XX ғасырдың 20-шы және 30-жылдардың басындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдай
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 2
I ТАРАУ. КЕҢЕС ҮКІМЕТІНІҢ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЖҮЗЕГЕ
АСЫРУДАҒЫ АСЫРА СІЛТЕУЛЕР 10
1.1 Әлеуметтік дамудың кеңестік басты бағыттары 10
1.2 Ірі байларды меншігінен айыру және оның зардаптары 18
1.3 Ауқатты шаруаларды жау тап ретінде жою 23
II ТАРАУ. ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ XX ҒАСЫРДЫҢ 20-30 ЖЫЛДАРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК-
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗАРДАПТАРЫ 33
2.1 Қазақстанда өнеркәсіптің дамуы және оның негізгі бағыттары 33
2.2. Көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларын отырықшыландыру және
оның зардаптары 37
2.3 Кеңес үкіметінің Қазақстандағы әлеуметтік саясатының нәтижелері 44
2.4 Қазақстандағы Кеңес үкіметінің саясатына қарсы наразылықтар, толқулар
мен көтерілістер 53
ҚОРЫТЫНДЫ 58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 62
ТҮЙІН
Дипломдық жұмысында XX ғасырдың 20-шы және 30-жылдардың басындағы
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайына арналған.
Тақырыпты зерттеу барысында Маркстік-Лениндік
концепциядан бас тартып, қазіргі заман талабына сай жаңа деректер
тұрғысында еліміздің әлеуметтік—экономикалық жағдайына талдау жасалынған.
Беттер саны________, әдеби деректемелер________.
РЕЗЮМЕ
В дипломной работе отражено социально-экономическое положение
Казахстана 20-30гг. ХХв.
В научной работе удалена Марксистско-ленинская концепция, а
использованы новые источники, которые объективно показывают социально-
экономическое положение 20-30 гг.
Количество страниц________, литературных источников________
КІРІСПЕ
Нәубет. Зұлмат. Ашаршылық. Тәркілеу. Асыра сілтеу. Өткен XX ғасырдың
20-30 жылдардағы қазақ қоғамының тарихына осындай қасіретті сипаттама
беріліп жүр. Әсіресе ақтаңдақтар деген үғым ерекше ой салады. Жоғарыда
айтылғандардың бәрі халқымыздың әрбір көзі ашық азаматын сол кезеңдегі
соқпақты тарихымызға тереңірек үңілуге еріксіз жетелейтіндей. Себебі
тарихының ақтаңдақ беттері бар халықтың тарихшыларының өтелмеген борышы
бұл мамандықты игерген бірде-бір қандасымызға тыным бермесе керек. Сол
парыздың ауыр салмағын болашақ тарихшы ретінде өзім де көтеруге тиіспін
деген оймен алғашқы ғылыми қадамымды осы ақтаңдақтардың орнын толтыруға
талпыныстан бастауға тәуекел етіп отырмын. Диплом жұмысын жазу барысында
Қазақстанның аталған кезеңдегі элеуметтік-экономикалық дамуына жаңа
көзқараста талдау жасауда алдыма мақсат етіп қойдым.
Әрине, бірден айта кету керек, XX ғасырдың 20-30 жылдарындағы
Қазақстан тарихы тарихшылардың назарынан тыс қалғандығынан,
зерттелмегендігінен немесе жазылмағандығынан ақтандақ бет болып отырған
жоқ. Керісінше Кеңестік дәуірдегі тарихымыз өте көп зерттеліп, көп
жазылған, әлі де жазылуда. Ең бастысы оның қалай зерттеліп, қалай
жазылғандығында болып тұр. Мәселенің бұлай қойылуының себебін түсіну үшін
тақырыптың зерттелу методологиясына үңілуге тура келеді.
Кеңестік дәуірде тарих ғылымы да әдебиет сияқты партиялық болғандығы,
яғни сол еңбектер жазылған уақыттағы партия басшылығының көзқарастарын
білдіру тұрғысынан жазылып келген болатын. И.Сталин тұсында бұл кезең
шиеленіскен тап күресі жағдайындағы социалистік қайта құрулар дәуірі
ретінде, ал атқарылған іс-шаралар мешеу қалған ұлт аймағын әлемдік
өркениетке тарту мақсатын көздеген аса прогрессивті тарихи қажеттілікті
іске асыру ретінде бағаланды. Сан миллиондаған адамдардың құрбандыққа
шалынғандығын, санын көпе-көрнеу кеміту арқылы болмай қоймайтын тап
күресінің заңды шығыны және зиянкес элементтердің (бай-құлақтардың,
ұлтшылдар мен діндарлардың) қаскөйлік әрекеттерінің құрбандары ретінде
түсіндірілді. Н.С.Хрущев бұл кезеңдегі асыра сілтеушілікті әшкерелеу
тұрғысынан қарауды талап еткен болса, 60-70 жылдарда брежневтік тарихнама
бұл кезеңнің көлеңкелі тұстарын ғана емес, көлеңкелі қайраткерлерін де
ауызға алмай, айналып өтуді әдетке айналдырды. Сөйтіп кеңестік дәуірдегі
тарихнама қоғамдағы әлеуметтік-саяси науқандарға біржақты баға бере отырып,
сыңаржақ пікір қалыптастырды. Идеологиялық қатаң бақылауға бағындырылған
қоғамдағы ғылымның сол идеологиялық тар шеңберден шыға алмауының себебі де
түсінікті. Біріншіден, саяси басшылықтың ой еркіндігін, сөз бостандығын
саяси қуғындау қаупімен тиып отырса, екіншіден, бұл кезеңдегі ахуалдан
нақты мәлімет беретін деректер зерттеушілердің қолы жетпес құпия
мұрағаттарда "аса құпия" айдарымен жасырын сақталды.
Сан миллиондаған сананы тұмшалап келген КСРО-дай алып империяның
күйреуі нәтижесінде ғана тәуелсіздікке қол жетіп, еркін ойлауға мүмкіндік
алған 90-шы жылдары тарихшы ғалымдар алдында жаңа методология таңдау
қажеттігі туды. Маркстік-Лениндік деп аталып келген концепциядан бас
тартып, жаңаша методологияны ресейлік ғалымдар ұсынып отыр. Аталмыш
тақырыбымызда үздіксіз еңбектеніп жүрген профессор Т.Омарбеков осы орайда
рпофессор В.А.Муравьевтің ұсынған екі жолына назар аударуға тұрарлығын
айтады. Ол Р.Б.Казановтың "Кентавр" журналының 1993 жылғы №2 санында
"Источниковедение XX столетия" атты мақаласына сілтеме жасай отырып, осы
екі жолға талдау жасайды. Бұл екі жолдың біріншісі-өткенді және бүгінді
жаңа парадигма негізінде, жаңа проблемалар қою арқылы ой елегінен өткізу,
ал екінші жол - ғылыми айналымға барлық деректерді тұтастай енгізу. Егер
тарихи деректерді адамзат қызметінің нәтижесі ретінде қарастыратын
түсінікке жүгінер болсақ, мұндай көзқарас дәуірді және адамды дәлме-дәл
оның іс-әрекетінің нәтижесі ретінде зерттеуге мүмкіндік береді[1]. Автор
аталған жолдардың алғашқысы үстемдік еткен идеологияның қысымымен және
саяси конъюктураның ықпалымен бұрмаланған деректік құжаттарды жаңаша ойлау
тұрғысынан ой елегінен өткізуді білдірсе, соңғысы осы кезге дейін жабық
болып келген деректерді талдап, зерттеуге мүмкіндік беретінін айтады.
Т.Омарбеков аталған еңбегінде келесі бір ұсыныстың профессор
О.М.Медушкевская тарапынан түсіп отырғандығын айта отырып, ол кісінің "адам-
шығарма-адам" түрінде бейнелеуге боларлық жүйенің назар аударуға тұрарлық
екенін ескере отырып, дегенмен бұл жүйенің Қазақстан ғылымдарының ішінде 20-
30 жылдардың деректерін жүйелеп, зерттеген ғалымдардың әзірге жоқтығынан.
Есесіне ресейлік ғалымдар тарапынан түсіп отырған және бір ұсынысты
қолдануға тұрарлық екендігін атап өтеді. Бұл тәсіл деректерді жіктеуде
"адам-қоғам-мемлекет" үштігі жүйесінде қарастыруды ұсынады[2]. Бұл жүйенің
құптарлық қасиеттерінің бірі ретінде автор бұрынғы иерархиялық жүйеден
айрылып, марксизм-ленинизм классиктері мен КОКП жетекшілерінің еңбектерінің
тарихи деректердің ерекше түрі деп орынсыз дәріптеуден ада екендігіне назар
аударады, және осы жүйені басшылыққа алғанды жөн көреді. Өз кезеңінің
мәліметтерін шебер пайдалана білген ол қайраткерлер өздері өмір сүрмеген XX
ғасырдың 20-30 жылдарындағы Қазақстандағы процесстерді түсіндіріп береді
деу артық болады десе, өзін сол тұлғалардың ізбасар шәкірті санайтын
И.Сталиннің дәл осы кезеңге қатысты еңбектеріне бұлай қарауға болмайтынын
ескертеді. "Шаруалардың меншігінен күштеп айырудың, зорлап ұжымдастырудың
және көшпелілерді еріксіз жаппай отырықшыландырудың идеялық
және рухани жетекшісі болған И.Сталиннің шығармаларының деректік, тарихи
танымдық ролі бар екендігінің күдік туғыза қоймайтындығын[3] алға тарта
отырып автор өзінің жоғарыдағы пікірін дәйектейді. XX ғасырдың 20-шы және
30 жылдардың басындағы Қазақстанның тарихын компексті түрде зерттеп жүрген
бірден-бір маман ретінде, осы күнге дейін жарияланған көптеген
еңбектердің авторы ретінде ғана емес, тәжірибелі ғалымның таңдауының
көкейге қонымдылығын назарда ұстай отырып, біз Ғ.Мүсіреповтың,
М.Ғатаулиннің, М.Дәулетғалиевтің, Е.Алтынбековтың, Қ.Қуанышевтің,
Б.Айбасовтың, Ғ.Тоғжановтың, О.Жандосовтың И.Сталинге және Л.Мирзоянға[4]
жолдаған хаттарының жаппай басқыншылық пен аштықтың себептерін дәлірек
анықтауға көмектесіп қана қоймай, осы апаттың демографиялық көлемін
анықтауға қажетті сандық мәліметтер беретінін де атап өткен жөн Об итогах
июнского плнума ЦК ВКП(б). Доклад товарищ У.Исаева на собрании Алма-
Атинского партактива 6 июля 1931г А.А., 1931. Курамысов И. На путях
социалистического переустройства Казахского аула. А-А.,1931. Кулумбетов У.
Переход на оседлость в Казахстане-Вопросы оседания кочевников. Сб. статей и
материалов. Под.ред. С.М.Диманштейна М.,1932[5] Сонымен қатар бұл топқа
жекелеген азаматтардың сол кездердегі әкімшіл-әміршілдікке бой алдырған
асыра сілтеушілікке наразылық білдірген арыз-шағымдар, хаттар да кіреді.
Мысалы: Саяси жер аударылғандар В.Иогансен, О.Селихова, П.Семинин-Ткаченко,
Ю.Подбельский, А.Флегонтовтардың КСРО OAK Президиумына 1932 жылы 1-
ақпандағы; Н.Дүйсенбиновтың, И.И.Калининге 1932 жылы 10-ақпандағы;
И.Х.Дворникованың И.И.Калининге[6] сол кезде Ә.Жарасовтың 1928жылы 18
қазандағы шағымы[7] т.б. құжаттар жатқызылып отыр. Сондай-ақ бұл топқа Әл-
Фараби атындағы Қазақ Мемлекеттік Ұлттық университетінің тарих факультеті
студенттерінің "32-нің зұлматы" тарихи экспедициясын ұйымдастырып, ел
аралап, куәгерлер естеліктерін жазып алып, баспасөз беттерінде жарияланған
материалдарын да енгізіп отырмыз[8].
Деректік мәліметтердің, құжаттардың келесі тобына партиялық және қоғамдық
ұйымдардың құжаттары кіреді. Партия ұйымының сол кезеңдегі деректік
құжаттары негізінен Қазақстан Республикасының Президентінің
архивінде (ҚРПА) 141 қорда, Қазақстаннан Мәскеуге жолданған құжаттар
бұрынғы Марксизм-Ленинизм институтының архивінде (Қазіргі аты-қазіргі заман
тарихының құжаттарын сақтайтын және зерттейтін ресейлік орталық-ҚЗТҚСЗРО)
жатыр. Ол құжаттарға біздің қолымыз жетпейтіндіктен ондағы мәліметтерді
Т.Омарбековтың "20-30 ж.ж. Қазақстан қасіреті" атты монографиясында
келтірілген үзінділерден ғана алып пайдалануға мәжбүр болдық. Дегенмен
кейбір деректердің кезінде баспа бетінде жарияланғандары да бар. (Директивы
КПСС и Совеского правительства по хозяйственным вопросам. Т.П М., 1957
Совет Одағы Коммунистік партиясы конференцияларының және пленумдарының
қарарлары мен шешімдері. ІҮ Т. А., 1972 Қазақстан Коммунистік партиясы
конференциялары мен пленумдарының қарарлары мен шешімдері. II Т. А., 1981)
Алайда бұл деректерге әр кезеңдегі партия идеологтарының көзқарасына сай
өнделіп, редакцияланып отырғанын ескеріп, сын көзбен қарау қажет. Екінші
топтағы деректердің негізгі тобын партиялық аппаратқа және тек БК(б)П
мүшелеріне арналған деректік материалдар құрайды. (Материалы к отчету
Казахского краевого комитета ВКП(б) на ҮІ краевой партийной конференции.
Кызыл-Орда 1927; Материалы к отчету Казахского краевого комитета ВКП(б) на
УП Всеказахской партконференции. А., 1930; Важнейшие решения Казкрайкома
ВКП(б) за 1933год. А., 1933) Сонымен қатар БК(б)П Қазақ Өлкелік комитетінің
баспасөз органдары "Еңбекші қазақ", "Советская степь", "Большевик
Казахстана", "Бюллетень Казахского Краевого комитета ВКП(б)", "Қызыл
Қазақстан" т.б. жарияланған материалдар.
Қоғамдық ұйымдар негізінен ет, астық тапсырысын орындау, отырықшыландыру
және ұжымдастыру, сауат ашу сияқты науқандарда көмек көрсету үшін уақытша
құрылып, мемлекеттік және партия ұйыдарының қолшоқпары қызметін атқарып,
көңілге қонарлық құжаттар қалдыруға жарамады.
Күрделі әрі қарама-қайшылықты әлеуметтік-экономикалық процесстерді талдап
білуде, әсіресе деректердің келесі, үшінші тобын
құрайтын мемлекеттік органдар, мекемелер мен кәсіпорындар құжаттарының
маңызы баға жеткісіз. Осы орайда бірінші ауызға алынатыны Қазақстан
Республикасының ұлттық қауіпсіздік камитетінің архивінде сақталған
Қазақстандағы Біріккен Мемлекеттік Саяси Басқарманың өкілетті өкілдігінің
(ПП.ОГПУ) деректік құжаттары. Бұларда әсіресе 1929-1931 жылдардағы
Қазақстанда орын алған шараларды-күштеп меншігінен айыруға және
ұжымдастыруға қарсы болған бұқаралық наразылықтардан нақты мағүлматтар
беретін деректер арнайы топтастырылып, жүйеге түсірілген[9]. Бұл топты
құрайтын деректердің келесілері ресми органдардың статистикалық
мәліметтері, халық санағы, халық шаруашылығы мекемелерінің есебі т.б.
аталған архивтерге қолымыз жетпейтін болғандықтан Т.Омарбековтың "20-30жж.
Қазақстан қасіреті" атты кітабынан және М.Тәтімовтың 1988жылы Алматыда
Қазақстан баспасынан жарық көрген "Цифрлар шежіресі"[10] атты кітабынан
алуымызға тура келді.
Міне осы деректерге шамамыздың келгенінше талдау жасай отырып, XX ғасырдың
20-шы жэне 30-жылдардың басындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық
жағдайын шынайы ашып көрсетуді - диплом жұмысын жазудағы басты мақсат етіп
қойдық.
Диплом жұмысының жоспары кіріспеден, негізгі II тараудан және қорытындыдан
тұрады. Бірінші тарауда: "Кеңес үкіметінің Қазақстандағы әлеуметтік саясаты
және оны жүзеге асырудағы асыра сілтеулер" деп аталынады. Мұнда әлеуметтік
дамудың Кеңестік басты бағыттары; Ірі байлардың меншігінен айыру және оның
зардаптары; Ауқатты шаруаларды жау тап ретінде жою мәселелері қамтылды.
Екінші тарауда : Қазақ халқының XX ғасырдың 20-шы және ЗОжылдардың
басындағы әлеуметтік-экономикалық дамуы және оның зардаптары деп аталынып
Қазақстанда өнеркәсіптің дамуы және оның
бағыттары, Көшпелі және жартылай кешпелі қазақ шаруаларын отырықшыландыру
және оның зардаптары; Мұнда Кеңес үкіметінің Қазақстандағы әлеуметтік
саясатының нәтижелері; Қазақстандағы Кеңес үкіметінің саясатына қарсы
наразылықтар, толқулар мен кетерілістер деген мәселелер қамтылды.
I ТАРАУ. КЕҢЕС ҮКІМЕТІНІҢ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЖҮЗЕГЕ
АСЫРУДАҒЫ АСЫРА СІЛТЕУЛЕР
1.1 Әлеуметтік дамудың кеңестік басты бағыттары
Қазан төңкерісінің өзін социалистік яғни әлеуметтік деп атаған большевиктік
партия әлеуметтік мәселені бірінші орынға қойғаны белгілі. Жұмысшы табының
партиясы болып есептелген осы партияның теоретиктері өздерінің күрес
тактикасы мен стратегиясында қоғамдағы әлеуметтік таптар мен топтардың
жіктерін есепке алуды басты принцип деп білді. Қазан төңкерісін іске асыру
және елді кеңестендіру барысында пролетариат шаруамен-одақтас, байлармен-
жау, орташаны бейтараптықта ұстау тактикасын ұстанғаны белгілі.
Сыңаржақтылықтан ешқашан арыла алмаған олар Әлеуметтік әділетсіздікті
әлеуметтік теңдікпен алмастыратын қоғамды құруға үгіттенгенімен, билік
басына келген соң бұл әлеуметтік тендіктің шын табиғаты ашылды. Онда
кедейдің -байға, аштың-тоққа айналуы емес, байдың да кедейдің де кедейге,
тоқтың да аштың да - ашқа, білімдінің де, наданның да наданға айналуын
көздеген саясатқа айналарын ел қайдан білсін. Ал, 1928 жылдан әкімшілік
жолмен нарықтық эконмикадан жоспарлы экономикаға ауысу, яғни ЖЭС-тан
түпкілікті бас тарту саясаты қолға алынды. Сол саясаттың қанды шеңгеліне
қатты іліккен Қазақстан оның зобалаңын әсіресе 20-30 жылдардағы әлеуметтік
саясаттың жүргізілген кезінде басынан өткізді. Бұл кезеңдегі Орталықтың
Қазақстанда жүргізген саясаты бір-ақ мақсатты - республиканы Одақтық азық-
түлік және өнеркәсіптік шикізат базасына айналдыруды көздесе, ол шын
табиғатында геноцид: күштеп азық-түлік, ет дайындау, бай-кулактарды тап
ретінде жою, күштеп жаппай ұжымдастыру, көшпенділерді отырықшыландыру
арқылы егістік келемін ұлғайту тәрізді әлеуметтік шаралар арқылы іске
асырылды. 1928 жылы 22 маусымда Еңбекші қазақ және Советская степь
газеттерінде Қазақ Орталық Атқару Комитетінің 21 маусымдағы Қазақстанның
барлық еңбекшілеріне үндеуі жарияланды. Онда тәркілеу туралы Заң
1928 жылғы 1 сәуірден бері мыңдаған алы бар, Кеңес өкіметіне анық жау
неғұрлым ірі байлар қожалықтары дүниелерін тәркілеу және оларды жер аудару
бағытында жасалып жатқаны, алғашқы кезде бұл бұрынғы хан, султан
тұқымдарынан шыққан ірі байларға қатысты жүргізілетін атап көрсетілді. Онда
сонымен қатар жергілікті кеңес органдарына жалған, арандатушы, өсек-аяң
таратушыларды қатал жауапқа тарту' ұсынылды. Ал сол жылдың 5 қыркүйегінде
баспасөз бетінде қазақ байларын тәркілеу туралы декрет және БК(б)П Қазақ
өлкелік комитетінің Барлық еңбекшілерге үндеуі жарияланды. Бұл қазақ
даласына әкелген И.Сталин мен оның Қазақстандағы қолшоқпары Ф.Голощекин
бастаған большевиктердің ұлы зобалаңының жаршысы еді. Соңғы екеуінде
байларды тәркілеу 20 қыркүйек пен 1 қараша аралығында іске асырылатындығы
ескертілді. Ал, алғашқы үндеу түсіндіру және сабырға шақыру сипатында
болды. Бұл үндеулер бір қарағанда осы науқанды бүкіл ел болып, ұйымдасқан
түрде өткізуді көздегендей болып көрінуі мүмкін. Алайда, мұның сырына
байыппен үңілген адам бұл үндеулердің бірінші кезекте бұған дейін елде орын
алған бүкілхалықтық үрейді басуға шақыратынын аңғарар еді. Бұл үрейдің
мәнісі неде? 1927 жылдың 14 және 24 желтоқсанында БК(б)П ОК астық
дайындаудағы дағдарыстан шығу үшін атқарылар іс-шаралар туралы нұсқауынан
басталып, И.Сталиннің 1928 ж. 15 қаңтардан 6 ақпанға дейін[11] созылған
Сібірге сапары барысында нақтыланған шаруаларға жасалар большевиктік
шабуылдың сталиндік репитициясы астық даярлау науқаны деген айдармен
қарқындап жүріп жатқан болатын[12]. Сталиннің Сібір сапарында астықты
сатпай сақтап отырғандарға, осылайша қолдан бағаны көтеріп отырғандарға,
яғни кулактарға РКФСР қылмыстық кодексінің 107 бабын қолдануды талап етуі,
осыған орай Мәскеуден Қазақстан прокурорына 23 қаңтарда жіберілген құпия
нұсқауда 107 баппен сотталғандарға дем беруші және жол
беруші кеңес аппараты қызметкерлерін РКФСР қылмыстық істер кодексін
109 немесе 14 баптарымен, ал тұрақты бағаға байланысты нұсқауды бұзушы
мемлекеттік және кооперативтік астық дайыдаушыны 109 баппен, салықты
төлемеген ауқаттыларды 60 баппен жедел соттау республика прокуроры мен Сот
төрағасына жүктелетіні хабарланды[13]. Орталықтың нұсқауларын қуғын-
сүргінмен қорқыта отырып, орындауды үзілді-кесілді талап етуге негізделіп
келе жатқан сталиндік әкімшіл-әміршіл жүйенің шаруаларға шабуылы осылай
басталған болатын.
1928 жылғы 8 қаңтардан 6 ақпанға дейінгі мәлімет бойынша 107 бап
бойынша айыпталғандар ісі 486 болса, бірыңғай ауыл шаруышылығы салығына
байланысты - 538, ауыл шаруашылығы салығын төлемеуге байланысты - 21,
мемлекеттік сақтандыру бойынша 397, ауыл шаруашылығы банкісінің ісі бойынша
- 748, самогон қайнатуға байланысты 265 іс болды. Бұлардың ішінен
көрсетілген күндері сотта талданған айыпталушылар ісі 815 болса, онда
сотталғандар 99 адам. Сонымен қатар, шаруалардан 100 пұт астық тәркіленіп
алынып, 225 айыптылар істерін қарау нәтижесінде олардан 34807 сом айып ақша
өндіріліп алынған. Қылмысқа тартылғандар ішінде 59 лауазымды адам бар. Ал,
5-8 ақпан аралығында Қазақстан сот-жазалау органдарында 33 айыпталушы ісі
тіркеліп, 5023 отбасында тінту жүргізіліп, 706 самогон аппараты, 2645 шелек
бар да самогон шикізаты, 755 шелек самогон тартып алынып, самогон
дайыдаушыларға 59663 сом айып ақша, 193 пұт айып астықсалынды. Бүл қаралған
164 істің ғана нәтижесі еді[14].
1928 жылдың 19 сәуірінде республика Юстиция халық комиссариаты және
прокуратурасы берген мәліметте: астық дайындауға байланысты айыпталушылар
ісі -1151, сол тәрізді астықты тығып қоюға байланысты -11 іс, сауда
тәртібін бұзуға байланысты 241 іс, самогон қайнатуға байланысты 640 іс,
салықтарды төлемеуге байланысты -3966 іс, мемлекеттік сақтандыру бойынша
-55 ісі пайда болған. Осы мезімге дейін 7028 ісі тексеріліп бітіп,
шаруалардан 113579 пұт астық тәркіленген. Тінту нәтижесінде 805 адам
сотталып, 1414 бас мал, 21 диірмен, 3 майшайқағыш, 2 тері зауыты, және
75047 сомның дүние мүліктері, 1735 шелек самогон, 2 пұт шай тәркіленген.
Сонымен қатар трактор т.б. машиналар - 8, бумен жұмыс істейтін диірменлер -
4, құрылыстар -3, самогон аппараттары -1003, барда самогон шикізаты - 2645
шелек болған. Онымен қоса 368583 сом айып ақша, әкімшілік жолмен 64602 сом
айып ақша, сот арқылы -2240 пұт, әкімшілік жолмен 543 пұт астық өндірілген.
БК(б)П ОК Саяси бюросы 1928 жылы қаңтарда өз қолдарында 30 т (шамамен
1,9 мың пұт) астық қалдықтарын ұстаған ірі кулактарға әкімшілік қысым
жасауға рұқсат берсе[15], Сталиннің өзі 107 бапты 2 мың пұттан артық
тауарлы астығы барлардың ішіндегі жеке қаскүнем элементтерге қолдануды
ұсынған болатын[16]. Сол жылғы мамырда Қазақстанның Юстиция және Сауда
халық комиссаиаттары мен Оталық салық басқармасының өкілдері өзара келісіп,
көрсетілген көлемдегі астықты өндіретін қожалықтар өлкеде жоқ екенін
ескеріп, 1000 пұтқа дейін өндіре алатын Семей, Ақмола губернияларында 200
пұттан артық астық ұстағандарға, 500 пұтқа дейін өндіретін Қостанай
округінде - 150 пұттан 300 пұтқа дейін өндіретін Ақтөбе, Орал, Сырдария
губернияларында 50 пұттан артық астық ұстағандарға жоғарыдағы қысымды
қолдануға болады деп шешкен еді.
Алайда, Қазақстан Юстиция халық комиссариаты мен прокуратурасы бұл жөнінде
өзіндік көзқараста болды. Сол жылдары Юстиция халаты және прокуроры болған
Ж.Сәдуақасов 1928 жылғы 12 мамырда Қазақ өлкелік партия комитетіне жолдаған
хатында 50-200 пұт астық мөлшері мардымсыз, тіптен кедейлерден де
табылтындықтан асыра сілтеулерге жол беретінін ескерткен болатын. Айтса-
айтқандай, 1927-2928 жж. астық дайындау науқанында жазалауға, айыптауға
ұшырағандардың арыз-шағымдарынан асыра сілтеушіліктің орын алғаны көрінеді.
Дерекке жүгінсек, салықтың дұрыс салынбауына 916 кісі шағымданса, жазалау
шараларына наразылық білдіріп шағымданған батырақтағы 1235, шаруалар 8361
екенін көреміз[17]. Астық бағасының түсуіне байланысты жеке
шаруашылықтардың республикадағы астық дайындаудағы үлесінің 1,6%-ке дейін
төмендеуін, өнеркәсіп тауарларының шаруаларға ұсынылуының жеткілікті
болмауы олардың астық өткізуге белсенділігінің төмендеткендігін таптың
қайшылық, кулактардың қаскөйлігі деп түсінген сталиндік аппарат аталған
астық дайындау жылындағы жоспарды жоғарыдағыдай жаппай жазалаудың өзімен де
80,5% қана орындай алды. Істің бабына барып, түпкі себепті ашудың орнына
И.Сталин астық дайындау ісін біржола шешу үшін өз табиғатына салып,
террордың жаңа науқанын бастады. Бұл жолғы мақсат жеке меншікке соққы беру
болды. Террор кулактарды тап ретінде жою! деген ұранмен бастайды. Бұл
мәселені 1927 жылғы 15-23 қарашасында ҮІ Бүкілқазақтың партия
конференциясында өңешін жырта көтеріп, сол конференцияда осы шешімді
қабылдағанымен Мәскеудің келісімен 9 ай күтуге мәжбүр болған өлкелік партия
комитетінің жетекшісі Ф.И.Голощекин 1928 жылғы 27 тамыздағы үндеуден соң
белсене кірісті.
Қазақ даласында өмір сүрген көшпенділер және жартылай көшпенділер ХХғ. 20-
30ж.дейін өмір сүріп келді. Алайда осы жылдары Қазақстанда ұжымдастыру мен
индустрияландырудың қарқынды жүруі барысында көшпенділік бірте-бірте жойыла
берді. 1930 жылы 87136 шаруашылық отырықшылдыққа ауыстырылды. 1933 жылы
мұның саны 242208-ге өсті. Отырықшылыққа ауыстырудың механизмі өте
қарапайым болды. Жүз деген ауылдар бір жерге топтастырылып деревняларға
ұқсатылған поселкалар құрылып отырды. Ал, сол ауыл тұрғындарын бірден
колхозға тіркеді. Бір орталыққа бағындырылған тұрғындар, мал жайатын
өрісінен айырылды. Сол себептен мал басы күрт төмендеді. Осыған қоса егін
өнімі осындай күйзеліске түсті. Ұжымдастыру қарсаңында Қазақстанда 40,5
млн. мал басы болатын. Ал 1933 жылы 1 қаңтарында мұның саны 4,5 млн. дейін
кеміді. Жүргізілген іс-шаралардың нәтижесінде 1930-1932 жж. Қазақ даласында
аштықтың орнауына және 2,1 млн халықтың қырылып кетуіне әкеп соқты.
Қазақ зиялы қоғамы осыған байланысты үрейлі дабыл қосты. Мысалыға айта
кететін болсақ Т.Рысқұловтың Сталинге 1932 жылы 29 қыркүйектен 1933 жылдың
9 наурызына дейінгі аралықта жіберген хаттарын көрсетуге болады.
Сол жылдары әкімшілдік әмірмен мешіттер мен шіркеулер жабыла бастады, діни
қайраткерлер мен қатардағы діндарлар қуғындауға түсті. Мәселен, 1928-1933
жж. аралығында Қазақстанда 198 шіркеу мен мешіттер жабылды. Тек бір
Карлагтың өзінде 1940 жылы 355 діни қызметшілер қамауда ұсталды. 1926
жылыдан былай көктем, еңбек пен достықты мерекесі наурыз тойы атаусыз
қалды. Мұндай тыйым салу 70 жылға жуық созылуы бір жағынан дінмен қоса
халықтың жоғары рухани мақсаттарға қызмет еткен ғасырлар бойы қалыптасқан
көптеген ұлттық игі дәстүрлері ұмыт болғаны өкінішті.
Кеңес мемлекеті мәдени революция процесіне бағыт бере отырып, оған
еңбекшілер бұқарасының өздерінің шығармашылығымен белсене қатысуына,
олардың басым көпшілігінің "көзін ашып, білім алуға" деген орасан зор
ұмтылысына сүйенді.
Әлеуметтік-экономикалық қайта құрудағы сияқты, мәдени құрылысы саласында да
өтпелі кезеңде еңбекшілердің қалың бұқарасына түсінікті, ұғымды жолдар,
тәсілдер, құралдар қолданылды. Алайда Қазақстанда мәдени құрылыс үлкен
қиыншылықтармен күресу жағдайында жүзеге асырылды. Көшпелі және жартылай
көшпелі өмір салты, халықтың ұлан-ғайыр аумақта сирек орналасуы,
патриархаттық-феодалдық және клерикалдық институттардың ықпалы, өлкенің
жалпы экономикалық артта қалуы, халықтың сауатсыздығы, қатынас жолдары мен
байланыс құралдарының жеткіліксіздігі, кадрлардың жетіспеушілігі- осының
бәрі жаңа мәдени құрылыс қарқынын баяулатты.
1919 жылы 26 желтоқсанда сауатсыздықты жою туралы Совнаркомның декреті
жарияланды. Грамчек басқарған төтенше комиссия құрылды. 1920-21 жылы оқу
жылында Қазақстанда 2412 сауатсыздықты жою туралы қызмет атқарды. Оларда 72
232 адам оқытылды. Жылжымалы Ликбез пункттері және Қызыл отаулар ауылдағы
сауатсыздықты жою үшін қазақ ауылдарына атанды. 1930 жылы 27 тамызда
ҚазАССР-ның ОАК-нің бәріне ортақ бастауыш білім беру жайлы шешім қабылдады.
Қазақ тілінде оқулықтар пайда болды. Мысалыға айтар болсақ, көптеген
творчестволық интеллегенция өкілдері оқулықтар жазды. А.Байтұрсынов Қазақ
ана тілі, Ж.Аймауытов Ана тілін оқыту әдістемесі Қ.Сәтбаев, А.Бөкейханов
т.б. ғылым жолымен шұғылданып, сауат ашу жаппай сауатсыздықты жою барысында
көптеген еңбектерін сіңіру.
Қазақтар ғұмыр-бақи пайдаланып келген араб әліпбиі 30-шы жылдары әуелі
латиницамен, кейіннен кириллицамен алмастырылды. 1927 жылы 200 адам оқуға
тартылды. Бірінші бастауыш білім, орталау білім, орта оқу орыны болды.
Сонымен қатар кәсіпкерлер дайындайтын Рабфак құрылды. 1930 ж. Қазақстанда
жаппай бастауыш білім алу, 1931 ж. бастап 7 жылдық білім алу кеңінен етек
алды. 1935 жылы Қазақстан бойынша мектеп жасына дейінгі 91% мектепке
тартылды. 1928ж. республикада халықтың 25% сауатты - оның ішінде 10%
қазақтар болса, ал 1939ж. 65% жетті, оның ішінде қазақтар саны 40%-ке өсті.
1928 ж. алғаш рет Алматы педагогикалық институты, 1929 жылы мал дәрігерлік
институты, 1931 жылы медицина институы, 1934 жылы Қазақ мемлекеттік
университеті ашылды. 1934ж. сонымен бірге Таукен институты ашылды. Осы жылы
Қазақстанның бірнеше орталығында 2,5 жылдық мұғалімдер дайындайтын
институттар ашылды. (Шымкент, Ақтөбе, Семей, Петропавл). Оқу орындар саны
20-ға жетті. Оларда 40 мыңға жуық студент оқыды.
1932 жылы Қазақ ССР ғылым академиясының Қазақ филиалы ашылды.
Сол кезеңде республикадағы денсаулық жүйесін қалыптастыру да әрқилы
жағдайда дамыды. Бір жағынан 1940 жылға қарай жаңа ауруханалар және емдеу
орындарынан тұратын медициналық пункттер, амбулаториялар және медициналық
мекемелердің кең қанат жаю желісі жасалды. Медициналық кадрлар даярлау ісі
жолға қойылды. Алғашқы медицианлық оқу орны, училищелер құрылды, саниторлық-
эпидемиологиялық қызмет жұмыс істей бастады.
1.2 Ірі байларды меншігінен айыру және оның зардаптары
Еңбекші Қазақ және Советская степь газеттерінде Қазақ Орталық Атқару
Комитетінің 1928 жылғы 22 маусымдағы 21 маусымдағы Қазақстандық барлық
еңбекшілеріне үндеуі тегін жарияланған жоқ. ҮІ Бүкілодақтық партия
конференциясы шешімдері ел ішінде абыржу ғана емес, үрей де тудырды. Бұған
себеп - астық дайындау науқанындағы күш қолдану мен асыра сілтеулер еді. Ал
қазақ ауылындағы байлардың жағдайына келер болсақ төмендегі кестеге үңілуді
ұсынар едік[18].
Мал басы сапы бойынша Жылдар бойынша мал қожалықтарының улесі (%)
ірі
қарага шаққанда мал
қожалыңтары топтары
1924-25жж 1925-26жж 1926-27жж 1927-28жж
5 басқа дейінгілер 75,3 64,5 56,1 56,1
5-тен 20 басқа дейінгілер23,5 ' 31,9 37,8 37,0
20-дан 50 басқа 1,0 3,0 5,0 5,6
дейінгілер
50 бастан жоғарылар 0,2 0,6 1Д 1,3
100 100 100 100
Кестеден көрініп тұрғандай 50 бастан артық малы бар байлардың үлесі 1%-тен
сәл-ақ асады. Сонымен қатар бір ескерерлігі 1928 жылы 30 шілдеде Қазақстан
халық комиссарлар қаулысымен бес қой немесе алты ешкі бір қораға
теңестірілген болатын. Осы есеп бойынша 40 бастан артық ірі қара малы бар
қазақ шаруашылықтары 1927 жылы 1,5% болып, олардың иелігінде бар малдың
14,8%-і болды. Осы кезде, яғни байларды тәркілеу қарсаңында Қазақстанда
(Қарақалпақстан мен Адай округін есептемегенде) 16 632,7 мың бастай ірі
қара болған болса, мұның 2 461,6 мыңы, яғни 14,8%-і 40 тұяқтан артық малы
барлардың иелігінде болып шығады.Ал жеті округтен кездескен тігерге тұяғы
жоқ жалшылар саны 2 559 қожалық 15354 адам екені тәркіленген малды тарату
барысында анықталды. 1928 жылы 27 тамыздағы декрет бойынша ірі
байларға
көшпелі аудандарда 400 бастан жоғары, жартылай көшпенді аудандарда 300
бастан жоғары, ал отырықшы аудандарда жүз елу бастан жоғары ірі қара малы
бар қожалықтар жатқызылса, Қазақ АКСР ХКК жүз тұяғы барларды соңғы
аудандарда ірі байларға жатқызып тәркілеуге құқылы болды. Сондай-ақ көшпелі
аудандарға барынша қаталдық көрсеткен бұл декрет Қазақ АКСР ХКК-на егер
ауылда ықпалды болса, кеңестерге қарсылар етінде тәркілеп, жер аудару үшін
жоғарыдағы мөлшерден темен малы барларға да күш қолдану құқығын берді.
1928 жылы 30 тамызда қабылданған Қазақ АКСР ХКК-нің Қазақстанның кешпелі,
жартылай көшпелі және отырықшы аудандарын белгілеу туралы қаулысында
кешпелі аудандарға Сырдария округінің Қызылқұм, Созақ, Сарысу, Шу
аудандары, Қызылорда округінің Арал, Қазалы, Аламысық, Қарсақбай аудандары,
Алматы округіндегі Балқаш ауданы да жатқызылады.
Декретте заң органдарының ролі төмендетілді. Республикалық Орталық тәркілеу
комиссиясының, осындай округтік комиссиялардың құрамына ГПУ қызметкерлері
енгізілгенімен, прокуратура өкілдері кіргізілмеді, оларға тек кеңесші дауыс
берілді. Рас, прокурор наразылық білдіргенде жер аудару тоқтатылып, іс
республикалық Орталық комиссия арқылы Қазақ АКСР OAK назарына ұсынылды.
Алайда, барлық іс декретте көрсетілген 1 қарашаға дейін қаралып бітуі тиіс
болғандықтан барынша жедел жер аударып отыруға тура келді де,
тәркіленушілер ісін қайта қарауға өтініштерін жергілікті жерінен беруге
үлгермей, тек жер аударылып барған жерлерінде ғана өтініш беріп жатты.
Антиконституциялық бұл комиссияларға ГПУ өкілдері енгендігі елден жасырылды
және декретті орындауға, яғни тәркілеуге қарсылық көрсеткендерге қарсы
РКСФР Қылмыстық Істер Кодексінің 58, 169 баптары бойынша, ал жауапты
қызметкерлерге қарсы сол кодекстің лауазымды қызметке қарсы тарауларымен
айып тағатын заңдарды 1928 жылдың 13 және 17 қыркүйегінде Қазақстан үкіметі
шығарып қойды.
Үкімет дерегі бойынша тәркілеу 196 қожалықты қамтығаны белгілі. Ал соңғы
кездегі зерттеулер олардағы байлардың санының мыңнан асып кететінін
көрсетіп отыр. Енді осы мәліметті талдасақ, ірі байларға 562, ал
ауқаттыларға 134 қожалық жатқызылды. Бұларды әлеуметтік жағынан жіктер
болсақ төмендегідей болып шығады: а) болыс басқарушылар, хандар, датқалар
т.б. тұқымдары -24; ә) атқамінер, ақсақал, билер бұрынғы соттар -76; б)
молдалар, ишандар, және т.б. - 8; в)бұрынғы алашордашылар және чиновниктер
- 44; г)ірі мал иелері және ауылды кеңестендіруге қарсы болғандар - 323.
Осы тәркіге ұшыраған шаруашылықтардан 144 474 бас мал тартып алынған. Осы
малдарды Талас Омарбеков әр аудандардағы жеке қожалықтарға төмендегідей
етіп бөлген[19].
№ Аудандар Бір қожалыққа ірі қарага шаққанда
1. Отырықшы 114,4 бас
2. Жартылай көшпелі 218,5 бас
3. Көшпелі 290,0 бас
Кестеден байқайтынымыз - қазақ ауылында бұл кезеңде қыруар малы бар
байлардың аз болғандығы және орта есеппен әр шаруашылық декретте
көрсетілген мөлшерден аз мал басын иемдене отырып та тәркіленген болып
шығады. Ал жоғарыда айтқанымыздай аса шұғыл іске асырылған тәркілеу жұмысы
асыра сілтеусіз болған жоқ. Оған төмендегі арыз шағымдар айғақ бола алады
1928 жылы 25 қазанына дейін республикалық тәркілеуді жүргізу комиссиясына
243 арыз түсіп, оның 108-і қабыл алынбайды, ал 111-і келген жеріне,
округтік комиссияларға қайтарылды. Тек 5 адам ғана тәркілеуден босатылды.
Ал 1929 жылға қарай тәркіленгендердің арыздары қабылдамай тастау әдетке
айналған осы жылдың 28 ақпанында ҚазАКСР ОАК-ң секретариат мәжілісі
Ерназаров, Нурмақов және Асылбековтың қытасуымен тәркіленген байлардың
21 өтінішін қарап, бәрін қабылдамай тастаған. Енді осы арыз-шағымдардың
кейбіріне үіліп көрелік. Сырдария округінен шыққан Қазақбаевтар, Орал
губерниясында тәркіленген 1000 қойды кедейлер сауабына жаратсын дейді.
Гурьев округінен Петропавловск округіне жер аударылған Құрманбаев Хайрулла
қазан төңкерісіне дейін патша үкіметі органарында қызмет еткені үшін
жазаланып отырғанын айтып шағымданады. Ал, Гурьевке Ақмола округінен жер
аударылған Әділбаев Ахмет БОАК-тің төралқасы және И.Сталиннің атына
жолданған арызында ақсүйек тұқымынан да емес екенін, 52 бас ірі қара малы
болғанын айта келе Ақмола губерниясында жоғары мұсылман білімін алып, 2 жыл
Мединада, Арабиядағы Ишфха медресесінде оқығанын және соңғы кезде ислам
тарихын зерттеумен шұғылданғанын айтып, ағынан жарылады[20]. Арыз иесі
кеңес өкіметінің саясатының басты бағытының бірі ислам дінімен бітіспес
күрес екенін түсінбеген де еді. Сырдария округі, Талас ауданының №23
ауылынан Әлімқүл Жарасов Өзінің 19 жаста, әйелі 20 жаста және әкесі тастап
кеткен 45 жастағы анасы мен 15,13,5 жастағы үш қарындасымен белгісіз жаққа
жер аударылғалы жатқанын, малбасы Советская степь-тегі мөлшерге
жетпейтінін айтып, 1928 жылдың 18 қазанында шағымданыпты[21].
Тәркілеудің және оларды жер аударудың көлеміне келер болсақ, бұл мәселе
төмендегі кестеден керінеді[22]:
Алдын-ала Тәркіленген және жер аударылған қожалықтар саныОкруг
түскен
тәркілеу,
жер
ауда-ру
мәліме-ті
Тәркі-леАудандар бойынша Декрет баптары жерінен
нді бойынша тыс жер
Оты-рықшы Жар-
тылай
көшпелі
үлес
салмағы, процентпен
Мемлекеттік органдар 63,9 66,0 61,8 38,5
Кооперация 16,8 19,3 23,4 10,6 35,9 59,9 1,6
Жекеше 2,3
Барлығы 100,0 100,0 100,0 100,0
Жекешелердің мемлекетке өткізген астық үлесінің кемуін мемлекеттік органдар
әсіресе кооперациялардың еңбек өнімділігінің, олардың сандарының артуынан
деген жаңсақ пікірден сақтандыра отырып, жекешелердің тарау басында
ескертілген себептерден мемлекетте астық сатпай қойғандығынан болатын.
Бұған жаза ретінде И.Сталин баға және өнеркәсіп тауарларын ауылға ұсынудың
орнына аталған Сібір әдісін ұсынды. Яғни әміршіл-әкімшіл режим зорлыққа
көшті.
Ал, зорлық-зомбылықтың ауқымын темендегі мәліметтер айғақтайды. 1930 жылы
мамыр-маусымда өтке. Бүкілқазақтық ҮІІ партия конференциясында баядама
жасаған Ф.Голощекин мынадай мәліметтер келтірген.
1) Барлық жазаға тартылғандар 56498.
а) әкімшілік жолмен жазаланғандар 20367
ә) сотталғандар 34121 Сотталғандар ішінде: І.Кулактар 58%
2.Ауқаттылар 23,6%
2) Өндірілген айыптар және тәркіленген заттар сомасы - 23 917280
3) Тәркіленді:
а) мал 53400 бас э) астық 631 025 пұт
б) құрылыстар, кәсіпорындар 258 құрылыс[31]
Дәл осы 1928-29 және 1928-30 астық дайындау жылдары мен көктемгі егіс
ауқанында жазалауға ұшырағандар хақында сот-жазалау органдарының мәліметі
архив деректері темендегідей сипатта көрінеді.
Науқандар Жазаланғаны Шаруашылық мүліктерін 1 қожалық
анықтау есеппен
Сот әкімшілік Барлығы Айып
тәртібімен тәртібімен сом
тәркізат
құнын
қосқанда
Жеке-даТұтыну
ра кооп.
ҚАКСР бойынша мал 215 800 6100 45000 10000 276900
басы
Алайда бұл жоспардың өзі де бірнеше рет жоғарылатылып өзгертіліп отырды.
1930 жылы 24 наурызда Мәскеуге жолданған мәлімдемеде жоспардағы 308000 бас
(кестегіден артық жоспарына назар аударыңыз) ірі қараның орнына 312343 бас
ірі қара шартқа іркелгені (101% баяндалады) Ұжымдастыру жұмысының барысында
1930 жылдың 20 ақпанынан қарай 6899 колхоз тіркеліп, оларда халықтың 36,7%
-і біріксе, олардағы мал басы 1252309 болып, бар малдың 21,7%-ін құраған
еді, яғни малдың негізгі бөлігі әлі де жекешелердің иелігінде еді.
Тәркілеудің ет дайындау науқанымен қатар жүргізілуінің мәнісі де сонда. Ал,
ет дайындау науқанының мал санына әсерінің шамасы төмендегідей 1927-1931
жылдар аралығында Қазақстанда 11753,1 мың бас мал өлген, 10022, 8 мың бас
мал сойылған. Ет дайындау ісінің нәтижесінде сойылған соңғы көрсетілген
малсанының 8-9%-і ғана республиканың ішкі тұтынуына жұмсалып, 9120,7 мың
бас мал Қазақстаннан сыртқа тасылып, әкетілгенін архив деректері
айғақтайды. Енді 1929-1933 жж. Қазақстанды жаппай ашаршылыққа ұшыратқан мал
басының шұғыл кему процесіне ет дайындау шараларының әсері төмендегідей:
сол жылдары шығын болған 36 млн-ға
жуық малдың шамамен 15 млн-ы ет дайындау науқанында сойылған екен. Осы
мәселелерді назардан шығармай отырғанда ғана кулактарды тап ретінде жою
саясатының түпкі мақсатын аша аламыз. Ал, ол саясаттың сталиндік-
голощекиндік әміршіл-әкімшіл әдісімен іске аырылғанын ескерсек, зорлық-
зомбылықпен сыра сілтеулерге жол берілгендігін болжай беруге болады.
Айтылған кемшіліктердің орын алғанын сол кездегі ресми органдар да ескертіп
отырды. 1930 жылы 3 сәуірде РКСФР Юстиция халкомы Н.Янсен мен ОГПУ
прокурорының орынбасары Ланда жергілікті жерлерге жолдаған нұсқауында ОГПУ
үштіктері лагерьлерге қамауға үкім шығарғандар арасында орташалар мен
кедейлердің жоғары поценті байқалғанын ескерте келе сондай қаулыларды қайта
қарап, қамалғандарды босатуды ұсынған. РКСФР қылмыстық істер кодексінің 58
бабы бір адамның ісін қарау барысында бірнеше адамға қолданылып, жеткілікті
дәлелдерсіз-ақ олардың көпшілігіне ату жазасын қолдану әдетке айналғанына
И.Сталиннің өзі де назар аударып: Бізге керегі әйтеуір шабуыл емес, бізге
керегі белгілі бір таппен одақтасып, білгілі бір топқа жасалатын шабуыл
емес пе? Диірменге ат қойғанда Дон Кихот та шабуыл жасадым деп ойлаған ғой.
Бірақ ол бұл шабуылды жасаған кезде шекесін жарып алғаны белгілі.
Сірә, Дон Кихоттың даңқы біздің солшыл асыра сілтеушілерге ұйқы бермейтін
болса керек дей тұрып, ол кулактарға қарсы күресті үдете түсуді және
бітіспестікпен, табандылықпен жүргізуді талап етуден танбады.
1930 ж. жазында Ф.Голощекин ҮІІ Бүкілқазақтық партия конференциясында
сөйлеген сөзінде асыра сілтеуге ұшыраған орташалар туралы мынадай деректер
келтіреді:
1.Дүниемүлік қайтарылғандар 4533 орташа
2.Түрмедегі босатылғандар 4073 орташа
3. Айыптары алынып тасталғандар 266 орташа
4. Сайлау құқығы қалпына келтірілгендер 1618 орташа
5. Істері тоқтатылғандар 2664 орташа
б.Айдаудан оралғандар 1160 орташа
Осындай асыра сілтеулермен қатар атқарылған кулактарды жою саясатынан кеңес
өкіметті 1932 жылы ресми түрде бас тартуға мәжбүр болды. 1931 жылы 23
маусымда И.Сталиннің өзі кулактарды қиратқанын мойындаған. 1933 жылы да
ауылдағы тап күресінің тоқтатылмағанын, тап жауларын колхозшылар арасынан
іздеуден танбады[34].
II ТАРАУ. ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ XX ҒАСЫРДЫҢ 20-30 ЖЫЛДАРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК-
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗАРДАПТАРЫ
2.1 Қазақстанда өнеркәсіптің дамуы және оның негізгі бағыттары
Қазақстанға шетелдік интервенция, ақ гвардияшылар мен қызылдардың
арасындағы соғыс өте үлкен зардап әкелді. Жаңадан қалыптасып келе жатқан
өнеркәсіп орындары қатты бүлінді. Әскери коммунизм және жаңа экономикалық
саясат сияқты Кеңес үкіметінің экономикалық саясаты бұл жүйені тез қалпына
келтіре алмады. 1923 ж. бастап қалпына келтіру жұмыстары жақсы қарқынға
көшті. 1925 ж. өнеркәіп өнімін өндіру 1913 жылғы тұрпатынан асып түсті.
Алайда, өндіріс саласы Қазақстан халықшаруашылығының өте аз бөлігі еді.
Негізгі өнім өндіру экстенсивті түрде дамитын, ауылшаруашылығы құрайтын
еді. Жалпы коммунистік партия социализмнің негізгі ірге тасы деп елде
өнеркәсіпті дамыту деп танығандықтан бұл саланы дамыту БК(б)П үшін ең үлкен
шаруа еді. 1925 ж. бастап партия басшыларының арасында индустрияны
Қазақстанға енгізумен қатар, оны қандай бағыттармен дамыту да үлкен пікір
талас туғызды. Феодализмнен капитализмге соқпай социализмге өткен Қазақстан
сияқты индустриялық дамуы өте төмен елуге толық индустриялық қоғам орнату
шынында да ойланатын нәрсе еді.
Индустрияландыру жылдарында Қазақстан Одақ бойынша түрлі түсті металлдар
өндіру жағынан 2-ші орынға, мұнай өндіру жағынан 3-ші орынға, Қарағанды
көмір кеніші Одақтағы 3-ші көмір базасына айналды. Индустрияландыру
жылдарында ірі кәсіпорындар да құрылды, әсіресе тамақ енеркәсібі
дамыды.Мысалыға, айта кетсек Семей ет комбинаты, Гурьев балық консерві
зауыты, Алматы жеміс-жидекті консервілеу зауыты, Жамбылда қант зауыты және
т.б. зауыттар құрылды.
Қазақстан шаруашылығында өндіріс жетекші орынға ие болды. 1939 жылы оның
үлесі 58,9% жетті.
Қазақстан өлкелік партия комитетінің бірінші хатшысы Ф.Голощекин бастаған
державалық шовинистер күрделі өнеркәсіпті дамыту, жұмысшы табын өсіру
Қазақстан үшін "ақылға сыймайды", "артта қалған көшпелі халық "
индустрияландыру қарқынына төтеп бере алмайды., "өнеркәсіпті қазақыландыру
қымбатқа түседі", өйткені бәрі-бір жұмыс істемей далаға қашатын болады"-деп
тұжырымдайды[35]. Қазақтар ішіндегі кейбір топтар Қазақстан Кеңес одағынан
бөліп алып, жартылай феодалдық билік орнатуды ұсынды. Олар индустрияның
қазақ халқының ұлттық ерекшелігін әлсіретеді деп пайымдады. Ал, кейбір
топтар қайта керісінше КСРО-ның орталық аудандарында индустриялауды тоқтата
тұрып бірінші кезекте Қазақстанды индустриялық жағынан дамытуды талап етті.
Сөйтіп Қазақстанның өнеркәсібі мен транспортын қалпына келтіру елдің
социалистік индустрияландыру дәуіріне өту жағдайында аяқталды. Негізінде
бұл жерде мемлекет меншігіндегі социалистік сектор нығайып пайдалана
бастады.
1927 ж. оның Қазақстаннның бүкіл өнеркәібіндегі үлесі 64%, ал ірі
өнеркәсіптер 97,2% дамыды, темір жол, су жолдары, оның жылжымалы құрамдары
толық мемлекет меншігінде болды. Қазақстан халық шаруашылығын дамытуда 1921
ж. енгізілген ЖЭС-тің маңызы өте зор болды.
ЖЭС-тің нәтижесінде жеке меншік сектор мен сауда бостандығына жол берілді.
ЖЭС-тің жағалауында өнеркәсіпті басқару жетілдірілді. Бүкілодақтың
халықшаруашылық советі өнеркәсіп бюросы, республикалық одақтық халық
шаруашылық советі (ОХШС) болып қайта құрылды. Кәіпорындар бағыныштылығы
жағынан одақты, ресейлік, аралас федеративтік республикалық және
губерниялық болып бөлінді. Неғүрлым ірі кәсіпорындар негізінде бірлестіктер
болды. Олар кеңестік трестер деп аталды.
1927 жылдың қарашасында 6-шы өлкелік партия конференциясы Қазақстанда
индустрияландыруды толық қолдады. Осы жылдың өзінде-ақ қазіргі заманғы
өнеркәсіп орындарын салу басталып кетті. Алғашқы кезде ол цехтар мен
фабрикаларды салудан басталды. Мысалы: Риддерде байыту фабрикасын,Қарсақ
байда мыс қорыту зауытының басты цехтары салынды. Алматы шұға фабрикасы,
Атырауда ірі тоңазытқыш қатарға қосылды.
1920ж. сәуірінде сол кездің ең ірі құрылыс саласы болып табылатын Түркістан
Сібір Түрксиб темір жолын салу басталды.
Кеңес үкіметі бұған 200 млн сом қаржы бөлді. Бұл құрылысты салу жалпы
халықтық сипат алды. Сонымен бірге ол жұмысшы кадрларын дайындайтын тамаша
мектеп болды. 1930 ж. бұл Түрксиб теміржолын салу мерзімінен бұрын
аяқталды. Нақ осы жылдары Атырау-Доссор темір жол салынды.
Жері пайдалы қазбаларға толы Қазақстанда өнеркәсіп орындарын салу басқа
аймақтарға қарағанда жедел жүрді. Осы жылдар Риддер полиметал комбинаты,
Қарсақбай мыс комбинаты, Ертіс мыс қорыту зауыты, Лениногор, Зырян
полиметал комбинаттары, Ембі мұнай кәсіпшілігі, Қарағанды көмір шахтасы,
Ащысай қоңырат кеніштер, Балқаш және Жезқазған кен металлургия комбинаттары
т.б. салынды. Орталық бұған орасан зор инвестиция жұмсады. 1931-34 жж.
халықшаруашылығына 2 млрд 137 млн сом қаржысын салынды. Индустрияландырудың
алғашқы кезеңі яғни, 1927-34ж. Қазақстанның бүкіл кеңестік индустриялдық
дамуының алғышарттарын жасады. Осы жылдардың өзінде-ақ Қазақстан
экономикасы тек қана аграрлы ел болудан қалды. Былайша айтқанда, Қазақстан
аграрлы-индустриялы елге айналды.
Сонымен бірге бұл жылдар Кеңестік экономикалық даудың бір аймағы болып
қалды. Кеңестік экономикалық интеграцияға тартылған Қазақстан бір жақты
ғана өнім өндірді. Ол шикізат саласы еді. Жері пайдалы қазбаға бай өлкеге
Мәскеу өндеуші өнеркәсіп салғысы келмеді. Соның салдарынан индустриялық
дамытуды басқа Республикаларға қарағанда жедел
дамыған Қазақстан экономикасы бәрі-бір орталыққа тәуелді болып
қала берді.
2.2. Көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларын отырықшыландыру және
оның зардаптары
Ұжымдастыру саясаты - большевиктердің әлеуметтік теңсіздікті жоюдың бірден-
бір құралы ретінде Одақ көлеміндегі жекеменшікке қарсы яғни оны жоюға
байланысты жүргізілген аграрлық саясаты десек, Қазақстанда бұл саясаттың
екінші қыры болғанын, яғни қазақ халқын жерінен айыруға бағытталған
кеңестік Отарлау саясаты екенін естен шығаруға болмайды. Осы отарлау
саясатының Қазақстанда жүзеге асырудың бір ерекшелігі - көшпелі және
жартылай көшпелі қазақ шаруаларын отырықшыландыру осы саясаттың басты
стратегиясына айналуы еді. 1930 ж. 9-10 қарашада I Өлкелік кеңесте сөйлеген
сөзінде Ф.Голощекин: Отырықшыландыру – бәрінен бұрын тапшыл мәселе. Мұны
сіздер естеріңізде қатты ұстауларыңыз керек.
Отырықшыландыру - бұл ұлттық мәселе. Отырықшыландыру арқылы біз нені
шешкіміз келеді.
Біз қазақ ауылының экономикасын көтеруді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 2
I ТАРАУ. КЕҢЕС ҮКІМЕТІНІҢ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЖҮЗЕГЕ
АСЫРУДАҒЫ АСЫРА СІЛТЕУЛЕР 10
1.1 Әлеуметтік дамудың кеңестік басты бағыттары 10
1.2 Ірі байларды меншігінен айыру және оның зардаптары 18
1.3 Ауқатты шаруаларды жау тап ретінде жою 23
II ТАРАУ. ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ XX ҒАСЫРДЫҢ 20-30 ЖЫЛДАРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК-
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗАРДАПТАРЫ 33
2.1 Қазақстанда өнеркәсіптің дамуы және оның негізгі бағыттары 33
2.2. Көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларын отырықшыландыру және
оның зардаптары 37
2.3 Кеңес үкіметінің Қазақстандағы әлеуметтік саясатының нәтижелері 44
2.4 Қазақстандағы Кеңес үкіметінің саясатына қарсы наразылықтар, толқулар
мен көтерілістер 53
ҚОРЫТЫНДЫ 58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 62
ТҮЙІН
Дипломдық жұмысында XX ғасырдың 20-шы және 30-жылдардың басындағы
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайына арналған.
Тақырыпты зерттеу барысында Маркстік-Лениндік
концепциядан бас тартып, қазіргі заман талабына сай жаңа деректер
тұрғысында еліміздің әлеуметтік—экономикалық жағдайына талдау жасалынған.
Беттер саны________, әдеби деректемелер________.
РЕЗЮМЕ
В дипломной работе отражено социально-экономическое положение
Казахстана 20-30гг. ХХв.
В научной работе удалена Марксистско-ленинская концепция, а
использованы новые источники, которые объективно показывают социально-
экономическое положение 20-30 гг.
Количество страниц________, литературных источников________
КІРІСПЕ
Нәубет. Зұлмат. Ашаршылық. Тәркілеу. Асыра сілтеу. Өткен XX ғасырдың
20-30 жылдардағы қазақ қоғамының тарихына осындай қасіретті сипаттама
беріліп жүр. Әсіресе ақтаңдақтар деген үғым ерекше ой салады. Жоғарыда
айтылғандардың бәрі халқымыздың әрбір көзі ашық азаматын сол кезеңдегі
соқпақты тарихымызға тереңірек үңілуге еріксіз жетелейтіндей. Себебі
тарихының ақтаңдақ беттері бар халықтың тарихшыларының өтелмеген борышы
бұл мамандықты игерген бірде-бір қандасымызға тыным бермесе керек. Сол
парыздың ауыр салмағын болашақ тарихшы ретінде өзім де көтеруге тиіспін
деген оймен алғашқы ғылыми қадамымды осы ақтаңдақтардың орнын толтыруға
талпыныстан бастауға тәуекел етіп отырмын. Диплом жұмысын жазу барысында
Қазақстанның аталған кезеңдегі элеуметтік-экономикалық дамуына жаңа
көзқараста талдау жасауда алдыма мақсат етіп қойдым.
Әрине, бірден айта кету керек, XX ғасырдың 20-30 жылдарындағы
Қазақстан тарихы тарихшылардың назарынан тыс қалғандығынан,
зерттелмегендігінен немесе жазылмағандығынан ақтандақ бет болып отырған
жоқ. Керісінше Кеңестік дәуірдегі тарихымыз өте көп зерттеліп, көп
жазылған, әлі де жазылуда. Ең бастысы оның қалай зерттеліп, қалай
жазылғандығында болып тұр. Мәселенің бұлай қойылуының себебін түсіну үшін
тақырыптың зерттелу методологиясына үңілуге тура келеді.
Кеңестік дәуірде тарих ғылымы да әдебиет сияқты партиялық болғандығы,
яғни сол еңбектер жазылған уақыттағы партия басшылығының көзқарастарын
білдіру тұрғысынан жазылып келген болатын. И.Сталин тұсында бұл кезең
шиеленіскен тап күресі жағдайындағы социалистік қайта құрулар дәуірі
ретінде, ал атқарылған іс-шаралар мешеу қалған ұлт аймағын әлемдік
өркениетке тарту мақсатын көздеген аса прогрессивті тарихи қажеттілікті
іске асыру ретінде бағаланды. Сан миллиондаған адамдардың құрбандыққа
шалынғандығын, санын көпе-көрнеу кеміту арқылы болмай қоймайтын тап
күресінің заңды шығыны және зиянкес элементтердің (бай-құлақтардың,
ұлтшылдар мен діндарлардың) қаскөйлік әрекеттерінің құрбандары ретінде
түсіндірілді. Н.С.Хрущев бұл кезеңдегі асыра сілтеушілікті әшкерелеу
тұрғысынан қарауды талап еткен болса, 60-70 жылдарда брежневтік тарихнама
бұл кезеңнің көлеңкелі тұстарын ғана емес, көлеңкелі қайраткерлерін де
ауызға алмай, айналып өтуді әдетке айналдырды. Сөйтіп кеңестік дәуірдегі
тарихнама қоғамдағы әлеуметтік-саяси науқандарға біржақты баға бере отырып,
сыңаржақ пікір қалыптастырды. Идеологиялық қатаң бақылауға бағындырылған
қоғамдағы ғылымның сол идеологиялық тар шеңберден шыға алмауының себебі де
түсінікті. Біріншіден, саяси басшылықтың ой еркіндігін, сөз бостандығын
саяси қуғындау қаупімен тиып отырса, екіншіден, бұл кезеңдегі ахуалдан
нақты мәлімет беретін деректер зерттеушілердің қолы жетпес құпия
мұрағаттарда "аса құпия" айдарымен жасырын сақталды.
Сан миллиондаған сананы тұмшалап келген КСРО-дай алып империяның
күйреуі нәтижесінде ғана тәуелсіздікке қол жетіп, еркін ойлауға мүмкіндік
алған 90-шы жылдары тарихшы ғалымдар алдында жаңа методология таңдау
қажеттігі туды. Маркстік-Лениндік деп аталып келген концепциядан бас
тартып, жаңаша методологияны ресейлік ғалымдар ұсынып отыр. Аталмыш
тақырыбымызда үздіксіз еңбектеніп жүрген профессор Т.Омарбеков осы орайда
рпофессор В.А.Муравьевтің ұсынған екі жолына назар аударуға тұрарлығын
айтады. Ол Р.Б.Казановтың "Кентавр" журналының 1993 жылғы №2 санында
"Источниковедение XX столетия" атты мақаласына сілтеме жасай отырып, осы
екі жолға талдау жасайды. Бұл екі жолдың біріншісі-өткенді және бүгінді
жаңа парадигма негізінде, жаңа проблемалар қою арқылы ой елегінен өткізу,
ал екінші жол - ғылыми айналымға барлық деректерді тұтастай енгізу. Егер
тарихи деректерді адамзат қызметінің нәтижесі ретінде қарастыратын
түсінікке жүгінер болсақ, мұндай көзқарас дәуірді және адамды дәлме-дәл
оның іс-әрекетінің нәтижесі ретінде зерттеуге мүмкіндік береді[1]. Автор
аталған жолдардың алғашқысы үстемдік еткен идеологияның қысымымен және
саяси конъюктураның ықпалымен бұрмаланған деректік құжаттарды жаңаша ойлау
тұрғысынан ой елегінен өткізуді білдірсе, соңғысы осы кезге дейін жабық
болып келген деректерді талдап, зерттеуге мүмкіндік беретінін айтады.
Т.Омарбеков аталған еңбегінде келесі бір ұсыныстың профессор
О.М.Медушкевская тарапынан түсіп отырғандығын айта отырып, ол кісінің "адам-
шығарма-адам" түрінде бейнелеуге боларлық жүйенің назар аударуға тұрарлық
екенін ескере отырып, дегенмен бұл жүйенің Қазақстан ғылымдарының ішінде 20-
30 жылдардың деректерін жүйелеп, зерттеген ғалымдардың әзірге жоқтығынан.
Есесіне ресейлік ғалымдар тарапынан түсіп отырған және бір ұсынысты
қолдануға тұрарлық екендігін атап өтеді. Бұл тәсіл деректерді жіктеуде
"адам-қоғам-мемлекет" үштігі жүйесінде қарастыруды ұсынады[2]. Бұл жүйенің
құптарлық қасиеттерінің бірі ретінде автор бұрынғы иерархиялық жүйеден
айрылып, марксизм-ленинизм классиктері мен КОКП жетекшілерінің еңбектерінің
тарихи деректердің ерекше түрі деп орынсыз дәріптеуден ада екендігіне назар
аударады, және осы жүйені басшылыққа алғанды жөн көреді. Өз кезеңінің
мәліметтерін шебер пайдалана білген ол қайраткерлер өздері өмір сүрмеген XX
ғасырдың 20-30 жылдарындағы Қазақстандағы процесстерді түсіндіріп береді
деу артық болады десе, өзін сол тұлғалардың ізбасар шәкірті санайтын
И.Сталиннің дәл осы кезеңге қатысты еңбектеріне бұлай қарауға болмайтынын
ескертеді. "Шаруалардың меншігінен күштеп айырудың, зорлап ұжымдастырудың
және көшпелілерді еріксіз жаппай отырықшыландырудың идеялық
және рухани жетекшісі болған И.Сталиннің шығармаларының деректік, тарихи
танымдық ролі бар екендігінің күдік туғыза қоймайтындығын[3] алға тарта
отырып автор өзінің жоғарыдағы пікірін дәйектейді. XX ғасырдың 20-шы және
30 жылдардың басындағы Қазақстанның тарихын компексті түрде зерттеп жүрген
бірден-бір маман ретінде, осы күнге дейін жарияланған көптеген
еңбектердің авторы ретінде ғана емес, тәжірибелі ғалымның таңдауының
көкейге қонымдылығын назарда ұстай отырып, біз Ғ.Мүсіреповтың,
М.Ғатаулиннің, М.Дәулетғалиевтің, Е.Алтынбековтың, Қ.Қуанышевтің,
Б.Айбасовтың, Ғ.Тоғжановтың, О.Жандосовтың И.Сталинге және Л.Мирзоянға[4]
жолдаған хаттарының жаппай басқыншылық пен аштықтың себептерін дәлірек
анықтауға көмектесіп қана қоймай, осы апаттың демографиялық көлемін
анықтауға қажетті сандық мәліметтер беретінін де атап өткен жөн Об итогах
июнского плнума ЦК ВКП(б). Доклад товарищ У.Исаева на собрании Алма-
Атинского партактива 6 июля 1931г А.А., 1931. Курамысов И. На путях
социалистического переустройства Казахского аула. А-А.,1931. Кулумбетов У.
Переход на оседлость в Казахстане-Вопросы оседания кочевников. Сб. статей и
материалов. Под.ред. С.М.Диманштейна М.,1932[5] Сонымен қатар бұл топқа
жекелеген азаматтардың сол кездердегі әкімшіл-әміршілдікке бой алдырған
асыра сілтеушілікке наразылық білдірген арыз-шағымдар, хаттар да кіреді.
Мысалы: Саяси жер аударылғандар В.Иогансен, О.Селихова, П.Семинин-Ткаченко,
Ю.Подбельский, А.Флегонтовтардың КСРО OAK Президиумына 1932 жылы 1-
ақпандағы; Н.Дүйсенбиновтың, И.И.Калининге 1932 жылы 10-ақпандағы;
И.Х.Дворникованың И.И.Калининге[6] сол кезде Ә.Жарасовтың 1928жылы 18
қазандағы шағымы[7] т.б. құжаттар жатқызылып отыр. Сондай-ақ бұл топқа Әл-
Фараби атындағы Қазақ Мемлекеттік Ұлттық университетінің тарих факультеті
студенттерінің "32-нің зұлматы" тарихи экспедициясын ұйымдастырып, ел
аралап, куәгерлер естеліктерін жазып алып, баспасөз беттерінде жарияланған
материалдарын да енгізіп отырмыз[8].
Деректік мәліметтердің, құжаттардың келесі тобына партиялық және қоғамдық
ұйымдардың құжаттары кіреді. Партия ұйымының сол кезеңдегі деректік
құжаттары негізінен Қазақстан Республикасының Президентінің
архивінде (ҚРПА) 141 қорда, Қазақстаннан Мәскеуге жолданған құжаттар
бұрынғы Марксизм-Ленинизм институтының архивінде (Қазіргі аты-қазіргі заман
тарихының құжаттарын сақтайтын және зерттейтін ресейлік орталық-ҚЗТҚСЗРО)
жатыр. Ол құжаттарға біздің қолымыз жетпейтіндіктен ондағы мәліметтерді
Т.Омарбековтың "20-30 ж.ж. Қазақстан қасіреті" атты монографиясында
келтірілген үзінділерден ғана алып пайдалануға мәжбүр болдық. Дегенмен
кейбір деректердің кезінде баспа бетінде жарияланғандары да бар. (Директивы
КПСС и Совеского правительства по хозяйственным вопросам. Т.П М., 1957
Совет Одағы Коммунистік партиясы конференцияларының және пленумдарының
қарарлары мен шешімдері. ІҮ Т. А., 1972 Қазақстан Коммунистік партиясы
конференциялары мен пленумдарының қарарлары мен шешімдері. II Т. А., 1981)
Алайда бұл деректерге әр кезеңдегі партия идеологтарының көзқарасына сай
өнделіп, редакцияланып отырғанын ескеріп, сын көзбен қарау қажет. Екінші
топтағы деректердің негізгі тобын партиялық аппаратқа және тек БК(б)П
мүшелеріне арналған деректік материалдар құрайды. (Материалы к отчету
Казахского краевого комитета ВКП(б) на ҮІ краевой партийной конференции.
Кызыл-Орда 1927; Материалы к отчету Казахского краевого комитета ВКП(б) на
УП Всеказахской партконференции. А., 1930; Важнейшие решения Казкрайкома
ВКП(б) за 1933год. А., 1933) Сонымен қатар БК(б)П Қазақ Өлкелік комитетінің
баспасөз органдары "Еңбекші қазақ", "Советская степь", "Большевик
Казахстана", "Бюллетень Казахского Краевого комитета ВКП(б)", "Қызыл
Қазақстан" т.б. жарияланған материалдар.
Қоғамдық ұйымдар негізінен ет, астық тапсырысын орындау, отырықшыландыру
және ұжымдастыру, сауат ашу сияқты науқандарда көмек көрсету үшін уақытша
құрылып, мемлекеттік және партия ұйыдарының қолшоқпары қызметін атқарып,
көңілге қонарлық құжаттар қалдыруға жарамады.
Күрделі әрі қарама-қайшылықты әлеуметтік-экономикалық процесстерді талдап
білуде, әсіресе деректердің келесі, үшінші тобын
құрайтын мемлекеттік органдар, мекемелер мен кәсіпорындар құжаттарының
маңызы баға жеткісіз. Осы орайда бірінші ауызға алынатыны Қазақстан
Республикасының ұлттық қауіпсіздік камитетінің архивінде сақталған
Қазақстандағы Біріккен Мемлекеттік Саяси Басқарманың өкілетті өкілдігінің
(ПП.ОГПУ) деректік құжаттары. Бұларда әсіресе 1929-1931 жылдардағы
Қазақстанда орын алған шараларды-күштеп меншігінен айыруға және
ұжымдастыруға қарсы болған бұқаралық наразылықтардан нақты мағүлматтар
беретін деректер арнайы топтастырылып, жүйеге түсірілген[9]. Бұл топты
құрайтын деректердің келесілері ресми органдардың статистикалық
мәліметтері, халық санағы, халық шаруашылығы мекемелерінің есебі т.б.
аталған архивтерге қолымыз жетпейтін болғандықтан Т.Омарбековтың "20-30жж.
Қазақстан қасіреті" атты кітабынан және М.Тәтімовтың 1988жылы Алматыда
Қазақстан баспасынан жарық көрген "Цифрлар шежіресі"[10] атты кітабынан
алуымызға тура келді.
Міне осы деректерге шамамыздың келгенінше талдау жасай отырып, XX ғасырдың
20-шы жэне 30-жылдардың басындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық
жағдайын шынайы ашып көрсетуді - диплом жұмысын жазудағы басты мақсат етіп
қойдық.
Диплом жұмысының жоспары кіріспеден, негізгі II тараудан және қорытындыдан
тұрады. Бірінші тарауда: "Кеңес үкіметінің Қазақстандағы әлеуметтік саясаты
және оны жүзеге асырудағы асыра сілтеулер" деп аталынады. Мұнда әлеуметтік
дамудың Кеңестік басты бағыттары; Ірі байлардың меншігінен айыру және оның
зардаптары; Ауқатты шаруаларды жау тап ретінде жою мәселелері қамтылды.
Екінші тарауда : Қазақ халқының XX ғасырдың 20-шы және ЗОжылдардың
басындағы әлеуметтік-экономикалық дамуы және оның зардаптары деп аталынып
Қазақстанда өнеркәсіптің дамуы және оның
бағыттары, Көшпелі және жартылай кешпелі қазақ шаруаларын отырықшыландыру
және оның зардаптары; Мұнда Кеңес үкіметінің Қазақстандағы әлеуметтік
саясатының нәтижелері; Қазақстандағы Кеңес үкіметінің саясатына қарсы
наразылықтар, толқулар мен кетерілістер деген мәселелер қамтылды.
I ТАРАУ. КЕҢЕС ҮКІМЕТІНІҢ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЖҮЗЕГЕ
АСЫРУДАҒЫ АСЫРА СІЛТЕУЛЕР
1.1 Әлеуметтік дамудың кеңестік басты бағыттары
Қазан төңкерісінің өзін социалистік яғни әлеуметтік деп атаған большевиктік
партия әлеуметтік мәселені бірінші орынға қойғаны белгілі. Жұмысшы табының
партиясы болып есептелген осы партияның теоретиктері өздерінің күрес
тактикасы мен стратегиясында қоғамдағы әлеуметтік таптар мен топтардың
жіктерін есепке алуды басты принцип деп білді. Қазан төңкерісін іске асыру
және елді кеңестендіру барысында пролетариат шаруамен-одақтас, байлармен-
жау, орташаны бейтараптықта ұстау тактикасын ұстанғаны белгілі.
Сыңаржақтылықтан ешқашан арыла алмаған олар Әлеуметтік әділетсіздікті
әлеуметтік теңдікпен алмастыратын қоғамды құруға үгіттенгенімен, билік
басына келген соң бұл әлеуметтік тендіктің шын табиғаты ашылды. Онда
кедейдің -байға, аштың-тоққа айналуы емес, байдың да кедейдің де кедейге,
тоқтың да аштың да - ашқа, білімдінің де, наданның да наданға айналуын
көздеген саясатқа айналарын ел қайдан білсін. Ал, 1928 жылдан әкімшілік
жолмен нарықтық эконмикадан жоспарлы экономикаға ауысу, яғни ЖЭС-тан
түпкілікті бас тарту саясаты қолға алынды. Сол саясаттың қанды шеңгеліне
қатты іліккен Қазақстан оның зобалаңын әсіресе 20-30 жылдардағы әлеуметтік
саясаттың жүргізілген кезінде басынан өткізді. Бұл кезеңдегі Орталықтың
Қазақстанда жүргізген саясаты бір-ақ мақсатты - республиканы Одақтық азық-
түлік және өнеркәсіптік шикізат базасына айналдыруды көздесе, ол шын
табиғатында геноцид: күштеп азық-түлік, ет дайындау, бай-кулактарды тап
ретінде жою, күштеп жаппай ұжымдастыру, көшпенділерді отырықшыландыру
арқылы егістік келемін ұлғайту тәрізді әлеуметтік шаралар арқылы іске
асырылды. 1928 жылы 22 маусымда Еңбекші қазақ және Советская степь
газеттерінде Қазақ Орталық Атқару Комитетінің 21 маусымдағы Қазақстанның
барлық еңбекшілеріне үндеуі жарияланды. Онда тәркілеу туралы Заң
1928 жылғы 1 сәуірден бері мыңдаған алы бар, Кеңес өкіметіне анық жау
неғұрлым ірі байлар қожалықтары дүниелерін тәркілеу және оларды жер аудару
бағытында жасалып жатқаны, алғашқы кезде бұл бұрынғы хан, султан
тұқымдарынан шыққан ірі байларға қатысты жүргізілетін атап көрсетілді. Онда
сонымен қатар жергілікті кеңес органдарына жалған, арандатушы, өсек-аяң
таратушыларды қатал жауапқа тарту' ұсынылды. Ал сол жылдың 5 қыркүйегінде
баспасөз бетінде қазақ байларын тәркілеу туралы декрет және БК(б)П Қазақ
өлкелік комитетінің Барлық еңбекшілерге үндеуі жарияланды. Бұл қазақ
даласына әкелген И.Сталин мен оның Қазақстандағы қолшоқпары Ф.Голощекин
бастаған большевиктердің ұлы зобалаңының жаршысы еді. Соңғы екеуінде
байларды тәркілеу 20 қыркүйек пен 1 қараша аралығында іске асырылатындығы
ескертілді. Ал, алғашқы үндеу түсіндіру және сабырға шақыру сипатында
болды. Бұл үндеулер бір қарағанда осы науқанды бүкіл ел болып, ұйымдасқан
түрде өткізуді көздегендей болып көрінуі мүмкін. Алайда, мұның сырына
байыппен үңілген адам бұл үндеулердің бірінші кезекте бұған дейін елде орын
алған бүкілхалықтық үрейді басуға шақыратынын аңғарар еді. Бұл үрейдің
мәнісі неде? 1927 жылдың 14 және 24 желтоқсанында БК(б)П ОК астық
дайындаудағы дағдарыстан шығу үшін атқарылар іс-шаралар туралы нұсқауынан
басталып, И.Сталиннің 1928 ж. 15 қаңтардан 6 ақпанға дейін[11] созылған
Сібірге сапары барысында нақтыланған шаруаларға жасалар большевиктік
шабуылдың сталиндік репитициясы астық даярлау науқаны деген айдармен
қарқындап жүріп жатқан болатын[12]. Сталиннің Сібір сапарында астықты
сатпай сақтап отырғандарға, осылайша қолдан бағаны көтеріп отырғандарға,
яғни кулактарға РКФСР қылмыстық кодексінің 107 бабын қолдануды талап етуі,
осыған орай Мәскеуден Қазақстан прокурорына 23 қаңтарда жіберілген құпия
нұсқауда 107 баппен сотталғандарға дем беруші және жол
беруші кеңес аппараты қызметкерлерін РКФСР қылмыстық істер кодексін
109 немесе 14 баптарымен, ал тұрақты бағаға байланысты нұсқауды бұзушы
мемлекеттік және кооперативтік астық дайыдаушыны 109 баппен, салықты
төлемеген ауқаттыларды 60 баппен жедел соттау республика прокуроры мен Сот
төрағасына жүктелетіні хабарланды[13]. Орталықтың нұсқауларын қуғын-
сүргінмен қорқыта отырып, орындауды үзілді-кесілді талап етуге негізделіп
келе жатқан сталиндік әкімшіл-әміршіл жүйенің шаруаларға шабуылы осылай
басталған болатын.
1928 жылғы 8 қаңтардан 6 ақпанға дейінгі мәлімет бойынша 107 бап
бойынша айыпталғандар ісі 486 болса, бірыңғай ауыл шаруышылығы салығына
байланысты - 538, ауыл шаруашылығы салығын төлемеуге байланысты - 21,
мемлекеттік сақтандыру бойынша 397, ауыл шаруашылығы банкісінің ісі бойынша
- 748, самогон қайнатуға байланысты 265 іс болды. Бұлардың ішінен
көрсетілген күндері сотта талданған айыпталушылар ісі 815 болса, онда
сотталғандар 99 адам. Сонымен қатар, шаруалардан 100 пұт астық тәркіленіп
алынып, 225 айыптылар істерін қарау нәтижесінде олардан 34807 сом айып ақша
өндіріліп алынған. Қылмысқа тартылғандар ішінде 59 лауазымды адам бар. Ал,
5-8 ақпан аралығында Қазақстан сот-жазалау органдарында 33 айыпталушы ісі
тіркеліп, 5023 отбасында тінту жүргізіліп, 706 самогон аппараты, 2645 шелек
бар да самогон шикізаты, 755 шелек самогон тартып алынып, самогон
дайыдаушыларға 59663 сом айып ақша, 193 пұт айып астықсалынды. Бүл қаралған
164 істің ғана нәтижесі еді[14].
1928 жылдың 19 сәуірінде республика Юстиция халық комиссариаты және
прокуратурасы берген мәліметте: астық дайындауға байланысты айыпталушылар
ісі -1151, сол тәрізді астықты тығып қоюға байланысты -11 іс, сауда
тәртібін бұзуға байланысты 241 іс, самогон қайнатуға байланысты 640 іс,
салықтарды төлемеуге байланысты -3966 іс, мемлекеттік сақтандыру бойынша
-55 ісі пайда болған. Осы мезімге дейін 7028 ісі тексеріліп бітіп,
шаруалардан 113579 пұт астық тәркіленген. Тінту нәтижесінде 805 адам
сотталып, 1414 бас мал, 21 диірмен, 3 майшайқағыш, 2 тері зауыты, және
75047 сомның дүние мүліктері, 1735 шелек самогон, 2 пұт шай тәркіленген.
Сонымен қатар трактор т.б. машиналар - 8, бумен жұмыс істейтін диірменлер -
4, құрылыстар -3, самогон аппараттары -1003, барда самогон шикізаты - 2645
шелек болған. Онымен қоса 368583 сом айып ақша, әкімшілік жолмен 64602 сом
айып ақша, сот арқылы -2240 пұт, әкімшілік жолмен 543 пұт астық өндірілген.
БК(б)П ОК Саяси бюросы 1928 жылы қаңтарда өз қолдарында 30 т (шамамен
1,9 мың пұт) астық қалдықтарын ұстаған ірі кулактарға әкімшілік қысым
жасауға рұқсат берсе[15], Сталиннің өзі 107 бапты 2 мың пұттан артық
тауарлы астығы барлардың ішіндегі жеке қаскүнем элементтерге қолдануды
ұсынған болатын[16]. Сол жылғы мамырда Қазақстанның Юстиция және Сауда
халық комиссаиаттары мен Оталық салық басқармасының өкілдері өзара келісіп,
көрсетілген көлемдегі астықты өндіретін қожалықтар өлкеде жоқ екенін
ескеріп, 1000 пұтқа дейін өндіре алатын Семей, Ақмола губернияларында 200
пұттан артық астық ұстағандарға, 500 пұтқа дейін өндіретін Қостанай
округінде - 150 пұттан 300 пұтқа дейін өндіретін Ақтөбе, Орал, Сырдария
губернияларында 50 пұттан артық астық ұстағандарға жоғарыдағы қысымды
қолдануға болады деп шешкен еді.
Алайда, Қазақстан Юстиция халық комиссариаты мен прокуратурасы бұл жөнінде
өзіндік көзқараста болды. Сол жылдары Юстиция халаты және прокуроры болған
Ж.Сәдуақасов 1928 жылғы 12 мамырда Қазақ өлкелік партия комитетіне жолдаған
хатында 50-200 пұт астық мөлшері мардымсыз, тіптен кедейлерден де
табылтындықтан асыра сілтеулерге жол беретінін ескерткен болатын. Айтса-
айтқандай, 1927-2928 жж. астық дайындау науқанында жазалауға, айыптауға
ұшырағандардың арыз-шағымдарынан асыра сілтеушіліктің орын алғаны көрінеді.
Дерекке жүгінсек, салықтың дұрыс салынбауына 916 кісі шағымданса, жазалау
шараларына наразылық білдіріп шағымданған батырақтағы 1235, шаруалар 8361
екенін көреміз[17]. Астық бағасының түсуіне байланысты жеке
шаруашылықтардың республикадағы астық дайындаудағы үлесінің 1,6%-ке дейін
төмендеуін, өнеркәсіп тауарларының шаруаларға ұсынылуының жеткілікті
болмауы олардың астық өткізуге белсенділігінің төмендеткендігін таптың
қайшылық, кулактардың қаскөйлігі деп түсінген сталиндік аппарат аталған
астық дайындау жылындағы жоспарды жоғарыдағыдай жаппай жазалаудың өзімен де
80,5% қана орындай алды. Істің бабына барып, түпкі себепті ашудың орнына
И.Сталин астық дайындау ісін біржола шешу үшін өз табиғатына салып,
террордың жаңа науқанын бастады. Бұл жолғы мақсат жеке меншікке соққы беру
болды. Террор кулактарды тап ретінде жою! деген ұранмен бастайды. Бұл
мәселені 1927 жылғы 15-23 қарашасында ҮІ Бүкілқазақтың партия
конференциясында өңешін жырта көтеріп, сол конференцияда осы шешімді
қабылдағанымен Мәскеудің келісімен 9 ай күтуге мәжбүр болған өлкелік партия
комитетінің жетекшісі Ф.И.Голощекин 1928 жылғы 27 тамыздағы үндеуден соң
белсене кірісті.
Қазақ даласында өмір сүрген көшпенділер және жартылай көшпенділер ХХғ. 20-
30ж.дейін өмір сүріп келді. Алайда осы жылдары Қазақстанда ұжымдастыру мен
индустрияландырудың қарқынды жүруі барысында көшпенділік бірте-бірте жойыла
берді. 1930 жылы 87136 шаруашылық отырықшылдыққа ауыстырылды. 1933 жылы
мұның саны 242208-ге өсті. Отырықшылыққа ауыстырудың механизмі өте
қарапайым болды. Жүз деген ауылдар бір жерге топтастырылып деревняларға
ұқсатылған поселкалар құрылып отырды. Ал, сол ауыл тұрғындарын бірден
колхозға тіркеді. Бір орталыққа бағындырылған тұрғындар, мал жайатын
өрісінен айырылды. Сол себептен мал басы күрт төмендеді. Осыған қоса егін
өнімі осындай күйзеліске түсті. Ұжымдастыру қарсаңында Қазақстанда 40,5
млн. мал басы болатын. Ал 1933 жылы 1 қаңтарында мұның саны 4,5 млн. дейін
кеміді. Жүргізілген іс-шаралардың нәтижесінде 1930-1932 жж. Қазақ даласында
аштықтың орнауына және 2,1 млн халықтың қырылып кетуіне әкеп соқты.
Қазақ зиялы қоғамы осыған байланысты үрейлі дабыл қосты. Мысалыға айта
кететін болсақ Т.Рысқұловтың Сталинге 1932 жылы 29 қыркүйектен 1933 жылдың
9 наурызына дейінгі аралықта жіберген хаттарын көрсетуге болады.
Сол жылдары әкімшілдік әмірмен мешіттер мен шіркеулер жабыла бастады, діни
қайраткерлер мен қатардағы діндарлар қуғындауға түсті. Мәселен, 1928-1933
жж. аралығында Қазақстанда 198 шіркеу мен мешіттер жабылды. Тек бір
Карлагтың өзінде 1940 жылы 355 діни қызметшілер қамауда ұсталды. 1926
жылыдан былай көктем, еңбек пен достықты мерекесі наурыз тойы атаусыз
қалды. Мұндай тыйым салу 70 жылға жуық созылуы бір жағынан дінмен қоса
халықтың жоғары рухани мақсаттарға қызмет еткен ғасырлар бойы қалыптасқан
көптеген ұлттық игі дәстүрлері ұмыт болғаны өкінішті.
Кеңес мемлекеті мәдени революция процесіне бағыт бере отырып, оған
еңбекшілер бұқарасының өздерінің шығармашылығымен белсене қатысуына,
олардың басым көпшілігінің "көзін ашып, білім алуға" деген орасан зор
ұмтылысына сүйенді.
Әлеуметтік-экономикалық қайта құрудағы сияқты, мәдени құрылысы саласында да
өтпелі кезеңде еңбекшілердің қалың бұқарасына түсінікті, ұғымды жолдар,
тәсілдер, құралдар қолданылды. Алайда Қазақстанда мәдени құрылыс үлкен
қиыншылықтармен күресу жағдайында жүзеге асырылды. Көшпелі және жартылай
көшпелі өмір салты, халықтың ұлан-ғайыр аумақта сирек орналасуы,
патриархаттық-феодалдық және клерикалдық институттардың ықпалы, өлкенің
жалпы экономикалық артта қалуы, халықтың сауатсыздығы, қатынас жолдары мен
байланыс құралдарының жеткіліксіздігі, кадрлардың жетіспеушілігі- осының
бәрі жаңа мәдени құрылыс қарқынын баяулатты.
1919 жылы 26 желтоқсанда сауатсыздықты жою туралы Совнаркомның декреті
жарияланды. Грамчек басқарған төтенше комиссия құрылды. 1920-21 жылы оқу
жылында Қазақстанда 2412 сауатсыздықты жою туралы қызмет атқарды. Оларда 72
232 адам оқытылды. Жылжымалы Ликбез пункттері және Қызыл отаулар ауылдағы
сауатсыздықты жою үшін қазақ ауылдарына атанды. 1930 жылы 27 тамызда
ҚазАССР-ның ОАК-нің бәріне ортақ бастауыш білім беру жайлы шешім қабылдады.
Қазақ тілінде оқулықтар пайда болды. Мысалыға айтар болсақ, көптеген
творчестволық интеллегенция өкілдері оқулықтар жазды. А.Байтұрсынов Қазақ
ана тілі, Ж.Аймауытов Ана тілін оқыту әдістемесі Қ.Сәтбаев, А.Бөкейханов
т.б. ғылым жолымен шұғылданып, сауат ашу жаппай сауатсыздықты жою барысында
көптеген еңбектерін сіңіру.
Қазақтар ғұмыр-бақи пайдаланып келген араб әліпбиі 30-шы жылдары әуелі
латиницамен, кейіннен кириллицамен алмастырылды. 1927 жылы 200 адам оқуға
тартылды. Бірінші бастауыш білім, орталау білім, орта оқу орыны болды.
Сонымен қатар кәсіпкерлер дайындайтын Рабфак құрылды. 1930 ж. Қазақстанда
жаппай бастауыш білім алу, 1931 ж. бастап 7 жылдық білім алу кеңінен етек
алды. 1935 жылы Қазақстан бойынша мектеп жасына дейінгі 91% мектепке
тартылды. 1928ж. республикада халықтың 25% сауатты - оның ішінде 10%
қазақтар болса, ал 1939ж. 65% жетті, оның ішінде қазақтар саны 40%-ке өсті.
1928 ж. алғаш рет Алматы педагогикалық институты, 1929 жылы мал дәрігерлік
институты, 1931 жылы медицина институы, 1934 жылы Қазақ мемлекеттік
университеті ашылды. 1934ж. сонымен бірге Таукен институты ашылды. Осы жылы
Қазақстанның бірнеше орталығында 2,5 жылдық мұғалімдер дайындайтын
институттар ашылды. (Шымкент, Ақтөбе, Семей, Петропавл). Оқу орындар саны
20-ға жетті. Оларда 40 мыңға жуық студент оқыды.
1932 жылы Қазақ ССР ғылым академиясының Қазақ филиалы ашылды.
Сол кезеңде республикадағы денсаулық жүйесін қалыптастыру да әрқилы
жағдайда дамыды. Бір жағынан 1940 жылға қарай жаңа ауруханалар және емдеу
орындарынан тұратын медициналық пункттер, амбулаториялар және медициналық
мекемелердің кең қанат жаю желісі жасалды. Медициналық кадрлар даярлау ісі
жолға қойылды. Алғашқы медицианлық оқу орны, училищелер құрылды, саниторлық-
эпидемиологиялық қызмет жұмыс істей бастады.
1.2 Ірі байларды меншігінен айыру және оның зардаптары
Еңбекші Қазақ және Советская степь газеттерінде Қазақ Орталық Атқару
Комитетінің 1928 жылғы 22 маусымдағы 21 маусымдағы Қазақстандық барлық
еңбекшілеріне үндеуі тегін жарияланған жоқ. ҮІ Бүкілодақтық партия
конференциясы шешімдері ел ішінде абыржу ғана емес, үрей де тудырды. Бұған
себеп - астық дайындау науқанындағы күш қолдану мен асыра сілтеулер еді. Ал
қазақ ауылындағы байлардың жағдайына келер болсақ төмендегі кестеге үңілуді
ұсынар едік[18].
Мал басы сапы бойынша Жылдар бойынша мал қожалықтарының улесі (%)
ірі
қарага шаққанда мал
қожалыңтары топтары
1924-25жж 1925-26жж 1926-27жж 1927-28жж
5 басқа дейінгілер 75,3 64,5 56,1 56,1
5-тен 20 басқа дейінгілер23,5 ' 31,9 37,8 37,0
20-дан 50 басқа 1,0 3,0 5,0 5,6
дейінгілер
50 бастан жоғарылар 0,2 0,6 1Д 1,3
100 100 100 100
Кестеден көрініп тұрғандай 50 бастан артық малы бар байлардың үлесі 1%-тен
сәл-ақ асады. Сонымен қатар бір ескерерлігі 1928 жылы 30 шілдеде Қазақстан
халық комиссарлар қаулысымен бес қой немесе алты ешкі бір қораға
теңестірілген болатын. Осы есеп бойынша 40 бастан артық ірі қара малы бар
қазақ шаруашылықтары 1927 жылы 1,5% болып, олардың иелігінде бар малдың
14,8%-і болды. Осы кезде, яғни байларды тәркілеу қарсаңында Қазақстанда
(Қарақалпақстан мен Адай округін есептемегенде) 16 632,7 мың бастай ірі
қара болған болса, мұның 2 461,6 мыңы, яғни 14,8%-і 40 тұяқтан артық малы
барлардың иелігінде болып шығады.Ал жеті округтен кездескен тігерге тұяғы
жоқ жалшылар саны 2 559 қожалық 15354 адам екені тәркіленген малды тарату
барысында анықталды. 1928 жылы 27 тамыздағы декрет бойынша ірі
байларға
көшпелі аудандарда 400 бастан жоғары, жартылай көшпенді аудандарда 300
бастан жоғары, ал отырықшы аудандарда жүз елу бастан жоғары ірі қара малы
бар қожалықтар жатқызылса, Қазақ АКСР ХКК жүз тұяғы барларды соңғы
аудандарда ірі байларға жатқызып тәркілеуге құқылы болды. Сондай-ақ көшпелі
аудандарға барынша қаталдық көрсеткен бұл декрет Қазақ АКСР ХКК-на егер
ауылда ықпалды болса, кеңестерге қарсылар етінде тәркілеп, жер аудару үшін
жоғарыдағы мөлшерден темен малы барларға да күш қолдану құқығын берді.
1928 жылы 30 тамызда қабылданған Қазақ АКСР ХКК-нің Қазақстанның кешпелі,
жартылай көшпелі және отырықшы аудандарын белгілеу туралы қаулысында
кешпелі аудандарға Сырдария округінің Қызылқұм, Созақ, Сарысу, Шу
аудандары, Қызылорда округінің Арал, Қазалы, Аламысық, Қарсақбай аудандары,
Алматы округіндегі Балқаш ауданы да жатқызылады.
Декретте заң органдарының ролі төмендетілді. Республикалық Орталық тәркілеу
комиссиясының, осындай округтік комиссиялардың құрамына ГПУ қызметкерлері
енгізілгенімен, прокуратура өкілдері кіргізілмеді, оларға тек кеңесші дауыс
берілді. Рас, прокурор наразылық білдіргенде жер аудару тоқтатылып, іс
республикалық Орталық комиссия арқылы Қазақ АКСР OAK назарына ұсынылды.
Алайда, барлық іс декретте көрсетілген 1 қарашаға дейін қаралып бітуі тиіс
болғандықтан барынша жедел жер аударып отыруға тура келді де,
тәркіленушілер ісін қайта қарауға өтініштерін жергілікті жерінен беруге
үлгермей, тек жер аударылып барған жерлерінде ғана өтініш беріп жатты.
Антиконституциялық бұл комиссияларға ГПУ өкілдері енгендігі елден жасырылды
және декретті орындауға, яғни тәркілеуге қарсылық көрсеткендерге қарсы
РКСФР Қылмыстық Істер Кодексінің 58, 169 баптары бойынша, ал жауапты
қызметкерлерге қарсы сол кодекстің лауазымды қызметке қарсы тарауларымен
айып тағатын заңдарды 1928 жылдың 13 және 17 қыркүйегінде Қазақстан үкіметі
шығарып қойды.
Үкімет дерегі бойынша тәркілеу 196 қожалықты қамтығаны белгілі. Ал соңғы
кездегі зерттеулер олардағы байлардың санының мыңнан асып кететінін
көрсетіп отыр. Енді осы мәліметті талдасақ, ірі байларға 562, ал
ауқаттыларға 134 қожалық жатқызылды. Бұларды әлеуметтік жағынан жіктер
болсақ төмендегідей болып шығады: а) болыс басқарушылар, хандар, датқалар
т.б. тұқымдары -24; ә) атқамінер, ақсақал, билер бұрынғы соттар -76; б)
молдалар, ишандар, және т.б. - 8; в)бұрынғы алашордашылар және чиновниктер
- 44; г)ірі мал иелері және ауылды кеңестендіруге қарсы болғандар - 323.
Осы тәркіге ұшыраған шаруашылықтардан 144 474 бас мал тартып алынған. Осы
малдарды Талас Омарбеков әр аудандардағы жеке қожалықтарға төмендегідей
етіп бөлген[19].
№ Аудандар Бір қожалыққа ірі қарага шаққанда
1. Отырықшы 114,4 бас
2. Жартылай көшпелі 218,5 бас
3. Көшпелі 290,0 бас
Кестеден байқайтынымыз - қазақ ауылында бұл кезеңде қыруар малы бар
байлардың аз болғандығы және орта есеппен әр шаруашылық декретте
көрсетілген мөлшерден аз мал басын иемдене отырып та тәркіленген болып
шығады. Ал жоғарыда айтқанымыздай аса шұғыл іске асырылған тәркілеу жұмысы
асыра сілтеусіз болған жоқ. Оған төмендегі арыз шағымдар айғақ бола алады
1928 жылы 25 қазанына дейін республикалық тәркілеуді жүргізу комиссиясына
243 арыз түсіп, оның 108-і қабыл алынбайды, ал 111-і келген жеріне,
округтік комиссияларға қайтарылды. Тек 5 адам ғана тәркілеуден босатылды.
Ал 1929 жылға қарай тәркіленгендердің арыздары қабылдамай тастау әдетке
айналған осы жылдың 28 ақпанында ҚазАКСР ОАК-ң секретариат мәжілісі
Ерназаров, Нурмақов және Асылбековтың қытасуымен тәркіленген байлардың
21 өтінішін қарап, бәрін қабылдамай тастаған. Енді осы арыз-шағымдардың
кейбіріне үіліп көрелік. Сырдария округінен шыққан Қазақбаевтар, Орал
губерниясында тәркіленген 1000 қойды кедейлер сауабына жаратсын дейді.
Гурьев округінен Петропавловск округіне жер аударылған Құрманбаев Хайрулла
қазан төңкерісіне дейін патша үкіметі органарында қызмет еткені үшін
жазаланып отырғанын айтып шағымданады. Ал, Гурьевке Ақмола округінен жер
аударылған Әділбаев Ахмет БОАК-тің төралқасы және И.Сталиннің атына
жолданған арызында ақсүйек тұқымынан да емес екенін, 52 бас ірі қара малы
болғанын айта келе Ақмола губерниясында жоғары мұсылман білімін алып, 2 жыл
Мединада, Арабиядағы Ишфха медресесінде оқығанын және соңғы кезде ислам
тарихын зерттеумен шұғылданғанын айтып, ағынан жарылады[20]. Арыз иесі
кеңес өкіметінің саясатының басты бағытының бірі ислам дінімен бітіспес
күрес екенін түсінбеген де еді. Сырдария округі, Талас ауданының №23
ауылынан Әлімқүл Жарасов Өзінің 19 жаста, әйелі 20 жаста және әкесі тастап
кеткен 45 жастағы анасы мен 15,13,5 жастағы үш қарындасымен белгісіз жаққа
жер аударылғалы жатқанын, малбасы Советская степь-тегі мөлшерге
жетпейтінін айтып, 1928 жылдың 18 қазанында шағымданыпты[21].
Тәркілеудің және оларды жер аударудың көлеміне келер болсақ, бұл мәселе
төмендегі кестеден керінеді[22]:
Алдын-ала Тәркіленген және жер аударылған қожалықтар саныОкруг
түскен
тәркілеу,
жер
ауда-ру
мәліме-ті
Тәркі-леАудандар бойынша Декрет баптары жерінен
нді бойынша тыс жер
Оты-рықшы Жар-
тылай
көшпелі
үлес
салмағы, процентпен
Мемлекеттік органдар 63,9 66,0 61,8 38,5
Кооперация 16,8 19,3 23,4 10,6 35,9 59,9 1,6
Жекеше 2,3
Барлығы 100,0 100,0 100,0 100,0
Жекешелердің мемлекетке өткізген астық үлесінің кемуін мемлекеттік органдар
әсіресе кооперациялардың еңбек өнімділігінің, олардың сандарының артуынан
деген жаңсақ пікірден сақтандыра отырып, жекешелердің тарау басында
ескертілген себептерден мемлекетте астық сатпай қойғандығынан болатын.
Бұған жаза ретінде И.Сталин баға және өнеркәсіп тауарларын ауылға ұсынудың
орнына аталған Сібір әдісін ұсынды. Яғни әміршіл-әкімшіл режим зорлыққа
көшті.
Ал, зорлық-зомбылықтың ауқымын темендегі мәліметтер айғақтайды. 1930 жылы
мамыр-маусымда өтке. Бүкілқазақтық ҮІІ партия конференциясында баядама
жасаған Ф.Голощекин мынадай мәліметтер келтірген.
1) Барлық жазаға тартылғандар 56498.
а) әкімшілік жолмен жазаланғандар 20367
ә) сотталғандар 34121 Сотталғандар ішінде: І.Кулактар 58%
2.Ауқаттылар 23,6%
2) Өндірілген айыптар және тәркіленген заттар сомасы - 23 917280
3) Тәркіленді:
а) мал 53400 бас э) астық 631 025 пұт
б) құрылыстар, кәсіпорындар 258 құрылыс[31]
Дәл осы 1928-29 және 1928-30 астық дайындау жылдары мен көктемгі егіс
ауқанында жазалауға ұшырағандар хақында сот-жазалау органдарының мәліметі
архив деректері темендегідей сипатта көрінеді.
Науқандар Жазаланғаны Шаруашылық мүліктерін 1 қожалық
анықтау есеппен
Сот әкімшілік Барлығы Айып
тәртібімен тәртібімен сом
тәркізат
құнын
қосқанда
Жеке-даТұтыну
ра кооп.
ҚАКСР бойынша мал 215 800 6100 45000 10000 276900
басы
Алайда бұл жоспардың өзі де бірнеше рет жоғарылатылып өзгертіліп отырды.
1930 жылы 24 наурызда Мәскеуге жолданған мәлімдемеде жоспардағы 308000 бас
(кестегіден артық жоспарына назар аударыңыз) ірі қараның орнына 312343 бас
ірі қара шартқа іркелгені (101% баяндалады) Ұжымдастыру жұмысының барысында
1930 жылдың 20 ақпанынан қарай 6899 колхоз тіркеліп, оларда халықтың 36,7%
-і біріксе, олардағы мал басы 1252309 болып, бар малдың 21,7%-ін құраған
еді, яғни малдың негізгі бөлігі әлі де жекешелердің иелігінде еді.
Тәркілеудің ет дайындау науқанымен қатар жүргізілуінің мәнісі де сонда. Ал,
ет дайындау науқанының мал санына әсерінің шамасы төмендегідей 1927-1931
жылдар аралығында Қазақстанда 11753,1 мың бас мал өлген, 10022, 8 мың бас
мал сойылған. Ет дайындау ісінің нәтижесінде сойылған соңғы көрсетілген
малсанының 8-9%-і ғана республиканың ішкі тұтынуына жұмсалып, 9120,7 мың
бас мал Қазақстаннан сыртқа тасылып, әкетілгенін архив деректері
айғақтайды. Енді 1929-1933 жж. Қазақстанды жаппай ашаршылыққа ұшыратқан мал
басының шұғыл кему процесіне ет дайындау шараларының әсері төмендегідей:
сол жылдары шығын болған 36 млн-ға
жуық малдың шамамен 15 млн-ы ет дайындау науқанында сойылған екен. Осы
мәселелерді назардан шығармай отырғанда ғана кулактарды тап ретінде жою
саясатының түпкі мақсатын аша аламыз. Ал, ол саясаттың сталиндік-
голощекиндік әміршіл-әкімшіл әдісімен іске аырылғанын ескерсек, зорлық-
зомбылықпен сыра сілтеулерге жол берілгендігін болжай беруге болады.
Айтылған кемшіліктердің орын алғанын сол кездегі ресми органдар да ескертіп
отырды. 1930 жылы 3 сәуірде РКСФР Юстиция халкомы Н.Янсен мен ОГПУ
прокурорының орынбасары Ланда жергілікті жерлерге жолдаған нұсқауында ОГПУ
үштіктері лагерьлерге қамауға үкім шығарғандар арасында орташалар мен
кедейлердің жоғары поценті байқалғанын ескерте келе сондай қаулыларды қайта
қарап, қамалғандарды босатуды ұсынған. РКСФР қылмыстық істер кодексінің 58
бабы бір адамның ісін қарау барысында бірнеше адамға қолданылып, жеткілікті
дәлелдерсіз-ақ олардың көпшілігіне ату жазасын қолдану әдетке айналғанына
И.Сталиннің өзі де назар аударып: Бізге керегі әйтеуір шабуыл емес, бізге
керегі белгілі бір таппен одақтасып, білгілі бір топқа жасалатын шабуыл
емес пе? Диірменге ат қойғанда Дон Кихот та шабуыл жасадым деп ойлаған ғой.
Бірақ ол бұл шабуылды жасаған кезде шекесін жарып алғаны белгілі.
Сірә, Дон Кихоттың даңқы біздің солшыл асыра сілтеушілерге ұйқы бермейтін
болса керек дей тұрып, ол кулактарға қарсы күресті үдете түсуді және
бітіспестікпен, табандылықпен жүргізуді талап етуден танбады.
1930 ж. жазында Ф.Голощекин ҮІІ Бүкілқазақтық партия конференциясында
сөйлеген сөзінде асыра сілтеуге ұшыраған орташалар туралы мынадай деректер
келтіреді:
1.Дүниемүлік қайтарылғандар 4533 орташа
2.Түрмедегі босатылғандар 4073 орташа
3. Айыптары алынып тасталғандар 266 орташа
4. Сайлау құқығы қалпына келтірілгендер 1618 орташа
5. Істері тоқтатылғандар 2664 орташа
б.Айдаудан оралғандар 1160 орташа
Осындай асыра сілтеулермен қатар атқарылған кулактарды жою саясатынан кеңес
өкіметті 1932 жылы ресми түрде бас тартуға мәжбүр болды. 1931 жылы 23
маусымда И.Сталиннің өзі кулактарды қиратқанын мойындаған. 1933 жылы да
ауылдағы тап күресінің тоқтатылмағанын, тап жауларын колхозшылар арасынан
іздеуден танбады[34].
II ТАРАУ. ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ XX ҒАСЫРДЫҢ 20-30 ЖЫЛДАРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК-
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗАРДАПТАРЫ
2.1 Қазақстанда өнеркәсіптің дамуы және оның негізгі бағыттары
Қазақстанға шетелдік интервенция, ақ гвардияшылар мен қызылдардың
арасындағы соғыс өте үлкен зардап әкелді. Жаңадан қалыптасып келе жатқан
өнеркәсіп орындары қатты бүлінді. Әскери коммунизм және жаңа экономикалық
саясат сияқты Кеңес үкіметінің экономикалық саясаты бұл жүйені тез қалпына
келтіре алмады. 1923 ж. бастап қалпына келтіру жұмыстары жақсы қарқынға
көшті. 1925 ж. өнеркәіп өнімін өндіру 1913 жылғы тұрпатынан асып түсті.
Алайда, өндіріс саласы Қазақстан халықшаруашылығының өте аз бөлігі еді.
Негізгі өнім өндіру экстенсивті түрде дамитын, ауылшаруашылығы құрайтын
еді. Жалпы коммунистік партия социализмнің негізгі ірге тасы деп елде
өнеркәсіпті дамыту деп танығандықтан бұл саланы дамыту БК(б)П үшін ең үлкен
шаруа еді. 1925 ж. бастап партия басшыларының арасында индустрияны
Қазақстанға енгізумен қатар, оны қандай бағыттармен дамыту да үлкен пікір
талас туғызды. Феодализмнен капитализмге соқпай социализмге өткен Қазақстан
сияқты индустриялық дамуы өте төмен елуге толық индустриялық қоғам орнату
шынында да ойланатын нәрсе еді.
Индустрияландыру жылдарында Қазақстан Одақ бойынша түрлі түсті металлдар
өндіру жағынан 2-ші орынға, мұнай өндіру жағынан 3-ші орынға, Қарағанды
көмір кеніші Одақтағы 3-ші көмір базасына айналды. Индустрияландыру
жылдарында ірі кәсіпорындар да құрылды, әсіресе тамақ енеркәсібі
дамыды.Мысалыға, айта кетсек Семей ет комбинаты, Гурьев балық консерві
зауыты, Алматы жеміс-жидекті консервілеу зауыты, Жамбылда қант зауыты және
т.б. зауыттар құрылды.
Қазақстан шаруашылығында өндіріс жетекші орынға ие болды. 1939 жылы оның
үлесі 58,9% жетті.
Қазақстан өлкелік партия комитетінің бірінші хатшысы Ф.Голощекин бастаған
державалық шовинистер күрделі өнеркәсіпті дамыту, жұмысшы табын өсіру
Қазақстан үшін "ақылға сыймайды", "артта қалған көшпелі халық "
индустрияландыру қарқынына төтеп бере алмайды., "өнеркәсіпті қазақыландыру
қымбатқа түседі", өйткені бәрі-бір жұмыс істемей далаға қашатын болады"-деп
тұжырымдайды[35]. Қазақтар ішіндегі кейбір топтар Қазақстан Кеңес одағынан
бөліп алып, жартылай феодалдық билік орнатуды ұсынды. Олар индустрияның
қазақ халқының ұлттық ерекшелігін әлсіретеді деп пайымдады. Ал, кейбір
топтар қайта керісінше КСРО-ның орталық аудандарында индустриялауды тоқтата
тұрып бірінші кезекте Қазақстанды индустриялық жағынан дамытуды талап етті.
Сөйтіп Қазақстанның өнеркәсібі мен транспортын қалпына келтіру елдің
социалистік индустрияландыру дәуіріне өту жағдайында аяқталды. Негізінде
бұл жерде мемлекет меншігіндегі социалистік сектор нығайып пайдалана
бастады.
1927 ж. оның Қазақстаннның бүкіл өнеркәібіндегі үлесі 64%, ал ірі
өнеркәсіптер 97,2% дамыды, темір жол, су жолдары, оның жылжымалы құрамдары
толық мемлекет меншігінде болды. Қазақстан халық шаруашылығын дамытуда 1921
ж. енгізілген ЖЭС-тің маңызы өте зор болды.
ЖЭС-тің нәтижесінде жеке меншік сектор мен сауда бостандығына жол берілді.
ЖЭС-тің жағалауында өнеркәсіпті басқару жетілдірілді. Бүкілодақтың
халықшаруашылық советі өнеркәсіп бюросы, республикалық одақтық халық
шаруашылық советі (ОХШС) болып қайта құрылды. Кәіпорындар бағыныштылығы
жағынан одақты, ресейлік, аралас федеративтік республикалық және
губерниялық болып бөлінді. Неғүрлым ірі кәсіпорындар негізінде бірлестіктер
болды. Олар кеңестік трестер деп аталды.
1927 жылдың қарашасында 6-шы өлкелік партия конференциясы Қазақстанда
индустрияландыруды толық қолдады. Осы жылдың өзінде-ақ қазіргі заманғы
өнеркәсіп орындарын салу басталып кетті. Алғашқы кезде ол цехтар мен
фабрикаларды салудан басталды. Мысалы: Риддерде байыту фабрикасын,Қарсақ
байда мыс қорыту зауытының басты цехтары салынды. Алматы шұға фабрикасы,
Атырауда ірі тоңазытқыш қатарға қосылды.
1920ж. сәуірінде сол кездің ең ірі құрылыс саласы болып табылатын Түркістан
Сібір Түрксиб темір жолын салу басталды.
Кеңес үкіметі бұған 200 млн сом қаржы бөлді. Бұл құрылысты салу жалпы
халықтық сипат алды. Сонымен бірге ол жұмысшы кадрларын дайындайтын тамаша
мектеп болды. 1930 ж. бұл Түрксиб теміржолын салу мерзімінен бұрын
аяқталды. Нақ осы жылдары Атырау-Доссор темір жол салынды.
Жері пайдалы қазбаларға толы Қазақстанда өнеркәсіп орындарын салу басқа
аймақтарға қарағанда жедел жүрді. Осы жылдар Риддер полиметал комбинаты,
Қарсақбай мыс комбинаты, Ертіс мыс қорыту зауыты, Лениногор, Зырян
полиметал комбинаттары, Ембі мұнай кәсіпшілігі, Қарағанды көмір шахтасы,
Ащысай қоңырат кеніштер, Балқаш және Жезқазған кен металлургия комбинаттары
т.б. салынды. Орталық бұған орасан зор инвестиция жұмсады. 1931-34 жж.
халықшаруашылығына 2 млрд 137 млн сом қаржысын салынды. Индустрияландырудың
алғашқы кезеңі яғни, 1927-34ж. Қазақстанның бүкіл кеңестік индустриялдық
дамуының алғышарттарын жасады. Осы жылдардың өзінде-ақ Қазақстан
экономикасы тек қана аграрлы ел болудан қалды. Былайша айтқанда, Қазақстан
аграрлы-индустриялы елге айналды.
Сонымен бірге бұл жылдар Кеңестік экономикалық даудың бір аймағы болып
қалды. Кеңестік экономикалық интеграцияға тартылған Қазақстан бір жақты
ғана өнім өндірді. Ол шикізат саласы еді. Жері пайдалы қазбаға бай өлкеге
Мәскеу өндеуші өнеркәсіп салғысы келмеді. Соның салдарынан индустриялық
дамытуды басқа Республикаларға қарағанда жедел
дамыған Қазақстан экономикасы бәрі-бір орталыққа тәуелді болып
қала берді.
2.2. Көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларын отырықшыландыру және
оның зардаптары
Ұжымдастыру саясаты - большевиктердің әлеуметтік теңсіздікті жоюдың бірден-
бір құралы ретінде Одақ көлеміндегі жекеменшікке қарсы яғни оны жоюға
байланысты жүргізілген аграрлық саясаты десек, Қазақстанда бұл саясаттың
екінші қыры болғанын, яғни қазақ халқын жерінен айыруға бағытталған
кеңестік Отарлау саясаты екенін естен шығаруға болмайды. Осы отарлау
саясатының Қазақстанда жүзеге асырудың бір ерекшелігі - көшпелі және
жартылай көшпелі қазақ шаруаларын отырықшыландыру осы саясаттың басты
стратегиясына айналуы еді. 1930 ж. 9-10 қарашада I Өлкелік кеңесте сөйлеген
сөзінде Ф.Голощекин: Отырықшыландыру – бәрінен бұрын тапшыл мәселе. Мұны
сіздер естеріңізде қатты ұстауларыңыз керек.
Отырықшыландыру - бұл ұлттық мәселе. Отырықшыландыру арқылы біз нені
шешкіміз келеді.
Біз қазақ ауылының экономикасын көтеруді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz