бектің қарамағына өтеді”46 Карачин-бек туралы тоқталып өтер
болсақ, ол туралы “Таварихи гузидай нусрат намеде” былай делінеді: ”Дарвиш
Хусаин, Әбілқайыр ханның кукелташы Дәулет Қожа бектің ұлы, лақабы Карачин,
Мұхаммед Шайбани ханның кукелташы болды, ол Әбілқайыр хан үшін көп еңбек
етті, ол көптеген ауыртпашылықты көтерді және де көптеген жұмыстарын
жемісті атқарды .”47 Бұндағы кукелташ деп отырғаны ханға жақын адам
болған. Әбіқайыр хан өлгенен кейін, оның орнына Ядгар немесе Иадгар келеді.
Енді “Фатх-наме” бойынша сөйлер болсақ, Иадгардың таққа отырғанын ұлыс
қолдайды. Иадгар таққа отырғанан кейін, Жүніс хан бастаған монғолдар соғыс
жасайды. Осы кезде Сахибкиран (Шайбани хан) он алты жаста еді. Осы кезде
Сахибкиран өзінің ерлігімен көзге түседі.48
Иадгар ханнан кейін таққа Шайх-Хайдар хан келді.Шайх-Хайдар хан
тұсында, ішкі жағдай шиеленісті болады. Б.А. Ахмедов бұл кезеңді былай
мәлімдейді: ”Әбілқайырдан кейін,билікті, оның екінші ұлы, Шайх-Хайдар хан
алады. Оның тұсында Әбілқайыр ханның барлық қарсыластары бірігіп, Шайх-
Хайдар ханға қарсы белсенді күрес жүргізеді.”49 Бұл жағдайдың нақты солай
болғанын, яғни Шайх-Хаидар хан тұсындағы жағдайды деректер арқылы да
толықтыра кетер болсақ, “Таварихида, бұл кезең былай келтіріледі:
“Әбілқайыр хан өлгеннен кейін, хан оның ұлы Шайх-Хайдар хан болады. Оның
дәуірінде ұлы бектер мен тайпалардың атағы мен мәртебесін ескермеді,
оларды сыйлау-құрметтеу қанды, оның құдіреттілігі күн өткен сайын құлдырай
берді.”50 Яғни бұл жерден біз Шайх-Хайдар хан тұсында ішкі жағдайды
мүлдем, шиеленісіп кеткенін білеміз. Бұл тұста, тек Шайх-Хайдар тұсында
ғана жағдай шиеленісті деген ой тумау керек, біз жоғарыда айтып өткендей
ішкі жағдай берекесіздік Әбілқайыр тұсында-ақ басталған. Әбілқайыр ханды
хан сайлағанда, 70 тайпа қолдаса, кейіннен 1457 жылы қалмақтармен
(ойраттармен) соғыста тек 17 тайпа Әбілқайырға көмектескен, осы тұста-ақ
ішкі бытыраңқылық, берекесіздік байқала бастады. Ал енді Шайх-Хайдар хан
тұсында бұл жағдай пісіп-жетілді деп айтсақ шатаспаспыз. Бұл жағдайдың
аяғы, Шайх-Хайдар хан өлтіріледі, оның туыстары және жақындары бұл соғыста
өлтіріледі, кейбірі әр жаққа қашып кетеді. Осы кезде, Мұхаммед-Шайбани хан
мен Махмұт Сұлтанның қарақшысы Карачин-бек екі сұлтанды құтқарып қала
алады. 51 Карачин бек екі сұлтанды алып Темірқұтлұқ ханныңтұқымы
Астрахандық Қасым ханға барады. Шайх-Хайдар ханның өліміне кінәлілар, Қожа
Мұхамед (Махмұд) ханның баласы Сейюдак –Айбек-хан, Барақ ханның балсы
Жәнібек-хан және Керейдің баласы Бүркі сұлтан. Бұлардың ішіндігі Жәнібек
хан, Темірдің ежелден қарсыласы орыс ханның (7631861-7771375) немересі,
Шығыс қыпшақтары. Алтын Ордадан; ұлы құйыршық ханда, Темір Тоқамысты
талқандағаннан кейін, 1395 жылы Алтын Орданың ханы естіп қойды. Осы
құйырышқ ханның баласы, Жәнібек ханның әкесі, Барақ ханда Алтын Орданың
ханы болған. Сейюдак-Айбек-хан, өзбек елінің құдіретті патшасы Махмұд
ханның баласы. Бүрке сұлтан, сөзсіз Шайбани ханның ағасы, Әбілқайырдан
Моғолстанға Жәнібекпен бірге көшкен Керейдің баласы, яғни Әбілқайыр
хандығының жаулары Ақ орда және Алтын Орда хандары мен ханзадалары болған.
52
Енді жоғарыда айтып өткен Карачин бекпен, екі жас сұлтанға келер
болсақ, Карачин бек, айтып өткендей астрахандық Қасым-ханға қашып келеді.
Хандықтағылардың бәрі бет-бетімен қашып, екі жас сұлтанның қамын ешкім
ойламайды, ханға деген сенімділікті ешкім де атқармайды. Тек Карачин бек
қана хан бар қиыншылыққа, ауыртпашылыққа төзе біледі, ол хан алдындағы өз
міндетін орындады.
“Екі жас сұлтаннның өзіне келгенін естіген Қасым хан, оларды күтіп
алуға шығады. Оларға барлық құрметті көрсетеді. Ол барлық құрметті шын
пейілімен көрсетті.”53 Жоғарыда атап өткен сұлтандар Шайх-Хайдар ханды
толықтай талқандағанан кейін, ендігі жерде қаруларын кезенеді. Қасым ханға
екі жас сұлтанды құтқару үшін, оларды Карачин бекпен бірге оларға,
күзетші және кішігірім әскер беріп, басқа жерге апаруды табыстады. Бұл үшін
түнде қимылдады, қарсыластарды басып алу үшін, түнгі арпалыста, сытылып
кетуге мүмкіндік болды. Әбілқайырдың немерелері құтылып кеткендігі туралы
хабар тараған кезде, дала ақсүйектері әлі де жақсы күн туатынына үміт
күтті.
Жоғарыда айтып өткендей, Қасым хан екі жас сұлтанды құтқару үшін жасақ
берді дедік оны “Шайбани-наме”дерегі бойынша толықтырып өтер болсақ:”Қасым
хан екі сұлтанды құтқаруға байланысты сенімді мулазимдеріне, бұрынғы
құлдарынан 40 адам таңдауды, яғни атеке мен кукелташ тұқымдарынан таңдауды,
тапсырады... Олар алланың қолдауымен қамалдан шығып, қарсы жаққа тарпа бас
салады, жаулары бытыраңіқы түрде соғысты ...
..Сол күні түнде үлкен ұрыс болды, және көптеген жаулар өлді, соның
ішінде Айбек ханның інісі мен, бір баласы өлтірілді...
... Бұл жағдай, яғни оқиға Шайх-Хайдар хан өлгенен кейін, сексенінші күні
болды.”54 Дәл осы жоғарыдағыи мәліметті, яғни 40 адамнан жасақ болды
деген мсәліметті, “Фатх-намеден“көруге болады.55
Мұхаммед Шайбани хан мен, оның бауыры Махмұд Сұлтанның аман қалғанын
естігенен кейін, бұларға әр жақтан кезінде Әбілқайырдың жорығына
қатысқандар топ-топ болып, екі жас сұлтанға ағылады. Нәтижесінде бір жүз
адамнан құралған отряд құрылады. Оқиғаны дерек бойынша келтіріп өтер
болсақ: “Мұхаммед Шайбани ханның, аман қалғаны туралы хабар таралғаннан
кейін, әлемнің әр шетінен Шайбани ханға тобымен жастар мен көсемдер зор
үмітпен ағылды, жиналған әскер саныжүз елу адамға жетті.”55 Бұл жерден
біз жоғарыдағы мәліметтің шындыққа жанасатынын көре аламыз. Бастаған ісінен
қайтпас, қайсар Мұхаммед Шайбани хан, өзінің атасының қасындағы ең қызықты
да, қуанышты күндерін ешқашан ұмытпаған еді, ал енді осы өмірінің бюәрі
кешегіге өтіп, көптеген қауіп қатерге ұшырағаны үшін, және рақат өмірінің
күлін шашқан, жаулардың біріне кек қайтару болды. Солардың бірі, Ахмед хан
болды. Шайбани оның үлкен күшіне қарамастан, жорыққа атанды. Екі жақта
ұрыста асқан батылдық көрсетті, бірақ жауды жеңе алмады, нәтижесінде олар
Түркістандағы Темірлік Сұлтан Әбу Сайдтың ұлы, Сұлтан Ахмсет мырзаға
қашты56.
Бұл уақытта Түркістан басшысы әмір Мұхаммед Мазид “тархан”екі жас
сұлтанды өте жақсы қарсы алды. Оған себеп болған жағдай, олар Ұлық бектің
қызына үйленген, темірлерге белгілі Әбілқайыр ханның немерелері еді. Бұл
оқиға деректе былай келтіріледі: “Ол уақыта Түркістан Сұлтан Әбу Сайдтың
үлкен ұлы ырза Ахмед Сұлтанның қолында еді. Түркістаның хакимі әмір
Мұхампед Мазид Тархан болды. Ол олардың келе жатқанын естіп салтанаты
түрде қарсы алды”57
Сонымен қатар біз жоғарыда, Әбілқайыр Ұлық бектің қызын алған деп айтып
өттік. Бұл мәліметті “Таварихи Гузидай Нусрат наме” бойынша нақтылар
болсақ: ”Дәулет Шейхтың ұлы Әбілқайыр хан. Оның он бір ұлы болған...Ұлық бек
мырзаның қызынан болған ұлдары: Кучкунчи ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе 3
І Тарау. Шайбани ханның шығу тегі 13
ІІ Тарау. Шайбани ханның сұлтандық дәуірі 20
ІІІ Тарау Орта Азияда Шайбани әулетінің негізін қалаушы алғашқы ханы (1500-
1510) 33
Қорытынды 53
Пайдаланған әдебиеттер тізімі: 55
Кіріспе
Әрбір халықтың тарихында бұрындары болып өткен, тарихи оқиғалар бар. Әр
тарихи оқиға өзіне әсер етуші фактордың маңызына қарай, сол халықтың
тарихында белгілі бір маңызға ие болады. Тарихи сананың орнығуы мен дамуы,
нығаюы мен тереңдеуі ұлт тарихының терең қойнауларындағы асыл-маржандары
мен байлықтарын игерумен, зерделенумен қатар жүрендіктен, тарихшылар да бұл
іске белсене ат салысады. Өз ізденістерін олар ұлт тарихының белгісіз
беттерін ашуға,оны ел игілігіне жаратуға жұмсауда.
Қазіргі таңда еліміз егемендік алғаннан кейін өткен тарихымызға жаңа
тәуелсіздік тұрғыдан қарап шынайы баға беруге қол жеткізіп отырмыз.
Қазақстан тарихында, оның ішінде орта ғасырлық дәуірде зор маңызға ие
болған тарихи оқиғалар жеткілікті, солардың қатарында ерекше орын алатын,
ірі оқиға - Қазақ хандығы дәуірі.
Қазақ хандығы дәуірі (XV-XVІІІғғ), Қазақстан тарихындағы қызықты да,
өзекті кезеңдердің бірі деп айтсақ шатаспаймыз. Себебі, бүгінгі таңдағы
Қазақстан мемлекетінің, мемлекет болып қалыптасуы тікелей осы кезеңнен
бастау алады. Қазақ хандығы дәуірі, өзінің саяси тарихында сан қилы. Соның
бір кезеңі, XVІ ғасырдың бас кезеңі. Дәл осы кезеңде қазақ хандығына,
”көшпелі өзбектер” мемлекетінің негізін қалаушы Әбілқайыр ханның
немересі1, Шыңғыс ханның ұрпағы, Шайбаннан тараған, Мұхаммед Шайбани хан
тарапынан бірнеше жорықтар жасалды.1504-1510жж аралығында Орта Азияда жаңа
әулеттің негізін қалаған және Дешті-Қыпшақтан шыққан Шайбанилық Мұхаммед
Шайбани хан қазақ хандығын бағындыру мақсатымен төрт рет жорық
ұйымдастырды. Негізінен Мұхаммед Шайбани хан тарапынан жасалған жорықтардың
басты мақсаты Қазақ хандығын жою болды. Сонымен көріп отырғанымыздай сол
тұстағы, XVІ ғасырдың басындағы қазақ хандығының басты қарсыласы Мұхаммед
Шайбани хан болды. Мұхаммед Шайбани хан өзінің атасы Әбілқайыр ханның
билігін Шығыс Дешті-Қыпшақта қайта қалпына келтіруге талпынды.Мұхаммед
Шайбани хан өз кезегінде тек талантты қолбасшы болып қана қоймай, сонымен
қатар саясаткер де болған. Бұл туралы А.А.Семенов былай деп жазады:
...Бұнымен бірге мынаны да атап өтуге болады, яғни Шайбани хан тек қана
қолбасшы болып қана қоймай, сонымен қатар саясаткер де болған. Ол өзіне
табыс әкелетін жағдайды, өз пайдасына шешіп отырды.2
Мұхаммед Шайбани ханның Қазақстан тарихындағы, соның ішінде Қазақ
хандығы дәуірінде, ерекше орын алады деп айтуға болады. Себебі, Мұхаммед
Шайбани хан өзінің қазақтарға жасаған жорықтарына үлкен мән берген, себебі,
Қазақ хандығы, сол XVІғасырдың басында бүкіл Орта Азия мен Дешті-Қыпшақтағы
қуатты мемлекеттің бірі болатын.
Бітіру жұмысы тақырыбының өзектілігі де осында болып табылады. Бітіру
жұмысының басты мақсаты, Мұхаммед Шайбани ханның шығу тегі жайлы, оның
сұлтандық дәуірі жайлы, және де 1500-1510жж аралығындағы оқиғаларды жан –
жақты қарастыру, және де, бітіру жұмысының мақсаттары ішіне –Шайбани ханның
жорықтарының тарихи уақыттарын анықтап, бір жүйеге келтіру, әр жорықты
тудырған себептерді және әр жорықтың алдына қойған мақсатын анықтау, сондай-
ақ XVІғасыр басындағы Мауреннахрдың Қазақ хандығымен жүргізген саясатының
сипатын білу болып табылады. Онда да зерттеулер мен деректерді қарастыра
отырып мәнін ашу. Негізінен XVІ ғасырдың алғашқы жылдарынан бастап, соңғы
жылдарына дейін Дешті Қыпшақ пен Мареннахр арасындағы саяси қарым
-қатынастың негізгі өзекті мәселесі –Сыр бойына иелік ету үшін жүргізген
күрес болып табылады. Бұндағы Мауреннахр тарапынан жасалып отырған
күрестер, осы бітіру жұмысының тақырыбыны тікелей қатысты Мұхаммед Шайбани
хан тарапынан болып табылады.
Бізге белгілі XVІ ғасыр басында Орта Азия тарихында ірі саяси жағдаймен
белгілі, яғни Темірліктер әулетінің құлауымен және оны Қазақстан
территориясынан шыққан көшпелі өзбектердің басшысы Мұхаммед Шайбани ханның
жаулап алуымен белгілі. Бұл жағдай әрине сол замандағы шығармаларға әсер
етпей қоймады. Онда да ол шығарма авторларының біразы, сол оқиғаның тікелей
қатысушылары да болып табылды. Бір жағынан Шайбани ханның өз істерін
мәңгілікке қалдыру үшін, өзіне арнайы шығарма арнауын қалады. Нәтижесінде
келіп XVІ ғасыр басында өлең түрінде, поэма түрінде және прозалық шығарма
түрінде көптеген еңбектер жазылды.
Олардың қатарына Масуд бен Османи Кухистанидың “Тарих-и Абулхайр-хани”,
Бенаидың “Фатухат-и-хани”, және “Шайбани-наме” шығармасы, Мұхаммед Салихтың
“Шайбани-намесі”, Шәді молданың “Фатх-намесі”, анонимді авторлы еңбек
“Таварих-и гузида –Нусрат наме”, Рузбехан Исфаханидың “Михман-наме-и
Бухарасы” Абдаллах бен Мұхаммед бен әли Насруллахидың Зубдат аль-Асрар
еңбектері жатады.
Жоғарыда аттары аталып өткен авторлар басында Темір әулетіне қызмет
еткен, ал Шайбани хан келгенен кейін, оның жағына шығып, сарай маңындағы
ақындар мен тарихшылар қызметін атқарды. Шайбани ханның айтқанына көне
отырып, олар мадақтау түрінде Шайбани ханның Мауреннахрға, Хорасанға,
Хорезмге жасаған жорықтарын және де Дешті Қыпшақтағы билік үшін
сұлтандармен жауластығын жазды. Онда да шығарманы жазушылар Шайбани
ханның қарсыластарына қатысты мәселені обьективті түрде қарастырмайды.
Шығарма авторлары Шайбани ханның жеңістерінне нақтылы жан жақты тоқталып
өтеді де, оның жеңілістері туралы жабулы қазанды жабулы күйде
қалдырады. Бұған дәлел ретінде Б. Кәрібаевтың “Шайбани ханның қазақтарға
жасаған төрт жорығы” атты мақаласынан көруге болады, бұл мәселе
жөнінде бітіру жұмысының үшінші бөлімінде қарастырылып өтеді, ал осы
тұста бұл туралы қысқаша айтып өтер болсақ. Шайбани ханның
қазақтарға қарсы үшінші жорығын баяндай отырып, Рузбихан Бұрындық хан
қашты деп көрсетеді, ал Б. Кәрібаев Бұрындық ханды қашқан жоқ, ол тек
әскери тәсіл дап көрсетіп өтеді3
Аталып өткен шығармалардың ішінен,”Тарих-и Абулхаир-хани”, ”Михман-
наме –и Бухара” және “Зубдат аль-Асрардан” басқа шығармалар бір уақыттың
ішінде жазылған, XVІ ғасырдың басында, және де шығармаларда Шайбани
ханның жас шағынан бастап XVІ ғасыр басына дейінгі істерін
баяндайды. Шәді өзінің “Фатх-намесінде” оқиғаны 1501 жылға дейін
баяндайды, Бенай өзінің “Шайбани-намесінде” 1505 жылға дейін, ал анонимді
автор өзінің “Таврих-и гузида нусрат–намесінде” оқиғаны 1504 ж дейін
баяндап өтеді. Бірақ бұл тұста шығармалар бір тұста жазылды және бір
оқиғаны баяндайды дей келіп, шығармалар бірін бірі қайталайды екен деп
ойламау керек. Олар бір уақыттағы, бір оқиғаны баян ете отырып, көп
жағдайда бірін бірі толықтырады және оқиғаны тереңдетіп қарастырады. Бенай
мен Шәді анонимді авторға қарағанда Шайбани ханның Дешті Қыпшақтағы билік
үшін күресін нақтылай баяндайды. Кейбір мәселелерді жазу барысында
авторлар арасында өзара келіспеушіліктер туады,яғни авторлар өздері жазып
отырған оқиғаларға тікелей қатыспаса да, оны Шайбани ханның өзінен
немесе маңайындағылардан естіп жазуларына байланысты. Мысалы Шәді молданың
еңбегінде Әбілқайыр хан қайтыс болғаннан кейін таққа Иадгар келді,
бірақ тақта ұзақ отырмайды, одан кейін таққа Әбілқайырдың ұлы Шайх-Хайдар
келеді дейді.4
Сонымен бірге Бенай өз еңбегінде Шайбани ханды қолдаушы бірқатарын
келтіріп өтеді, яғни Шайбани ханды жақтаушы тайпалар ханмен бірге
Өзбекстан территориясына кеткендігін жазады ол тайпалар мыналар еді -
кушчи, найман, ұйғыр, күрлеүіт, дұрман, қият, тұман, маңғыт, қоңырат,
қытай, таңғыт, чинбай, шункарлы, шадбаклы деп атап өтеді. Бенай мәліметі
бойынша тек өзбек халқының қалыптасуын ғана емес және де қазақ халқының да
қалыптасуын біле аламыз. Сонымен қатар Масуд бен Османи Кухистанидің
“Тарих-и Абулхайр-хани” еңбегі арқылы, біз XVІ ғасырдың 30-60 жылдарындағы
Қазақстан территориясындағы қандай тайпалар мекендегенін және де Шайбани
ханды қандай тайпалар қолдағаны жөнінде мәліметтер біле аламыз .
Бенайдың “Шайбани-намесінде”, басқа шығармалардан айырмашылығы XVІ
ғасырдын екінші жартысында Шайх-Хайдар хан билік еткен кездегі,
Қазақстанның ішкі жағдайы нақты айтылады . Бенайдың хабарлауы бойынша, Шайх-
Хайдар хан тұсындағы, өзбек ұлысындағы шиеленістің шығу себебін көрсетеді,
яғни ол себеп: ”мемлекеттегі басқару және сұлтандық ережелері, ақсақалдар
дәстүріне және тәртібіне сай келмеді “, деп көрсетеді . 5 Одан ары қарай
автор өз еңбегінде кезінде Әбілхайрға қызмет көрсеткендер, Шайх-Хайдарға
мүлдем бағынбағаның айтып өтеді.
Соныменен Бенайдың, Шәді молданың және де анонимді автордың
еңбектерінің ерекшеліктері осылар болып табылады. Ал, енді кейінгі
оқиғаларында олар бірін-бірі көбіне қайталайды. Бұлар компелятивті дерек
болса да, оларда жаңа мәліметтерді де көруге болады. Мысалы “Фатых-намеде”
алғашқы екі деректе кездесетін қателіктер қайталанбайды, алдыңғы екі
деректе Барақтың ұлы Жәнібек пен Керей деп айтылса, соңғы деректе бұл қате
қайталанбайды, себебі бұл кезде Керей өліп қалған, сол себепті де, деректе
Барақтың ұлы Жәнібек деп айтылады да, Керей айтылмайды.
Енді келесі Қазақ хандығы мен Мауреннахр арасындағы саяси қатынастар
туралы, Шайбани ханның қазақтарға жасаған жорықтары туралы, баяндайтын
ортағасырлық деректерге қысқаша тоқталып өтер болсақ. Бұл арада негізгі
дерекке Фазлаллах ибн Рузбихан Исфаханидын (145859-1521) “Михман-наме-йи-
Бухара (Бұқара қонағының жазбалары) атты шығармасы жатады. Автор Шайбани
ханға жақын адамдардың бірі болып, оның қазақтарға қарсы жасаған үшінші
жорығына қатысады, және шығармада осы сапарда болған оқиғаларды баяндайды.
Еңбек 1509 жылдың қаңтар-ақпан айларында Бұхарада басталып, 1509 жылдың 9-
қыркүйегінде Герат қаласында аяқталады, яғни Шайбани ханның қазақтарға
жасаған үшінші жорығының басталуы мен жазыла бастаған.
Бұл шығарманың маңыздылығы тек қазақтарға қарсы жүргізілген жорық жайын
баяндаумен ғана емес, сонымен бірге, автор бұл шығармада қазақтар туралы
қызықты баға жетпес мәліметтер береді. Қазақ хандары, олардың шежіресі,
қазақтардың шығуы туралы, этнографиялық, географиялық сипаттағы деректер
сондай-ақ, қазақтардың шаруашылығы, әдет-ғұрыптары, діні, қалалары,
сусындары туралы деректер осы шығармада кездеседі.
Келесі дерек, Мұхаммед Хайдар Мырза Дулатидің (14991500-1551) “Тарихи
Рашиди “ атты еңбегі. Бұл шығарманың қазақ халқының тарихында алатын
маңызына, ғылыми құндылығына, кезінде, В.В. Бартольд, С. Асфендияров, С.И.
Ибрагимов, Ә. Марғұлан және т.б шығыстанушы ғалымдарымыз тоқталып өткен.
Негізінен Дулати осы тақырыпқа, яғни бітіру жұмысының тақырыбына
қатысты баға жетпес дерек қалдырған, дәлірек айтсақ, ол Шайбани ханның 1510
жыл қысында қазақтарға қарсы жасаған төртінші жорығы, және Қасым ханнан
жеңіліп, қашуы туралы жазып қалдырады. Келесі дерек ортағасырлық тарихшы
Абдаллах Балхидың (XV ғасырдың ІІ жартысынан- ХҮ ғасырдың І жартысы)
“Зубдат ал-асарда“ (жылнамалар жинағы) атты шығармасы жатады. Деректе,
автор Шайбани ханның Дешті Қыпшаққа қарсы жасаған төртінші жорығының
мақсаты және жорықтың барысымен Шайбани хан әскерінің қазақтардан жеңіліп,
Самарқанға дейін қашып келуі туралы жазады. Келесі дерек Масуд бен Осман
Кухистанидің “Тарих-и Абулхайр-хани“ еңбегінде ХҮ ғасырдың 30-60
жылдарындағы ішкі саяси жағдайда айтатынын біз жоғарыда айтып өттік.
Деректе Әбілхайр ханның жастық шағы, 1457 жылғы Сығанақ түбіндегі шайқас
және Әбілхайр ханның қайтыс болған жылы туралы мәліметтер кездеседі.
Деректерге шолу барысында, сонымен бірге Темірлік әулет (1370-1500)
дерегіне жататын Бабырдың “Бабырнама” еңбегіне тоқталып өтер болсақ. Еңбек
авторы Захир ад Дин Мұхаммед Бабыр еңбегі мемуарлық сипатта жазылған және
де еңбек субьективтіліктен көрі обьективті түрде жазылған. Сонымен
деректерге байланысты бір тұжырымға келер болсақ, бітіру жұмысының тақырыбы
бойынша дерек қоры мол деп айтуға болады. Бұл тұста айта кетер бір жағдай,
Қ. Атабаев әр кезде ескерту жүретін ережені есте ұстау керек, яғни қайсы
бір деректі пайдалану барысында, оны ең алдымен деректанулық талдаудан және
деректанулық сыннан өткізу керек. Қайсы бір оқиғаны жазу барысында, тек бір
дерек бойынша ғана сол оқиғаны қарастырмай, бірнеше деректерді қарастырып
салыстыра отырып, оқиғаны жазу керек. Бұл қағидаларды ұстану әрбір кәсіби
тарихшыға тән деп ойлаймыз.
Әр ғасыр адамзат баласының және жеке халықтардың тарихында өзіндік
ерекшеліктермен, дүбірге толы ұлы оқиғалармен ерекшеленетіні белгілі. Қазақ
халқы үшін кейінгі ортағасырлардың басты оқиғаларына: ХҮ ғасырдың ортасында
Қазақ хандығының құрылуы, ХҮІ ғасырда Сыр алабы үшін күрес және т.б.
оқиғалар жатады. Ал бұндай маңызды да, өзекті оқиғалар осы кезеңді
зерттеуші тарихшылардың еңбектерінен тыс қалмайды. Енді тарихнамаға келер
болсақ, негізінен бітіру жұмысын жазу барысында біраз зерттеу жұмыстары
пайдаланылды. Солардың ішінен негізгі зерттеулерге тоқталып өтер болсақ,
А.А. Семеновтың 6 еңбектері осы тақырыпқа байланысты құнды еңбек деп
айтсақ шатаспаймыз. А.А. Семенов өз еңбегінде, Шайбани ханға қатысты жан-
жақты қарастырып өтеді. Ол өз еңбегін жазу барысында көптеген деректерді
пайдалана отырып, мәселенің мәнін аша білген. А.А. Семенов осы кезеңге
қатысты талас тудыратын мәселелерді де қарастырып өтеді. Мысалы “ өзбек “
сөзіне байланысты талас тудырған мәселе бітіру жұмысының І-тарауында
айтылып өтеді, қысқаша айтып өтер болсақ. А.А. Семенов, Б.Г. Гафуров, Б.А.
Ахмедов, сияқты зерттеушілер “өзбек “ терминінің шығуын, Алтын Орданың
ханы Өзбек хан есімімен еш байланысы жоқ екенін дәлелдесе, А.Ю. Якубовский,
Б.Д. Греков сынды зерттеушілер “өзбек” сөзінің шығуы, тікелей Өзбек хан
есімімен байланыстырады. А.А. Семенов өз еңбегінде Шайбани ханның шығу
тегін тікелей шежіре арқылы көрсетпесе де, оның этникалық құрамы туралы
құнды мәліметтер келтіреді. Мұхаммед Шайбани ханның сұлтандық дәуірі де,
яғни Әбілхайр хан одан кейін оның баласы Шайх-Хайдар хан өлгеннен кейін,
Мұхаммед Шайбани ханның өмірі де айтылады. А.А. Семенов еңбегінің
мәліметтері А.Ю. Якубовский, Б.Г. Гафуров, Б.А. Ахмедов еңбектерінде
Шайбани ханға қатысты мәселелер қозғалғанда сілтемелерінде келтіріп өтеді.
Шайбани ханның шығу тегі жайында және де оның жеке басының қасиеттері
жайында мәліметтер С.Г. Кляшторный, Т.И. Сұлтанов 7 еңбектерінде де
беріліп өтіледі. Еңбекте Шайбани хан Әбілхайр ханның немересі екендігі
жайлы, оның Бұрындық ханмен ұрыстары жөнінде мәліметтер беріледі. Бірақ
А.А. Семенов еңбегіндегі мәліметтердегідей, бұл еңбектегі мәліметтер
толықтай емес, қысқаша түрде беріліп өтеді.
Мұхаммед Шайбани ханның жасаған жорықтары туралы, құнды материал Б.Б.
Кәрібаевтың мақалалары болып табылады. 8 Б.Б. Кәрібаевтың мақалаларында
Шайбани ханның жорықтары, оның себептері, мақсаттары өте жақсы
қарастырылып өтеді. Б.Б. Кәрібаевтың мақалалары Мұхаммед Шайбани ханның
қазақтарға жасаған төрт жорықтары бойынша түсінікті және де өте жоғары
деңгейде жазылған.Б.Б.Кәрібаев мақаласында Шайбанидың жорықтарының қандай
сипатта болғаны да көрсетіліп өтіледі.Б.Б. Кәрібаев өз мақалаларында
Мұхаммед Шайбани ханның қазақтарға жасаған жорығы эканомикалық, әскери,
діни және идиологиялық сипатта болғанын атап көрсете отырып, олардың әр-
қайсысына жеке-жеке тоқталып, шығу себебін, мақсатын бәрін айқын түрде
көрсетіп өтеді.
Қалған зерттеу еңбектерінде негізінен бұл оқиға қазақ хандығы дәуіріне
жатқандықтан, көбіне қазақ хандығы тарихы бойынша айтылып келіп, Шайбани
хан туралы өте қысқа мәлімет береді, негізінен саяси тарихқа
байланысты.Б.А. Ахмедовтың 9 еңбегінде негізінен Әбілхайыр ханның кезеңі
жан-жақты қарастырылып өтеді. Бірақта басқа аталмаған еңбектерге қарағанда,
еңбекте Шайбани ханға қатысты саяси тарих біраз қарастырылады.
Енді бітіру жұмысының құрылымына келер болсақ. Негізінен бітіру жұмысы
кіріспе, негізгі бөлім ,қорытынды және сілтемелерден тұрады. Негізгі бөлім
үш тараудан құралады. І тарау: Шайбани ханның шығу тегі; ІІ тарау: Шайбани
ханның сұлтандық дәуірі; ІІІ тарау: Орта Азиядағы Шайбани әулетінің негізін
қалаушы- алғашқы ханы (1500-1510). Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мақсат-
міндеті және деректер мен тарихнамаға шолу және де, бітіру жұмысының
құрылымы беріледі. Ал, тарауларда тақырыпқа сай мәселелер қарастырылады.
І Тарау. Шайбани ханның шығу тегі
Тарихи оқиғалар маңыздылығына қарай бөлініп, жіктеліп те жатады. Кейбір
тарихи оқиғалардың маңыздылығы белгілі бір кезеңнің ішіндегі даму процесіне
әсер етумен шектеліп қана қойса, ал кейбіреулері бүкіл бір тарихи дәуірдің
барысына ықпал жасайды, сол дәуірдің негізгі мәндерін қалыптастыруда роль
атқарады. Мұндай тарихи оқиғалар тарихи дамудың барлық жақтарына да өзінің
ықпалдарын тигізеді. Қазақстан тарихында, оның ішінде ортағасырлық дәуірде
зор маңызға ие болған тарихи оқиғалар жеткілікті. Солардың қатарында ерекше
орын алатын, ірі оқиға - Қазақ хандығы дәуірі (ХV-ХVІІІ ғ.ғ.) деп айтсақ
шатаспаймыз.
Осы қазақ хандығының ХV ғасыр аяғы-ХVІ ғасыр басындағы саяси тарихы
сан қилы. Дәл осы кезеңде ХVІ ғасыр басында, қазақтарға өзбектер, яғни
Мұхаммед Шайбани хан тарапынан бірнеше жорықтар жасалғаны аян, бұл
мәселелер жайлы кейінгі тарауларда баяндалып өтіледі, ал енді, осы тарауға
тікелей қатысты, жоғарыда аталып өткен Мұхаммед Шайбани ханның шығу тегіне
тоқталып өтелік, бірден гениологияға тоқталмас бұрын, бірінші этникалық
мәселеге келер болсақ. Ең алдымен өзбек сөзіне тоқталып өтер болсақ. А
Вамбери өзінің История Бұхары атты еңбегінде Әбілғазыға сүйене отырып,
өзбек сөзін, Алтын Орда ханы Өзбек ханға байланысты шықты деп көрсетсе,
В.В. Григорьев бұған қарсы шығып, бұл пікірді жоққа шығарады. 10 Жоғарыда
айтып өткендей Вамбери Әбілғазы мәліметіне сүйенеді дедік, енді сол
мәліметті келтіріп өтер болсақ: “ Тоқтағу хан өлген соң Өзбек хан болды.
Елді он үш жасында ата-бабасының дәстүрімен басқарды. Әркімнің мәртебесіне
қарай құрмет көрсетіп, сыйлықтар берді. Елдің ұлыс-ұлысын исламға кіргізді,
халықтың дәулеті артты. Одан соң барша Жошы елі өзбек атанды”11
Бірақ бұл пікірмен Б.Г.Гафуровта келіспейді:”Өзбек”терминіне келер
болсақ, онда, бұл атауды Алтын Орда ханы Өзбекпен (1312-1340) байланыстыру
негізсіз”12 Б.Г.Гафуровтың бұл пікірімен Б.А.Ахмедовта келісіп былай
дейді: ”Н.А.Аристов пікірі бойынша Өзбек ханға дейін ”Өзбек” атауы тарихта
кездеспейді, сол себептен де бұл атау осы ханның атымен аталады деу керек:
А.Ю.Якубовский өзюбек терминінің пайда болуын өзбектер(көпше түрде
”узбекийан”) – узбекоавец, узбековцы сөздерімен байланыстыра келіп, бұл да
“өзбек”атауын Алтын Орда ханы Өзбекпен байланыстырады. Дәл осы пікірмен
П.П. Ивановта қосылады. ”Өзбек ”сөзінің пайда болуы-деп жазады ол, - Алтын
Орда ханы Өзбекпен байланысты: Шет ел тарихшыларынан-М.А.Чаплика және
Х.Хуукамда өзбектердің шығуын Өзбек хан есімімен байланыстырады.”13 Яғни
біздің көретініміз көптеген зерттеушілер “Өзбек” териминнің пайда болуы
тікелей Өзбек хан есімімен байланыстырады, ал енді осы тұста А.А.Семенов
пікіріне тоқталар болсақ, А.А.Семенов өзбек терминінің Өзбек хан атымен
байланыстылығын мақұлдамайды, А.А.Семенов бұны дәлелдеу үшін ХІV ғасырдағы
араб деректеріне сүйене отырып дәлелдейді. “ХІV ғасырдағы араб мәліметтері
монғол,түрік арасында қыпшақтан басқа Алтын орда халықтары жәйлі
айтылмайды, тіпті Өзбек ханға жазған Египет сұлтанының хатында, Өзбек хан
мәртебесі ”Монғол, қыпшақ және түрік сұлтаны” деп беріледі” 14
А.А.Семеновтың мәліметтері бойынша, араб авторлары Өзбек ханды
жеке басының қасиеттеріне қарай мадақтап жазған. Мысалы, үзінді келтіріп
өлер болсақ Аламудин ал –Бурзали Өзбек хан туралы былай дейді – “Әдемі,
көрікті де, жақсы мінезді, қайсар, үлгілі мұсылман жас жігіт. Ол бірнеше
әмірлер мен мырзаларды өлтірді, ұйғырлардың, сыйқыршылардың және ламдардың
көп бөлігін өлтірді, исламды насихаттауға қатысты” 15
Дәл осындай араб авторларының екі-үш мәліметтерін келтіре отырып,
егерде Өзбек хан атауымен белгілі бір тайпа, халық аталса көрсетер еді,
бірақ еш мәлімет жоқ деп жазады.
А.А.Семенов Өзбек ханнан кейінгі араб тарихшылары Ибн-Дукман (790
1388жылы өлген) және атақты Ибн-Хаубын мәліметтері бойынша Өзбек ханды
және жалпы Алтын орта ханы “татар патшалары” деп келтіреді. Өзбектер туралы
мүлде айтылмайтыны көрсетіледі 16
Парсы тарихшылары Өзбек ханның ерте кезегі замандасы, 730-1330 жыл
жазылған “Таңдаулы тарихтар” еңбегінің авторы Х.Казвинский Алтын Орда
хандарын, оның ішінде Өзбек ханды “түрік және монғол патшалары” деп
көрсетеді деп жазып өтеді А.А.Семенов 17
Осы Хамдуллах еңбегінде Өзбек ханның қарсыласы монғол ел- ханы
Әбусәйіт (716 1316жж.-736 1335 жж.), оның өлер жылында Өзбек хан иелігін
“Узбековцы” деп атаған кейіннен көп жылдар өткеннен кейін, Шейбани ханға
қатыстыларды, парсыша “Шейбаниондар”, “Шейбандықтар” деп аталғанын көрсетіп
отырады. Яғни, бұнда Узбекиан термині Өзбек хан әскері, нақты кімдерден
құралғанын көрсетпейді, деп жазады А.А.Семенов 18
Ал енді “Өзбек” атауы Өзбек хан құрметіне байланысты шықты деп
көрсететін деректерді де А.А.Семенов қарастырады, солардың бірі авторы
анонимді “Геонологическое древо-тюрков” еңбегінде қарастырады. А.А.Семенов
бұл шығармадан үзінді келтіріп өтеді. “Өзбек хан таққа отырғаннан кейін,
сегіз жыл Дешті-Қыпшақты өмір сүрген. Содан Өзбек хан Зеңгі атаның шәкірті
Сейід атадан ислам дінін қабылдаған. Сейід ата Өзбек хан исламды
қабылдағаннан кейін, оны Сұлтан Мұхамед Өзбек хан деп атаған. Кейіннен
Сұлтан Мұхамед Өзбек хан және оның халықтары исламды қабылдағаннан кейін
Сейід ата оларды Мавреннахр еліне әкелді. Бұл көшіп келушілер, өздерін өз
басқарушыларының есімімен атады. Сол себепті де Мавреннахрға келген
халықтар өзбетер деп ... аталды Сұлтан Мұхамед ханға келер болсақ ол исламды
қабылдағанына отыз жыл бұрын билік етті. Оның қазасы 750 жыл (22 наурыз
1349 ж.-10 наурыз 1350 ж б.э.) Барыс жылына келеді” 18
Бұл шығарма толығымен аңыз және анорхизімге толы. Зеңгі ата
6561258 ж. өлген, және Өзбек хан мен оның халқы исламды қабылдағанына 50
жыл бұрын. Ал Сейід ата расымен де Зеңгі атаның шәкірті болған. Кейінгі
бұхар деректері бойынша Сейід ата және оның ұлы Сейід Омар қасиетті соғыста
қаза табады 6911291-1292 жж. Өзбек таққа отыруына 20 жыл бұрын Өзбек
ханның исламды қабылдауын деректе екі түрлі айтылады. Бұл деректе Өзбек
ханның өлген жылы да шындыққа жанаспайды, деректе 7501349-50 жж. деп
берілсе, ол 741-1340 жж. орыс жылнамалары арқылы анықталғандай қысында
өлген. Және деректегі Өзбек ханды Мавреннахр келді деген мәлімет шындыққа
жанаспайды, себебі Өзбек хан Мавреннахрда болмаған 19.
Жоғары да біз жалпылай “өзбек” сөзіне оның қалай пайда болуына
тоқталып өттік, енді тікелей тақырыпқа қатысты, XV –XVІ ғғ. басында
басындағы Шейбани хан басқаруымен темірліктер билігін алып, Орта Азияда
нақты орналасқан көшпелі өзбектер кімдер деген мәселеге келер болсақ. Бұл
сұраққа жауапты, біз Шайбани ханның тұсында жазылған тарихи деректерден
біле аламыз солардың ішінде, ең көрнектісі Фазлаллах Ибн Рузбихан
Исфаханидің “Михман Наме – ии Бухара” кітабы. Еңбек автор сунит болған.
Иранда Сефефилік Шах Исмайл І тұсында мемлекеттен қашып Шайбани ханға
келген. Рузбихан еңбегінде: “Үш халық, өзбектерге жатады. Бүгінгі күні
олардың бірі – барлық тайпалар, Шейбанға жататындар, екінші халық –
қазақтар, олар әлемге өздерінің күштерімен, батылдықтары арқылы әйгілі, ал
үшінші халық – маңғыттар... Өзбектердің бір шекаралары мұхитпен бітеді,
келесі Түркістанға жетеді, үшіншісі Дербентке, төртіншісі Хорезмге және
бесіншісі Астрабатқа шейін” 20
Рузбихан мәліметі бойынша Өзбек халқына Оралдан Ишиммен Сарысу
өзендеріне дейінгі аралықтағы түркі-монғол халқы кіреді, және де бұндағы
шекаралар да шындыққа жанасады. Бұл мәліметті С.Г. Кляшторный, Т.И.
Сұлтанов 21, Б.А. Ахмедов 22, А.Ю. Якубовский, Б.Д.Греков 23 өз
еңбекерінде пайдаланады. Енді осы үш халық қандай тайпалардан құралды деген
мәселеге келсек “...таққа Шейбан ұрпағы, Дәулет-Шейх сұлтанның ұлы 17 жасар
Әбілхайыр отырды. Оны хан тағына отырғызуда мына тайпалар басшылары
қатысады: қият, маңғыт, байлы, қоңырат, таңғыт, найман, тубай, иеджан,
дурман, курчи, утарчи, таймас, джат, хитай, барак, ұйғыр, қарлұқ, кенегес,
туман және минг. Бұл тайпалар жас Әбілхайырды өз биліктерін кеңейтуде
пайдаланды... бұл тайпалар тек Әбілхайыр хандығы ғана емес, немересі Шейбани
хнды да қолдап отырған 24”. Тайпалар туралы мәліметті авторы белгісіз
“Таварихи гузидаи нусрат наме” дерегінен көре аламыз: “оның құдыреттілігі
орныққаннан кейін, сол уақыттағы бектердің аттары: қият Исатай бек
тұқымынан – Бұзанжар бек, қоңрат Әлібек тұқымынан – Мұхамед бек, Тұман
тобынан – Тәңірберді бек, маңғыт тайпасынан –Идику бектің немересі Ваккас
бек... 25”. Бұдан ары да көптеген деректерде тайпалардың аттары көре
аламыз.
Ал енді, осы тұста “қазақ” сөзіне байланысты айтып өтер болсақ.
Қазақ хандығының құрылуына байланысты, деректерден білетіндей Әбілхайыр
ханнан Керей мен Жәнібек бөлініп, Моғолстанға Есен бұғаға барып сол жерде
қазақ хандығын құрған. Қазақ хандығының құрылуы, Қазақстан аумағындағы
ежелден бері жалғасып келе жатқан, этникалық процесті жаңа белеске
жеткізді.
Керей мен Жәнібекке ілесіп көшіп кеткендерді “қазақтар” яғни,
“еркін халық” деп атағанын А.А.семенов өз еңбегінде көрсетіп өтеді.26 Ал,
енді өзбек сөзіне қорытынды жасай кетер болсақ, А.А.Семенов өз еңбегінде
жоғарыдағы мәліметерді қорыта отырып былай қорытынды жасайды:”...Кейбіреулер
жорамалдағандай, өзбектер Алтын Ордадан шыққандар емес, яғни Алтын Орда
ханы Өзбек хан есімімен байланысты емес”,- дейді, сол арқылы өзбек сөзін
Өзбек хан есімімен байланыстыру шындыққа жанаспайтынын білуге болады.
Негізінен “өзбек” деген атау ХVғ.аяғы-ХVІғ. бас кезінде Шығыс
деректемелерінде Дешті Қыпшақ ретінде қолданылған тарихи-этнографиалық
термин. Бұл туралы Мырза Мұхаммед Хайдар Дулати өзінің “Тарихи Рашиди”
еңбегінде айтып өтеді.26
Ал, енді Шайбани ханның шығутегіне келер болсақ. Алдымен дерек
мәліметіне тоқталып өтелік: “Жошының ұлы Шейбанан 12 ұл болады, олардың
аттары: Байййнал, Бахадур, Черик, Меркан, ӨҚұртқа, Абачи, Сабилкан,
Байанджар, Маджар...
Байналдың үш ұлы болған олар: Илак-Темір, Бек-Темір, Есібұқа.
Бахадурдың екі ұлы болған, олар: Жошы бұға, Құтлық бұқа.
Жошы бұғаның төрт ұлы болған: Бадақұл, БекТемір, Есібұқа,...
Бадақұлдың ұлы Мың Темір хан
... Мыңтемірдің ұлы Полад ... Поладтың екі ұлы болған: Ибрагим, Арабшах ... .
Ибрагимнің екіұлы болған олар: Қызыр хан және Дәулет-Шейх ...
Дәулет-Шейхтың ұлы-Әбілқайыр хан. Оның он бір ұлы болған бүркіт
тайпасынан алған әйелінен-Шах-Бұдақ сұлтан...
Шах-Бұдақ сұлтанның екі ұлы болған, үлкенінің аты Әбу-л-фатх Мұхаммед
Шайбани хан.
Бұл ханның ұлдары: Мұхаммед Темір бахадұр, және Хұрамшах сұлтан”27.
Бұл ”Таварихи гузидаи нусрат наме” дерегіндегі мәліметтер, мұнда Жошының
ұлы Шибанан бастап шежіре берілген, біз бұнда Шайбани ханға дайінгі
мәліметті келтіріп өттік. Енді Шайбани ханның шығу тегі жайлы зерттеу
мәліметтеріне келер болсақ. Бұл кезекте С.Г. Кляшторный, Т.И. Сұлтанов
еңбектерінде былай келтіріліп өтіледі: “Ол Әбілқайыр ханның немересі, Шах-
Бұдақ сұлтанның үлкен ұлы. Ол 1451ж. Бинай және Хандамиру арасында
туылған.” 28 Ал енді Камал ад Дин Бинайдыңдың еңбегіне жүгінер болсақ:
“Хазрат Мұхаммед Шайбани ханның шешесі Аққозы биім. Ол Алтын хан тұқымынан.
Оның Шах-Бұдақ сұлтанан екі ұлы болды, біріне Хан и Бузург (Әбілқайыр хан)
Сұлтан Мұхаммед Шайбани есімін, ал, лақабы-“Шахбахыт” болды. Сегіз жүз елу
сегізінші келесі ұлы туды, Хан и Бузург оны Махмұд Сұлтан деп атады,
лақабы “Бахадур” болды.”29 Бұл келтірілген деректер арқылы тек қана,
Шайбани ханың кімнен шыққаны туралы мәліметті ғана емес, сонымен бірге оның
шешесі туралы және лақаб аты туралы толықтай біле аламыз.
Шайбани ханның шығу тегі туралы мәліметті, Сонымен бірге Әбілғазының
“Түрік шежіресінен” көре аламыз. Әбілғазы “Шибан хан нәсілінен Мауренахрда
патша болғандардың баяны” атты бөлімінде былай келтіреді: “Шыңғыс ханның
ұлы - Жошы хан, оның ұлы Шибан хан, оның ұлы- Бахадур хан, оның ұлы-Жошы
бұға, оның ұлы-Бадақұл, оның үлы-Мың Темір, оның ұлы-Полад, оның ұлы-Ибрайм
ұғлан, оның ұлы-Дәулет Шейх ұғлан, оның ұлы-Әбілқайыр хан.Оның он бір ұлы
бар еді, Әбілқайырдың Шах бадақ атты баласының екі ұлы болды,оның
үлкенінің аты-Мұхамед, лақабы Шахбақыт, ол өзі ақын еді. Шах бадақ
сұлтанның кіші ұлының аты -Махмұт сұлтан...”30 Бұл жерден біз жоғарыдағы
келтірілген мәліметтердің бір-бірімен сәйкес келетінін, сол арқылы, бұл
мәліметтердің шындыққа сай келетіні көре аламыз. Деректерден біз тек қана
Шайбани ханның шығу тегіне қатысты ғана емес, сонымен бірге Шайбани ханның
жеке басына тән ерекшкеліктер ді де, көре аламыз. Жоғарыдағы Әбілғазы
мәліметінде де, айтып өткендей оның “ақын” екендігі айтылып өтті, осы тұста
осыған қатысты Т.И. Сұлтанов, С.Г.Кляшторный еңбегіндегі мәліметке сүйенер
болсақ: “...Ол ақын болды, ол Шибан тұқымынан тарады...”31 деп беріледі. Бұл
жерде В.В. Бартольтың да мәліметін келтіріп өтер болсақ: “..немесе Шахи-бек
ақындығымен танымал, тарихшылар арасында, Шейбани атымен белгілі, Әбілқайыр
ханның немересі.”32 Сонымен деректегі мәліметтерді келтіре отырып біз
Шайбани ханның шығу тегімен танысып өттік. Енді келесі тарауда Шайбани
ханның бұдан арғы өмірі баяндалады.
ІІ Тарау. Шайбани ханның сұлтандық дәуірі
ХVІ ғасырдың 20 жылдары, Дешті Қыпшақтың шығыс бөлігінде көшпелі
өзюбектер мемлекеті құрылды. Бұл мемлекет қырық жыл өмір сүрсе де, Орта
Азия және Қазақстан халықтары өмірінде маңызды орын алды. Бұл, көшпелі
өзбектер мемлекетінің негізін салушы, Мұхаммед Шайбани ханның атасы,
Әбілқайыр хан болды.
Енді осы тұста Мұхаммед Шайбани ханның сұлтандық дәуіріне тоқталмас
бұрын, түсініктірек болу үшін, Әбілқайыр мемлекетіне тоқталып өтелік.
Кухистанидың “Тарихи Абулхайр хани” еңбегі бойынша Әбілқайыр хан
1412 жылы, ұлу жылы (хижра бойынша (816-1413жж) өмірге келді.Мұхаммед
Шайбани ханның атасы Әбілқайыр хан 1428 жылы он жеті жасында, жергілікті
тайпй көсемдерінің қолдауымен таққа отырды. Бұл тұста Әбілқайыр ханның
билікке келгені туралы Б.Б.Кәрібаев өз мақаласында былай дейді: ”1428 жылы
Ақ Орда ханы Барақ қайтыс болғанан кейін Дешті Қыпшақтың ру-тайпа басшылары
17 жасар шайбанилық Әбілқайырды хан көтерген болатын.Олардың бұл әрекетінен
ханның жастығын пайдаланып өздерінің саяси ықпалын одан әрі, өсіруді
көздегенін байқаймыз.”35 Бұл жерден біз, сол кездегі Әбілқайрдың хандыққа
отыруы, сол кездегі ру-тайпалардың өз мүдделері үшін жүзеге асырылған
әрекет екенін көре аламыз. Бұндай пікірді тек қана Б.Б Кәрібаев қана емес,
А.А Семеновтан да кездестіруге болады: ”...Бұл тайпалар жас Әбілқайыр ханды
өз биліктерін кеңеиту үшін қолдады.”36
ХV ғасырдың 30-40 жылдарында Әбілқайыр ханның саясаты жергілікті
ру-тайпа басшыларының мүддесіне сай келді, олар ханға барлық қолдауды
көрсетті. “көшпелі өзбектер”мемлекетінің нығайуы Әбілқайыр ханның жеке
беделінің өсуіне, хандық биліктің күшейуіне әкелді. Ал хандық бйліктің
күшейуі өз кезегінде ру-тайпа басшыларының саяси өміріндегі ықпалына
шектеулер қояды. Сөйтіп Әбілқайыр ханның билігі неғұрлым күшейген сайын,
соғұрлым жергілікті этникалық күштердің оған қарсылығы оған арта түседі.
Жаңа деректердің мәліметтерінде Әбілқайырдың хандық билікке келуіне, оның
күшейуіне жәрдем берген 70-тен астам әмір,батыр, билердің есмдері аталса,
бұны “Таварихи гузидаи нусрат намеден ” көруге болады: “...Оның құдіреттілігі
орныққан кездегі бектердің аты қйат руыннан-Исатай бектен Бұзанджар бек,
қоңырат Әлібек руынан- Мұхаммед бек тұман тобынан-Тәңірберді бек ...
...Бұл жазылып өткендерден басқа, оның құдіреттілігі шарықтаған тұста,
ханға көп адамдар келді”37, яғни бұл жоғарыда айтып өткендей Әбілқайыр
билікке жаңа келгенде, оны 70-тен астам тайпа басшысы қолдағанын көре
аламыз,ал енді Әбілқайыр ханның қалмақтарға қарсы күресінде оны бар болғаны
17 ру-тайпа басшысы қолдап, оның жарлығына сай әскерлер жібергені белгілі,
бұл жайлы толыққанды Кухистанидың “Тарихи Абулхайр
хани”дерегінен38танысуға болады. Бұл жерден қалған ру-тайпа басшыларының
әскер жібермеуінің себебін Әбілқайыр ханға жасаған наразылығы деп білеміз.
Бұл наразылық хандық билік пен жергілікті этникалық күштер арасындағы
қайшылықтардың әбден пісіп жетілгендігін көрсетеді.
Әбілқайыр ханның қырық жылғы басқарғанына қарамастан, мемлектің ішкі
саяси жағдайы берік болмады.Ал, енді тікелей тақырыпқа байланысты,
Әбілқайырдың немересі, Мұхаммед Шайбани ханның сұлтандық дәуіріне келер
болсақ. Бірінші тарауда айтылып өткендей Мұхаммед Шайбани хан Әбілқайыр
ханныфң ұлы Шах-Бұдақтың ұлы. Әбілқайыр ханның ұлы Шах-Бұдақ жайлы айтып
өтер болсақ,”Әбілқайыр ханның ұлы Шах-Бұдақ сұлтан ақылды да, әділетті адам
болды. Ол өмірден жас қайтты, артында екі ұлы қалды-Шайбани хан, лақабы
Шахбахыт және ахмұд Сұлтан Бахадұр.”39 Сонымен бірге Камал ад Дин
Бинайдың “Шайбни-намесінде”, Әбілқайыр ханның ұлы Шах-Бұдақ сұлтанның
өмірден ерте қайтып, оның артында, жас екі баласы қалғавн туралы мәлімет
бар: ”Құдай алдында кешірілген, хазрет сұлтан Шах-Бұдақ сұлтан өлгенен
кейін екі жас сұлтанда жас қалды ”40 Екі жас сұлтан, яғни Мұхаммед
Шайбани хан мен Махмұд Сұлтанды ендігі тұста, аталары Әбілқайыр хан,
әкелері Шах-Бұдақ сұлтанның атекесі болған ұйғыр Бай-Шайх Кукелташқа
табыстайды, бұл жөнінде “Шайбани-намеде”, айтылып өтіледі:”...Хан-и Бузург
(Әбілқайыр хан ) екі жас шахзаданың қамын ойлап, оларды Шах-Бұдақ сұлтанның
атекесі болған ұйғыр Бай-Шайх Кукелташқа табыстайды .”41 Бұдан ары
шығармада Әбілқайыр ханның, екі сұлтанды, ұйғырға тапсырып қана қоймай,
оларды әрдайым өзіне алдырып, көмектесіп тұрғандығы айтылады.
Екі жас сұлтандар, әкесі Шах-Бұдақ өлгенен кейін, аталары Әбілқайыр
хан, екі жас балаларға, әкелерінің жоқ екендігін білдіртпейді, оларға
барлық жағдайды жасап отырды. Тіпті, екі жас сұлтан, ұйғыр Бай-Шайх
Кукелташтың қолында болған кезде, бұл екі сұлтанға көзі түскен әр-бір адам,
одлардан құдіреттілк пне бір бақытты көрді, және де екі сұлтаның
тәрбиелеушілеріне бұл екі сұлтанан, келешекте зор үміт күтетіндерін
айтқанын, “Шайбани-намеден” білуге болады.42
ХV ғасырдың соңынан бастап басында бірнеше жорықтар жасаған, Мұхаммед
Шайбани ханның сұлтандық дәуірі, көптеген қиыншылықтарға толы болды. Әкесі
Шах-Бұдақ өлгенен кейін, екі сұлтанды Әбілқайыр хан өз қарамағына алып, екі
жас сұлтанға қамқорлық көрсетті. Бірақ аталары Әбілқайыр хан қайтыс
болғанан кейін, 1468-жылы, екі жас сұлтанның өмірі, қауіп-қатерге толы
болды. Енді осы тұста Мұхаммед Шайбани ханың атасы Әбілқайыр ханның өлімі
туралы айтып өтен болсақ. Әбілқайыр ханның өлімі жайлы, Бахр-әл-Асрар да
былай делінеді, яғни бұл бөлімде негізінен, Әбілқайыр ханның Моғолстанға
жасаған жорығы жайлы айтылады,яғни Әбілқайыр хан ауа-райының суықтығыны
қарамастан, жорық жасауға бел буғандығы жайлы айтылады, ал енді Әбңілқайыр
ханның өлімі жайлы былай делінеді: ”Бұл уақытты Әбілқайырн ханның
денсаулығы нашарлай бастады, аяқ астынан өте жоғары қысыфмда ыстығы
көтеріледі. Бұл қайғы үш күнге созылады да, соңы қан қысымына алып келеді.
Сол кездегі ең жақсы дәрігер Абд-ар-Раззан-Нахичеваки, көптеген ауруларды
жазған, Әбілқайыр ханның ауыруын жазуға бар мүмкіншілігін салды, бірақ
ауыру күн өткен сайын күшейді де, жаңа қауіпті аурулыар пайда болды.
Хан ауруының беті бері қарамайтынын сезді де, басын қағбаға бұрып,
құдайдан кешірім сұрады. Ол өзінің балаларына ынтымақта, бірлікте болуды
айт...
Бұл демінен кейін, оның дем алысы қиындай түсті, ол бұдан кейін
мұсылмандықты білдіретін соңғы сөзді айтты...
...елу жеті жасында сегіз жүз жетпіс төртінші жылы,тышқан жылына
сәйкес, ол қайтыс болды” 43, яғни бұл мәлімет арқылы біз Әбілқайыр ханың
қайтыс болғаны жайлы толық мәлімет ала аламыз. Бұл деректегі, Әбілқайыр
ханның қайтыс болған жылы, тышқан жылына сәйкес келетіндігі жайлы
мәліметті, В.В. Бартольдтан да көруге болады:” Әбілқайыр ханның қайтыс
болған жылы 1468 жыл, тышқан жылына келеді”45 яғни бұл мәліметтер арқылы
Әбілқайыр ханның қайтыс болған жылын біле аламыз. Сонымен Мұхаммед Шайбани
ханның атасы Әбілқайыр хан қайтыс болғанан кейін, ендігі жерде жас
сұлтандар Карачине-бектің қарамағына өтеді. Бұл жайлы, мына бір үзіндіден
көре аламыз: ”Хан-и Бузург өлгенен кейін, ендігі жерде жас сұлтандар
Карачин-бектің қарамағына өтеді”46 Карачин-бек туралы тоқталып өтер
болсақ, ол туралы “Таварихи гузидай нусрат намеде” былай делінеді: ”Дарвиш
Хусаин, Әбілқайыр ханның кукелташы Дәулет Қожа бектің ұлы, лақабы Карачин,
Мұхаммед Шайбани ханның кукелташы болды, ол Әбілқайыр хан үшін көп еңбек
етті, ол көптеген ауыртпашылықты көтерді және де көптеген жұмыстарын
жемісті атқарды .”47 Бұндағы кукелташ деп отырғаны ханға жақын адам
болған. Әбіқайыр хан өлгенен кейін, оның орнына Ядгар немесе Иадгар келеді.
Енді “Фатх-наме” бойынша сөйлер болсақ, Иадгардың таққа отырғанын ұлыс
қолдайды. Иадгар таққа отырғанан кейін, Жүніс хан бастаған монғолдар соғыс
жасайды. Осы кезде Сахибкиран (Шайбани хан) он алты жаста еді. Осы кезде
Сахибкиран өзінің ерлігімен көзге түседі.48
Иадгар ханнан кейін таққа Шайх-Хайдар хан келді.Шайх-Хайдар хан
тұсында, ішкі жағдай шиеленісті болады. Б.А. Ахмедов бұл кезеңді былай
мәлімдейді: ”Әбілқайырдан кейін,билікті, оның екінші ұлы, Шайх-Хайдар хан
алады. Оның тұсында Әбілқайыр ханның барлық қарсыластары бірігіп, Шайх-
Хайдар ханға қарсы белсенді күрес жүргізеді.”49 Бұл жағдайдың нақты солай
болғанын, яғни Шайх-Хаидар хан тұсындағы жағдайды деректер арқылы да
толықтыра кетер болсақ, “Таварихида, бұл кезең былай келтіріледі:
“Әбілқайыр хан өлгеннен кейін, хан оның ұлы Шайх-Хайдар хан болады. Оның
дәуірінде ұлы бектер мен тайпалардың атағы мен мәртебесін ескермеді,
оларды сыйлау-құрметтеу қанды, оның құдіреттілігі күн өткен сайын құлдырай
берді.”50 Яғни бұл жерден біз Шайх-Хайдар хан тұсында ішкі жағдайды
мүлдем, шиеленісіп кеткенін білеміз. Бұл тұста, тек Шайх-Хайдар тұсында
ғана жағдай шиеленісті деген ой тумау керек, біз жоғарыда айтып өткендей
ішкі жағдай берекесіздік Әбілқайыр тұсында-ақ басталған. Әбілқайыр ханды
хан сайлағанда, 70 тайпа қолдаса, кейіннен 1457 жылы қалмақтармен
(ойраттармен) соғыста тек 17 тайпа Әбілқайырға көмектескен, осы тұста-ақ
ішкі бытыраңқылық, берекесіздік байқала бастады. Ал енді Шайх-Хайдар хан
тұсында бұл жағдай пісіп-жетілді деп айтсақ шатаспаспыз. Бұл жағдайдың
аяғы, Шайх-Хайдар хан өлтіріледі, оның туыстары және жақындары бұл соғыста
өлтіріледі, кейбірі әр жаққа қашып кетеді. Осы кезде, Мұхаммед-Шайбани хан
мен Махмұт Сұлтанның қарақшысы Карачин-бек екі сұлтанды құтқарып қала
алады. 51 Карачин бек екі сұлтанды алып Темірқұтлұқ ханныңтұқымы
Астрахандық Қасым ханға барады. Шайх-Хайдар ханның өліміне кінәлілар, Қожа
Мұхамед (Махмұд) ханның баласы Сейюдак –Айбек-хан, Барақ ханның балсы
Жәнібек-хан және Керейдің баласы Бүркі сұлтан. Бұлардың ішіндігі Жәнібек
хан, Темірдің ежелден қарсыласы орыс ханның (7631861-7771375) немересі,
Шығыс қыпшақтары. Алтын Ордадан; ұлы құйыршық ханда, Темір Тоқамысты
талқандағаннан кейін, 1395 жылы Алтын Орданың ханы естіп қойды. Осы
құйырышқ ханның баласы, Жәнібек ханның әкесі, Барақ ханда Алтын Орданың
ханы болған. Сейюдак-Айбек-хан, өзбек елінің құдіретті патшасы Махмұд
ханның баласы. Бүрке сұлтан, сөзсіз Шайбани ханның ағасы, Әбілқайырдан
Моғолстанға Жәнібекпен бірге көшкен Керейдің баласы, яғни Әбілқайыр
хандығының жаулары Ақ орда және Алтын Орда хандары мен ханзадалары болған.
52
Енді жоғарыда айтып өткен Карачин бекпен, екі жас сұлтанға келер
болсақ, Карачин бек, айтып өткендей астрахандық Қасым-ханға қашып келеді.
Хандықтағылардың бәрі бет-бетімен қашып, екі жас сұлтанның қамын ешкім
ойламайды, ханға деген сенімділікті ешкім де атқармайды. Тек Карачин бек
қана хан бар қиыншылыққа, ауыртпашылыққа төзе біледі, ол хан алдындағы өз
міндетін орындады.
“Екі жас сұлтаннның өзіне келгенін естіген Қасым хан, оларды күтіп
алуға шығады. Оларға барлық құрметті көрсетеді. Ол барлық құрметті шын
пейілімен көрсетті.”53 Жоғарыда атап өткен сұлтандар Шайх-Хайдар ханды
толықтай талқандағанан кейін, ендігі жерде қаруларын кезенеді. Қасым ханға
екі жас сұлтанды құтқару үшін, оларды Карачин бекпен бірге оларға,
күзетші және кішігірім әскер беріп, басқа жерге апаруды табыстады. Бұл үшін
түнде қимылдады, қарсыластарды басып алу үшін, түнгі арпалыста, сытылып
кетуге мүмкіндік болды. Әбілқайырдың немерелері құтылып кеткендігі туралы
хабар тараған кезде, дала ақсүйектері әлі де жақсы күн туатынына үміт
күтті.
Жоғарыда айтып өткендей, Қасым хан екі жас сұлтанды құтқару үшін жасақ
берді дедік оны “Шайбани-наме”дерегі бойынша толықтырып өтер болсақ:”Қасым
хан екі сұлтанды құтқаруға байланысты сенімді мулазимдеріне, бұрынғы
құлдарынан 40 адам таңдауды, яғни атеке мен кукелташ тұқымдарынан таңдауды,
тапсырады... Олар алланың қолдауымен қамалдан шығып, қарсы жаққа тарпа бас
салады, жаулары бытыраңіқы түрде соғысты ...
..Сол күні түнде үлкен ұрыс болды, және көптеген жаулар өлді, соның
ішінде Айбек ханның інісі мен, бір баласы өлтірілді...
... Бұл жағдай, яғни оқиға Шайх-Хайдар хан өлгенен кейін, сексенінші күні
болды.”54 Дәл осы жоғарыдағыи мәліметті, яғни 40 адамнан жасақ болды
деген мсәліметті, “Фатх-намеден“көруге болады.55
Мұхаммед Шайбани хан мен, оның бауыры Махмұд Сұлтанның аман қалғанын
естігенен кейін, бұларға әр жақтан кезінде Әбілқайырдың жорығына
қатысқандар топ-топ болып, екі жас сұлтанға ағылады. Нәтижесінде бір жүз
адамнан құралған отряд құрылады. Оқиғаны дерек бойынша келтіріп өтер
болсақ: “Мұхаммед Шайбани ханның, аман қалғаны туралы хабар таралғаннан
кейін, әлемнің әр шетінен Шайбани ханға тобымен жастар мен көсемдер зор
үмітпен ағылды, жиналған әскер саныжүз елу адамға жетті.”55 Бұл жерден
біз жоғарыдағы мәліметтің шындыққа жанасатынын көре аламыз. Бастаған ісінен
қайтпас, қайсар Мұхаммед Шайбани хан, өзінің атасының қасындағы ең қызықты
да, қуанышты күндерін ешқашан ұмытпаған еді, ал енді осы өмірінің бюәрі
кешегіге өтіп, көптеген қауіп қатерге ұшырағаны үшін, және рақат өмірінің
күлін шашқан, жаулардың біріне кек қайтару болды. Солардың бірі, Ахмед хан
болды. Шайбани оның үлкен күшіне қарамастан, жорыққа атанды. Екі жақта
ұрыста асқан батылдық көрсетті, бірақ жауды жеңе алмады, нәтижесінде олар
Түркістандағы Темірлік Сұлтан Әбу Сайдтың ұлы, Сұлтан Ахмсет мырзаға
қашты56.
Бұл уақытта Түркістан басшысы әмір Мұхаммед Мазид “тархан”екі жас
сұлтанды өте жақсы қарсы алды. Оған себеп болған жағдай, олар Ұлық бектің
қызына үйленген, темірлерге белгілі Әбілқайыр ханның немерелері еді. Бұл
оқиға деректе былай келтіріледі: “Ол уақыта Түркістан Сұлтан Әбу Сайдтың
үлкен ұлы ырза Ахмед Сұлтанның қолында еді. Түркістаның хакимі әмір
Мұхампед Мазид Тархан болды. Ол олардың келе жатқанын естіп салтанаты
түрде қарсы алды”57
Сонымен қатар біз жоғарыда, Әбілқайыр Ұлық бектің қызын алған деп айтып
өттік. Бұл мәліметті “Таварихи Гузидай Нусрат наме” бойынша нақтылар
болсақ: ”Дәулет Шейхтың ұлы Әбілқайыр хан. Оның он бір ұлы болған...Ұлық бек
мырзаның қызынан болған ұлдары: Кучкунчи ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz