Тарихи Қалалардың ескерткіштері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі.

Қазақ Экономикалық, Қаржы және Халықарлық сауда университеті.

“Экономика Бизнес” факультеті.

“Экономика кафедрасы”

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: “Тарихи мәдени ескерткіштер олардың түрлері”

Тексерген:

Орындаған:
.

Астана 2008ж.

ЖОСПАР

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

І-Тарау. Тарихи Қалалардың ескерткіштері

1.1. Есік тарихи- мәдени мұражай-қорық құрылысының келешегі ... ... ... ...5
2.1. Ашық аспан аясындағы
Отырар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .7
ІІ-Тарау. Тарихи –мәдени мұражайлар

2.1. Өткеніміздің тарихы-Алжир мұражайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2.2.Қожа Ахмет Яссауи бабамыздың
мұражайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15

ІІІ- Тарау. Қазақстанның туристiк мәдени бөлігі
3.1 Табиғи, Мәдени және Тарихи
бөліктері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..22
3.2. Қазақстан табиғи көрнекi жерлермен қатар
мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. .28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 37

КІРІСПЕ

Мәдени мұра” мемлекеттік бағдарламасы аясында 2004-2007 жылдары көптеген
игілікті істер атқарылғанын баршамыз білеміз. Айталық, бағдарламаны іске
асыру барысында еліміздегі 35 тарихи-мәдени ескерткіштер қайта жаңғыртылса,
Қазақстан аумағындағы 30 қалашықта, обалар мен қорғандарда археологиялық
зерттеу жұмыстары жүргізілді. Қытайға, Түркияға, Моңғолияға, Ресейге,
Жапонияға, Батыс Еуропа елдеріне ғылыми-зерттеу экспедициялары
ұйымдастырылып, бұрын-соңды белгісіз болып келген бес мыңға жуық
қолжазбалар мен баспалық басылымдар табылып, сатылып алынды.
Бұрын беймәлім болып келген қыпшақ қолжазбалары қолға түсті. Сондай-ақ,
мұрағаттық құжаттарды сақтандыру мақсатында көшіру және қайта жаңғырту,
музыкалық қолжазбаларды қалпына келтіру және осы заманғы аудиоқұралдарға
көшіру үшін арнайы жұмыстар атқарылды. Бағдарлама аясында 218-ге жуық
кітаптың түрлері шығарылып, олар еліміздің әдебиет, тарих, археология,
этнография салаларына үлес боп қосылды. Әрине, біткен істің бәрін осы
жерде санамалап отыруға келмес. Өйткені, “Мәдени мұра” мемлекеттік
бағдарламасы 2007 жылдың ақпан айында қорытындыланып, сол жиында Елбасы
Н.Назарбаев жүзеге асырылған істердің бәрін бүге-шігесіне дейін халыққа
жария еткен болатын. Сол қорытынды жиында Елбасы бағдарламаның идеологиялық
және саяси мәніне тоқталып, оны қайта жалғастыруға тапсырма бергені
есімізде. Таяуда елордадағы ұлттық академиялық кітапханада сол Қоғамдық
кеңестің “Мәдени мұра” салалық бағдарламасы аясында атқарылуы тиіс
жобаларды талқылаған алғашқы отырысы өтті. Бұл жердегі бір ерекшелік –
“Мәдени мұра” бұрын мемлекеттік бағдарлама болса, осы жолы “салалық” деп
өзгертіліп отыр. Оның алдында, яғни 2004-2007 жж. бағдарламаны жүзеге
асыратын Қоғамдық кеңестің төрағалық міндетін әр жылдары Иманғали
Тасмағамбетов, Мұхтар Құл-Мұхаммед сияқты азаматтар атқарса, осы жолы ол
міндет Елбасының тікелей тапсырмасымен Президент Әкімшілігі Басшысының
орынбасары Мәулен Әшімбаевқа жүктеліпті.Жиында алғашқы сөз кезегін алған
Мәулен Әшімбаев Мәдениет және ақпарат министрлігінің еліміздегі зерттеу
институттарымен, секция жетекшілерімен ақылдаса отырып, 2007-2009 жылдарға
арналған “Мәдени мұра” салалық бағдарламасы, сол бағдарламаны жүзеге асыру
үшін іс-шаралар жобасы жасалғанын тілге тиек етті. “Министрлік Қоғамдық
кеңеске бірнеше бағытта ұсыныстар жасап отыр. Соның негізінде жобаға
Қазақстанның тарихи қалалары мен этномәдени орталықтарын жаңғырту, сол
арқылы халықаралық туризм жүйесіне кіру мақсатында жаңа мұражайлар мен
тарихи-мәдени мұражайлар ашу мәселелерін кіргізді. Қазақстанның тарихына
қатысты құжаттарды, деректерді сатып алу не көшірме жасату да соңғы екі-үш
жылда талқыланып жүрген мәселелердің бірі. Осы уақытқа дейін шығарылған
көптомдықтарды ары қарай шығару мәселесі де осы жобада күн тәртібінде.
Үлкен жұмысты бастар алдында әбден ақылдасып алайық” – деді ол Қоғамдық
кеңес мүшелеріне. Ол сондай-ақ, жиналғандарды Қоғамдық кеңестің жаңа
мүшелерімен таныстырды. Атап айтқанда, Білім және ғылым министрі Жансейіт
Түймебаев, академиктер Ғарифолла Есім мен Аманжол Қошанов, ғылым докторы
Камал Бұрханов, археолог Зейнолла Самашев, “Қазқайтажаңғырту” мемлекеттік
мекемесінің директоры Қанат Тұяқбаев Қоғамдық кеңес мүшелерінің қатарын
толықтырыпты.
Мәдениет және ақпарат министрлігінің жобасында салалық бағдарламаны жүзеге
асыру арқылы ұлттық мәдениетте айрықша орын алатын мәдени мұраны сақтау,
одан әрі дамыту бойынша кешенді шаралар қарастырылған. Тарихи қалалар мен
ежелгі діни сәулет кешендері базасындағы туризм инфрақұрылымын дамытуға
жағдай жасау – оларды халықаралық туризм жүйесіне енгізу болып табылады.
Бірінші кезекте өз еліміздегі тарих және мәдениет ескерткіштерін, Қазақстан
тарихына қатысты алыс және жақын шетелдердегі ескерткіштерді зерделеу мен
қалпына келтіру жұмыстары тұр. Бұл бағыт бойынша Дамаск қаласында Әл-Фараби
кесенесі мен этномәдени орталығын салу, сол қаладағы сұлтан Бейбарыстың
кесенесі мен Каирдегі сұлтан Бейбарыс мешітін қайта жаңғырту, Дамаск
қаласында екі тұлғаға да монументті ескерткіштер орнату өзекті болмақ.
Сонымен қатар, Монғолия аумағынан табылған көне түркі руникалық
жазбаларының көшірмесін дайындау мен Өзбекстан аумағында Әйтеке би
кесенесін зерттеу және қайта жаңғырту көзделіп отыр. Салалық бағдарламаның
екінші кезеңінде археологиялық зерттеулер, оның ішінде орта ғасырлық қазақ
елінің саяси, экономикалық және мәдени өмірінде маңызды болған тарихи қала
орталықтарына археологиялық, этнографиялық зерттеулер жүргізу жоспарланған.
Іс-шараның жоспарына Берел, Шілікті обалары мен Қызылұйық зиярат орнына,
қазақ даласындағы ежелгі және орта ғасырдағы сақтардың, қарлұқтардың,
оғыздардың астаналары және Ақ орда мен Қазақ хандығының астаналарына терең
археологиялық зерттеу жүргізу кіргізілген. Айтылған барлық іс-шаралар
жоспарында еліміздегі тарих және мәдениет ескерткіштерін насихаттау және
пайдалану, оларды туризм инфрақұрылымы жүйесіне енгізу, кешендерді қайта
жаңғырту, абаттандыру, мұражайландыру мәселелері басшылыққа алынған. Отырыс
барысында салалық бағдарламаның жобасы туралы арнайы баяндама жасаған
Мәдениет және ақпарат вице-министрі Асқар Бөрібаев негізгі бағыттарды
төмендегіше түйіндеді: “Қазақстан Республикасының тарих және мәдениет
ескерткіштерінің негізінде бәсекеге қабілетті және рентабельді туризм құру
мүмкіндіктері бар.

І-Тарау. Тарихи Қалалардың ескерткіштері

1.1.Есік тарихи- мәдени мұражай-қорық құрылысының келешегі
Жуық арада Алматы облысының аумағында алып тарихи-мәдени қорық пайда
болады. Қойнауында сақ қорғандары бар жерлер бұдан былай мемлекет
қамқорлығында болады. Бұл қорғандар біздің дәуірімізге дейінгі 7– 3-
ғасырларда пайда болған. Есік мұражайын ұйымдастыруға арналған кеңес
бүгін осы қорғандар орналасқан жерде өткізілді. Оған Мәдени мұра
бағдарламасы қоғамдық кеңесінің төрағасы, бірнеше министрлік пен ведомство
басшылары, облыс және аудан әкімшілігінің өкілдері, археологтар қатысты.
Соңғы екі жылда Мәдени мұра бағдарламасы аясында бірнеше шаралар
өткізілді. Елбасының қолдауымен қабылданған бағдарламаның арқасында жоғалып
кетудің алдында тұрған талай жәдігерлер жөнделіп, тарихымызға қатысы бар
ондаған кітап шығарылды. Қазір Мәдени мұра бағдарламасының екінші кезеңі
қолға алына басталды. Есік қорғандары 1969-жылы әлемге әйгіленді. Сол кезде
археологтар бұл жердегі қорғандардың бірінен әйгілі Алтын адам мен
бірнеше алтын бұйым тапты. Алдағы бір-екі жылдың көлемінде Есік қаласының
маңында мұражай-қорық пайда болады. Аумағы 38 гектар жерді алып жатқан ашық
аспан астындағы мұражай құрылысына Үкімет биыл 40 миллион тенге бөлді.
Келесі жылы осы шараға тағы да 50 млн. тенге бөлу қарастырылған. Әкімшілік,
басқа да құрылыс нысандарымен бірге алтын адам табылған негізгі қорған
қайта жөндеуден өткізіледі. Жоба авторларының пікірінше, Есік мұражайы
толық жөндеуден өткізілген соң, саяхаттаушыларға арналған нысандардың
қатарына еңгізіледі.
Мәулен Әшімбаев, ҚР Президенті Әкімшілігі жетекшісінің орынбасары, Мәдени
мұра бағдарламасы қоғамдық кеңесінің төрағасы:
- Осы жерден біз енді тездетіп қорық, мұражай құруымыз керек. Соған ақша да
бөлініп жатыр мемлекет тарапынан. Биыл да ақша бөлінді, келесі жылы да ақша
бөлініп жатыр. Соны енді игеріп алуымыз керек. Соған байланысты енді біраз
кішкене мына мемлекеттік органдармен жұмыс істеп біз енді мына әкімшілік
тарапынан контрольге аламыз. Сондықтан, сіздерден бізге ұсыныс керек.
Қандай болу керек музейміз.
Мамандардың айтуынша, қорғандардың біразы бүгінге дейін талқандалған. Ұры-
қарылар бұл жерлердегі құнды жәдігерлерді талан-таражға салды. Алайда, бұл
негізгі мәселе емес, көп жағдайда тұрғындардың өздері де аяқ астында
бабалардың сүйегі жатқанын байқамай, қасиетті қорғандарды күл-қоқысқа
айналырған жәйттер де бар. Тарихи маңызы бар өлкелерді жойылып кетуден
сақтаудың бірден бір жолы – осы жерлерде мұражай-қорықтар ашу, дейді
мамандар. Есік мұражайын салуға арналған алғашқы тендер желтоқсан айының
басында өткізілелді. Бір жарым жылдан соң бұл жерлерде көненің көзін
сақтаған жаңа нысан бой көтермек. Есік мұражайының құрылысымен қатар
жақын күндері Шығыс Қазақстан облысының аумағында орналасқан Берел тарихи
қорығында да құрылыс жұмыстары басталады. Мәдени мұра бағдарламасының
екінші кезеңінде отандық мамандар елімізден тысқары жерлерде жатқан сақ
және скиф қорғандарын қорғауды қолға алмақ.

1.2.Ашық аспан аясындағы Отырар
Отырар қалашығының тарихи және мәдени ескерткіштерін зерделеуге,
археологиялық зерттеуге, консервациялауға және жаңғыртуға байланысты
проблеманың қазіргі жай-күйі оны сақтау әрі қалпына келтіру жөніндегі шама
жетерлік шаралар кешенін қамтамасыз етумен сипатталады.
Көне Отырар қалашығы Қазақстан Республикасының Оңтүстік Қазақстан облысы
қазіргі Отырар ауданының аумағындағы Отырар шұратының құрамына енеді.
Қалашықтың сақталуы қанағаттандырарлық күйде. Оңтүстік бөлігін қоспағанда,
оның аумағында егістік жоқ..
Отырар-оқшаулау даусыз деп саналатын Қазақстанның орта ғасырлардағы аз ғана
қалаларының бірі Отырар алғаш рет Орта Азия облыстарын арабтардың жаулап
алуына байланысты ІХ ғасырда аталып өтеді. 1218 жылы мұнда Шығыс тарихында
“Отырар ойраны” деген атпен белгілі оқиға орын алды. 1947 жылы Оңтүстік
Қазақстан археологиялық экспедициясы (ОҚАЭ) ұйымдастырылған кезде Отырар
шұратын қарқынды археологиялық зерттеулер басталды. Экспедиция шұраттың
Пышақшы төбе, Алтынтөбе, Құйрықтөбе және Көк Мардан қалашықтарында
зерттеулер жүргізіп, археологиялық қазбалар қазды. Отырар мен шұрат
ескерткіштері туралы 50- жылдардың аяғына қарай жинақталған бүкіл
археологиялық ақпарат “Қазақстанның археологиялық картасында” жарияланды.
1969-1970 жылдары ҚазКСР Ғылым академиясы Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих,
археология және этнография институтының Отырар археологиялық экспедициясы
көне Отырарды ауқымды түрде қазуды қайтадан бастады. 1971 жылдан бастап
Отырар қалашығында 1993-1996 жылдары ғана үзілген Оңтүстік Қазақстан
кешенді экспедициясының зерттеулері басталды, ол күні бүгінге дейін жұмыс
істеуде. Осы жылдары Отырарда XVI – XVIII ғасырлар деңгейі бойынша алаңы 7
га қалашық аумағы ашылды, сондай-ақ қаланың жекелеген аудандарында
тимуридтер, қараханидтер дәуірінің объектілері зерттелді. Қалашықты
зерттеудің неғұрлым қызықты объектілері арасында мыналар: XI – XV
ғасырлардағы моншалар, XІІI – XV ғасырлардағы қыш құюшылар орамы, XІІI – XV
ғасырлардағы кірпіш күйдіру шеберханасы, XІV ғасырдың аяғы- XVIII ғасырдың
басындағы күмбезді мешіттер, қараханидтер, тимуридтер дәуірінің және қазақ
хандығының бекіністері.
Құйрықтөбе қалашығында, VІI – ІX ғасырларға жататын сарай кешені, VІI –VІІІ
ғасырлардағы бай атақоныс, IX - XI және XI -XII ғасырлардағы тұрғын үй
орамдары, XIII-XIVғасырлардағы темір жасау шеберханалары қазып ашылды.
Мардан Құйықта VІI –VІІІ ғасырлардағы үй құрылысы, IV-VI ғасырлардағы храм,
IV-VI ғасырлардағы қорым зерттелді.
Көк Мардан қалашығында IV-VI ғасырлардағы қорғандағы храм кешені, IV- VІІІ
ғасырлар деңгейіндегі құрылыстар, IV-VI ғасырлардағы некрополь қазып
аршылды. Жоғарыда аталған қалашықтар маңында сақталған Отырар шұратының
ирригациясы зерттелді. Қазу кезінде қыш пен металл бұйымдарының,
монеталардың мол коллекциялары жиналды, оларды зерттеуге монографиялар,
альбомдар, мақалалар арналды.
Компьютерлік технологиялар пайдаланылған жаңа деңгейде шұрат ескерткіштерін
құжаттау жүргізілуде, топырақтанушылармен, геоморфологтармен,
палеогеографтармен ынтымақтастықта аэро және ғарыш түсірілімдері
пайдаланылып, оның ирригациясы зерттелуде.
Қолда бар барлық материалдарды жариялау мен өңдеу, деректер банкін жасау
зерттеулердің маңызды бағыты болып табылады.
1979 жылы Қазақ КСР Министрлер Советінің өкіміне сәйкес Отырар мемлекттік
археологиялық мұражай-қорығы құрылды, ол ғылыми-зерттеу және мәдени-ағарту
мекеме-Отырар шұраты археология ескерткіштерінің негізгі қоймасы болып
табылады.

Мұражай қорында 20 мыңнан астам экспонат сақталуда. Отырар ауданы
археологиялық ескерткіштерінің көпшілігін күзету жолға қойылған.
2001 жылғы 27 тамызда Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Біріккен Ұлттар
Ұйымының Білім беру, ғылым және мәдениет мәселелері бойынша ұйымы(ЮНЕСКО)
арасында көне Отырар қалашығын сақтау әрі консервациялау жобасы бойынша
келісімге қол қойылды.
Төрт жылға (2001-2004 жылдар) есептелген жоғарыда көрсетілген жоба
ескерткішті сақтау әрі консервациялаудың бірегей әдістерін әзірлеуге
бағытталған. Жоба шеңберінде Отырартөбе қалашығында қазылған бірқатар
объектілерді консервациялаудың, сондай-ақ Құйрықтөбе қалашығындағы шұғыл
консерациялық жұмыстардың ұзақ мерзімді бағдарламасы орындалды. 2002 жылғы
сәуірде Отырар мұражай-қорығында Эксприментальдық корпус салынды, онда
әртүрлі ғылыми эксперименттер жүргізу үшін компьютерлер, қазіргі заманғы
жабдықтар мен зертхана орнатылды. Жобаны іске асыру барысында
консервациялаудың жаңа әдістері, сондай-ақ археологиялық жұмыстарды кейін
консервациялаумен қоса атқаруды ұйғаратын инновациялық тәсіл әзірленді әрі
сынақтан өткізілді. Отырар қалашығына арналып әзірленген консервациялау
әдістері өңірдегі басқа ұқсас ескерткіштерге де қолданылуы мүмкін. Жоба
ғылыми түрде тексерілген консервациялаудың үлгісі, сондай-ақ болашақ
жұмыстар үшін эталон бола алады.
ЮНЕСКО-Қазақстан-Жапония жобасы аяқталғаннан кейін қайта жаңғырту және
консервациялау жөніндегі жұмыстар, әлбетте жалғастыруды талап етеді.
Сонымен бірге, көне Отырар қалашығын сақтау әрі қалпына келтіру саласында
қалыптасқан жағдай осы бағыттағы қызметті одан әрі дамыту мен жандандыру
жөніндегі кідіріссіз шаралар кешенін талап етеді.
Көне қалашықты зерделеудің аса маңызды проблемаларының бірі- шұрат
қалашығының қазылған объектілерін, бәрінен бұрын, лай кірпіштен салынған
құрылыстарды сақтаумен байланысты мәселе болып табылады.
Отырар шұратының лай кірпішті ескерткіштерін сақтау бірқатар техникалық
проблемаларды шешуге бағытталған. Өңірдегі күрт континентальдық климат
күрделі факторлардың бірі болып табылады: температура жаздағы + 40-тан,
қыста – 20-ға дейін төмендейді. Климат, сондай-ақ жауының мол болуымен
сипатталады. Мұның өзі шұрат аумағындағы ескерткіштердің тез бұзылуы қаупін
туғызады, қазіргі уақытта тап солай болуда. Осы факторлардың салдарынан
басқа өңірлерде сынақтан өткізілген консервациялаудың стандартты әдістері
Отырар қалашығына қолданылмайды. Басқа проблема Отырар шұраты көлемінің
және ескерткіштерді қазу ауқымының зор болуымен байланысты.
Объектілерді консервациялау белгілі бір қиындықтар туғызуда. 40 жылдан
астам уақыт бұрын қазылған лай кірпішті ескерткіштер ішінара бұзылуда, ал
таяуда ашылған объектілер жай-күйі жылдам нашарлауда. Осал сәулет
құрылыстарына келуші адамдар санының көбеюі де қауіп туғызуда.
1980 жылы салынған мұражай-қорық ғимараты күрделі жөндеуге мұқтаж,
мұражайдың экспозициялары да қайта безендіруді талап етеді. Мұражай-
қорықтың қорғау аймағы күні бүгінге дейін қоршалмаған. Сапалы жолдар мен
қонақ үй сервисінің жоқтығынан туризм инфрақұрылымы дамымаған.
Мұражай–қорықтың материалдық-техникалық базасының нашарлығы толыққанды
ғылыми-зерттеу, мәдени-ағарту және шаруашылық қызметін жүргізуге мүмкіндік
бермейді. Осы Бағдарлама шеңберінде жоғарыда айтылған проблемаларды кешенді
түрде шешу көне Отырар қалашығын зерттеу, сақтау әрі көпшілікке танымал ету
жүйесін одан әрі дамытуға жәрдемдеседі. Оны халықаралық және ішкі туризм
орталығына айналдырып, археологиялық кешен құру жөніндегі осындай жобалар
бірқатар шет елдерде бар. Өзбекстанда, Самарқант аумағында Афрасиаб
қалашығында оларды кейіннен консервациялай отырып, археологиялық қазбалар
100 жылдан астам уақыт бойы жүргізілуде. Қазіргі уақытта қаланың жанында
аохеологиялық база-тұрақты ғылыми және консервациялау жұмыстары орталығы
салынған. Туризм инфрақұрылымы жолға қойылған- қрнақ үйлер, мұражай
салынған, соның нәтижесінде қала Пакістандағы халықаралық туризм
орталықтарының біріне айналды.
Бағдарламаны қаржыландыру республикалық және жергілікті бюджеттердің
қаражаты есебінен жүзеге асырылады.
Қаржыландырудың жалпы көлемі – 373,124 млн. теңге, оның ішінде
республикалық бюджеттен:
2005 жылы –53,824 млн. теңге;
2006 жылы – 10,0 млн. теңге;
2007 жылы - 13,5 млн. теңге;
жергілікті бюджеттен:
2005 жылы- 0,6 млн. теңге;
2006 жылы – 184,6 млн. теңге;
2007 жылы -110,6 млн. теңге.
Бағдарламаны қаржыландырудың 2006-2007 жылдарға арналған көлемі
республикалық және жергілікті бюджеттердің тиісті қаржы жылына арналған
болжамды көрсеткіштері шеңберінде нақтыланатын бола

ІІ-Тарау. Тарихи –мәдени мұражайлар
2.1.Өткеніміздің тарихы-Алжир мұражайы
Өткенін ұмытқан елдің болашағы жоқ деген атам қазақ. Қазақстандықтар
қуғын-сүргінге ұшыраған, сталиндік лагерьді бастарынан кешірген мыңдаған
жерлестерін әлі күнге дейін еске алады. Олардың жарлары мен балалары
туралы, лагерьлерде еш кінәсіз бес, сегіз, он жыл отырған, ең асылы –
балаларынан айырылған аналар туралы, осы қатал аймақта жер жастанған
әйелдер туралы да ұмытпасы анық. Тікен сымның ар жағынан аман шығып, далада
қалғандай күй кешкен олардың тағдыры әр адамның жүрегін тебірентпей қоймас.
Бұны біздің мәдени мұрамыздың бір бөлшегі десек те болады. Өлі разы
болмай, тірі байымайды дегенді жадымыздан шығармауға тиіспіз.
    Тоғыз жүз елу үш лагерь мен қоныстанушы аймақтар, олардың елуі
кәмелетке жасы толмаған Халық жауларының отбасы мүшелеріне арналған
арнайы колониялар тоталдық режимнің жазалаушы жүйесіне қызмет етті. Тек
1937-38 жылдары республика бойынша 105 мың қазақстандық қуғын-сүргінге
ұшырап, оның 22 мыңы атылды.
    Астанаға жақын жерде атының өзі адамның тұла бойын тітіркендіретін,
халық жауларының әйелдеріне арналған, бұрынғы АЛЖИР орналасқан. Қазір одан
ештеңе қалмады десек те болады. Бүгінде Карлагтың жиырма алтыншы
нүктесіндегі әйелдердің отбасы мен жарларын еске ала жүріп отырғызған Көз
жастар аллеясы сол бір күннің белгісіндей боп тұр. Малиновкада отызыншы
жылдары мыңдаған халық жауларының отбасы мүшелері тұрып, жер құрсанды.
Жергілікті мұражай көлеміне қарай өлкетану бұрышы сияқты. Бірақ осы жердің
өзінен отызыншы жылдардың ауыр күрсінісі сезіледі. Сол жылдардағы ауыр
тағдырды жан-тәніңмен сезіну үшін міндетті түрде, осы жерге келу керек деп
ойлаймын.
    1937 жылдың үшінші шілдесінде Батыс-Сібір аймақтық УНКВД-ның бастығы
Миронов пен Қазақстанның ішкі істер халық комиссары Залин бір мезгілде
шифрленген жеделхат алды. Онда қатал тәртіптегі концентраторлы екі лагерь
ұйымдастырылып, айналасы тұтқындар қашып кетпес үшін міндетті түрде тікен
сымдар мен дуал жүргізілсін делінген. Бұл ешқандай да кісі өлтіруші,
ұрлықшыларға емес, кәдімгі нәзік жанды - әйелдер, аналар, апаларға арналған
болатын. Екі лагерьдің ішіндегі ең ірі әйелдер колониясы қазақстандық АЛЖИР
еді. Мұнда жоспарланған үш мыңның орнына жиырма мың тұтқын болды.
Жеделхатта ГУЛАГ-тың бастығы Берманның қолы қойылғанмен, бұның басында Ежов
тұрды. Әйелдерді ешқандай ауру да, жүктілік те, нәрестелері де сақтай
алмады. Сонымен қатар, жауапқа халық жауларының бұрынғы әйелдері де
тартылды. Үкімет ерлі-зайыптылардың ойы бір, демек, болашақта олар да
қауіп төндіруі мүмкін есептеді.
    Бәрінің аяқ астынан болғандығы соншалық, әйелдер заттарын жинап,
туыстарымен де қоштаса алмады. Балаларын да осындай тағдырдың күтіп
тұрғанын білмейтін еді. Азиза Рысқұлова, Дәмеш Жүргенов, Әбіш Қабылова,
Зинаида Тухачевская сияқты Қазақстанның қалалары мен селоларынан, Мәскеу
мен Ленинград, Одессадан келген   мыңдаған әйелдердің тағдырлары бір-біріне
ұқсас болды. 1938 жылдың жиырма сегізінші ақпанында алғашқылар Ақмола
жеріне келіп түсті. Аяқтарына жеңіл шәркейлер мен сәнді туфли киген олар
қалың қарға омбығып жатты.
    Әйелдер жертөлелерде 200-300-ден тұрып жатты. АЛЖИР-дің күзет
мұнаралары оларды көзден таса қылмады. Өмірлерінде ауыр жұмыс істеп
көрмеген тұтқындар малға қарау, бақшаны күту, солдаттарға форма тігу, қамыс
ору сияқты ауыр жұмыстарды атқарды. Мардымсыз тамақ үшін қырық бау жинап
өткізулері керек еді. Балаларының тағдырын ойлап азаптанған аналар ауыр
жұмыс, қысқы аяз бен аштықты көрді. Ол аздай, оларды зорлық-зомбылық та
қатты қажытып жіберді. АЛЖИР лагерінде 1507 нәресте тұтқындарды зорлау
нәтижесінде дүниеге келген болатын. 1940 жылдың бірінші наурызында ГУЛАГ
жүйесінде 4 595 балаға арналған 90 балалар үйі болды. Қыс мезгілінде қайтыс
болған әйелдерді тоң боп қалған жерге көме де алмады. Сондықтан да, оларды
сарайларға жинап, көктем шыға ортақ зиратқа көме салатын.
    Ал халық жауларының балаларын Кеңес Одағының түкпір-түкпіріне шашып
жіберді. Ағайынды немесе бірін-бірі танитындар болса, әдейі екі жаққа
бөлетін. Дегенмен, адам қандай жағдай болмасын, үмітін үзбейді емес пе?
Балаларымен болатын кездесуге деген үміт қана АЛЖИР-дегі әйелдерге күш
беретін. Бірақ көптен күткен бостандықтың өзі алдамшы болды. Себебі мерзімі
біткеннен кейін де олар сол аймақтан басқа жаққа кете алмайтын. Қолдарында
баруға тиым салынған 39 қала жазылған 39-нөмірлі құжат бар олар мәңгілікке
ерікті болып қалулары тиіс еді.
    Бүгінде оларға ештеңе де керек емес. Мұның бәрі біз үшін, біздің
балаларымыз үшін маңызды. Бүкіл ТМД бойынша қуғын-сүргін жылдары жиырма
мыңнан астам әйелдің азабына айналған лагерь бүгінде кішігірім мұражайға
айналған. Малиновкадағы тұтқындардың қолымен қазылған арықтар қазір
көрінбейді. Олардың тұрғызған бірде-бір жертөлесі де қалмаған. Есесіне, бұл
жерде Р.Р.Жақсыбаеваның ерен еңбегінің арқасында жергілікті клуб жанынан
кішігірім мұражай ашылды.

2.2. Қожа Ахмет Яссауи бабамыздың мұражайы

Мұсылман әулиелерінің қатарында Қожа Ахмет Яссауидің (1103-1166) алатын
орны өте жоғары. (Оның жерленген жері - Түркістандағы кесенесіне барып
зиярат ету - Меккеге қажылыққа барғанмен бірдей деп саналады). Бірақ
даналық өсиеттері мен ізгілікті істері, әсіресе дүние қызығушылықтан бас
тартуы, тақуалығы оның халық арасында аса зор беделге ие болуына әсер етті.
Жұрт оны әулиеліктің үлгісі ретінде пір тұтқан. Ахмет Яссауи суфизмдегі
жаңа ағымның және суфийлік Ясавийа орденінің негізін салушы, түркі
тілінде жазылған Даналық кітабының авторы. Өз ілімін уағыздау үшін ол
ежелгі Яссы қаласын (Түркістанның бұрынғы аты) таңдап алған. Ол осында
қайтыс болып, осы жерге жерленген. Оның бейіті XII ғ. өзінде-ақ жұрт зиярат
жасайтын орынға айналған, XIV ғ. соңында Әмір Темір ескерткіш кесене
салдырғаннан соң, ол мұсылман дүниесіндегі басты қасиетті орындардың біріне
айналған. Яссауи кесенесі - ортағасырлық Қазақстанның ең алып, ең зәулім,
тарихи-көркемдік тұрғыдан ең маңызды ескерткіші. Ол XV ғ.-XX ғ. басы
аралығындағы Орта шығыстың сәулет өнерінің тарихында ерекше орын алады,
себебі бұл ғимаратта Шығыс сәулет өнерінің барлық жетістіктері көрініс
тапқан, Темірдің салтанатты стилінде, тимуридтер дәуірінің зәулім
салтанаттылығында, XVI-XIX ғғ. Бұхара сәулетшілігінде кеңінен өріс алатын
барлық жаңалықтар бас қосқан. Қ.А.Яссауи кесенесі 1394-1399 жылдары
салынған деп келген болатын. Бірақ соңғы жылдары жүргізілген зерттеулерде
бұл ескерткіштің шығуы, салыну хронологиясы және архитектуралық құрылысы ту-
ралы жаңа тұжырымдама ұсынылды. Әулие қайтыс болғаннан соң оның бейітінің
үстіне кішігірім караханидтік үлгідегі кесене салынады. Бұл жер өте
құрметтелгендіктен, оның айналасында Қожа Ахметке табынуға байланысты
бірнеше құрылыс объектілері пайда болған. 1389-1399 жылдары Темірдің
бұйрығымен бұрынғы құрылыстардың басын біріктірген зәулім ғимарат салынады.
Қызметтері, көлемдері, орналасу архитектуралары әртүрлі 35 құрылыстан
тұратын кешен осылай көтерілді. Ғимарат табалдырығынан аттап кіргенде
бірден ең үлкен бөлмеге тап боласыз, бұл бөлмені ертеде Қазандық деп
атаған, бөлменің ортасына койылған алып қазанның атынан шыққан, оны күйған
Тебризден шыққан шебер Абд ал-Азиз деген кісі. Қазандықтан оңға қарай
құрылысы аяқталмай қалған портал, сол жағында әулиенің бейіті орналасқан.
Шығыс пен батыстан оған жапсарлас екі үлкен-кіші Ақсарай залдары,
құдықхана, халимхана (мінажат етуге келгендерге ас беретін бөлме),
кітапхана және мінажатшылар үшін құжыралар орналасқан. Кесене темір
дәуіріндегі сәулет өнерінің ерекше сипаттарын бойына жинаған (үлкен көлем,
ішкі логика, құрылымының аяқталғандығы және әшекейлерінің сәнділігі).Кесене
айналасында көтерілген Ескі Түркістанға келер болсақ, ол туралы біз кешен
айналасындағы цитадель мен діни құрылыстардың қалдықтарына қарап түсінік
ала аламыз. Ескі қаланың көп бөлігі жақында ғана, 80-90-жылдары (XX ғ.)
алғашқы құрылыстарының археологиялық қалдықтарына қарап қалпына
келтірілген. Ескі қаланың түрғын кварталдары туралы тек көне суреттер,
фотографиялар, архив сызбалары арқылы ғана емес, сонымен бірге ескі қаланың
шегіндегі сақталып қалған кварталдар бойынша да мағлұмат алуға болады.
Кесене ансамблін қоршай орналасқан қала оған табиғи фон болып, цитадельдің
басты ролін айшықтап, басты қалақұрушы доминанта - Қожа Ахмет Яссауи
кесенесінің зәулімдігі мен алыптығыннан алынатын әсерді одан сайын күшейте
түседі.Ескерткіш кесененің, мешіттің және ханаканың қызметтерін
біріктіретін көп камералық және әртүрлі қызмет атқаратын ескерткіш
ғимараттар типінің дамуындағы шарықтау шегі десе де болады.
Ибраһим Ата күмбезі .
Орта ғасырларда ислам дінін насихаттау орталықтарының біріне айналған
көне Сайрамда көптеген діни ғұламалар, ұстаздар пайда болған еді. Солардың
бірі - атақты Қожа Ахмет Иассауидің әкесі Ибрахим ата мыңдаған мүриттерге
ұстаздық қылған. Ол жасаған ХІ ғасыр ислам дінінің құлашын кең жайып,
халықтың жүрегіне жол тауып тұрған бір дәуір еді. Ибрахим Атаның диқаншылық
кәсібі де болды. Сонымен қатар ел арасында ол кісінің әулиелік,
көріпкелділік кереметтері туралы аңыздар таралған. Қасиетті бабамыздың
шығу, таралу тегі туралы шежіре жазбалары Сайрам мұражайында сақтаулы.
Арыстанбаб кесенесі
Қожа Ахмет Яссауидің "Диуани Хикмет" еңбегінде Арыстанбаб оның алғашқы
ұстазы ретінде аталған. Отырар мемлекеттік археологиялық қорық-мұражайында
бұл шығарманың қолжазбасының жаңа тарауы табылды. Бұл тарауда Арыстанбабтың
өмір сүрген және жерленген жері көрсетілген. Осы мәліметтерге сүйенсек,
Арыстанбаб Қожа Ахметпен кездескен соң Фарабқа (түпнұсқа транскрипциясы
бойынша "Бараб") атанды, себебі "Отырар ежелгі, ұлы ғылыми қала болған".
Өзінің діни қайраткерлігін жүзеге асыра отырып, өмірінің қалғанын осы жерде
өткізді. Арыстанбаб Отырарда Әбу Насыр әл-Фараби ұстанған мубайдийа
бағытының рухани жетекшісі болды. Уағыздаушының алғашқы кесенесінің салыну
мерзімі жайында айтсақ, кейбір зерттеушілер ХІІ ғасырға, яғни Арыстанбабтың
қайтыс болған мерзіміне тоқталады. Мешіт болып табылатын кесененің қазіргі
бөлігін зерттей келе В.В.Константинов: "Намаз оқитын залы жоспарының кескін
үйлесімі әдетт төрт немесе алт дөңгелек бағаналардан тұратын шаршы тіреп
болатын ежелгі мешіттердің (ІХ-ХІІІ ғғ.) жоспарлауын еске түсіреді" деп
жазады.
“Әзірет Сұлтан” мемлекеттік тарихи-мәдени қорық музейі туралы мағлұмат
Оңтүстік Қазақстан облысы Түркістан қаласындағы “Әзірет Сұлтан” мемлекеттік
тарихи-мәдени қорық музейі 1978 жылдың 30 қыркүйегінде Қазақ ССР министрлер
Кеңесінің қаулысы бойынша Қожа Ахмет кесенесі негізінде “Республикалық
Ахмет Ясауи сәулет кешені музейі” болып ашылып 1989 жылдың 28 тамызындағы
Қазақ ССР Министрлер Кеңесінің №265 қаулысы бойынша “Әзірет Сұлтан”
мемлекеттік тарихи-мәдени қорық музейі болып қайта құрылды.
Қазақстан жерінде орта ғасырдан сақталған керемет сәулет өнерінің туындысы
түркі халықтарының рухани пірі Қожа Ахмет Ясауи әулие кесенесін
музейлендіруде қазақ халқының біртуар ұлы, көрнекті мемлекет және қоғам
қайраткері, этнограф ғалым Өзбекәлі Жәнібектовтың еңбегі ерекше. Қожа Ахмет
Ясауи кесенесі Қазақстандағы бүкіләлемдік мұралар тізіміне (ЮНЕСКО) алынған
тарихи ескерткіш (2003 жыл, маусым айы).
Қорық музейі Түркістан қаласында көне Жібек Жолы бойында қазіргі Шымкент-
Қызылорда автожолының бойында Тәуке хан даңғылы мен алматы алаңының
қиылысында орналасқан. Қорық музейдің құрамында 100-ден астам тарихи-мәдени
және археологиялық ескерткіш бар. Олардың жалпы қорғау аймағы 529,4
гектарды алып жатыр. Ал кесене орналасқан қаланың тарихи орталығының қорғау
аймағы 88,7 гектар. Осы аймақта орналасқан 8 тарихи ескерткіш
музейлендіріліп халыққа қызмет көрсетіп жатыр.
1. Қожа Ахмет Ясауи кесенесі музейі. ХІҮ ғасыр. Экспозициялық алаңы
654.98 шаршы метр.
2. Қылует жер асты мешіті музейі. ХІІ ғасыр. 702 шаршы метр.
3. Жұма мешіті музейі. ХІХ ғ. 603,6 шаршы метр.
4. Шығыс моншасы музейі. ХҮІ ғ. 130 шаршы метр.
5. Түркістан тарихы музей. ХІХ ғ. 1050 шаршы метр.
6. Археология және этнография музейі. ХІХ ғ. 140 шаршы метр.
7. Рабия Сұлтан бегім кесенесі музейі. ХҮ ғ. 62 шаршы метр.
8. Түркістан көшесі музейі. ХІХ ғ. 452 шаршы метр.
Музейлердің жалпы экспозициялық алаңы 3794,52 шаршы метр.
Әулиелердің сұлтаны атанған Қожа Ахмет Ясауи көз жұмған соң ХII-шi
ғасырдың екінші жартысында оның мазарының басында екi бөлмелi шағын
кесене тұрғызылады. Қазіргі үлкен кесене, тамаша сәулет өнерінің
туындысы ХIVғ. соңында Әмiр Темiрдiң бұйрығымен салынған. Ғимарат бас
ұста Мәулен Убайдулла Садырдың басшылығымен тұрғызылады. Орталық
Азияда Қожа Ахмет Ясауи кесенесіне тең келетін сәулет өнерінің
туындысы жоқ. Оның сыртқы биіктігі 41 метр. Ұзындығы 65, ені 46,5
метр. Сыртқы қабырғаларының қалыңдығы 2 метр, Қазандық бөлмесінің
қабырғалары 3 метр. Барлығы 35 бөлме бар. Орталық залдың күмбезінің
диаметр 18,3 метр. Тайқазан 12399 жылы 25 шақырым жерде тұрған Қарнақ
қаласында Әбділәзиз Шарафутдинұлы Тебризи құйған. Салмағы 2 тонна
болатын қазанға 3 мың литр су сияды.
ХVI ғасырдан бастап кесене маңына хандар мен билер, атақты кiсiлер
жерленетін болды. Оларды жерлеу рәсiмi бастарына жеке кесене –
мазарлар және дiни құрылыстар салумен қатар жүрдi.
“Әзiрет Сұлтан” кесенесiн жөндеуге алғаш рет 1872 жылы көңiл бөлiндi.
Ол жұмыстар кесене төңiрегiндегi қоқысты тазалауға бағытталды. Осы
кезден бастап кесенедегi жөндеу және қайта қалпына келтiру жұмыстары
бiрнеше кезеңде жүргiзiлiп отырды.
1966 жылы Қазақ КСР Министрлер Кеңесiнiң шешiмiмен Мәдениет
министрлiгi жанынан республикалық ғылыми-жөндеу шеберханасы, ал 1972
жылы Түркiстан қаласында арнайы жөндеу және қалпына келтiру
шеберханасы ашылды. Қожа Ахмет Ясауи кесенесi музей болып ашылғаннан
кейiн кешен құрамындағы “Шығыс моншасы” қайта қалпына келтiрiлдi. 1975
жылға дейiн үздiксiз жұмыс iстеп келген монша тарихи мәдени ескерткiш
ретiнде, өзiнiң негiзгi қызметiн тоқтатып, 1979 жылдан бастап
мұражайға айналдырылды. 1980 жылы қалпына келтiрiлген Қорған қабырғасы
мен Қорғанның қақпасын бұрынғы сақталған сурет, сызбалар негiзiнде
жаңадан тұрғызуға тура келдi. Ал, Жұма мешiтiнiң 1878 жылы салынған
ғимараты бастапқы қалпы сақталып, қайта қалпына келтiрiлдi. ХIVғ.
ескерткiшi болып табылатын Шiлдехана iшiнара қалпына келтiрiлiп,
консервацияланды.
1979 жылы кесене төңiрегiндегi ортағасырлық сәулет ескерткiшi “Шығыс
моншасы” көне ескерткiшi сақтау мақсатында музейлендiрiлдi. 1982 жылы
“Жұма мешiтi” ХIХ ғасыр ескерткiшi орнынан “Археологиялық табыстар”
атты музейi ұйымдастырылды.
1996 жылы Қожа Ахмет Ясауи өмiрiмен байланысты тарихи орын, жерасты
мекенi, сопылық орталық болып саналатын ХII-ХIХғғ. Ескерткiш “Қылует”
мешiтi музей қызметкерлерiнiң күшiмен экспозиция қойылып музей ретiнде
ашылды.
“Түркiстан тарихы” музейi орналасқан ғимарат – ХIХ ғасырда салынып
әскери казарма ретiнде пайдаланылған. Кеңес заманында тiгiн тоқыма
фабрикасы қызметiн атқарған. ХIХ ғасырда салынған сәулет ескерткiшi
мемлекет қарауына алынып, жөндеу жұмыстары жүргiзiлiп 2000 жылы
“Түркiстан тарихы” музейi-тарихи қаланың 1500 жылдық мерейтойы
қарсаңында ашылып пайдалануға берiлдi.
Музейден тарихи, рухани қаланың өткенi, кешегiсi туралы толық мағлұмат
алуға болады. Музей экспозициясы үлкен-үлкен сегiз бөлiмнен тұрады. Музей
қызметкерлерiнiң мақсаты көне қаланы “музейлер қаласы, рухани орталық”
ретiнде түрленте беру. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан
Әбішұлы Назарбаев Түркістан қаласында болғанда “Қазақстанның рухани
орталығы Түркістан”-деген болатын.
Сондықтан “Әзірет Сұлтан” қорық музейінің халқымыздың рухани өсіп
өркендеуінде алатын оны ерекше. Музейде мынадай құрылымдық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.