ӘБІЛХАЙЫР ХАННЫҢ ҚАЗАҚ ТАРИХЫНДАҒЫ ОРНЫ

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

Зерттеудің жалпы сипаттамасы

Мәселенің өзектілігі. Тарихтың өзекті арнасы - халық басына туған қиын күндерде жеке тұлғалардың, саяси қайраткерлердің туған еліне, отанына сіңірген еңбегін, олардың қоғамдық саяси және әлеуметтік процестердегі орнын ашу болып табылады. Еліміздің ұзын сонар тарихы ерлік пен елдікке және қым қуыт оқиғаларға толы. ХҮІІІ ғасырдағы қазақ тарихы туралы осы уақытқа дейін аз жазылып, аз зерттелген жоқ. Алайда сол бір қазақ елі үшін аса қиын болған дәуірдің зерттелу тарихында проблемалары таусылған жоқ. Мысалы оларды атап айтсақ:

1. Ақтабан шұбырынды оқиғасының ақиқат тарихының зерттелуі

2. Қазақ орыс қатынасы және Қазақстанның Ресей отарына айналу тарихы.

3. Қазақ елін ажалдан құтқарған тарихи тұлға - Әбілхайыр.

4. Абылай туралы аңыз бен ақиқат . . .

Осы айтылған проблемалардың бәрі осы күнге дейін аса өзекті мәселелер болса да толық шешімін тауып халық игілігіне жараған жоқ. Қысқаша айтқанда осы тарихи оқиғалар мен тарихи тұлғалар туралы шындықты тек зерттеуші ғалымдар ғана біледі, жалпы халыққа жете қойған жоқ.

Қазақ елі тарихында және әдебиетінде ең көп айтылған және жазылған «Ақтабан шұбырынды, алқа көл сұлама» деп аталатын ел басына үлкен ауыртпалық түскен, аса қиын кезең.

Осынау ел басына түскен ауыртпалығы көп қайғылы кезеңнен қазақ халқын құтқаруға көптеген халық батырлары жаумен жан аямай күресе жүріп халқын ажалдан құтқарды. Сол батырлар мен қолбасылардың ішінде ерекше орын алатыны Әбілхайыр хан және басқалар. Бүгінгі Егеменді Қазақстан жағдайында әрбір тарихи оқиғалар мен тарихи тұлғаларға жаңаша көзқараспен қарап, оларды бұрынғы сыңаржақ қате пікірлерден тазартуымыз қажет. Аталған тақырып туралы бұрын көп жазылса да, қалыс, яғни қалтарыс қалған тұстарын зерттеуді жөн көрдік.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Аталған тақырып ғасырлар бойы Қазақ- орыс қатынасының жуан ортасында болған оқиға. Сондықтан оның библиографиясы П. И. Рычковтан бастап 1917 жылға дейін талай зерттеушілердің еңбектерінен орын алған. Солардың ішінде көрнектілерінің бірі қазақтың ұлы ғалымы - Ш. Ш. Уәлиханов. Кеңес өкіметі тұсында бұл тақырып өте көп жазылды. Алайда сыңаржақ көзқарастан айрыла алмады. Себебі Кеңес өкіметінің қазақ тарихына арналған идеологиясы Патша өкіметінен асып түсті, оның себебі қазақтың жалғыз жауы Жоңғар мемлекеті деп көрсетілді. Олардың артында Ресей тұрғанын және орыс әскерлерінің қазақ еліне жасаған шабуылдары көрсетілмей жаланың бәрі басқаларға жауып бүркемеленіп келді.

Аталған тақырып әдеби шығармалардан да көп орын алды. «Елім-ай» атты тарихи зарлы өлең қазақ елінде көп айтылғаны соншалық. жұрт оны жатқа білетін еді. Алайда, соңғы жылдары осы өлеңнің авторы Қостанайлық Толыбай сыншы болу керек деп уәж айтқан біреулер елді бітпес дауға қалдырды.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты ХҮІІІ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ елінің басындағы ауыр жағдайдың себептерін көрсету. Соған қатысты негізгі зерттеулермен архивтік мәліметтерді жан жақты сараптап, қазіргі заман көзқарасымен бағалау.

- Ақтабан шұбырынды оқиғасы тек Жоңғар емес, оның артында кімдер тұрғанын анықтау.

- Қазақ еліне Ресей тарапынан көп жылдар бойы жасалған қиянатты көрсету және бағалау.

- Кіші жүз қазақтарының Ресей басқыншыларына қарсы соғысын сараптау.

- Ақтабан шұбырынды оқиғасының авторы Ресейдің әйгілі патшасы І Петр екенін, және одан да басқа қазақ еліне жасаған қиянаттарын көрсету.

- Ақтабан шұбырынды катастрофасы авторларының бірі И. Унковскийдің тарихымыздағы ролі мен орнын көрсету.

- Қазақ елін Ақтабан шұбырынды оқиғасынан құтқарған Әбілхайыр ханның еліміздің тарихындағы орнын көрсету.

- Әбілхайыр хан ұрпақтарындағы ұлт-азаттық соғысты басқарған тарихи тұлғалардың тарихымыздағы орнын көрсету.

Зерттеудің хронологиялық шеңбері негізіне ХҮІІІ ғасыр және ХІХ ғасырдың бірінші жартысы, алайда ХҮІІ ғасырдағы орыс казактарының шабуылдарын да қамтиды.

Зерттеудің деректемелік не гізі алынған тақырыпты орындаудың алдына қойған жүйелі зерттеулілік мақсаттарын ашуда, бірқатар деректер мен зерттеулерді тақырыпқа сай жүйелеу жүзеге асырылды.

Зерттеудің теориялық негізі тарих ғылымының даму барысында еліміздің Қазақстан тарихы мәселелерінің ірі зерттеу орталықтары қызметтерінің нәтижесінде және қазіргі заманғы отандық алдыңғы қатарлы тарихшылардың басты еңбектері негізінде қалыптасқан тұжырымдар жиынтығы болып табылады.

Зерттеу методологиясы объективтік, тарихилық, жүйелілік, салыстырмалық және жинақтау мен талдау, ой дамыту сияқты ғылыми таным принциптеріне негізделеді. .

Зерттеудің ғылыми жаңалығы ретінде тақырыптың бұрын соңды Қазақстандық тарих ғылымында осы Ақтабан шұбырынды оқиғасына Ресейдің қаншалықты қатысы бар екеніне арнайы зерттеу ретінде қарастырылмай келгенін айтуға болады. Сондай- ақ Кіші жүз жері Ақтабан шұбырындыға ұшырамағаны Әбілхайыр ханның арқасында екені жан-жақты көрсетілді. Сондай ақ оның ұрпақтарының ұлт азаттық соғысты басқарғандары туралы зерттеулер жүргізілді.

І Тарау. «АҚТАБАН ШҰБЫРЫНДЫ . . . » ОҚИҒАСЫ ЖӘНЕ ӘБІЛХАЙЫР ХАН.

Ақтабан шұбырынды оқиғасының зерттелуі.

Қазақ елі тарихында және әдебиетінде ең көп айтылған және жазылған «Ақтабан шұбырынды, алқа көл сұлама» деп аталатын ел басына үлкен ауыртпалық түскен аса қиын кезең. Осы бір ел тарихында ұмытылмайтын оқиға туралы көп жазылғанмен біздің халқымыз осы уақытқа дейін шындықты білмей келіпті. Барлық оқулықтар мен зерттеулерде бірін бірі қайталап қазақ елінің жалғыз жауы Жоңғар мемлекеті мен қалмақтар болғаны айтылады. Солардың жойқын шабуылы нәтижесінде қазақ елі әбден титықтап Ресейге бодан болып, пана тапты деп көп айтылғаны соншалық жауыр болғаны рас. Қалмақтар шабуылы айтылады, орыстардың яғни казачьи отрядтарының шабуылы туралы айтылмады. Қалмақтың өзі Ресей құрамындағы ел. І Петр олардың ханы етіп Аюкені тағайындады (1694 жыл) . Жоңғар да солай Ресейдің көмегімен және нұсқауымен, яғни айтағымен қазақ еліне шабуыл жасағаны туралы «көрсек те көрмеген, білсек те білмеген болып келгеніміз қалай ?»деген заңды сұрақ туады. Әрине оның неше түрлі себептері болған шығар . . . Ал осынау егемендіктің арқасында қол жеткен жариялылық заманында осы бір ХҮІІІ ғасырдың көп проблемалары ішіндегі «Ақтабан шұбырынды» мәселесі, яғни ақиқат тарихы бүгінгі ұрпаққа жетпей жатқанын қалайша түсінуге болады.

Алғаш рет Қазақстан тарихшылары ішінде осы проблема туралы ақиқатын жазған ғалым Мұрат Әбдіров болатын. Оны «История казачества Казахстана» атты зерттеуі 1994 жылы жарық көргенде, сонша жылғы қараңғылықты прожектордай тілген болатын. Содан бері қарай Қазақстан мен Ресей арасындағы қатынастың бұрынғы айтылғандай емес екеніне тарихшылардың көзі жете бастады. Қысқаша айтқанда Қазақ мемлекетін әлсіреткен, ыдыратқан, қүлатқан Жоңғар мен қалмақ емес, паналатып, қолтығына алды деп жүрген Ресей болып шықты. Содан бері талай зерттеулер жарық көріп жатса да, Қазақстан тарихы оқулығының ешқандай басылымына, осы айтылған және басқа тарихымыздың жаңалықтары кіргізілмегені еліміздің тарихын оқыту әлі күнге дейін тоқырау үстінде екенін көрсетеді.

Осынау қазақ еліне соншама қиянат жасаған, яғни Ресей көп жылдан бергі өзінің жасағаны аз болғандай Шығыстан артиллерияның жаңа қаруларымен жасақтап жоңғарларды айдап салғаны шын мәнінде атақты патша І Петрдің жоспары екені бұл күнде халыққа белгісіз болса да, тарихшыларға белгісіз емес. Осынша қиянат жасап қырып жіберетіндей қазақ еліне І Петр неге шүйілді? Енді осыған қысқаша шолу жасайық.

Сол Ақтабан шұбырынды катастрофасынан бір жыл бұрын, яғни 1722 жыл І Петрдің Парсы жорығы болғанда, оған Яицкий (Урал) казачьи отрядынан бірде бір солдат көмекке бара алмады. Себебі олар жаяу қалған еді. Аттарымен бүкіл жылқыны Әбілхайырдың жігіттері айдап кеткен болатын. Тек жылқы емес, сонда Әбілхайыр Яицкий городокті (қазіргі Орал қаласы, ол кезде қазақтар Теке қаласы деп атаған. ) алудан сәл қалған еді. Сондықтан І Петр жалғыз Әбілхайырды емес бүкіл қазақ елін басып алу керек деп бұйрық берді. Сол үшін барлық артиллерияның жаңа қаруларымен жоңгарларды қаруландырып шығыс жақтан баса көктеп кіргізіп, батыстан тісіне дейін қаруланған орыс әскерлерін және қалмақтарды қақаған қыс кезінде жапыртып жіберсе қазақ елі қапы қалып тез арада Ресейдің отарына айналдыру керек болды. Шабуыл екі жақтан да қақаған қыста басталғаны рас.

Шығыстан шапқандар І Петрдің жоспарын орындап, қазақ елін қырғынға ұшыратып Түркістанға дейін келді. Ал батыстан шапқан орыстар мен қалмақтар жоспарды орындай алмады. Оған кедергі жасаған Әбілхайыр хан болды. Ол орыстар мен қалмақтарды тоқтатып қана қойған жоқ, Еділден асыра қуып, талайын қырып жіберді. Демек, қазақ елінің жартысы ғана «Ақтабан шұбырындыға» ұшырады.

Енді Әбілхайырға қатысты орыс-қазақ соғысына қысқаша шолу жасайық. «Ақтабан шұбырынды» оқиғасы қазақ еліне Ресей тарапынан жасалған қинаттың ең үлкені еді. Осынау біздің халқымыздың тарихындағы аса зор қиыншылық тудырған катастрофада екі ірі тарихи тұлға негізгі роль атқарды. Олар І Петр мен Әбілхайыр хан болатын. І Петр туралы көп жазылды, оның өмірі мен қызметі саяси және мемлекет қайраткері ретінде біздің оқырмандарымызға белгілі. Алайда біздің халқымыз әлі күнге дейін Әбілхайырдың шынайы тарихы мен ролін мемлекет қайраткері ретінде толық білмейді. Сондықтан І Петрді емес, қазақ ханы Әбілхайырды қысқаша таныстарып өтуге міндеттіміз.

1. 2. Әбілқайыр хан (1685 - 2. 8. 1748)

Әбілхайыр - Кіші жүз ханы (1709 - 1748), қолбасшы, 1723 жылғы «Ақтабан шұбырынды» ажалынан қазақ елін құтқарған тарихи тұлға. Жәнібек ханның кіші буыны - Үсектің ұрпағы, /Сүйік деп аталады тек Ш. Ш. Уәлихановтың еңбектерінде/, Қажы сұлтанның баласы. Қысқаша айтқанда Қазақ мемлекетін құрған Жәнібек ханның жетінші ұрпағы. 1700 жылдан бастап Ресей басқыншыларына қарсы қазақ әскерін басқарғаны үшін үлкен беделге ие болып, 1709 жылы Кіші жүз ханы сайланған.

Осы уақытқа дейін Әбілхайыр хан туралы қазақ елінде жалған пікір қалыптасты. Бұған көп еңбек сіңірген Ресей империясы болса, соны түгелдей қолдаған Кеңес өкіметі жасаған тоталитарлық режим. Оған негізгі тағылған жаманат - Қазақстанның Ресейге өз еркімен қосылуы -деген жалған ақпаратқа қатысты мәселелер болды . . .

Қазақстанның Ресейге өз еркімен қосылмағаны туралы нақты документтер 1989 жылы Алаш ардагерлері ақталған соң шыға бастады. 1991 жылы Х. Досмұхамедұлының «Аламан» атты кітабы жарыққа шыққан соң бұл тақырып келмеске кеткен еді, алайда Әбілхайыр ханды түгелдей ақтауға әлі бірнеше жыл керек болды. Ақырында Әбілхайыр Қазақстанды «өзі хан болу үшін» Ресейге қосқан, яғни екі елдің арасындағы дәнекер емес, керісінше өмір бойы Қазақ елін қызғыштай қорғап Ресейге қарсы соғысқан ХҮІІІ ғасырдағы қазақ елінің ұлы батыры болып шықты. Хан болу үшін деп айыптауының ешқандай қисыны жоқ еді. Оны қазақ билері бірауыздан хан сайлағанда 1709 жыл еді. Ал, оның тарихи хаты 1731 жылы жазылған болса, арасы тым алшақ, яғни 22 жылдан бері ол Кіші жүздің ханы еді. Демек хан болып билеу үшін Ресейге арқа сүйеді деген жорамалдың ешқандай шындыққа сорпасы қосылмайды . . . Әбілхайырдың өмірі мен саяси қызметін былай жіктедік:

1/ Әбілхайыр және Ресей басқыншыларынан атамекенді қорғау . . .

2/ Әбілхайыр және башқұрттармен қатынас.

3/ Әбілхайыр және қалмақтардан елді қорғау мәселелері.

4/ Әбілхайыр және жоңғарлардан елді тазарту оқиғалары . . .

Мұндағы бірінші мәселе Әбілхайыр ХҮІІІ ғасырдағы Ресеймен өмір бойы соғысқан қазақтың жалғыз ханы. Екінші мәселе оның қазақ елін Ресей шапқыншылығынан қорғай жүріп, Башқұрт халқының Ресейге қарсы ұлт азаттық күресін өмір бойы қолдағаны. Бұл бүкіл Түркі халықтары тарихында аса мақтанышты оқиға екенін ерекше атауға міндеттіміз. Сол қыруар еңбегімен аса үлкен беделге ие болған Әбілхайырды 1709 жылы Қазақ елінің игі жақсылары Кіші жүздің ханы етіп сайлаған еді. Үшінші мәселе тісіне дейін қаруландырып Қазақ еліне шабуыл жасатып отырған Ресейдің қоластындағы Еділ қалмақтарымен Әбілхайыр өмір бойы соғысты. Төртінші мәселе Әбілхайыр Яицкий (Жайық) казак орыстарымен және қалмақтармен қазақ елін қызғыштай қорғап жүрсе де, шығыстан қайта қайта баса көктеп шабуыл жасаған жоңғарларға да тойтарыс беріп үлгерді және «Ақтабан шұбырынды» кесапатынан кейін оларды қуып шығып қазақ елін азат етуі бір тарихи тұлғаның басынан әлдеқайда асып кеткен ерлік емес пе?

Жалпы қазақтың сыртқы жаулары шығыстан Жоңғар, батыстан Ресей /яғни казачьи отрядтар мен қалмақтар/ шабуылы болды. 1758 жылдан соң Қазақ елі жоңғардан құтылды. Оның есесіне Орта Азия хандықтары қазаққа Оңтүстіктен бұйедей тиді. Бұл мәселеде олардың қазаққа шабуылы Ресеймен одақтастығын көрсетті. Мысалы Кенесарының ағаларының Ташкентте өлтірілуі, Кенесарының қырғыз жерінде өлтірілуі т. б. жәйіттер олардың артында Ресей тұрғанын дәлелдейді . . .

Кіші жүздегі 26 тайпа ел Ресейге бодан болғысы келмей көп жыл жанталасты. Соның ішінде Маңғыстау, оны мекендеген « . . . адай секілді рулар шындығында патша өкіметі Хиуа мен түркменді алғаннан кейін ғана бағынды. »(1) /Х. Досмұхамедұлы. Аламан. А. 1991. 53 бет. / Әрине осындай қиын жағдайда қазақ еліне жан жақты қысым көбейді. Жұт жеті ағайынды деген осы. Ресейдің күшті одақтасы Жоңғардан құтылғанымен қазақ еліне бейбітшілік заман келе қоймады. Мұнан кейін қазақтарға тек орыстармен ғана емес атамекенді қорғау үшін Хиуа хандығымен де соғысуға тура келді.

Сол жанкешті талай соғыстарда ерлік көрсетіп елімізді сыртқы жаулардан қорғаған талай ерлердің аты қалды. Ел ерсіз болмайды, ер елсіз болмайды деген осы . . . Тек Адай елінен шыққан Шотан, Атағозы, Құдабай, Дәуімшар, Мырзатай, Сүйінғара, Қармыс, Балуанияз, Шабай, Есен, Сүгір т. б. көптеген батырлардың есімдері ел есінде қалды. Солардың жуан ортасында Қазақ елін Ресей және оның одақтастарынан қызғыштай қорғаған, яғни кеудесін 48 жыл бойы жау оғына тосқан Әбілхайыр болатын.

1580 жылдары құрылған Ресейдің Яицкое казачьи войско деп аталатын баскесерлер Кіші жүз қазағына істемеген қиянаты мен кесапаты қалмады. Ғасырлар бойы біздің халқымыздың жазықсыз қанын төккен осы әскери топ 1920 жылы атаман генерал майор В. С. Толстовтың басшылығымен Иранға қашып бара жатып Маңғыстау жерінде өлімін тапты. (2)

1707 - 09 ж. ж. башқұрт халқының ұлт-азаттық көтерілісіне Әбілхайыр 3 мың сарбазбен барып көмек көрсеткен. 150 жылдан бері Ресей қоластында болған башқұрттар оны өз еліне хан сайламақшы болып жатқанда, 1709 жылы күзде қазақ билері шұғыл шақыртып алып, Кіші жүзге хан сайлайды. Бұрын Кіші жүзде хан болған, үш жүз түгелдей бір орталыққа Тәуке ханға бағынатын. Ресей басқыншыларымен Кіші жүз арасындағы соғыс қиындап кеткен соң оны хан болып басқаратын адам керек болды. Әбілхайырды осындай құрметті орынға сайлаған себебі оның 1709 жылға дейінгі қазақ елін Ресейден қорғаған ерліктері мен еңбегі ескерілді. Әбілқайыр кеткен соң башқұрт көтерілісі жеңіліс табады. Кіші жүзге хан болған соң Әбілқайыр Ресеймен күресті жақсы ұйымдастыра білді.

1709 жылы қазақтар Сызранға бара жатқан орыс-казак керуенін талады.

1711 жылы қазақтардың 16 мың сарбазы Текеге (қазіргі Орал қаласы) астық алып бара жатырған орыс-казак керуенін талқандап, 300 жауынгерін тұтқындайды да, Хиуаға апарып құлдыққа сатады.

1713 жылы 800 жігіттен тұратын сарбаздар Самараға балық апара жатырған керуенге шабуылдап, жауынгерлерін қырып тастайды.

1714 -1716 ж. ж. қазақтар казак-орыс отрядтарына әлденеше рет шабуылдаған.

1718 ж. қазақтар мен қарақалпақтардың 20 мыңдық әскері Теке қаласын қоршайды. Бұл бір айға созылады.

1719 ж. шілдеде Әбілқайыр 20 мың әскерімен қаланы қайта қоршауға алады. Қазақтар Теке қаласын басып алуға сәл қалады. Күз түсісімен елдің мазасын алып қоймаған Еділ қалмақтарына (орыс-казак отрядтарының одақтастары) шабуыл жасайды.

1720 - 21 ж. ж. казак-орыстар бірнеше рет қазақ жеріне шабуылдар жасайды.

1720 жылдың қыркүйек айында қазақ әскерімен орыс-казактарының арасында Самара өзенінің бойында қанды шайқас болды. Тұтқынға түскен 50 қазақ жігітін өлтіріп «ерлік жасағаны үшін» атаман Никита Бородин Ресей патшасы І Петрдің мақтау грамотасымен марапатталды.

1721 жылы орыс-казактар мен қалмақтардың атаман Балмашнов басқарған тобы Ойыл өзеніне дейін шабуыл жасап, көп тұтқындар мен мал айдап әкеткен.

1722 ж. қаңтарда 300 қазақ сарбазы қарымта қайтару үшін Шаған өзені жанындағы қысқы станицаға шабуыл жасап, 70 казак-орысты айдап әкетеді. Осы жылы ақпанда қазақтар Теке қаласы жанындағы жылқы табынын айдап кетіп оларды түгелдей жаяу қалдырады. Сондықтан Яицкий казак әскерлері І Петрдің Персия жорығына қатыса алмай қалады.

Бұған қатты кектенген І Петр қазақ елін түгелдей жаулап алуды ұйғарады. Жоңғарларды артиллериямен қаруландырып және оларға жаңа қаруды үйретуге капитан И. Унковскийді жіберіп, 1723 жылғы «Ақтабан шұбырындыны» ұйымдастырады. Батыстан казак-орыс отрядтары мен қалмақ әскерлері Қазақстанға шабуыл жасайды.

Шығыстан келген жоңғарлар Түркістан қаласына дейінгі жерлерді түгел басып алып, елді азып-тоздырды. Ал, батыстан баратын орыс әскерлері мен қалмақтар Түркістанға жете алмады. Себебі, сақадай сай Әбілқайыр әскерлері оларды тоқтатып қана қойған жоқ, қырып салды және Еділден әрі қарай асырып қуды. Соғыстардың бірінде қалмақ ханы Аюке өлтіріледі (1724ж) .

1723 - 1724 ж. ж. Әбілқайыр Теке қаласына бірнеше рет шабуылдайды. Осы кезде орыс-казактармен, қалмақтардың тісіне дейін қаруланған отрядтарымен қазақ әскері Утва, Самара, Шаған өзендері бойында бірнеше рет бетпе-бет келіп шайқасқа түседі, қырғын соғыстар болады. И. Тимофеев, И. Логинов, Никита Бородин бастаған казак-орыс отрядтары көп шығынға ұшырады. Орыстар жағынан 170 адам қаза тапты, көп адам жаралы болды. Көптеген жауынгерлер тұтқынға түсті . . . Осылай қазақ елінің басына түскен ауыр күндер Ақтабан шұбырындыға ұқсас жағдай Жайық орыс казактарымен қалмақтардың да басына түсті . . .

1725 ж. екі жақ тұтқындарын алмастырады.

Ақтабан шұбырынды кезіндегі Әбілхайырдың осы бір жанкешті қимылы мен іс-әрекеті дер кезінде болды. Батыстан келе жатқан орыс пен қалмақтардың жойқын шабуылын тоқтатпағанда қазақ елі түгелдей орыс басқыншыларының қол астында қалатын еді. Сондықтан Әбілхайыр басқарған Кіші жүз қазақтары Ақтабан шұбырынды апатына ұшырамады. Керісінше күшті жауды уақытында тоқтатып қана қойған жоқ, сондай-ақ оларды талқандап Батыс жақ шекараны қауіпсіздендіріп болған соң Жоңғарларды талқандап қазақ елін басқыншылардан тазартуға қызу кірісті. Сонымен І Петрдің жоспарын жүзеге асырмай сағын сындырған еді. Осы тарихи оқиға туралы И. В. Ерофеева:

« . . . Военные походы Абулхаира в 1723-1726 гг. в улусы волжских калмыков убедительно показали, что он оказался очень способным учеником и уже через несколько лет после ухода от Аюки поражал своих сподвижников и ближайших кочевых соседей в Поволжье и на Южном Урале не только дарованной ему от бога могучей физической силой, но и исключительным воинским мастерством»- деп жазып әділ бағасын берген еді. (3)

Батыстағы шекараны бекітіп, қамсыздандырған Әбілқайыр енді жоңғарлардан Түркістанға дейінгі қазақ жерін тазартуға кіріседі. Әбілқайыр 1726 ж. Ордабасыдағы халық жиналысында қазақтың үш жүзінің әскерін басқаруға қолбасшысы болып сайланды. Бұланты өзенінің жағасындағы (1728), Аңырақайдағы (1729/30) ойраттарды талқандаған соғыстарда қолбасшылық қабілеті ерекше көрінді және қазақ елін тарихта бұрын соңды болмаған үлкен катастрофадан құтқарған Әбілхайыр сынды қазақтың баласы еді . . .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.