XVIII ғасырдағы Орта Азия халықтарының саяси жағдайы
Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық университетi
Тарих факультетi
Гуманитарлық факультеттердегi Қазақстан тарихы кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: XVIII-XIX ғ. 60 ж.ж. Орта Азия
халықтарының саяси қарым-қатынасы.
Ғылыми жетекшi: Т.ғ.д., профессор
Шалекенов М. У.
Орындаған: 1-курс магистранты Әлиев Ж.С.
Қазақстан Республикасы
Алматы
2003 ж.
ЖОСПАР
Кiрiспе. 3
I. XVIII ғасырдағы Орта Азия халықтарының саяси жағдайы. 13
II. XVIII ғасырдағы Орта Азия халықтарының шетелдiк басқыншыларға қарсы
бiрiккен күресi. 29
III. XIX ғасырдың бiрiншi жартысы мен 60 жылдарындағы қазақтар мен өзбек
хандықтарының саяси қарым-қатынасы. 34
Қорытынды. 61
Сiлтеме 64
Кiрiспе
Курстық жұмыстың өзектілігі. Орта Азия Евразияның терең тұңғиығында
орналасып, дүниежүзiлiк мұхиттардың бәрiнен шамамен бiрдей қашықтықта
жатыр. Бұл кеңiстiк географиялық жағынан алғанда айтарлықтай бiртектi аймақ
болып табылады. Оны оңтүстiгi мен шығысында Памир және Тянь-Шань таулары
жүйесiнiң тiзбектерi, солтүстiгi мен солтүстiк-батысында Каспий теңiзiнiң
жағалауларына барып тiрелетiн сусыз шөлдер мен кең-байтақ далалы зоналар
қоршаған. Мыңдаған жылдар бойы тау бөктерiнде, оазистер мен құнарлы өзен
алқаптарында суармалы егiншiлiк гүлденiп, қалалар мен сауда дамыса, ал
шөлдi және далалы аймақтарда көшпендi мал шаруашылығы қалыптасты.
Көшпендiлер ғасырлар бойы оазистерге енiп, жер өңдеушi аудандарда
отырықшыланып, қалаларды басып алып отырды. Әлеуметтiк-мәдени және
шаруашылық-экономикалық дамудың мұндай жүйесi ортазиялық өркениеттiң
айрықшалығын анықтады.
Орта Азия елдерiнiң мыңдаған жылдар бойғы тарихының бiртұтастығы тек
территориялық жақындық пен өзара ықпалдастықтың әсерiнен ғана емес, табиғи-
климаттық жағдайлардың ұқсастығы әсерiнен де бүкiл аймақ жүйелi түрде ортақ
мәдени-тарихи процестердiң ықпалына ұшырап отырды.
Тарихи тағдырларының бiртұтастығы, географиялық жағдайлары мен ортақ
мәдени заңдылықтардың ықпалы нәтижесiнде Орта Азия елдерi Евразия
картасында үнемi бiртұтас және ерекше мәдени-тарихи аймақты құрады. Мұнда
этномәдени процестер ғана емес, аймақ iшiнде үнемi және кеңмасштабты қарым-
қатынасты қамтамасыз еткен iшкi шекараның болмауы да маңызды роль ойнады.
Сондықтан да Орта Азия барлық кезде мәдени-тарихи спецификасы анық
сипатталған бiртұтас аймақ болды.
Бұл этномәдени аймақта барлық тарихи дәуiрлерде әлемдiк тарихи
процестiң ұқсас және ортақ заңдылықтарының әсерi мен ықпалын бастан
кешiрдi: мұнда энеолит және қола дәуiрi кезеңiнде үндiарийлер өмiр сүрсе,
ерте темiр дәуiрiнде- үндiирандықтар өмiр сүрдi. Бiздiң заманымыздың
шегiнде ортазиялық аймаққа юэчжей, ғұн және үйсiн көшпелi тайпалары кiрдi.
Бiрiншi және екiншi мыңжылдықта түркi көшпелiлерi мен ислам дiнi далалық
аймақтармен бiрге қалалар мен оазистерде де нық бекiнiп алды. Дәл осылай,
кешiрек Шыңғыс ханның монғолдары және Темiр мен оның түркiленген ұрпақтары
барлық жерде басымдыққа ие болды. Жаңа кезеңде Орта Азияның даласы да,
шөлдерi мен оазистерi де Ресей империясының құрамына, кешiрек Кеңес
үкiметiнiң құрамына кiредi. Үш-төрт мың жылдар бойы көптеген тарихи дерек
көздерiнде iз қалдырып, фактiлермен дәлелденген Орта Азия тарихи тағдырының
бiртұтастығы тарихи уақытының сөзсiз константасы болып табылады. Қазiргi
таңда Орта Азия посткеңестiк кеңiстiктегi тарихтың мыңжылдық түп-тамыры
бүгiнгi күнгi евразиялық одақ идеясы мен интеграциялық процестердi өзектi
мәселеге айналдыруы кездейсоқ еместi.
Қазiргi таңда бұл мәселе өзектiлiгi әрбiр халық өз бетiнше
тәуелсiздiк жолына түсiп отырған жағдайда бұрынғыға қарағанда артып отыр.
Президент Н. Ә. Назарбаев айтқандай: Ұлттық тәуелсiздiгiн жариялаған жас
мемлекет өзiнiң ұлттық мүдделерiн мәлiмдейдi. Мiне осы тұста әртүрлi
қақтығыстар тууы мүмкiн, себебi жаңа мемлекеттер дамыған сайын ұлттық
мүдделердiң аумағы өсе бередi де, олардың келiсу рәсiмдерiн қатты
қиындатады. Ел басшылықтарының өзара келiсудiң iс жүзiнде жұмыс iстейтiн
жүйесiн жасауға деген саяси еркi болмаған жағдайда басқа мемлекеттердiң
ұлттық мүдделерiмен арада сөзсiз жанжал туады. Ал, мұның өзi әртүрлi
жағдайда көрiнiс беруi, тiптi, әскери текетiреске дейiн баруы мүмкiн.
Тарихи тәжiрибе мынаны көрнекiлеп көрсетiп отыр:ортақ аймақтық мүдделерi
бар елдердiң ортақ саяси, әскери, мәдени стратегиясы және соған сәйкес
тактикасы болмаса, мұның өзi, сайып келгенде, сол елдердiң әрқайсысының
жеке-жеке ұлттық мемлекеттiк мүдделерiне жету мүмкiндiктерiн жоғалтып
алуына апарып соғады[i]. Мұндай жағдайда Орта Азия мемлекеттерi жеке дара
өзбетiнше өзара байланыссыз табысты дами алмайды. Сондықтан аз және көп
санды халықтар саяси, экономикалық және мәдени қарым-қатынасты қажет етедi.
Мұндай интеграция әрбiр этносқа тән құбылыс болып табылады.
Ал, мұны iске асыру үшiн халқымыздың және дүниежүзiнiң көпғасырлық тарихи
тәжiрибесiне сүйенiп, тарихтан тағлым ала отырып, өзара достық пен
ынтымақтастық және бейбiтшiлiкке, сонымен қатар, Орта Азияның барлық жас
тәуелсiз мемлекеттерiнiң ұлттық мүдделерiн өзара құрметтеуге негiзделген
мықты саяси қарым-қатынас орнату арқылы Орта Азия елдерi күштi және
тәуелсiз аймақ құруға қол жеткiзе алады.
Орта Азия халықтары - қазақ, өзбек, тәжiк, түркмен, қырғыз және
қарақалпақтардың жүздеген жылғы тарихи тағдыры бiр-бiрiмен тығыз
байланысты, бiртұтас болып табылады. Бұл туысқан халықтардың еңбекшi
бұқарасы ежелден берi халықтар басына түскен ең қаралы күндердiң өзiнде де
бiрiн-бiрi жақын тұтқан. Орта Азия мемлекеттерiнiң кейбiр билеушiлерiнiң
соқыр да, ақымақ саясаты феодалдық қақтығыстар мен өзара қырқыстар туғызып
отырды. Сонда да ұлттары әртүрлi туысқан халықтардың қарапайым бұқарасы
арасындағы достық, туысқандық, бейбiтшiлiк қарым-қатынасқа ұмтылысы бiз
қарастырып отырған он сегiзiншi ғасыр басы мен он тоғызыншы ғасыр
жылдарында қалыптасқан жағдайда да халықтардың мұндай кең масштабты қарым-
қатынасы қандай да қарама-қайшы және жағымсыз болмасын шынайы өмiрде
еңбекшi бұқара арасында қолдау тапты.
1993 жылы 28-30 мамыр аралығында XVIII ғасырдағы қазақ халқының
кемеңгер мемлекеттiк қайраткерлерi Төле би, Қазыбек би мен Әйтеке би
құрметiне арналып, Оңтүстiк Қазақстан облысындағы Ордабасы жерiнде
өткiзiлген еске алу күнiне қатысқан Қазақстан, Өзбекстан мен Қырғызстан
президенттерi Нұрсұлтан Назарбаев, Ислам Кәрiмов пен Асқар Ақаев бiрiгiп
былай: Бұдан үш ғасыр бұрын қазақ халқын жоңғар шапқыншылығына қарсы
күреске бiрiктiрiп бұл тарихи тұлғалар халық тағдырын шешетiн шешiм
қабылдады. Сол бiр қиын-қыстау кезеңдерде қазақ сарбаздарымен бiрге қоңсы
жатқан өзбек, қырғыз, қарақалпақ, тәжiк, түркмен жұрттарының жау жүрек
жiгiттерi де қолдарына қару алып, ортақ жауға тойтарыс беруге үлес қосып,
халықтар достығы мен туысқандығының тағы да бiр көрiнiсi байқалды[ii],-
дедi.
Жоғарыда айтылғандардың бәрi қазақтардың Орта Азия халықтары-өзбек,
қырғыз, түркмен және қарақалпақтармен тарихи-мәдени қарым-қатынасының
дамуын зерттеуде үлкен ғылыми-саяси қызығушылық тудырады. Бұл халықтардың
қалыптасу және даму тарихының көптеген ортақ тұстары бар; олар бiр
этногенетикалық және этнолингвистикалық семьяға, ортақ конфессионалдық
қауымға жатады. Олар ғасырлар бойы аралас-құралас өмiр сүрiп, уақыт өте
тәуелсiз шекаралас мемлекеттерге айналғанын жоғарыда айтып өттiк. Олар
осыған байланысты бiрiн-бiрi шаруашылық және әлеуметтiк өмiрде, тұрмысы мен
салтында, дәстүрi мен мәдениетiнде өзара ықпал етiп, өзара байытып, XVIII-
XIX ғ.өзiнде-ақ айтарлықтай елеулi жетiстiкке жеттi. Олардың тағдырының
бiртұтастығына шетел басқыншыларына, атап айтқанда, жоңғар, цин, Ресей
патшасына және т.б. басқыншылықтарына қарсы бiрiккен күресi де дәлел болады
Сондықтан да, менiң XVIII-XIX ғ.ғ. аралығындағы кезеңдi таңдап алуым
кездейсоқ емес. Бұл кезеңде орта Азия аймағы халықтарының өмiрiнде саяси,
этникалық, мәдени, экономикалық және әлеуметтiк маңызды өзгерiстер белең
алды. Бұл кезеңде патшалы Ресейдiң Орта Азия мемлекеттерiн қосып және
жаулап алуы, Орта Азия халықтарының шетел басқыншыларына қарсы бiрiккен
күресi, Ресей отаршылдығына қарсы ұлт-азаттық көтерiлiстер, Орта Азия
мемлекеттерi билеушiлерiнiң саясаты нәтижесiнде туындаған феодалдық
қақтығыстар мен өзара қырқыстар барысындағы ұлттары әртүрлi туысқан
халықтардың қарапайым бұқарасы арасындағы достық, туысқандық, бейбiтшiлiк
қарым-қатынасқа ұмтылысы сияқты маңызды оқиғалар көрiнiс табады.
XVIII-XIX ғ.ғ. қазақ халқының Орта Азиядағы көршiлес - өзбек, қырғыз,
қарақалпақ және түркмен халықтарымен саяси қарым-қатынасы төңкерiске
дейiнгi тарих ғылымында терең және жан-жақты қарастырылмай, тек осы
халықтардың жалпы тарихына қатысты сұрақтарды зерттеу барысында ғана тиiп-
қашып атүстi қарастырылған. 1947 жылдың өзiнде-ақ кемеңгер қазақ тарихшысы
Е.Б.Бекмаханов жазғандай, осы тақырыпқа байланысты арнайы еңбектердiң
жоқтығына қарамастан, бұл проблеманың кейбiр жекелеген аспектiлерiне көңiл
бөлiнген[iii]. Осыған байланысты бұл зерттеулердi қорытып, бұл ғылыми
проблеманы өңдеуде ғалымдардың қосқан үлесiне объективтi баға беруге тырысу
қажет.
Осы кездердегi тарихи әдебиеттерде қазақтардың Орта Азия халықтарымен
саяси қарым-қатынасының кейбiр сұрақтарына қатысты деректер кездестiруге
болады (әдетте, басқа мәселелердi қарастыру барысында). XVIII ғасырдың
бiрiншi жартысында қазақ халқының тарихын зерттеген алғашқы орыс
зерттеушiлерi Орынбор губерниясының шенеуiктерi болды. Олар Қазақстанның
халықаралық жағдайын қазақтардың Ресейге отар болып бағынуы мәселесiмен
байланысты ғана қарастырған. Көршi елдердiң Қазақстанға көзқарасы олардың
патшалы Ресейдiң бодандығындағы елге тиiсуi және тонаушылық шапқыншылығы
тұрғысынан ғана қаралған[iv]. Е.Б.Бекмахановтың бұл сөздерi XVIII ғасырдың
екiншi жартысы мен XIX ғасыр бiрiншi жартысындағы орыс тарихнамасына да
толық қатысты болып табылады.
XVIII ғасырдың бiрiншi жартысында П.И. Рычковтың, В.Н. Татищевтiң,
А.И. Тевкелевтiң, И.К. Кириловтың еңбектерi жарық көрдi. Олар өзiнiң
маңыздылығын қазiргi таңда да жоғалтпаған құнды деректер қалдырды. Олардың
еңбектерiнде қазақ қоғамының iшкi өмiрiне байланысты сұрақтар ғана емес,
сонымен қатар оның көршiлес елдер - Ресей, Қытай, Орта Азияның көршiлес
туысқан түркi тiлдес халықтарымен қарым-қатынасы жайлы да сөз қозғады.
Әсiресе, П.И. Рычковтың еңбектерi айтарлықтай көңiл аударарлық. Автор
Орынборда ұзақ уақыт қызмет етiп, көптеген ықпалды қазақ билеушiлерi -
Әбiлқайыр хан, Әбiлмәмбет, Бөгенбай батыр, Есет батыр, Жәнiбек тархан және
т.б. кездесiп, ақпаратты олардан қолма-қол алғандықтан өте құнды түпдерек
болып табылады.
“Ресей империясының толық жинағының” тоғызыншы томында обер-секратарь
И. Кириловтың қазақ халқын бағындырып, оларды басқарудың проектiсi
енгiзiлген. Бiз бұл құжаттарда Сырдарияда өмiр сүрген қарақалпақтардың
шаруашылығы жайлы, олардың қазақтар және Хиуа хандығымен қарым-қатынасы
жайлы нақты деректер кездестiремiз.
XVIII ғасырдың бiрiншi ширегiндегi қазақтардың қарақалпақтар және
хиуалықтармен қарым-қатынасы жайлы қысқаша деректердi 1722 жылғы оныншы
наурыз, 1723 жылғы төртiншi наурыз және 1725 жылғы он алтыншы наурыздағы Ф.
Беновенидiң Бұқардан жiберген хабарларынан да кездестiруге болады.
1740 жылы қазақтардың Кiшi жүз ханы Әбiлқайырға дипломатиялық
тапсырмамен орынборлық драгун полкының поручигi Гладышев және геодезист
Муравин жiберiлдi. Олар қазақтардың қарақалпақтардың шаруашылығы және
олардың Хиуа және Бұқармен сауда байланысы жайлы деректер жинады.
XVIII ғасырдың 40 жылдарында қазақтардың аймақтағы басқа халықтармен
қарым-қатынасы жайлы бiрқатар деректер В.Н. Витебскийдiң еңбектерiнде де
кездеседi.
1741 жылғы қазақтардың Хиуа хандығы, қарақалпақтар және түркмендермен
қарым-қатынасы жайлы мәлiметтер А.И. Матвееваның еңбектерiнде де сақталған.
30-40 жылдары Қазақстан мен Орта Азия және олармен шекаралас аудандар,
сонымен қатар Сiбiр Ғылым Академиясы ғалымдары Г. Ф. Миллер (1705-1783), Г.
Георги (1729-1802), П.С. Паласс (1741-1811), И. П. Фальк (1727-1774), Н.П.
Рычковтың және т.б. зерттеу объектiсiне айналды. I-II Академиялық
экспедициялар (1733-1743 және 1768-1774 ж.ж.) Сiбiр, Қазақстан, Поволжье
және империяның басқа да аймақтарындағы түркi, монғол және т.б. халықтар
жөнiнде көлемдi тарихи-этнографиялық материалдар жинады.
Қазақ халқының тарихы мен этнографиясы және оның көршiлес ортаазиялық
халықтармен қарым-қатынасы жайлы деректер бүкiл қызметтiк өмiрi
Қазақстанмен байланысты болған әскери инжененер И. Г. Андреевтiң (1743-
1801) еңбегiнде сақталған.
И. Г. Андреевтiң көптеген маңызды еңбектерi iшiнен “Қырғыз-қайсақ және
олармен шекаралас халықтарға сипаттама, сонымен қатар Ресей шекарасына,
атап айтқанда, Колыпан және Тобыл губерниялары бекiнiстерiне жақын жатқан
халықтар жайлы толықтыруларын” атап өткен жөн.
XVIII ғасыр ортасындағы Орта жүз қазақтарының Орта Азия көршiлес
халықтарымен байланысы жайлы маңызды деректердi Г.Н. Потанин де келтiредi.
1793 ж. Хиуаға имам М. Әминнiң өтiнiшi бойынша орыс дәрiгерi майор
Бланкеннагель аттандырылды. Оның жол бойы көрiп бiлгендерiнде де қазақ-
қарақалпақ-хиуа қарым-қатынасы жайлы деректер бар.
XIX ғасырдың бiрiншi жартысында Ресейде Орта Азия жайлы деректердiң
жинақталып, зерттеу процесiнiң жаңа кезеңi болып табылады. Бұл кезде
Қазақстан оның оңтүстiк аудандарын қоспағанда Ресей империясының маңызды
сауда-экономикалық аудандарына айналып, ендi оның алдында тұрғындарға салық
мiндетiн жүктеу және территориясын шаруашылық игеру мәселесi туындайды.
Алайда, бұған қазақ жерлерiне көз тiккен Хиуа және Қоқан билеушiлерiнiң
экспансиялық саясаты да айтарлықтай кедергi жасайды. Бұл текетiрес патша
әкiмшiлiгiн отарлау мақсатымен Ресей құрамына кiрген жерлердi, тұрғындар
саны мен қоныстануын, өлкенi әрi қарай тереңдетiп, жан-жақты зерттеуге
мәжбүр еттi.
Бұл кезеңнiң зерттеу жұмыстарында зерттелген аймаққа физикалық-
географиялық, тарихи-этнографиялық сипаттама берiлуi кездейсоқ еместiн.
Өлкенiң шаруашылық, қоғамдық және саяси өмiрiнiң кей жақтары, ру-тайпалық
бөлiнулерi, құқықтық институттары, жергiлiктi жер бедерi, керуен және су
жолдары мен фольклоры салыстырмалы түрде бiршама жақсы зерттелдi. Бұл
жұмыстарда Қазақстанмен көшiлес мемлекеттер - Қоқан, Хиуа, Бұқар және
Қытаймен қарым-қатынасы жайлы деректер кездеседi.
XIX ғасырдың 20 жылдарында Хиуа хандығындағы қазақтардың орналасуы,
өмiр сүру ғұрыптары, Хорезмнiң басқа халықтарымен шаруашылық және сауда
байланысы жайлы кейбiр деректер Г. Гелмерсеннiң еңбектерiнде кездеседi.
XIX ғасырдың бiрiншi ширегiнде халқының этникалық, саяси, әлеуметтiк-
экономикалық тарихын зерттеуге А.И. Левшин маңызды үлес қосты. Ол 1820-1822
жылдары Орынбор өлкесiнде дипломаттық қызметте жүрiп, жергiлiктi архивтi
зерттеп, қазақтар жайлы көлемдi этнографиялық деректер жинады. Оның
еңбегiнiң қорытындысы 1832 жылы жарыққа шыққан “Қырғыз-қайсақ ордалары мен
далаларын суреттеу” атты қазақ халқының тарихына қатысты үш бөлiмдi құнды
зерттеу жұмысы болды. Шын мәнiнде бұл қазақ халқының тарихы мен сол кездегi
жағдайына, сонымен қатар оның көршiлес елдер және халықтармен қарым-
қатынасына байланысты алғашқы маңызды ғылыми-зерттеу жұмысы болды.
Қызметтiк және ғылыми қызығушылықтары қазақ даласымен тығыз байланысты
болған iрi орыс тарихшы-шығыстанушыларының бiрi В.В. Григорьев (1816-1881)
болды. 1851 жылы Орынборға қызметке аттандырылып, оның түрлi қызметтердi
атқаруы (генерал-губернатор жанындағы ерекше iстер жөнiндегi шенеуiк,
губерния канцеляриясының бастығы, Орынбор шекаралық комитетiнiң бастығы),
қазақтар мен Орта Азияның басқа халықтарының өмiрiне етене араласып, осы
өлке тарихына қатысты бiрқатар еңбектер жазуына мүмкiндiк бердi.
Келесi атақты орыс шығыстанушысы В. В. Вельяминов-Зернов (1830-1904).
Ол да Орынборда қызмет етiп, 1853 жылы Уфада жарық көрген “Әбiлқайыр хан
қайтыс болған уақыттан бергi қырғыз-қайсақ және Ресейдiң Орта Азиямен қарым-
қатынасы жайлы тарихи мағлұматтар” еңбегiн жазады. Әсiресе, оның “Қасымның
хандары мен ханзадалары жайлы зерттеулер” еңбегiн ерекше атап өткен жөн. В.
В. Вельяминов-Зерновтың еңбектерi Ресей империясындағы түркi халықтары
тарихын зерттеуде тұтас бiр дәуiрдi құрайды.
Қазақ-қырғыз қарым-қатынасын сипаттайтын жекелеген деректер А. И.
Левшиннiң, Н. Я. Бичуриннiң, Ш.Ш. Уалихановтың, Н. А. Аристовтың, П. П.
Семенов-Тянь-Шанскийдiң, И. Бардашевтың, М.Н. Галкиннiң, И. Казанцевтың, М.
И. Венюковтың еңбектерiнде кездеседi.
Төңкерiске дейiнгi қазақтардың Орта Азияның басқа көршiлес
халықтарымен қарым-қатынасы жайлы сұрақтар Н. И. Веселовскийдiң, Л.
Мейердiң, Н. Муравьевтың, А. И. Макшееваның, М. Н. Венюковтың, Н. И.
Гродековтың және М. Г. Юдиннiң еңбектерiнде қарастырылған. Олар саяси қарым-
қатынасына басым көңiл бөлген. Бұл авторлардың еңбектерiнде Қоқан мен Хиуа
хандықтарының iшкi және сыртқы саяси жағдайы, олардың билеушiлерiнiң
қайраткерлiгi жайлы деректер бар.
Жоғарыда аталған еңбектердiң iшiнде Н.И. Веселовскийдiң еңбектерi
айтарлықтай қызығушылық танытады. Ол онда Хиуа хандығының әкiмшiлiк-саяси
құрылымын қарастыра отырып, қазақ-хиуа, қазақ-түркмен, қазақ-қарақалпақ
саяси қарым-қатынасына тоқталады.
Бiз қарастырып отырған тақырыпта қазақ халқының кемеңгер ағартушы-
демократы Ш.Ш.Уәлиханов еңбектерiнiң алатын орны ерекше. Ол Орта Азия
халықтарының әдебиетi мен этнографиясына үлкен қызығушылық танытқан. Орта
Азия халықтарының мәдени өмiрiн зерттей отырып, ол өзбек, қырғыз, қазақ,
қарақалпақ, тәжiк және түркмендердiң фольклорының мазмұны мен формасы,
кейiпкерлерiнiң ортақ екенiн атап көрсеттi. Ш.Ш.Уәлиханов бұл халықтарда
мазмұны ұқсас аңыз-әңгiмелердiң болуын өмiр сүру жағдайларының ұқсастығымен
түсiндiредi.
XIX-XX ғасырлар тоғысында және кеңес үкiметi орнаған соң ресейлiк
шығыстану ғылымының әрi қарай дамуы ортаазиялық халықтар тарихының көрнектi
бiлiмпазы академик В.В. Бартольдтың есiмiмен байланысты. Азияның түркi және
басқа халықтарының тарихы мен мәдениетiне қатысты көптеген фундаментальдық
мәселелердiң өңделу жұмыстары осы кiсiнiң еншiсiне тиедi. Бiздiң мәселенi
тiкелей қозғайтын еңбектер санатына ең алдымен “Жетiсу тарихының очеркi”
жатады. Мұнда В.В. Бартольд алғаш рет өлке мен тұрғындар тарихын Орта Азия
халықтарының тарихи тағдырымен байланыстырып, жүйелi түрде баяндайды.
Қазақтардың көршiлес халықтармен қарым-қатынасына қатысты кейбiр сұрақтар
В.В. Бартольдтың басқа да еңбектерiнде қарастырылады.
Жалпы, төңкерiске дейiнгi кезеңдегi тарихи әдебиеттерге көз жүгiрте
отырып, Орта Азия халықтары тарихы бойынша нақты деректер жинақталып,
олардың экономикалық, саяси және мәдени байланыстары жайлы жекелеген
сұрақтарды қозғайтыны жайлы айта кеткен жөн.
Бiз қарастырып отырған кезеңдегi ортаазиялық халықтардың қарым-
қатынасы кеңестiк тарихнамада да нашар өңделген мәселе болып қала бердi.
Мұның өзiндiк себептерi бар.
Орта Азия халықтарының қарым-қатынасына қатысты кейбiр сұрақтарды А.
П. Чулошников (1920 жылы құрылған “Қазақстанды зерттеу қоғамының” төрағасы)
еңбегiнде қарастырылады. Оның кiтабында қазақ халқының ежелгi тарихының
негiзгi кезеңдерiн басқа да түркi тiлдес халықтардың тарихымен
байланыстырып сипаттайды.
Қазақтардың ортаазиялық басқа халықтармен қарым-қатынасына қатысты
кейбiр сұрақтар Т. Рысқұловтың, С. Д. Асфендияровтың, М. П. Вяткиннiң, П.
П. Ивановтың еңбектерiнде iшiнара қарастырылған.
Бұл еңбектердiң iшiнде ең алдымен XIX ғасырдың басындағы қазақтардың
Қоқан хандығымен қарым-қатынасын арнайы қарастырған П.П. Ивановтың
статьясын атап өту керек.
Қазақ халқының тарихын алғаш рет жалпылама қарастырған, қазақтан
шыққан алғашқы тарихшы профессор С.Д. Асфендияров жазған “Көне заманнан
бергi Қазақстан тарихы” 1935 жылы Мәскеуде жарық көрдi. Онда қазақтардың
ортаазиялық көршiлес халықтармен қарым-қатынасы жайлы кейбiр сұрақтар
үстiртiн қарастырылып кеткен.
Ұлы Отан соғысы жылдарында Қазақстанның төңкерiске дейiнгi тарихының
проблемаларын зерттеуде Алматыға эвакуацияланған Мәскеу мен Ленинградтың
iрi тарихшылары айтарлықтай iз қалдырды. 1943 жылы Алматы, Мәскеу,
Ленинградтың алдыңғы қатарлы тарихшылар коллективi “Қазақ ССР тарихын”
құрастырды. Кiтаптың арнайы тарауларында Орта Азия халықтарының қарым-
қатынасына қатысты сұрақтар қарастырылды.
Соғыстан кейiнгi кезеңде төңкерiске дейiнгi кезеңдегi ортаазиялық
халықтардың қарым-қатынасының кейбiр аспектiлерiне бiрқатар атақты ғалым-
тарихшылар мен этнографтардың еңбектерi арналған. Осыған байланысты, Е.Б.
Бекмаханов және т.б. көптеген авторлардың мазмұнды еңбектерiн атап өту
керек.
Әйгiлi қазақ тарихшысы Е.Б . Бекмахановтың монографияларында XVIII-XIX
ғасырлардағы Қазақстанның әлеуметтiк-экономикалық және саяси өмiрi жан-
жақты қарастырылады. “Қазақстан XIX ғасырдың 20-40 жылдарында”
монографиясының бiр тарауы қазақтардың өзбек хандықтарымен қарым-қатынасына
арналған.
У. Х. Шалекеновтың монографиялары Хорезм оазисiнiң – қазақ, өзбек,
қарақалпақ, түркмен және т.б. халықтарының қарым-қатынасын зерттеуге
қосқан құнды үлесi болып табылады. Мұнда Қарақалпақстан халықтарының тарихи
байланыстары алғаш рет тарихи-этнографиялық тұрғыдан қарастырылады.
Хорезм оазисi қазақтарының қарақалпақтар және Хиуа хандығымен қарым-
қатынасына қатысты негiзгi сұрақтар С.К. Камаловтың еңбектерiнде де
қарастырлған.
Қазақтардың ортаазиялық халықтармен тарихи байланысына қатысты кейбiр
сұрақтар Ж. К. Қасымбаевтың мазмұнды монографияларында да қарастырылады.
Атап айтқанда, Кенесары ханның Қоқан мен Бұқар және Солтүстiк Қырғызстанмен
қарым-қатынасы қарастырылады.
Орыс архив құжаттары, қытай еңбектерi, қазақ халқының өсиеттерне
негiзделген Р.Б. Сүлейменов пен В.А. Моисеевтiң кiтабында қазақ халқының
XVIII ғасырдың 30-70 жылдарындағы тарихтағы маңызды кезеңдердiң бiрi
сипатталады. Цин билеушiлерiнiң агрессиясына қарсы ортаазиялық халықтардың
бiрiккен азаттық қозғалысын ұйымдастырушылардың бiрi ретiндегi Абылай
ханның қайраткерлiгi баяндалады.
Р. Бекназаров “Оңтүстiк Қазақстан тарихының очеркi” еңбегiнде XVIII-
XIX ғ.ғ. Оңтүстiк Қазақстан қазақтарының Қоқан хандығы және Ресеймен қарым-
қатынасын зерттеген.
М. С. Тұрсынованың монографияларында Маңғыстау қазақтарының әлеуметтiк-
экономикалық және саяси тарихы көрсетiлуiмен қатар, олардың Хиуамен
байланысы да зерттеледi.
Сондай-ақ қырғыз ғалымдары К. У. Үсенбаевтың, В. М. Плоскийдiң, А.
Хасановтың және т.б. еңбектерiнiң маңызы зор. Олардың аймақ халықтарының
қарым-қатынасы тарихына қатысты проблемаларына арнап мазмұнды еңбектер
өңдеп жариялаған. Олар ең алдымен қырғыз халқының басқа халықтармен қарым-
қатынасын қарастырса да, осы бағытта еңбек жасауда алғаш жол салды. Мұнда
Д.В.Сапарғалиев, В.Я.Галицкий, А.Ш.Абышкаев, В.М.Плоский, А.Б.Жаманқараев,
А.Беделбаев, К.У.Сапарғалиевтердiң коллективтi еңбектерi ден қоярлықтай.
Бұл еңбекте қырғыздардың орыс, өзбек, тәжiк және қазақ халықтарымен
экономикалық, саяси және мәдени байланыстары жайлы айтылады. Негiзгi көңiл
тарихи тағдырлар бiртұтастығы, қырғыз халқының көршiлес халықтармен Ресей
құрамына кiргеннен кейiнгi мәдени-шаруашылық қарым-қатынасына бөлiнедi.
Аймақ халқының отарлық және жергiлiктi қысымға қарсы бiрiккен күресi
сипатталады.
Қырғыз халқы мен Орта Азия халықтары арасындағы достық қатынастың
пайда болуы және даму тарихын зерттеген Д.Сапарғалиевтiң еңбегi де
қызығушылық тудырады.
Қарақалпақ тарихшыларының “XVIII-XIX ғасырлардағы қарақалпақтардың
Орта Азия және Қазақстан т.б. халықтарының қарым-қатынасы тарихынан” атты
коллективтi еңбегi де қызықты. Мұнда түрлi дерек көздерiнiң негiзiнде
қарақалпақтардың Ресей, Қазақстан, Бұқар, Қоқан, Хиуа халықтарының, кешiрек
Түркiстан аймағы халықтарымен тарихи байланысы баяндалады.
С. Мадуанов пен М.У. Шалекеновтың монографиясында қазақтардың
ортазиялық көршiлес халықтармен, атап айтқанда, өзбек, қарақалпақ,
түркмендермен экономикалық, саяси және мәдени қарым-қатынасын жан-жақты
зерттеуге арналған.
Д. И. Дулатованың монографиясы XIX ғасырдың екiншi жартысы мен XX
ғасырдың басындағы Қазақстанның әлеуметтiк-экономикалық, саяси және мәдени
өмiрiнiң айтарлықтай маңызды жақтарын зерттеудiң тарихнамасына арналған.
Басқа проблемалармен қатар автор қазақтардың Ресей империясының көптеген
басқа халықтарымен қарым-қатынасын зерттеу процесiн көрсетедi.
Тың мәлiметтер Қазақстан және Узбекстан Республикаларының Орталық
Мемлекеттiк Архивтерiнiң фондтарында да кездеседi. Мұнда ҚР ОМА мынадай
фондтары пайдаланылды – Ф-3 “Начальник Алатавского округа.”, Ф-1
“Сергиопольский внешний окружной приказ”, Ф-4 “Областное правление
Оренбургскими киргизами МИД”, Ф-382 “Управление киргизами Сырдарьинской
линии”, Ф-383 “ Управление командующего Сырдарьинской линии ” және УР ОМА
мынадай фондтары пайдаланылды – Ф-715 “Подготовительные материалы к
составленной полковником Серебрянниковым публикации документов
“Туркестанский край. Сборник материалов для истории его завоевания”, Ф-336
“Военного губернатора и командующего войсками Туркестанской области”.
Осылайша, әдебиеттердi шолудан көрiп отырғанымыздай бiз қарастырып
отырған кезеңдегi мәселеге байланысты сұрақтарды кеңес дәуiрi кезеңiне
дейiнгi зерттеушiлер еңбектерiнде кейбiр сұрақтарды қарастырса, кеңес
дәуiрiнiң тарихшылары еңбектерiнде тiкелей немесе жанама қарастырылады.
Қазiргi таңдағы қоғамдық дамудың Орта Азиядағы суверендi ұлттық
мемлекеттер құрылу және қалыптасу процесi барысында осы аймақтың жергiлiктi
халықтарының өткендi тану және олардың саяси, экономикалық және рухани
қайта өрлеу, ұлттық сана-сезiмнiң өсуi, сонымен қатар олардың тарихи
танымын қайта қалпына келтiруде тарих ғылымының рөлi күрт өстi. Осыған
байланысты, соңғы жылдары тарихнамада бұрынғы түсiнiктердiң күйреуi және
қайта қарастырылуы басым тенденцияға ие болып отыр. Кеңестiк дәуiрдiң соңғы
онжылдығында жалпы алғанда тарихы қазан төңкерiсiне дейiнгi кезеңiн атап
айтқанда ұлттық қатынастар проблемаларына тарихшылар назарының төмен болуы,
әсiресе бұл проблеманы ескермеуге тырысуы көптеген сұрақтарға тиiстi ғылыми
талдау жасалмай, тарих конъюктуралық-идеологиялық штамп тұрғысынан жасалды.
Осыдан жалпыадамзаттық рухани құндылықтар мен ең алдымен ғылыми-тарихи
таным процесiнiң тереңдеуi тарих ғылымының методологиясын концептуалды және
сапалы жаңарту қажеттiгi туады. Бұл бiздiң өткенiмiздi объективтi түрде
қайта қарастыруға және қоғамның даму заңдылықтарын сараптау негiзiнде
қазiргi таңдағы сан қилы жағдайлардан дұрыс бағыт бағдар алуға көмектеседi.
Соңғы жүзжылдықта негiзiнен бiртұтас Орта Азия аймағын көп жағдайда
этникалық және мемлекеттiк-саяси сипатына қарай жасанды түрде бөлген
оқулықтар шығарылды. Дәл қазiргi таңда қазақтар тарихын басым қарастыратын
“Қазақстан тарихы”, өзбектер тарихын басым қарастыратын “Өзбекстан тарихы”,
қырғыздар тарихын басым қарастыратын “Қырғызстан тарихы” сияқты тарихи
тағдыры бiртұтас Орта Азия аймағы тарихының бөлек-бөлек сегменттерi ғана
бар. Бiрақ, бұл мәдени-тарихи аймақтың бүкiл алуан түрлiлiгi мен
бiртұтастығын қамтитын тарихи зерттеу жұмыстары саусақпен санарлықтай ғана.
Оның үстiне Орта Азиядағы тәуелсiз мемлекеттердiң суверендiгi бiртұтас
мәдени-тарихи кеңiстiктiң алшақтығын тереңдетiп, тарихи фактiлер мен
объективтi шындыққа қарамастан мәдени-тарихи мұраның аңызға айналып,
ұлттануына әкеп соқтырып отыр. Тарих әлi күнге дейiн ғылыми танымның
қалыптасуына көмектесiп, Орта Азия аймағындағы жас тәуелсiз мемлекеттердi
жақындастырып, аймақты дамытуға ықпал ету орнына тiкелей фальсификация мен
саяси инсинуацияның объектiсiне айналып отыр.
Орта Азия халықтары тарихын бiртұтас, жалпылама қарастыратын зерттеу
жұмысын жүргiзу, Орта Азия халықтары тарихи тағдырының бiртұтастығын
интелектуалдық негiздеу мен тәуелсiз мемлекеттердi жақындастыруда әрi қарай
жылжудың iргетасы болып табылады. Бұл зерттеу жұмыстарының мақсаты әрбiр
халықтың артықшылықтарын көтермелеп, түрлi халықтардың тарихы мен
мәдениетiн бiр-бiрiне қарсы қою емес, олардың тарихи тағдырының
бiртұтастығын, эволюциялық дамудағы бағыттарының бiр екенiн, өмiр сүру
процестерiнiң байланыстылығын, саяси, әлеуметтiк-экономикалық және мәдени-
өркениеттiк тiршiлiк негiздерiнiң ортақтығын көрсету.
Менiң көзқарасымша Орта Азия аймағының тарихы барлық халықтардың
тағдырының бiртұтастығы тарихы ретiнде олардың этникалық шығу тегiне,
нәсiлi, тiлi, дiнiне қарамастан этноцентризмдi жеңуге ықпал етiп, адамдарды
бөлмей, керiсiнше, оларды бiрiктiру арқылы сонымен бiр уақытта
демократияландыру мен ашық азаматтық қоғам құруда маңызды роль ойнайды.
Сондықтан да, Орта Азия халықтарының әрбiреуi Орта Азия территориясында
болған тарихи процестер жайлы бiртұтас жүйелi түрде танысуға мүмкiндiгi
болу керек.
Жарық көрген әдебиеттердегi деректерге сүйенiп, XVIII-XIX ғасырлардағы
ортаазиялық халықтардың саяси қарым-қатынасын, атап айтқанда, қазақ, өзбек,
қырғыз, қарақалпақ, түркмендердiң саяси қарым-қатынасын төңкерiске дейiнгi
және кеңес дәуiрi кезеңiндегi зерттеу жұмыстарында кемшiлiктер мен
қателiктердi ескере отырып, оны халықтардың тарихи тағдырының бiртұтастығы
тұрғысынан қарастырып, оған объективтi баға беру арқылы, осы тақырыпқа
қатысты тарихнаманың ақтаңдақ беттерiн толтыру. Бұл мақсатқа жету жолында
мынадай мiндеттер қйылып отыр:
1. XVIII ғасырдағы Орта Азия халықтарының саяси жағдайын сипаттау.
2. XVIII ғасырдағы шетел басқыншылары – жоңғар, цин, иран және патша
үкiметiнiң билеушiлерiне қарсы ортаазиялық халықтардың бiрiккен күресiн
сипаттау.
3. XIX ғасырдың бiрiншi жартысы мен 60 жылдарындағы қазақтардың Қоқан және
Хиуа хандықтарымен саяси қарым-қатынасын сипаттау.
I. XVIII ғасырдағы Орта Азия халықтарының саяси жағдайы.
XVIII ғ. Қазақстан негiзiнен бытыраңқы ел болып қала бердi. Қазақтар ру-
тайпалық бiрлестiк принциптерi үстем болған үш жүзге (Ұлы,Орта,Кiшi жүздер)
бөлiндi. Бұл жүздердiң қалыптасу процесi мен уақыты аз зерттелген. Қолда
барға сүйенсек, олар XVI ғ. дейiн қалыптасқан. Жүздердiң өмiр сүруiнiң өзi
көшпелi, жартылайкөшпелi және отырықшы өмiр сүрген қазақ халқының қалыптасу
процесiнiң күрделiлiгiн көрсетедi.
Әрбiр жүздiң дәстүрлi құқық негiздерiмен реттелетiн, жыл бойына малды
азықпен қамтамасыз етуге мүмкiндiк беретiн қыстауы мен жайлауы болды. Ұлы
жүз қазақтары Оңтүстiк және Оңтүстiк-Шығыс (Жетiсу) Қазақстанды қоныстанды.
Орта жүз қазақтары Орталық Қазақстан (Сарыарқа) кеңiстiгiнде көшiп-қонып,
жаз жайылымдары мен қыс тұрақтары Сарысу өзенi бойында, Iшiмнiң жоғарғы
ағысы, Тобыл, Нұра, Торғай өзендерiнiң салаллары , Сырдарияның орта ағысы,
Ұлытау бөктерi мен ондағы көлдерде орналасты. Кiшi жүз қазақтары Батыс және
Оңтүстiк-Батыс Қазақстан территорияларын қоныстанды. Кiшi жүз қыстаулары
Сырдария мен Жайықтың төменгi ағысы, Ырғыз бен Торғайдың қосылған аумағы,
Аралмаңы, Маңғыстау жартыаралы, Атырау алқабында, Нарын құмдарында болды.
Жаз жайлауы Үстiрт жазықтарында, Ор, Жайық, Елек, Ембi, Темiр, Ойыл мен
Сағыз өзендерiнiң салалары мен Мұғалжар тауларында болды [v].
Жүздер арасында тұрақты саяси-экономикалық тұтастық болмады. Сұлтандар
арасында жоғары билiк және жайылым жер үшiн өзара талас-тартыс көп болды.
Бұл оларды әлсiретiп, уақыт өте көршiлес агрессивтi державалардың оңай
олжасына айналдырады. Нәтижесiнде, бiрiгу тенденциясы баяулайды.
Қалыптасқан жағдайда, аймақтағы тайпалар мен рулардың бiртұтас Қазақ
хандығына бiрiгу процесi жүрiп жатты. Бұл процесс қазақ халқын құрайтын
барлық этникалық топтар мен олар орналасқан барлық территорияны XVI ғ.
басында-ақ қамтыған едi. XVI ғ. хандық iшiнде бiртұтастыққа қол жетпедi.
Бiрқатар билеушiлердiң барлық қазақ жүздерiн бiрiктiрiп, күштi бiртұтас
Қазақ хандығын құруға жасаған бiрқатар әрекеттерi көшпелi қауымның
табиғатына тән объективтi себептерге байланысты сәтсiздiкке ұшырады [vi].
Қазақ хандығының құрамына қазақ жүздерiне басқа қарақалпақтар да
кiрдi. XVII-XVIII ғасырларда олар қазақ хандықтарына саяси және
экономикалық жағынан тәуелдi болды. Оларды шыңғыс тұқымдары қазақ
сұлтандары биледi. 1694 жылғы орыс құжаттарында иелiгiндегi шағын қала
бекiнiстерi Тәуке ханның ордасы Түркiстанға жақын орналасқан Табұршақ
сұлтан қарақалпақтардың “билеушiсi” ретiнде аталады. Қарақалпақтар қазақ
хандығына астық түрiнде салық төлеп, ханның әскери жорықтарына атты
отрядтар шығаруға мiндеттi болды. 1709 жылы хан ретiнде Табұршақ сұлтанның
ұлы Қайып сұлтан аталады. 1722 жылы қарақалпақтардың ханы Iшiм Мұхаммед
болды. Кешiрек, 30-40 жылдары қарақалпақтар Кiшi жүз ханы Әбiлқайырдың қол
астында болды. Олар қарақалпақтарға өз билiгiн олардың ру-тайпалық
билеушiлерi- байлар, билер, дiниелерi көмегiмен жүзеге асырды [vii].
XVIII ғасырдың бiрiншi жартысында қарақалпақтардың арғы қарайғы
тағдырына 1723 жылы жоңғар басқыншылығына байланысты оқиғалар үлкен ықпал
жасады. Қарақалпақтар қазақтармен бiрге Сырдарияның жоғарғы ағысынан
Ташкентке және одан оңтүстiк-батысқа қарай және өзеннiң төменгi ағысы мен
Арал теңiзiне қарай жылжуға мәжбүр болды. Сөйтiп, Сырдарияның орта ағысын
жоңғарлар басып алу нәтижесiнде қарақалпақтар “төменгi” және “жоғарғы”
болып екiге бөлiндi. “Жоғарғылары” жоңғарларға саяси тәуелдiлiкке түссе,
“төменгiлерi” 1743 жылға дейiн (iшiнара 1762 жылға дейiн) Кiшi жүз
хандарына[viii], кейiнiрек Хиуа хандарына тәуелдi болды.
XVIII ғ. басында Орта Азияда екi мемлекет - Бұқар және Хиуа
хандықтары өмiр сүрдi. Орталық билiктiң әлсiздiгiне байланысты олардан
Ферғана, Ташкент, Ұратөбе, Самарқан сияқты және т.б. дербес иелiктер
бөлiнiп шыға бастады. Осылайша, Бұқар ханының билiгi iс жүзiнде астана
территориясы және оның төңiрегiндегi аумақтармен шектелiп, оның өзiн iрi
өзбек феодалдары қатарынан тағайындалып, бас уәзiр қызметiн атқарған аталық
бақылады. Кейбiр феодалдық иелiктердiң оқшаулануы билiк үшiн өзара тартысты
тудырып, қоластындағыларды қысымға ұшыратты[ix] .
XVII ғ. соңында Хиуа хандығында өзара қырқыс басталды. Ерен хан қайтыс
болған соң, ол бiраз уақыт Бұқар хандығына бағынып, кейiнiрек мұнда қазақ
сұлтандарынан шыққан хандар билiк құрды. Бiрақ, бұл хандардың билiгi
номиналды немесе елеусiз болды. Олардың iшiндегi беделдiсi Солтүстiк
Қорасанда Хиуаның билiгiн қалпына келтiрген Шерғазы хан (1715-1728 ж.ж.)
болды. Мервтен Астрабад пен Балқан тауларына дейiн және Атрек пен Гүрген
өзендерiнiң бойындағы түркмендер мен парсылар Хиуаға салық төледi[x].
Алайда, Солтүстiк Қорасандағы Шерғазы ханның билiгi көпке созылмады,
өйткенi ол назарын Аралдағы Бұқарға сүйенген Темiр сұлтанмен күреске
аударды.
Осы кезде қол астындағы Ферғана мен Ташкенттен қол үзген Бұқар
хандығының да ықпалы мәз болмады. Аштарханидтер әулетiнiң соңғы өкiлi
Субхан-күлi хан қайтыс болған соң, Бұхардағы хан билiгi номиналды болып
қалды. Өзбек руларының күресi сахнаға өзбек руларының өкiлдерiн шығара
бастады. Маңғыт руының аталығы Мұхаммед Хәкiм бай мен оның баласы,
Бұқардағы болашақ маңғыт династиясының негiзiн қалаушысы Мұхаммед Рақым
сияқты тұлғалар да осы кезде пайда болды. Хандықтың iшкi өмiрiнде өзара
қырқыс пен анархия орнады.
1740 ж. Сефевидтiк Иранда билiк басына келген Нәдiр шах Хиуа мен
Бұқардағы саяси жағдайдың тұрақсыздығына, Бұқар мен Хиуа хандықтарының iшкi
қырқыс және өзара соғыстан әлсiрегендiгiн пайдаланып, оларды үлкен
жеңiлiске ұшыратты [xi].
XVIII ғ. екiншi жартысында Бұхар хандығында билiк басына маңғыт руынан
шыққан жергiлiктi феодалдық ақсүйектер өкiлi келiп, олардың тұсында
тәуелсiздiкке қол жеткен соң, мұнда экономикалық және саяси өмiрде
салыстырмалы түрде тұрақтылық байқалды. Жоғарғы билiк үшiн феодалдық
топтардың үздiксiз күресi барысында, Ташкент және оның аймағы бұл күрестен
тыс қалды немесе қандай болған жағдайда да оған назар аударылмады. Осының
нәтижесiнде Ташкент XVIII ғ. басында оқшауланып, жергiлiктi қожалардың
басқаруымен iс жүзiнде айналасындағы отырықшы және көшпелi аудандарымен
тәуелсiз иелiкке айналды.
1709 ж. өзiнде-ақ Ташкенттегi билiк қожалар қолына көштi. Олар,
билеушi Шыңғыс тұқымынан болу керек деген шығыс дәстүрiнiң ықпалымен ғана,
қаланы сөз жүзiнде билеген хандардан тәуелсiз болды. XVIII ғ. бiрiншi
жартысында Ташкентте хан тағында Ұлы жүз хандары Болат, Жолбарыс т.б.
отырды[xii] .
XVIII ғ. 20-30 ж.ж. Ұлы жүз ханы Жолбарыс (1720-1739 ж.ж.) жоңғар
қонтайшысының билiгiн мойындап, оның вассалына айналды. Ташкент пен Сайрам
оазистерiнiң Там, Шымкент, Ходжент, Сайрам, Түркiстан және т.б. қалалар мен
олардың көшпелi, жартылай көшпелi және отырықшы тұрғындары Жолбарыс ханның
қол астына кiрдi[xiii]. Вассал-Жолбарыс ханның резиденциясы Ташкент
қаласында болды . Жолбарыс хан тұрғындардан көп бөлiгi жоңғар қонтайшысының
қазынасына түскен салық жинады. 1735 ж. Уфада өзбек көпесi
молда Нұрмұхаммед Әлiмов былай деп хабарлады: “хан мен оның маңындағылар
тұрғындардан астықтың бестен бiрiн, сиыр мен қойдың оннан бiрi ясак алады”.
Мұның барысында салық жинаушылар қатыгездiк пен зорлық көрсеттi,”көптеген
адамдарды өлгенше соққыға жығады, ал өлгендер үшiн хан еш әдiл шара
қолданбайды” .
Ауыр алым-салықтар еңбекшi халықтың жағдайын нашарлатып, оларды хан
билiгiне қарсы ашық көтерiлiске шығуға мәжбүрледi. 1739 ж. Ташкент
қаласының еңбекшiлерi қазақ феодалдарының жойқын шапқыншылығынан “қорғамай,
әдiл үкiм шығармаған” Жолбарыс ханға қарсы көтерiлiске шықты. 1740 ж. 5
сәуiрде Жолбарыс хан мешiтте бауыздалды [xiv].
Қазақ феодалдарының мұндай шапқыншылықтары осы аймақтағы қазақ және
өзбек халықтарының еңбекшiлерi арасында ғасырлар бойы қалыптасқан достығын
әлсiрете алмады. Қазақ еңбекшiлерiнiң өздерiнiң билеушi-феодалдары жасаған
тонаушылық жорықтарға қатысы болмады.
Ташкент және Ұлы жүз қазақтарын Жолбарыс ханнан кейiн “Түркiстанның
ханнан артық билеушiсi саналған” ықпалды старшын Төле би (1663-1756 ж.ж.)
басқарып, салық жинады[xv].
XVIII ғ. 70 ж. Ташкенттегi билiк Жүнiс қожа бастаған жергiлiктi
қожалардың қолына көштi. Жүнiс қожаның Ташкенттi билеген қазақ биi Төле
Әлiбеков (1739-1756ж.ж.) қарамағында қызымет еткенi жайлы қызықты қазақ
өсиетi бар. Төле би қайтыс болған соң Жүнiс қожа қазақтарға соғыс ашып, 15-
20 жыл көлемiнде Ташкенттi тартып алады. Ташкенттi иеленген соң Жүнiс қожа
көп кешiкпей Ұлы жүз қазақтарын да бағындырды. Бұл жаулаушылық әрекетi 1798
ж. аяқталып, солтүстiк-шығыста Шымкентпен солтүстiк-батыстағы Түркiстанның
арасындағы территориялармен шектелдi. Сонымен қатар, Жүнiс қожа Ұлы жүзде
хан билiгiн жойып, далаға өз ықпалын тарату үшiн қазақтың ықпалды кiсiлерiн
өзiнде аманат етiп ұстады[xvi].
А. Диваевтың халық өсиетiне негiзделген қортындысы бойынша Жүнiс
қожаның әскерiнiң құрамына қала өзбектерiмен бiрге негiзiнен Қаңлы,
Шанышқылы, Бағыс және Рамадан руларының қазақтары да кiрдi[xvii] .
XVIII ғ. соңында Ташкенттiң дербес иелiк ретiнде шарықтау шегiне
жеттi. Ташкенттiң саяси дербестiкке жетуiне оның қазақ даласымен шекарада
орналасып, отырықшы-жер өңдеушi және көшпелi-малшы аудандарының арасындағы
маңызды сауда орталығына айналдырған тиiмдi географиялық жағдаиы да елеулi
әсерiн тигiздi.
Ташкент иелiгiнiң арғы қарайғы тағдыры, XVIII ғ. басында бiрiгу және
Қоқан шекарасының кеңею процесiнде тәуелсiз Ферғана иелiктерi бiрiнен соң
бiрi жаулап алынып, оның қол астына кiрген, Ферғана жазығындағы оқиғалар
барысымен тығыз баиланысты болды. В.В. Бартольдтың айтуынша: “XVIII ғ.
соңында Ферғанада қазақтар мен өзбектер арасындағы күрес нәтижесiнде, билiк
қысқа мерзiмге жергiлiктi қожалар қолына өттi ”[xviii],-дейдi. 1710 ж.
Ферғанада билiк басындағы қожаларды Қоқан хандығы Ресейге қосылғанға дейiн
билiк құрған, жаңа хан әулетiнiң негiзiн қалаушы, минг өзбек руының басшысы
Шахрух би құлатты. Алғашқыда бұл әулеттiң өкiлдерi билiгiнде Қоқанға жақын
жатқан аудандар ғана болды. Бiрақ, XVIII ғ. екiншi жартысында-ақ күшейген
Қоқан иелiгi өз билiгiн Ферғана жазығының көпшiлiк бөлiгi мен iшiнара
Ташкент иелiгiнiң жерлерiне де жүргiзе бастады [xix].
1751 ж. Ердана би (1751-1770 ж.ж.) қоқан билеушiсi болып тағайындалды.
Оның тұсында Қоқан иелiгi Бұқар және Хиуа хандықтарымен бiрге Орта Азиядағы
үшiншi iрi мемлекет қатарына қосылды. 60 ж.ж. Ердана би көшпелi қырғыз
руларымен одақтастық саясатынан күштеп бағындыру және қырғыз жерлерiнiң
есебiнен өз иелiгiн кеңейту саясатына көшедi. Алғашқыда қырғыз руларының
өзара қырқысын пайдаланған Ердана би Ош пен Үзгент қалаларын аймағымен
бiрге қосып алуға ұмтылады. Алайда, қырғыз рулары табанды қарсылық
көрсетедi. Бұған дәлел ретiнде Ош қаласы мен оның маңындағы қырғыздарды
бағындғру үшiн қоқан билеушiлерiнiң үш iрi жорық ұйымдастыруына тура
келгендiгiн айтудың өзi жеткiлiктi[xx]. Олар Кетпен Төбе жазығының
қырғыздарын да күшпен бағындыруға үш рет тырысты. Ходжент қаласы маңындағы
және Шығыс Түркiстан шегiндегi көшпелi қырғыздарға бiрнеше жорық жасалды.
Жалпы алғанда, XVIII ғ. 70 ж.ж. Ферғана арқылы өткен Ф. Ефремовтың
айтуынша: ”Қырғыздар өздерiн тәуелсiз сезiнiп, Қоқан олардың иелiктерiмен
тек шекаралас болды. Алайда, 80 ж.ж. ферғана қырғыздары түгел және Тянь-
Шань қырғыздарының бiр бөлiгi күшейiп, шекарасын кеңейткен Қоқан хандығына
тәуелдi болды ”[xxi]. Қоқан тағына Ердана биден соң, XVIII ғ. соңына
дейiн билеген Нарбота би (1770-1800ж.ж.) келедi. Оның билiгi Ферғана
жазығының орталық бөлiгiмен шектеледi. Жазықтың солтүстiк-шығысында
Алтайдан Қашғарға дейiн қырғыз рулары тiршiлiк еттi. Қоқан хандығының
қырғыздар территориясын басып алу процесi (1762-1821 ж.ж.) ұзаққа созылып,
тәуелсiздiк үшiн күрескен қырғыз халқының табанды қарсылығымен
сипатталады[xxii].
XVIII ғ. басы Хиуа хандығы үшiн де үздiксiз соғыс пен қарбалас кезеңi
болды. Хиуада жекелеген феодалдар арасында және бiтұтас феодалдық топтар
арасында үнемi қақтығыстар жүрiп жатты. Хандар бiрiнен соң, бiрi ауысып
отырды.
Маңғыстау, Үстiрт және Арал маңының кең байтақ шөл және шөлейттi
кеңiстiгiн мекендеген Кiшi жүз қазақтары о заманнан-ақ Хиуа хандығымен
шаруашылық және саяси қарым-қатынасы тығыз байланысты болды. Қазақтар мал
шаруашылығы өнiмдерiн астық пен қолөнер бұйымдарына айырбастап, қысы қатаң
жылдары малға азық оңай табылатын Хорезм оазисi маңына көшiп келiп отырды.
XVIII-XIX ғ.ғ. Кiшi жүз қазақтары бiр бөлiгiнiң саяси тарихы Хорезм
тарихымен тығыз байланысты болды.
XVIII ғ. Хиуа иелiктерiне жақын қоныстанған қазақ рулары - Әлiм руынан
қарасақал, төртқара, шектi, Байұлынан адай, Жетiрудан керейт болды. Керей,
төртқара, қарасақал және кiшкене шектi рулары Қуаңдария мен Жаңадария
бассейнiнде қыстаса, үлкен шектi руы Арал теңiзiнiң батыс жағалауында
қыстап, Қоңыратқа дейiн барды. 10 000 үй адай рулары Үстiрт, Маңғышлақ пен
Арал теңiзi және Қоңыратқа дейiнгi аралықта көшiп-қонды. Көптеген рулар
Арал теңiзiнiң маңында қоныстанып, кейде қарақалпақтар иелiгiне де
қыстайды.
XVIII ғ. басынан-ақ қазақтар, түркмендер және қарақалпақтар өзбек
феодалдары, оның iшiнде екi iрi өзбек рулары – маңғыт және қоңырат ру
ақсүйектерi арасындағы үздiксiз соғысқа араласады. Сонымен қатар қазақ,
түркмен, қарақалпақ феодалдары арасында жайылым жер үшiн өзара қақтығыстар
болып тұрды. Алайда, өзара қақтығыстарға қарамастан Хорезм оазисiндегi
түркi тiлдес халықтар арасындағы экономикалық байланыс үзiлмедi. Қазақтар
қарақалпақтардан астық сатып алып, мал сатып отырды. Қазақтар Қоңырат және
Хиуа базарларында түркмендер және арал өзбектерiмен қызу сауда жүгiздi.
Өзбек көпестерiнiң делдалдығын пайдаланған қазақтар Бұхар мен Ресейдiң
түрлi бұйымдарын сатып алды. XVIII ғ. бiрiншi ширегiнде аралмаңы
қазақтары Хорезм оазисiндегi саяси оқиғаларда маңызды роль ойнады. Олар
қарақалпақ және арал өзбектерiмен одақтасып, бiрнеше рет Хиуа билеушiлерiне
қарсы шықты. Солтүстiк Хорезмдегi өзбектердiң Арал иелiгiндегi орталығы
Шахтемiр мен Қоңырат қалалары болды. Олар Хиуа қаласына оппозиция
қалыптастырды. Олар өздерiне шыңғыс тұқымдары қазақ сұлтандарынан хан
көтердi. Ол кезде Шыңғыс хан тұқымдары төре-“ақсүйектерiнен” хан сайлау
дәстүрi сақталған едi[xxiii]. Осы хандардың басшылығымен олар Хиуаға қарсы
күрестi.
Осылайша, 1714 ж. Жәдiгер хан тұсында арал өзбектерi аралмаңы
қарақалпақ және қазақтарымен бiрге оған қарсы шығып, Аралға өздерi әкелген
қазақ сұлтаны және қарақалпақ ханы Iшiм Мұхаммедке ант қабылдады. “Жәдiгер
хан оған қарсы екi рет жорық жасап, үш рет әскер жiбердi”[xxiv]. Алайда,
аралдықтарды бағындыра алмады.
Аралдықтар, қарақалпақтар және қазақтар арасында тығыз экономикалық
байланыс болды. Аралдық өзбектер Хиуамен соғыста үнемi қарақалпақтар мен
қазақтарға арқа сүйедi. Жәдiгер хан өлген соң (1714 ж.) Хиуаның келесi ханы
Шерғазы (1715-1728 ж.ж.) 1715 ж. Арал иелiгiндегi қарақалпақтар мен
аралмаңы қазақтарын бағындыру үшiн бiрнеше жорық ұйымдастырады. Бiрақ, ол
да бұл территорияны бағындырып, бекiнiп ала алмайды. Қарақалпақтар мен
қазақтар малдары мен тұрақтарын тастап, Сырдария мен Жаңадарияға бет алады.
Оларды ығыстырған соң Шерғазы хан аралдықтарды да жеңiлiске ұшыратты. Хиуа
әскерiнен жеңiлген Арал ханы Шахтемiрдiң одақтасы Шердалы би Амударияны
жүзiп өтiп, қарақалпақтарға барып қосылды[xxv]. Шахтемiр де осында келдi.
Бiрнеше жылдан соң, Хиуада Iлбарыс хан (1728-1740 ж.ж.) тұсында
қарақалпақ және қазақтармен бiрге аралдықтар қайта көтерiлiп, хиуалықтарды
қырып салады. Осыдан соң, 1735 ж. жер жастана жеңiлген аралдықтар,
қарақалпақтар мен аралмаңы қазақтары Iлбарыс хан билiгiн мойындайды [xxvi].
Аралдықықтар мен Кiшi жүз қазақтарының арасындағы тығыз байланысты
орыс дерктерi де растайды. 1732 ж. 17 сәуiрде Әбiлқайыр хан Шахтемiрдiң
ордасына ұлы Нұралы сұлтанды жiбердi. Ол Арал ханына жиенiн әйелдiкке
бередi. Нұралы сұлтан мен қалыңдықты қазақ ақсүйектерiнен 60 старшын
шығарып салады. Әбiлқайыр хан ұлы кеткесiн екi күннен соң, екi адамнан
Хиуаға хат берiп жiбередi. Ол хиуалықтарға орыс қоластына кiргенiн, баласын
хиуалықтарға қарсы күресу үшiн аралдықтарға көмекке жiбергенiн, ал, сол
жылы қыркүйекте Хиуаға өзi соғыс ашатындығын хабарлайды [xxvii].
XVIII ғ. 30 ж.ж. негiзiнен Батыс Қазақстан территориясында мекендеген
Кiшi жүз қазақтары жоңғарлардың қысымымен бiрте-бiрте Хиуа хандығының
солтүстiк, солтүстiк-батыс және солтүстiк-шығыс шекарасына жақындайды. 1741
ж. Кiшi жүз қазақтарының бiр бөлiгi Хорезм оазисiнiң солтүстiк-батыс
аумағынан Хиуа хандығының территориясына орналасады.
Бұл қазақтар мен Хиуа хандығы, сонымен қатар Аралмаңы және Сырбойы
қазақтарының арасында тығыз экономикалық және саяси байланыс қалыптасады.
1844 ж. Хиуа ханы Рақымқұлы орынбор қазақтарының билеушi сұлтандары
Баймұхаммед Айшуақов пен Арслан Жантөринге былай деп жазды: ”Қырғыз
руларының бастылары - Әлiмұлы, Байұлы және Табындар ежелден берi бiзге
бағынып, зекет төлеп, Хорезмнен қажеттiсiн айырбастап алып отырды.[xxviii]
”
1740 ж. Хорезм халықтарының иран шахы Нәдiрдiң жорығына қарсы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тарих факультетi
Гуманитарлық факультеттердегi Қазақстан тарихы кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: XVIII-XIX ғ. 60 ж.ж. Орта Азия
халықтарының саяси қарым-қатынасы.
Ғылыми жетекшi: Т.ғ.д., профессор
Шалекенов М. У.
Орындаған: 1-курс магистранты Әлиев Ж.С.
Қазақстан Республикасы
Алматы
2003 ж.
ЖОСПАР
Кiрiспе. 3
I. XVIII ғасырдағы Орта Азия халықтарының саяси жағдайы. 13
II. XVIII ғасырдағы Орта Азия халықтарының шетелдiк басқыншыларға қарсы
бiрiккен күресi. 29
III. XIX ғасырдың бiрiншi жартысы мен 60 жылдарындағы қазақтар мен өзбек
хандықтарының саяси қарым-қатынасы. 34
Қорытынды. 61
Сiлтеме 64
Кiрiспе
Курстық жұмыстың өзектілігі. Орта Азия Евразияның терең тұңғиығында
орналасып, дүниежүзiлiк мұхиттардың бәрiнен шамамен бiрдей қашықтықта
жатыр. Бұл кеңiстiк географиялық жағынан алғанда айтарлықтай бiртектi аймақ
болып табылады. Оны оңтүстiгi мен шығысында Памир және Тянь-Шань таулары
жүйесiнiң тiзбектерi, солтүстiгi мен солтүстiк-батысында Каспий теңiзiнiң
жағалауларына барып тiрелетiн сусыз шөлдер мен кең-байтақ далалы зоналар
қоршаған. Мыңдаған жылдар бойы тау бөктерiнде, оазистер мен құнарлы өзен
алқаптарында суармалы егiншiлiк гүлденiп, қалалар мен сауда дамыса, ал
шөлдi және далалы аймақтарда көшпендi мал шаруашылығы қалыптасты.
Көшпендiлер ғасырлар бойы оазистерге енiп, жер өңдеушi аудандарда
отырықшыланып, қалаларды басып алып отырды. Әлеуметтiк-мәдени және
шаруашылық-экономикалық дамудың мұндай жүйесi ортазиялық өркениеттiң
айрықшалығын анықтады.
Орта Азия елдерiнiң мыңдаған жылдар бойғы тарихының бiртұтастығы тек
территориялық жақындық пен өзара ықпалдастықтың әсерiнен ғана емес, табиғи-
климаттық жағдайлардың ұқсастығы әсерiнен де бүкiл аймақ жүйелi түрде ортақ
мәдени-тарихи процестердiң ықпалына ұшырап отырды.
Тарихи тағдырларының бiртұтастығы, географиялық жағдайлары мен ортақ
мәдени заңдылықтардың ықпалы нәтижесiнде Орта Азия елдерi Евразия
картасында үнемi бiртұтас және ерекше мәдени-тарихи аймақты құрады. Мұнда
этномәдени процестер ғана емес, аймақ iшiнде үнемi және кеңмасштабты қарым-
қатынасты қамтамасыз еткен iшкi шекараның болмауы да маңызды роль ойнады.
Сондықтан да Орта Азия барлық кезде мәдени-тарихи спецификасы анық
сипатталған бiртұтас аймақ болды.
Бұл этномәдени аймақта барлық тарихи дәуiрлерде әлемдiк тарихи
процестiң ұқсас және ортақ заңдылықтарының әсерi мен ықпалын бастан
кешiрдi: мұнда энеолит және қола дәуiрi кезеңiнде үндiарийлер өмiр сүрсе,
ерте темiр дәуiрiнде- үндiирандықтар өмiр сүрдi. Бiздiң заманымыздың
шегiнде ортазиялық аймаққа юэчжей, ғұн және үйсiн көшпелi тайпалары кiрдi.
Бiрiншi және екiншi мыңжылдықта түркi көшпелiлерi мен ислам дiнi далалық
аймақтармен бiрге қалалар мен оазистерде де нық бекiнiп алды. Дәл осылай,
кешiрек Шыңғыс ханның монғолдары және Темiр мен оның түркiленген ұрпақтары
барлық жерде басымдыққа ие болды. Жаңа кезеңде Орта Азияның даласы да,
шөлдерi мен оазистерi де Ресей империясының құрамына, кешiрек Кеңес
үкiметiнiң құрамына кiредi. Үш-төрт мың жылдар бойы көптеген тарихи дерек
көздерiнде iз қалдырып, фактiлермен дәлелденген Орта Азия тарихи тағдырының
бiртұтастығы тарихи уақытының сөзсiз константасы болып табылады. Қазiргi
таңда Орта Азия посткеңестiк кеңiстiктегi тарихтың мыңжылдық түп-тамыры
бүгiнгi күнгi евразиялық одақ идеясы мен интеграциялық процестердi өзектi
мәселеге айналдыруы кездейсоқ еместi.
Қазiргi таңда бұл мәселе өзектiлiгi әрбiр халық өз бетiнше
тәуелсiздiк жолына түсiп отырған жағдайда бұрынғыға қарағанда артып отыр.
Президент Н. Ә. Назарбаев айтқандай: Ұлттық тәуелсiздiгiн жариялаған жас
мемлекет өзiнiң ұлттық мүдделерiн мәлiмдейдi. Мiне осы тұста әртүрлi
қақтығыстар тууы мүмкiн, себебi жаңа мемлекеттер дамыған сайын ұлттық
мүдделердiң аумағы өсе бередi де, олардың келiсу рәсiмдерiн қатты
қиындатады. Ел басшылықтарының өзара келiсудiң iс жүзiнде жұмыс iстейтiн
жүйесiн жасауға деген саяси еркi болмаған жағдайда басқа мемлекеттердiң
ұлттық мүдделерiмен арада сөзсiз жанжал туады. Ал, мұның өзi әртүрлi
жағдайда көрiнiс беруi, тiптi, әскери текетiреске дейiн баруы мүмкiн.
Тарихи тәжiрибе мынаны көрнекiлеп көрсетiп отыр:ортақ аймақтық мүдделерi
бар елдердiң ортақ саяси, әскери, мәдени стратегиясы және соған сәйкес
тактикасы болмаса, мұның өзi, сайып келгенде, сол елдердiң әрқайсысының
жеке-жеке ұлттық мемлекеттiк мүдделерiне жету мүмкiндiктерiн жоғалтып
алуына апарып соғады[i]. Мұндай жағдайда Орта Азия мемлекеттерi жеке дара
өзбетiнше өзара байланыссыз табысты дами алмайды. Сондықтан аз және көп
санды халықтар саяси, экономикалық және мәдени қарым-қатынасты қажет етедi.
Мұндай интеграция әрбiр этносқа тән құбылыс болып табылады.
Ал, мұны iске асыру үшiн халқымыздың және дүниежүзiнiң көпғасырлық тарихи
тәжiрибесiне сүйенiп, тарихтан тағлым ала отырып, өзара достық пен
ынтымақтастық және бейбiтшiлiкке, сонымен қатар, Орта Азияның барлық жас
тәуелсiз мемлекеттерiнiң ұлттық мүдделерiн өзара құрметтеуге негiзделген
мықты саяси қарым-қатынас орнату арқылы Орта Азия елдерi күштi және
тәуелсiз аймақ құруға қол жеткiзе алады.
Орта Азия халықтары - қазақ, өзбек, тәжiк, түркмен, қырғыз және
қарақалпақтардың жүздеген жылғы тарихи тағдыры бiр-бiрiмен тығыз
байланысты, бiртұтас болып табылады. Бұл туысқан халықтардың еңбекшi
бұқарасы ежелден берi халықтар басына түскен ең қаралы күндердiң өзiнде де
бiрiн-бiрi жақын тұтқан. Орта Азия мемлекеттерiнiң кейбiр билеушiлерiнiң
соқыр да, ақымақ саясаты феодалдық қақтығыстар мен өзара қырқыстар туғызып
отырды. Сонда да ұлттары әртүрлi туысқан халықтардың қарапайым бұқарасы
арасындағы достық, туысқандық, бейбiтшiлiк қарым-қатынасқа ұмтылысы бiз
қарастырып отырған он сегiзiншi ғасыр басы мен он тоғызыншы ғасыр
жылдарында қалыптасқан жағдайда да халықтардың мұндай кең масштабты қарым-
қатынасы қандай да қарама-қайшы және жағымсыз болмасын шынайы өмiрде
еңбекшi бұқара арасында қолдау тапты.
1993 жылы 28-30 мамыр аралығында XVIII ғасырдағы қазақ халқының
кемеңгер мемлекеттiк қайраткерлерi Төле би, Қазыбек би мен Әйтеке би
құрметiне арналып, Оңтүстiк Қазақстан облысындағы Ордабасы жерiнде
өткiзiлген еске алу күнiне қатысқан Қазақстан, Өзбекстан мен Қырғызстан
президенттерi Нұрсұлтан Назарбаев, Ислам Кәрiмов пен Асқар Ақаев бiрiгiп
былай: Бұдан үш ғасыр бұрын қазақ халқын жоңғар шапқыншылығына қарсы
күреске бiрiктiрiп бұл тарихи тұлғалар халық тағдырын шешетiн шешiм
қабылдады. Сол бiр қиын-қыстау кезеңдерде қазақ сарбаздарымен бiрге қоңсы
жатқан өзбек, қырғыз, қарақалпақ, тәжiк, түркмен жұрттарының жау жүрек
жiгiттерi де қолдарына қару алып, ортақ жауға тойтарыс беруге үлес қосып,
халықтар достығы мен туысқандығының тағы да бiр көрiнiсi байқалды[ii],-
дедi.
Жоғарыда айтылғандардың бәрi қазақтардың Орта Азия халықтары-өзбек,
қырғыз, түркмен және қарақалпақтармен тарихи-мәдени қарым-қатынасының
дамуын зерттеуде үлкен ғылыми-саяси қызығушылық тудырады. Бұл халықтардың
қалыптасу және даму тарихының көптеген ортақ тұстары бар; олар бiр
этногенетикалық және этнолингвистикалық семьяға, ортақ конфессионалдық
қауымға жатады. Олар ғасырлар бойы аралас-құралас өмiр сүрiп, уақыт өте
тәуелсiз шекаралас мемлекеттерге айналғанын жоғарыда айтып өттiк. Олар
осыған байланысты бiрiн-бiрi шаруашылық және әлеуметтiк өмiрде, тұрмысы мен
салтында, дәстүрi мен мәдениетiнде өзара ықпал етiп, өзара байытып, XVIII-
XIX ғ.өзiнде-ақ айтарлықтай елеулi жетiстiкке жеттi. Олардың тағдырының
бiртұтастығына шетел басқыншыларына, атап айтқанда, жоңғар, цин, Ресей
патшасына және т.б. басқыншылықтарына қарсы бiрiккен күресi де дәлел болады
Сондықтан да, менiң XVIII-XIX ғ.ғ. аралығындағы кезеңдi таңдап алуым
кездейсоқ емес. Бұл кезеңде орта Азия аймағы халықтарының өмiрiнде саяси,
этникалық, мәдени, экономикалық және әлеуметтiк маңызды өзгерiстер белең
алды. Бұл кезеңде патшалы Ресейдiң Орта Азия мемлекеттерiн қосып және
жаулап алуы, Орта Азия халықтарының шетел басқыншыларына қарсы бiрiккен
күресi, Ресей отаршылдығына қарсы ұлт-азаттық көтерiлiстер, Орта Азия
мемлекеттерi билеушiлерiнiң саясаты нәтижесiнде туындаған феодалдық
қақтығыстар мен өзара қырқыстар барысындағы ұлттары әртүрлi туысқан
халықтардың қарапайым бұқарасы арасындағы достық, туысқандық, бейбiтшiлiк
қарым-қатынасқа ұмтылысы сияқты маңызды оқиғалар көрiнiс табады.
XVIII-XIX ғ.ғ. қазақ халқының Орта Азиядағы көршiлес - өзбек, қырғыз,
қарақалпақ және түркмен халықтарымен саяси қарым-қатынасы төңкерiске
дейiнгi тарих ғылымында терең және жан-жақты қарастырылмай, тек осы
халықтардың жалпы тарихына қатысты сұрақтарды зерттеу барысында ғана тиiп-
қашып атүстi қарастырылған. 1947 жылдың өзiнде-ақ кемеңгер қазақ тарихшысы
Е.Б.Бекмаханов жазғандай, осы тақырыпқа байланысты арнайы еңбектердiң
жоқтығына қарамастан, бұл проблеманың кейбiр жекелеген аспектiлерiне көңiл
бөлiнген[iii]. Осыған байланысты бұл зерттеулердi қорытып, бұл ғылыми
проблеманы өңдеуде ғалымдардың қосқан үлесiне объективтi баға беруге тырысу
қажет.
Осы кездердегi тарихи әдебиеттерде қазақтардың Орта Азия халықтарымен
саяси қарым-қатынасының кейбiр сұрақтарына қатысты деректер кездестiруге
болады (әдетте, басқа мәселелердi қарастыру барысында). XVIII ғасырдың
бiрiншi жартысында қазақ халқының тарихын зерттеген алғашқы орыс
зерттеушiлерi Орынбор губерниясының шенеуiктерi болды. Олар Қазақстанның
халықаралық жағдайын қазақтардың Ресейге отар болып бағынуы мәселесiмен
байланысты ғана қарастырған. Көршi елдердiң Қазақстанға көзқарасы олардың
патшалы Ресейдiң бодандығындағы елге тиiсуi және тонаушылық шапқыншылығы
тұрғысынан ғана қаралған[iv]. Е.Б.Бекмахановтың бұл сөздерi XVIII ғасырдың
екiншi жартысы мен XIX ғасыр бiрiншi жартысындағы орыс тарихнамасына да
толық қатысты болып табылады.
XVIII ғасырдың бiрiншi жартысында П.И. Рычковтың, В.Н. Татищевтiң,
А.И. Тевкелевтiң, И.К. Кириловтың еңбектерi жарық көрдi. Олар өзiнiң
маңыздылығын қазiргi таңда да жоғалтпаған құнды деректер қалдырды. Олардың
еңбектерiнде қазақ қоғамының iшкi өмiрiне байланысты сұрақтар ғана емес,
сонымен қатар оның көршiлес елдер - Ресей, Қытай, Орта Азияның көршiлес
туысқан түркi тiлдес халықтарымен қарым-қатынасы жайлы да сөз қозғады.
Әсiресе, П.И. Рычковтың еңбектерi айтарлықтай көңiл аударарлық. Автор
Орынборда ұзақ уақыт қызмет етiп, көптеген ықпалды қазақ билеушiлерi -
Әбiлқайыр хан, Әбiлмәмбет, Бөгенбай батыр, Есет батыр, Жәнiбек тархан және
т.б. кездесiп, ақпаратты олардан қолма-қол алғандықтан өте құнды түпдерек
болып табылады.
“Ресей империясының толық жинағының” тоғызыншы томында обер-секратарь
И. Кириловтың қазақ халқын бағындырып, оларды басқарудың проектiсi
енгiзiлген. Бiз бұл құжаттарда Сырдарияда өмiр сүрген қарақалпақтардың
шаруашылығы жайлы, олардың қазақтар және Хиуа хандығымен қарым-қатынасы
жайлы нақты деректер кездестiремiз.
XVIII ғасырдың бiрiншi ширегiндегi қазақтардың қарақалпақтар және
хиуалықтармен қарым-қатынасы жайлы қысқаша деректердi 1722 жылғы оныншы
наурыз, 1723 жылғы төртiншi наурыз және 1725 жылғы он алтыншы наурыздағы Ф.
Беновенидiң Бұқардан жiберген хабарларынан да кездестiруге болады.
1740 жылы қазақтардың Кiшi жүз ханы Әбiлқайырға дипломатиялық
тапсырмамен орынборлық драгун полкының поручигi Гладышев және геодезист
Муравин жiберiлдi. Олар қазақтардың қарақалпақтардың шаруашылығы және
олардың Хиуа және Бұқармен сауда байланысы жайлы деректер жинады.
XVIII ғасырдың 40 жылдарында қазақтардың аймақтағы басқа халықтармен
қарым-қатынасы жайлы бiрқатар деректер В.Н. Витебскийдiң еңбектерiнде де
кездеседi.
1741 жылғы қазақтардың Хиуа хандығы, қарақалпақтар және түркмендермен
қарым-қатынасы жайлы мәлiметтер А.И. Матвееваның еңбектерiнде де сақталған.
30-40 жылдары Қазақстан мен Орта Азия және олармен шекаралас аудандар,
сонымен қатар Сiбiр Ғылым Академиясы ғалымдары Г. Ф. Миллер (1705-1783), Г.
Георги (1729-1802), П.С. Паласс (1741-1811), И. П. Фальк (1727-1774), Н.П.
Рычковтың және т.б. зерттеу объектiсiне айналды. I-II Академиялық
экспедициялар (1733-1743 және 1768-1774 ж.ж.) Сiбiр, Қазақстан, Поволжье
және империяның басқа да аймақтарындағы түркi, монғол және т.б. халықтар
жөнiнде көлемдi тарихи-этнографиялық материалдар жинады.
Қазақ халқының тарихы мен этнографиясы және оның көршiлес ортаазиялық
халықтармен қарым-қатынасы жайлы деректер бүкiл қызметтiк өмiрi
Қазақстанмен байланысты болған әскери инжененер И. Г. Андреевтiң (1743-
1801) еңбегiнде сақталған.
И. Г. Андреевтiң көптеген маңызды еңбектерi iшiнен “Қырғыз-қайсақ және
олармен шекаралас халықтарға сипаттама, сонымен қатар Ресей шекарасына,
атап айтқанда, Колыпан және Тобыл губерниялары бекiнiстерiне жақын жатқан
халықтар жайлы толықтыруларын” атап өткен жөн.
XVIII ғасыр ортасындағы Орта жүз қазақтарының Орта Азия көршiлес
халықтарымен байланысы жайлы маңызды деректердi Г.Н. Потанин де келтiредi.
1793 ж. Хиуаға имам М. Әминнiң өтiнiшi бойынша орыс дәрiгерi майор
Бланкеннагель аттандырылды. Оның жол бойы көрiп бiлгендерiнде де қазақ-
қарақалпақ-хиуа қарым-қатынасы жайлы деректер бар.
XIX ғасырдың бiрiншi жартысында Ресейде Орта Азия жайлы деректердiң
жинақталып, зерттеу процесiнiң жаңа кезеңi болып табылады. Бұл кезде
Қазақстан оның оңтүстiк аудандарын қоспағанда Ресей империясының маңызды
сауда-экономикалық аудандарына айналып, ендi оның алдында тұрғындарға салық
мiндетiн жүктеу және территориясын шаруашылық игеру мәселесi туындайды.
Алайда, бұған қазақ жерлерiне көз тiккен Хиуа және Қоқан билеушiлерiнiң
экспансиялық саясаты да айтарлықтай кедергi жасайды. Бұл текетiрес патша
әкiмшiлiгiн отарлау мақсатымен Ресей құрамына кiрген жерлердi, тұрғындар
саны мен қоныстануын, өлкенi әрi қарай тереңдетiп, жан-жақты зерттеуге
мәжбүр еттi.
Бұл кезеңнiң зерттеу жұмыстарында зерттелген аймаққа физикалық-
географиялық, тарихи-этнографиялық сипаттама берiлуi кездейсоқ еместiн.
Өлкенiң шаруашылық, қоғамдық және саяси өмiрiнiң кей жақтары, ру-тайпалық
бөлiнулерi, құқықтық институттары, жергiлiктi жер бедерi, керуен және су
жолдары мен фольклоры салыстырмалы түрде бiршама жақсы зерттелдi. Бұл
жұмыстарда Қазақстанмен көшiлес мемлекеттер - Қоқан, Хиуа, Бұқар және
Қытаймен қарым-қатынасы жайлы деректер кездеседi.
XIX ғасырдың 20 жылдарында Хиуа хандығындағы қазақтардың орналасуы,
өмiр сүру ғұрыптары, Хорезмнiң басқа халықтарымен шаруашылық және сауда
байланысы жайлы кейбiр деректер Г. Гелмерсеннiң еңбектерiнде кездеседi.
XIX ғасырдың бiрiншi ширегiнде халқының этникалық, саяси, әлеуметтiк-
экономикалық тарихын зерттеуге А.И. Левшин маңызды үлес қосты. Ол 1820-1822
жылдары Орынбор өлкесiнде дипломаттық қызметте жүрiп, жергiлiктi архивтi
зерттеп, қазақтар жайлы көлемдi этнографиялық деректер жинады. Оның
еңбегiнiң қорытындысы 1832 жылы жарыққа шыққан “Қырғыз-қайсақ ордалары мен
далаларын суреттеу” атты қазақ халқының тарихына қатысты үш бөлiмдi құнды
зерттеу жұмысы болды. Шын мәнiнде бұл қазақ халқының тарихы мен сол кездегi
жағдайына, сонымен қатар оның көршiлес елдер және халықтармен қарым-
қатынасына байланысты алғашқы маңызды ғылыми-зерттеу жұмысы болды.
Қызметтiк және ғылыми қызығушылықтары қазақ даласымен тығыз байланысты
болған iрi орыс тарихшы-шығыстанушыларының бiрi В.В. Григорьев (1816-1881)
болды. 1851 жылы Орынборға қызметке аттандырылып, оның түрлi қызметтердi
атқаруы (генерал-губернатор жанындағы ерекше iстер жөнiндегi шенеуiк,
губерния канцеляриясының бастығы, Орынбор шекаралық комитетiнiң бастығы),
қазақтар мен Орта Азияның басқа халықтарының өмiрiне етене араласып, осы
өлке тарихына қатысты бiрқатар еңбектер жазуына мүмкiндiк бердi.
Келесi атақты орыс шығыстанушысы В. В. Вельяминов-Зернов (1830-1904).
Ол да Орынборда қызмет етiп, 1853 жылы Уфада жарық көрген “Әбiлқайыр хан
қайтыс болған уақыттан бергi қырғыз-қайсақ және Ресейдiң Орта Азиямен қарым-
қатынасы жайлы тарихи мағлұматтар” еңбегiн жазады. Әсiресе, оның “Қасымның
хандары мен ханзадалары жайлы зерттеулер” еңбегiн ерекше атап өткен жөн. В.
В. Вельяминов-Зерновтың еңбектерi Ресей империясындағы түркi халықтары
тарихын зерттеуде тұтас бiр дәуiрдi құрайды.
Қазақ-қырғыз қарым-қатынасын сипаттайтын жекелеген деректер А. И.
Левшиннiң, Н. Я. Бичуриннiң, Ш.Ш. Уалихановтың, Н. А. Аристовтың, П. П.
Семенов-Тянь-Шанскийдiң, И. Бардашевтың, М.Н. Галкиннiң, И. Казанцевтың, М.
И. Венюковтың еңбектерiнде кездеседi.
Төңкерiске дейiнгi қазақтардың Орта Азияның басқа көршiлес
халықтарымен қарым-қатынасы жайлы сұрақтар Н. И. Веселовскийдiң, Л.
Мейердiң, Н. Муравьевтың, А. И. Макшееваның, М. Н. Венюковтың, Н. И.
Гродековтың және М. Г. Юдиннiң еңбектерiнде қарастырылған. Олар саяси қарым-
қатынасына басым көңiл бөлген. Бұл авторлардың еңбектерiнде Қоқан мен Хиуа
хандықтарының iшкi және сыртқы саяси жағдайы, олардың билеушiлерiнiң
қайраткерлiгi жайлы деректер бар.
Жоғарыда аталған еңбектердiң iшiнде Н.И. Веселовскийдiң еңбектерi
айтарлықтай қызығушылық танытады. Ол онда Хиуа хандығының әкiмшiлiк-саяси
құрылымын қарастыра отырып, қазақ-хиуа, қазақ-түркмен, қазақ-қарақалпақ
саяси қарым-қатынасына тоқталады.
Бiз қарастырып отырған тақырыпта қазақ халқының кемеңгер ағартушы-
демократы Ш.Ш.Уәлиханов еңбектерiнiң алатын орны ерекше. Ол Орта Азия
халықтарының әдебиетi мен этнографиясына үлкен қызығушылық танытқан. Орта
Азия халықтарының мәдени өмiрiн зерттей отырып, ол өзбек, қырғыз, қазақ,
қарақалпақ, тәжiк және түркмендердiң фольклорының мазмұны мен формасы,
кейiпкерлерiнiң ортақ екенiн атап көрсеттi. Ш.Ш.Уәлиханов бұл халықтарда
мазмұны ұқсас аңыз-әңгiмелердiң болуын өмiр сүру жағдайларының ұқсастығымен
түсiндiредi.
XIX-XX ғасырлар тоғысында және кеңес үкiметi орнаған соң ресейлiк
шығыстану ғылымының әрi қарай дамуы ортаазиялық халықтар тарихының көрнектi
бiлiмпазы академик В.В. Бартольдтың есiмiмен байланысты. Азияның түркi және
басқа халықтарының тарихы мен мәдениетiне қатысты көптеген фундаментальдық
мәселелердiң өңделу жұмыстары осы кiсiнiң еншiсiне тиедi. Бiздiң мәселенi
тiкелей қозғайтын еңбектер санатына ең алдымен “Жетiсу тарихының очеркi”
жатады. Мұнда В.В. Бартольд алғаш рет өлке мен тұрғындар тарихын Орта Азия
халықтарының тарихи тағдырымен байланыстырып, жүйелi түрде баяндайды.
Қазақтардың көршiлес халықтармен қарым-қатынасына қатысты кейбiр сұрақтар
В.В. Бартольдтың басқа да еңбектерiнде қарастырылады.
Жалпы, төңкерiске дейiнгi кезеңдегi тарихи әдебиеттерге көз жүгiрте
отырып, Орта Азия халықтары тарихы бойынша нақты деректер жинақталып,
олардың экономикалық, саяси және мәдени байланыстары жайлы жекелеген
сұрақтарды қозғайтыны жайлы айта кеткен жөн.
Бiз қарастырып отырған кезеңдегi ортаазиялық халықтардың қарым-
қатынасы кеңестiк тарихнамада да нашар өңделген мәселе болып қала бердi.
Мұның өзiндiк себептерi бар.
Орта Азия халықтарының қарым-қатынасына қатысты кейбiр сұрақтарды А.
П. Чулошников (1920 жылы құрылған “Қазақстанды зерттеу қоғамының” төрағасы)
еңбегiнде қарастырылады. Оның кiтабында қазақ халқының ежелгi тарихының
негiзгi кезеңдерiн басқа да түркi тiлдес халықтардың тарихымен
байланыстырып сипаттайды.
Қазақтардың ортаазиялық басқа халықтармен қарым-қатынасына қатысты
кейбiр сұрақтар Т. Рысқұловтың, С. Д. Асфендияровтың, М. П. Вяткиннiң, П.
П. Ивановтың еңбектерiнде iшiнара қарастырылған.
Бұл еңбектердiң iшiнде ең алдымен XIX ғасырдың басындағы қазақтардың
Қоқан хандығымен қарым-қатынасын арнайы қарастырған П.П. Ивановтың
статьясын атап өту керек.
Қазақ халқының тарихын алғаш рет жалпылама қарастырған, қазақтан
шыққан алғашқы тарихшы профессор С.Д. Асфендияров жазған “Көне заманнан
бергi Қазақстан тарихы” 1935 жылы Мәскеуде жарық көрдi. Онда қазақтардың
ортаазиялық көршiлес халықтармен қарым-қатынасы жайлы кейбiр сұрақтар
үстiртiн қарастырылып кеткен.
Ұлы Отан соғысы жылдарында Қазақстанның төңкерiске дейiнгi тарихының
проблемаларын зерттеуде Алматыға эвакуацияланған Мәскеу мен Ленинградтың
iрi тарихшылары айтарлықтай iз қалдырды. 1943 жылы Алматы, Мәскеу,
Ленинградтың алдыңғы қатарлы тарихшылар коллективi “Қазақ ССР тарихын”
құрастырды. Кiтаптың арнайы тарауларында Орта Азия халықтарының қарым-
қатынасына қатысты сұрақтар қарастырылды.
Соғыстан кейiнгi кезеңде төңкерiске дейiнгi кезеңдегi ортаазиялық
халықтардың қарым-қатынасының кейбiр аспектiлерiне бiрқатар атақты ғалым-
тарихшылар мен этнографтардың еңбектерi арналған. Осыған байланысты, Е.Б.
Бекмаханов және т.б. көптеген авторлардың мазмұнды еңбектерiн атап өту
керек.
Әйгiлi қазақ тарихшысы Е.Б . Бекмахановтың монографияларында XVIII-XIX
ғасырлардағы Қазақстанның әлеуметтiк-экономикалық және саяси өмiрi жан-
жақты қарастырылады. “Қазақстан XIX ғасырдың 20-40 жылдарында”
монографиясының бiр тарауы қазақтардың өзбек хандықтарымен қарым-қатынасына
арналған.
У. Х. Шалекеновтың монографиялары Хорезм оазисiнiң – қазақ, өзбек,
қарақалпақ, түркмен және т.б. халықтарының қарым-қатынасын зерттеуге
қосқан құнды үлесi болып табылады. Мұнда Қарақалпақстан халықтарының тарихи
байланыстары алғаш рет тарихи-этнографиялық тұрғыдан қарастырылады.
Хорезм оазисi қазақтарының қарақалпақтар және Хиуа хандығымен қарым-
қатынасына қатысты негiзгi сұрақтар С.К. Камаловтың еңбектерiнде де
қарастырлған.
Қазақтардың ортаазиялық халықтармен тарихи байланысына қатысты кейбiр
сұрақтар Ж. К. Қасымбаевтың мазмұнды монографияларында да қарастырылады.
Атап айтқанда, Кенесары ханның Қоқан мен Бұқар және Солтүстiк Қырғызстанмен
қарым-қатынасы қарастырылады.
Орыс архив құжаттары, қытай еңбектерi, қазақ халқының өсиеттерне
негiзделген Р.Б. Сүлейменов пен В.А. Моисеевтiң кiтабында қазақ халқының
XVIII ғасырдың 30-70 жылдарындағы тарихтағы маңызды кезеңдердiң бiрi
сипатталады. Цин билеушiлерiнiң агрессиясына қарсы ортаазиялық халықтардың
бiрiккен азаттық қозғалысын ұйымдастырушылардың бiрi ретiндегi Абылай
ханның қайраткерлiгi баяндалады.
Р. Бекназаров “Оңтүстiк Қазақстан тарихының очеркi” еңбегiнде XVIII-
XIX ғ.ғ. Оңтүстiк Қазақстан қазақтарының Қоқан хандығы және Ресеймен қарым-
қатынасын зерттеген.
М. С. Тұрсынованың монографияларында Маңғыстау қазақтарының әлеуметтiк-
экономикалық және саяси тарихы көрсетiлуiмен қатар, олардың Хиуамен
байланысы да зерттеледi.
Сондай-ақ қырғыз ғалымдары К. У. Үсенбаевтың, В. М. Плоскийдiң, А.
Хасановтың және т.б. еңбектерiнiң маңызы зор. Олардың аймақ халықтарының
қарым-қатынасы тарихына қатысты проблемаларына арнап мазмұнды еңбектер
өңдеп жариялаған. Олар ең алдымен қырғыз халқының басқа халықтармен қарым-
қатынасын қарастырса да, осы бағытта еңбек жасауда алғаш жол салды. Мұнда
Д.В.Сапарғалиев, В.Я.Галицкий, А.Ш.Абышкаев, В.М.Плоский, А.Б.Жаманқараев,
А.Беделбаев, К.У.Сапарғалиевтердiң коллективтi еңбектерi ден қоярлықтай.
Бұл еңбекте қырғыздардың орыс, өзбек, тәжiк және қазақ халықтарымен
экономикалық, саяси және мәдени байланыстары жайлы айтылады. Негiзгi көңiл
тарихи тағдырлар бiртұтастығы, қырғыз халқының көршiлес халықтармен Ресей
құрамына кiргеннен кейiнгi мәдени-шаруашылық қарым-қатынасына бөлiнедi.
Аймақ халқының отарлық және жергiлiктi қысымға қарсы бiрiккен күресi
сипатталады.
Қырғыз халқы мен Орта Азия халықтары арасындағы достық қатынастың
пайда болуы және даму тарихын зерттеген Д.Сапарғалиевтiң еңбегi де
қызығушылық тудырады.
Қарақалпақ тарихшыларының “XVIII-XIX ғасырлардағы қарақалпақтардың
Орта Азия және Қазақстан т.б. халықтарының қарым-қатынасы тарихынан” атты
коллективтi еңбегi де қызықты. Мұнда түрлi дерек көздерiнiң негiзiнде
қарақалпақтардың Ресей, Қазақстан, Бұқар, Қоқан, Хиуа халықтарының, кешiрек
Түркiстан аймағы халықтарымен тарихи байланысы баяндалады.
С. Мадуанов пен М.У. Шалекеновтың монографиясында қазақтардың
ортазиялық көршiлес халықтармен, атап айтқанда, өзбек, қарақалпақ,
түркмендермен экономикалық, саяси және мәдени қарым-қатынасын жан-жақты
зерттеуге арналған.
Д. И. Дулатованың монографиясы XIX ғасырдың екiншi жартысы мен XX
ғасырдың басындағы Қазақстанның әлеуметтiк-экономикалық, саяси және мәдени
өмiрiнiң айтарлықтай маңызды жақтарын зерттеудiң тарихнамасына арналған.
Басқа проблемалармен қатар автор қазақтардың Ресей империясының көптеген
басқа халықтарымен қарым-қатынасын зерттеу процесiн көрсетедi.
Тың мәлiметтер Қазақстан және Узбекстан Республикаларының Орталық
Мемлекеттiк Архивтерiнiң фондтарында да кездеседi. Мұнда ҚР ОМА мынадай
фондтары пайдаланылды – Ф-3 “Начальник Алатавского округа.”, Ф-1
“Сергиопольский внешний окружной приказ”, Ф-4 “Областное правление
Оренбургскими киргизами МИД”, Ф-382 “Управление киргизами Сырдарьинской
линии”, Ф-383 “ Управление командующего Сырдарьинской линии ” және УР ОМА
мынадай фондтары пайдаланылды – Ф-715 “Подготовительные материалы к
составленной полковником Серебрянниковым публикации документов
“Туркестанский край. Сборник материалов для истории его завоевания”, Ф-336
“Военного губернатора и командующего войсками Туркестанской области”.
Осылайша, әдебиеттердi шолудан көрiп отырғанымыздай бiз қарастырып
отырған кезеңдегi мәселеге байланысты сұрақтарды кеңес дәуiрi кезеңiне
дейiнгi зерттеушiлер еңбектерiнде кейбiр сұрақтарды қарастырса, кеңес
дәуiрiнiң тарихшылары еңбектерiнде тiкелей немесе жанама қарастырылады.
Қазiргi таңдағы қоғамдық дамудың Орта Азиядағы суверендi ұлттық
мемлекеттер құрылу және қалыптасу процесi барысында осы аймақтың жергiлiктi
халықтарының өткендi тану және олардың саяси, экономикалық және рухани
қайта өрлеу, ұлттық сана-сезiмнiң өсуi, сонымен қатар олардың тарихи
танымын қайта қалпына келтiруде тарих ғылымының рөлi күрт өстi. Осыған
байланысты, соңғы жылдары тарихнамада бұрынғы түсiнiктердiң күйреуi және
қайта қарастырылуы басым тенденцияға ие болып отыр. Кеңестiк дәуiрдiң соңғы
онжылдығында жалпы алғанда тарихы қазан төңкерiсiне дейiнгi кезеңiн атап
айтқанда ұлттық қатынастар проблемаларына тарихшылар назарының төмен болуы,
әсiресе бұл проблеманы ескермеуге тырысуы көптеген сұрақтарға тиiстi ғылыми
талдау жасалмай, тарих конъюктуралық-идеологиялық штамп тұрғысынан жасалды.
Осыдан жалпыадамзаттық рухани құндылықтар мен ең алдымен ғылыми-тарихи
таным процесiнiң тереңдеуi тарих ғылымының методологиясын концептуалды және
сапалы жаңарту қажеттiгi туады. Бұл бiздiң өткенiмiздi объективтi түрде
қайта қарастыруға және қоғамның даму заңдылықтарын сараптау негiзiнде
қазiргi таңдағы сан қилы жағдайлардан дұрыс бағыт бағдар алуға көмектеседi.
Соңғы жүзжылдықта негiзiнен бiртұтас Орта Азия аймағын көп жағдайда
этникалық және мемлекеттiк-саяси сипатына қарай жасанды түрде бөлген
оқулықтар шығарылды. Дәл қазiргi таңда қазақтар тарихын басым қарастыратын
“Қазақстан тарихы”, өзбектер тарихын басым қарастыратын “Өзбекстан тарихы”,
қырғыздар тарихын басым қарастыратын “Қырғызстан тарихы” сияқты тарихи
тағдыры бiртұтас Орта Азия аймағы тарихының бөлек-бөлек сегменттерi ғана
бар. Бiрақ, бұл мәдени-тарихи аймақтың бүкiл алуан түрлiлiгi мен
бiртұтастығын қамтитын тарихи зерттеу жұмыстары саусақпен санарлықтай ғана.
Оның үстiне Орта Азиядағы тәуелсiз мемлекеттердiң суверендiгi бiртұтас
мәдени-тарихи кеңiстiктiң алшақтығын тереңдетiп, тарихи фактiлер мен
объективтi шындыққа қарамастан мәдени-тарихи мұраның аңызға айналып,
ұлттануына әкеп соқтырып отыр. Тарих әлi күнге дейiн ғылыми танымның
қалыптасуына көмектесiп, Орта Азия аймағындағы жас тәуелсiз мемлекеттердi
жақындастырып, аймақты дамытуға ықпал ету орнына тiкелей фальсификация мен
саяси инсинуацияның объектiсiне айналып отыр.
Орта Азия халықтары тарихын бiртұтас, жалпылама қарастыратын зерттеу
жұмысын жүргiзу, Орта Азия халықтары тарихи тағдырының бiртұтастығын
интелектуалдық негiздеу мен тәуелсiз мемлекеттердi жақындастыруда әрi қарай
жылжудың iргетасы болып табылады. Бұл зерттеу жұмыстарының мақсаты әрбiр
халықтың артықшылықтарын көтермелеп, түрлi халықтардың тарихы мен
мәдениетiн бiр-бiрiне қарсы қою емес, олардың тарихи тағдырының
бiртұтастығын, эволюциялық дамудағы бағыттарының бiр екенiн, өмiр сүру
процестерiнiң байланыстылығын, саяси, әлеуметтiк-экономикалық және мәдени-
өркениеттiк тiршiлiк негiздерiнiң ортақтығын көрсету.
Менiң көзқарасымша Орта Азия аймағының тарихы барлық халықтардың
тағдырының бiртұтастығы тарихы ретiнде олардың этникалық шығу тегiне,
нәсiлi, тiлi, дiнiне қарамастан этноцентризмдi жеңуге ықпал етiп, адамдарды
бөлмей, керiсiнше, оларды бiрiктiру арқылы сонымен бiр уақытта
демократияландыру мен ашық азаматтық қоғам құруда маңызды роль ойнайды.
Сондықтан да, Орта Азия халықтарының әрбiреуi Орта Азия территориясында
болған тарихи процестер жайлы бiртұтас жүйелi түрде танысуға мүмкiндiгi
болу керек.
Жарық көрген әдебиеттердегi деректерге сүйенiп, XVIII-XIX ғасырлардағы
ортаазиялық халықтардың саяси қарым-қатынасын, атап айтқанда, қазақ, өзбек,
қырғыз, қарақалпақ, түркмендердiң саяси қарым-қатынасын төңкерiске дейiнгi
және кеңес дәуiрi кезеңiндегi зерттеу жұмыстарында кемшiлiктер мен
қателiктердi ескере отырып, оны халықтардың тарихи тағдырының бiртұтастығы
тұрғысынан қарастырып, оған объективтi баға беру арқылы, осы тақырыпқа
қатысты тарихнаманың ақтаңдақ беттерiн толтыру. Бұл мақсатқа жету жолында
мынадай мiндеттер қйылып отыр:
1. XVIII ғасырдағы Орта Азия халықтарының саяси жағдайын сипаттау.
2. XVIII ғасырдағы шетел басқыншылары – жоңғар, цин, иран және патша
үкiметiнiң билеушiлерiне қарсы ортаазиялық халықтардың бiрiккен күресiн
сипаттау.
3. XIX ғасырдың бiрiншi жартысы мен 60 жылдарындағы қазақтардың Қоқан және
Хиуа хандықтарымен саяси қарым-қатынасын сипаттау.
I. XVIII ғасырдағы Орта Азия халықтарының саяси жағдайы.
XVIII ғ. Қазақстан негiзiнен бытыраңқы ел болып қала бердi. Қазақтар ру-
тайпалық бiрлестiк принциптерi үстем болған үш жүзге (Ұлы,Орта,Кiшi жүздер)
бөлiндi. Бұл жүздердiң қалыптасу процесi мен уақыты аз зерттелген. Қолда
барға сүйенсек, олар XVI ғ. дейiн қалыптасқан. Жүздердiң өмiр сүруiнiң өзi
көшпелi, жартылайкөшпелi және отырықшы өмiр сүрген қазақ халқының қалыптасу
процесiнiң күрделiлiгiн көрсетедi.
Әрбiр жүздiң дәстүрлi құқық негiздерiмен реттелетiн, жыл бойына малды
азықпен қамтамасыз етуге мүмкiндiк беретiн қыстауы мен жайлауы болды. Ұлы
жүз қазақтары Оңтүстiк және Оңтүстiк-Шығыс (Жетiсу) Қазақстанды қоныстанды.
Орта жүз қазақтары Орталық Қазақстан (Сарыарқа) кеңiстiгiнде көшiп-қонып,
жаз жайылымдары мен қыс тұрақтары Сарысу өзенi бойында, Iшiмнiң жоғарғы
ағысы, Тобыл, Нұра, Торғай өзендерiнiң салаллары , Сырдарияның орта ағысы,
Ұлытау бөктерi мен ондағы көлдерде орналасты. Кiшi жүз қазақтары Батыс және
Оңтүстiк-Батыс Қазақстан территорияларын қоныстанды. Кiшi жүз қыстаулары
Сырдария мен Жайықтың төменгi ағысы, Ырғыз бен Торғайдың қосылған аумағы,
Аралмаңы, Маңғыстау жартыаралы, Атырау алқабында, Нарын құмдарында болды.
Жаз жайлауы Үстiрт жазықтарында, Ор, Жайық, Елек, Ембi, Темiр, Ойыл мен
Сағыз өзендерiнiң салалары мен Мұғалжар тауларында болды [v].
Жүздер арасында тұрақты саяси-экономикалық тұтастық болмады. Сұлтандар
арасында жоғары билiк және жайылым жер үшiн өзара талас-тартыс көп болды.
Бұл оларды әлсiретiп, уақыт өте көршiлес агрессивтi державалардың оңай
олжасына айналдырады. Нәтижесiнде, бiрiгу тенденциясы баяулайды.
Қалыптасқан жағдайда, аймақтағы тайпалар мен рулардың бiртұтас Қазақ
хандығына бiрiгу процесi жүрiп жатты. Бұл процесс қазақ халқын құрайтын
барлық этникалық топтар мен олар орналасқан барлық территорияны XVI ғ.
басында-ақ қамтыған едi. XVI ғ. хандық iшiнде бiртұтастыққа қол жетпедi.
Бiрқатар билеушiлердiң барлық қазақ жүздерiн бiрiктiрiп, күштi бiртұтас
Қазақ хандығын құруға жасаған бiрқатар әрекеттерi көшпелi қауымның
табиғатына тән объективтi себептерге байланысты сәтсiздiкке ұшырады [vi].
Қазақ хандығының құрамына қазақ жүздерiне басқа қарақалпақтар да
кiрдi. XVII-XVIII ғасырларда олар қазақ хандықтарына саяси және
экономикалық жағынан тәуелдi болды. Оларды шыңғыс тұқымдары қазақ
сұлтандары биледi. 1694 жылғы орыс құжаттарында иелiгiндегi шағын қала
бекiнiстерi Тәуке ханның ордасы Түркiстанға жақын орналасқан Табұршақ
сұлтан қарақалпақтардың “билеушiсi” ретiнде аталады. Қарақалпақтар қазақ
хандығына астық түрiнде салық төлеп, ханның әскери жорықтарына атты
отрядтар шығаруға мiндеттi болды. 1709 жылы хан ретiнде Табұршақ сұлтанның
ұлы Қайып сұлтан аталады. 1722 жылы қарақалпақтардың ханы Iшiм Мұхаммед
болды. Кешiрек, 30-40 жылдары қарақалпақтар Кiшi жүз ханы Әбiлқайырдың қол
астында болды. Олар қарақалпақтарға өз билiгiн олардың ру-тайпалық
билеушiлерi- байлар, билер, дiниелерi көмегiмен жүзеге асырды [vii].
XVIII ғасырдың бiрiншi жартысында қарақалпақтардың арғы қарайғы
тағдырына 1723 жылы жоңғар басқыншылығына байланысты оқиғалар үлкен ықпал
жасады. Қарақалпақтар қазақтармен бiрге Сырдарияның жоғарғы ағысынан
Ташкентке және одан оңтүстiк-батысқа қарай және өзеннiң төменгi ағысы мен
Арал теңiзiне қарай жылжуға мәжбүр болды. Сөйтiп, Сырдарияның орта ағысын
жоңғарлар басып алу нәтижесiнде қарақалпақтар “төменгi” және “жоғарғы”
болып екiге бөлiндi. “Жоғарғылары” жоңғарларға саяси тәуелдiлiкке түссе,
“төменгiлерi” 1743 жылға дейiн (iшiнара 1762 жылға дейiн) Кiшi жүз
хандарына[viii], кейiнiрек Хиуа хандарына тәуелдi болды.
XVIII ғ. басында Орта Азияда екi мемлекет - Бұқар және Хиуа
хандықтары өмiр сүрдi. Орталық билiктiң әлсiздiгiне байланысты олардан
Ферғана, Ташкент, Ұратөбе, Самарқан сияқты және т.б. дербес иелiктер
бөлiнiп шыға бастады. Осылайша, Бұқар ханының билiгi iс жүзiнде астана
территориясы және оның төңiрегiндегi аумақтармен шектелiп, оның өзiн iрi
өзбек феодалдары қатарынан тағайындалып, бас уәзiр қызметiн атқарған аталық
бақылады. Кейбiр феодалдық иелiктердiң оқшаулануы билiк үшiн өзара тартысты
тудырып, қоластындағыларды қысымға ұшыратты[ix] .
XVII ғ. соңында Хиуа хандығында өзара қырқыс басталды. Ерен хан қайтыс
болған соң, ол бiраз уақыт Бұқар хандығына бағынып, кейiнiрек мұнда қазақ
сұлтандарынан шыққан хандар билiк құрды. Бiрақ, бұл хандардың билiгi
номиналды немесе елеусiз болды. Олардың iшiндегi беделдiсi Солтүстiк
Қорасанда Хиуаның билiгiн қалпына келтiрген Шерғазы хан (1715-1728 ж.ж.)
болды. Мервтен Астрабад пен Балқан тауларына дейiн және Атрек пен Гүрген
өзендерiнiң бойындағы түркмендер мен парсылар Хиуаға салық төледi[x].
Алайда, Солтүстiк Қорасандағы Шерғазы ханның билiгi көпке созылмады,
өйткенi ол назарын Аралдағы Бұқарға сүйенген Темiр сұлтанмен күреске
аударды.
Осы кезде қол астындағы Ферғана мен Ташкенттен қол үзген Бұқар
хандығының да ықпалы мәз болмады. Аштарханидтер әулетiнiң соңғы өкiлi
Субхан-күлi хан қайтыс болған соң, Бұхардағы хан билiгi номиналды болып
қалды. Өзбек руларының күресi сахнаға өзбек руларының өкiлдерiн шығара
бастады. Маңғыт руының аталығы Мұхаммед Хәкiм бай мен оның баласы,
Бұқардағы болашақ маңғыт династиясының негiзiн қалаушысы Мұхаммед Рақым
сияқты тұлғалар да осы кезде пайда болды. Хандықтың iшкi өмiрiнде өзара
қырқыс пен анархия орнады.
1740 ж. Сефевидтiк Иранда билiк басына келген Нәдiр шах Хиуа мен
Бұқардағы саяси жағдайдың тұрақсыздығына, Бұқар мен Хиуа хандықтарының iшкi
қырқыс және өзара соғыстан әлсiрегендiгiн пайдаланып, оларды үлкен
жеңiлiске ұшыратты [xi].
XVIII ғ. екiншi жартысында Бұхар хандығында билiк басына маңғыт руынан
шыққан жергiлiктi феодалдық ақсүйектер өкiлi келiп, олардың тұсында
тәуелсiздiкке қол жеткен соң, мұнда экономикалық және саяси өмiрде
салыстырмалы түрде тұрақтылық байқалды. Жоғарғы билiк үшiн феодалдық
топтардың үздiксiз күресi барысында, Ташкент және оның аймағы бұл күрестен
тыс қалды немесе қандай болған жағдайда да оған назар аударылмады. Осының
нәтижесiнде Ташкент XVIII ғ. басында оқшауланып, жергiлiктi қожалардың
басқаруымен iс жүзiнде айналасындағы отырықшы және көшпелi аудандарымен
тәуелсiз иелiкке айналды.
1709 ж. өзiнде-ақ Ташкенттегi билiк қожалар қолына көштi. Олар,
билеушi Шыңғыс тұқымынан болу керек деген шығыс дәстүрiнiң ықпалымен ғана,
қаланы сөз жүзiнде билеген хандардан тәуелсiз болды. XVIII ғ. бiрiншi
жартысында Ташкентте хан тағында Ұлы жүз хандары Болат, Жолбарыс т.б.
отырды[xii] .
XVIII ғ. 20-30 ж.ж. Ұлы жүз ханы Жолбарыс (1720-1739 ж.ж.) жоңғар
қонтайшысының билiгiн мойындап, оның вассалына айналды. Ташкент пен Сайрам
оазистерiнiң Там, Шымкент, Ходжент, Сайрам, Түркiстан және т.б. қалалар мен
олардың көшпелi, жартылай көшпелi және отырықшы тұрғындары Жолбарыс ханның
қол астына кiрдi[xiii]. Вассал-Жолбарыс ханның резиденциясы Ташкент
қаласында болды . Жолбарыс хан тұрғындардан көп бөлiгi жоңғар қонтайшысының
қазынасына түскен салық жинады. 1735 ж. Уфада өзбек көпесi
молда Нұрмұхаммед Әлiмов былай деп хабарлады: “хан мен оның маңындағылар
тұрғындардан астықтың бестен бiрiн, сиыр мен қойдың оннан бiрi ясак алады”.
Мұның барысында салық жинаушылар қатыгездiк пен зорлық көрсеттi,”көптеген
адамдарды өлгенше соққыға жығады, ал өлгендер үшiн хан еш әдiл шара
қолданбайды” .
Ауыр алым-салықтар еңбекшi халықтың жағдайын нашарлатып, оларды хан
билiгiне қарсы ашық көтерiлiске шығуға мәжбүрледi. 1739 ж. Ташкент
қаласының еңбекшiлерi қазақ феодалдарының жойқын шапқыншылығынан “қорғамай,
әдiл үкiм шығармаған” Жолбарыс ханға қарсы көтерiлiске шықты. 1740 ж. 5
сәуiрде Жолбарыс хан мешiтте бауыздалды [xiv].
Қазақ феодалдарының мұндай шапқыншылықтары осы аймақтағы қазақ және
өзбек халықтарының еңбекшiлерi арасында ғасырлар бойы қалыптасқан достығын
әлсiрете алмады. Қазақ еңбекшiлерiнiң өздерiнiң билеушi-феодалдары жасаған
тонаушылық жорықтарға қатысы болмады.
Ташкент және Ұлы жүз қазақтарын Жолбарыс ханнан кейiн “Түркiстанның
ханнан артық билеушiсi саналған” ықпалды старшын Төле би (1663-1756 ж.ж.)
басқарып, салық жинады[xv].
XVIII ғ. 70 ж. Ташкенттегi билiк Жүнiс қожа бастаған жергiлiктi
қожалардың қолына көштi. Жүнiс қожаның Ташкенттi билеген қазақ биi Төле
Әлiбеков (1739-1756ж.ж.) қарамағында қызымет еткенi жайлы қызықты қазақ
өсиетi бар. Төле би қайтыс болған соң Жүнiс қожа қазақтарға соғыс ашып, 15-
20 жыл көлемiнде Ташкенттi тартып алады. Ташкенттi иеленген соң Жүнiс қожа
көп кешiкпей Ұлы жүз қазақтарын да бағындырды. Бұл жаулаушылық әрекетi 1798
ж. аяқталып, солтүстiк-шығыста Шымкентпен солтүстiк-батыстағы Түркiстанның
арасындағы территориялармен шектелдi. Сонымен қатар, Жүнiс қожа Ұлы жүзде
хан билiгiн жойып, далаға өз ықпалын тарату үшiн қазақтың ықпалды кiсiлерiн
өзiнде аманат етiп ұстады[xvi].
А. Диваевтың халық өсиетiне негiзделген қортындысы бойынша Жүнiс
қожаның әскерiнiң құрамына қала өзбектерiмен бiрге негiзiнен Қаңлы,
Шанышқылы, Бағыс және Рамадан руларының қазақтары да кiрдi[xvii] .
XVIII ғ. соңында Ташкенттiң дербес иелiк ретiнде шарықтау шегiне
жеттi. Ташкенттiң саяси дербестiкке жетуiне оның қазақ даласымен шекарада
орналасып, отырықшы-жер өңдеушi және көшпелi-малшы аудандарының арасындағы
маңызды сауда орталығына айналдырған тиiмдi географиялық жағдаиы да елеулi
әсерiн тигiздi.
Ташкент иелiгiнiң арғы қарайғы тағдыры, XVIII ғ. басында бiрiгу және
Қоқан шекарасының кеңею процесiнде тәуелсiз Ферғана иелiктерi бiрiнен соң
бiрi жаулап алынып, оның қол астына кiрген, Ферғана жазығындағы оқиғалар
барысымен тығыз баиланысты болды. В.В. Бартольдтың айтуынша: “XVIII ғ.
соңында Ферғанада қазақтар мен өзбектер арасындағы күрес нәтижесiнде, билiк
қысқа мерзiмге жергiлiктi қожалар қолына өттi ”[xviii],-дейдi. 1710 ж.
Ферғанада билiк басындағы қожаларды Қоқан хандығы Ресейге қосылғанға дейiн
билiк құрған, жаңа хан әулетiнiң негiзiн қалаушы, минг өзбек руының басшысы
Шахрух би құлатты. Алғашқыда бұл әулеттiң өкiлдерi билiгiнде Қоқанға жақын
жатқан аудандар ғана болды. Бiрақ, XVIII ғ. екiншi жартысында-ақ күшейген
Қоқан иелiгi өз билiгiн Ферғана жазығының көпшiлiк бөлiгi мен iшiнара
Ташкент иелiгiнiң жерлерiне де жүргiзе бастады [xix].
1751 ж. Ердана би (1751-1770 ж.ж.) қоқан билеушiсi болып тағайындалды.
Оның тұсында Қоқан иелiгi Бұқар және Хиуа хандықтарымен бiрге Орта Азиядағы
үшiншi iрi мемлекет қатарына қосылды. 60 ж.ж. Ердана би көшпелi қырғыз
руларымен одақтастық саясатынан күштеп бағындыру және қырғыз жерлерiнiң
есебiнен өз иелiгiн кеңейту саясатына көшедi. Алғашқыда қырғыз руларының
өзара қырқысын пайдаланған Ердана би Ош пен Үзгент қалаларын аймағымен
бiрге қосып алуға ұмтылады. Алайда, қырғыз рулары табанды қарсылық
көрсетедi. Бұған дәлел ретiнде Ош қаласы мен оның маңындағы қырғыздарды
бағындғру үшiн қоқан билеушiлерiнiң үш iрi жорық ұйымдастыруына тура
келгендiгiн айтудың өзi жеткiлiктi[xx]. Олар Кетпен Төбе жазығының
қырғыздарын да күшпен бағындыруға үш рет тырысты. Ходжент қаласы маңындағы
және Шығыс Түркiстан шегiндегi көшпелi қырғыздарға бiрнеше жорық жасалды.
Жалпы алғанда, XVIII ғ. 70 ж.ж. Ферғана арқылы өткен Ф. Ефремовтың
айтуынша: ”Қырғыздар өздерiн тәуелсiз сезiнiп, Қоқан олардың иелiктерiмен
тек шекаралас болды. Алайда, 80 ж.ж. ферғана қырғыздары түгел және Тянь-
Шань қырғыздарының бiр бөлiгi күшейiп, шекарасын кеңейткен Қоқан хандығына
тәуелдi болды ”[xxi]. Қоқан тағына Ердана биден соң, XVIII ғ. соңына
дейiн билеген Нарбота би (1770-1800ж.ж.) келедi. Оның билiгi Ферғана
жазығының орталық бөлiгiмен шектеледi. Жазықтың солтүстiк-шығысында
Алтайдан Қашғарға дейiн қырғыз рулары тiршiлiк еттi. Қоқан хандығының
қырғыздар территориясын басып алу процесi (1762-1821 ж.ж.) ұзаққа созылып,
тәуелсiздiк үшiн күрескен қырғыз халқының табанды қарсылығымен
сипатталады[xxii].
XVIII ғ. басы Хиуа хандығы үшiн де үздiксiз соғыс пен қарбалас кезеңi
болды. Хиуада жекелеген феодалдар арасында және бiтұтас феодалдық топтар
арасында үнемi қақтығыстар жүрiп жатты. Хандар бiрiнен соң, бiрi ауысып
отырды.
Маңғыстау, Үстiрт және Арал маңының кең байтақ шөл және шөлейттi
кеңiстiгiн мекендеген Кiшi жүз қазақтары о заманнан-ақ Хиуа хандығымен
шаруашылық және саяси қарым-қатынасы тығыз байланысты болды. Қазақтар мал
шаруашылығы өнiмдерiн астық пен қолөнер бұйымдарына айырбастап, қысы қатаң
жылдары малға азық оңай табылатын Хорезм оазисi маңына көшiп келiп отырды.
XVIII-XIX ғ.ғ. Кiшi жүз қазақтары бiр бөлiгiнiң саяси тарихы Хорезм
тарихымен тығыз байланысты болды.
XVIII ғ. Хиуа иелiктерiне жақын қоныстанған қазақ рулары - Әлiм руынан
қарасақал, төртқара, шектi, Байұлынан адай, Жетiрудан керейт болды. Керей,
төртқара, қарасақал және кiшкене шектi рулары Қуаңдария мен Жаңадария
бассейнiнде қыстаса, үлкен шектi руы Арал теңiзiнiң батыс жағалауында
қыстап, Қоңыратқа дейiн барды. 10 000 үй адай рулары Үстiрт, Маңғышлақ пен
Арал теңiзi және Қоңыратқа дейiнгi аралықта көшiп-қонды. Көптеген рулар
Арал теңiзiнiң маңында қоныстанып, кейде қарақалпақтар иелiгiне де
қыстайды.
XVIII ғ. басынан-ақ қазақтар, түркмендер және қарақалпақтар өзбек
феодалдары, оның iшiнде екi iрi өзбек рулары – маңғыт және қоңырат ру
ақсүйектерi арасындағы үздiксiз соғысқа араласады. Сонымен қатар қазақ,
түркмен, қарақалпақ феодалдары арасында жайылым жер үшiн өзара қақтығыстар
болып тұрды. Алайда, өзара қақтығыстарға қарамастан Хорезм оазисiндегi
түркi тiлдес халықтар арасындағы экономикалық байланыс үзiлмедi. Қазақтар
қарақалпақтардан астық сатып алып, мал сатып отырды. Қазақтар Қоңырат және
Хиуа базарларында түркмендер және арал өзбектерiмен қызу сауда жүгiздi.
Өзбек көпестерiнiң делдалдығын пайдаланған қазақтар Бұхар мен Ресейдiң
түрлi бұйымдарын сатып алды. XVIII ғ. бiрiншi ширегiнде аралмаңы
қазақтары Хорезм оазисiндегi саяси оқиғаларда маңызды роль ойнады. Олар
қарақалпақ және арал өзбектерiмен одақтасып, бiрнеше рет Хиуа билеушiлерiне
қарсы шықты. Солтүстiк Хорезмдегi өзбектердiң Арал иелiгiндегi орталығы
Шахтемiр мен Қоңырат қалалары болды. Олар Хиуа қаласына оппозиция
қалыптастырды. Олар өздерiне шыңғыс тұқымдары қазақ сұлтандарынан хан
көтердi. Ол кезде Шыңғыс хан тұқымдары төре-“ақсүйектерiнен” хан сайлау
дәстүрi сақталған едi[xxiii]. Осы хандардың басшылығымен олар Хиуаға қарсы
күрестi.
Осылайша, 1714 ж. Жәдiгер хан тұсында арал өзбектерi аралмаңы
қарақалпақ және қазақтарымен бiрге оған қарсы шығып, Аралға өздерi әкелген
қазақ сұлтаны және қарақалпақ ханы Iшiм Мұхаммедке ант қабылдады. “Жәдiгер
хан оған қарсы екi рет жорық жасап, үш рет әскер жiбердi”[xxiv]. Алайда,
аралдықтарды бағындыра алмады.
Аралдықтар, қарақалпақтар және қазақтар арасында тығыз экономикалық
байланыс болды. Аралдық өзбектер Хиуамен соғыста үнемi қарақалпақтар мен
қазақтарға арқа сүйедi. Жәдiгер хан өлген соң (1714 ж.) Хиуаның келесi ханы
Шерғазы (1715-1728 ж.ж.) 1715 ж. Арал иелiгiндегi қарақалпақтар мен
аралмаңы қазақтарын бағындыру үшiн бiрнеше жорық ұйымдастырады. Бiрақ, ол
да бұл территорияны бағындырып, бекiнiп ала алмайды. Қарақалпақтар мен
қазақтар малдары мен тұрақтарын тастап, Сырдария мен Жаңадарияға бет алады.
Оларды ығыстырған соң Шерғазы хан аралдықтарды да жеңiлiске ұшыратты. Хиуа
әскерiнен жеңiлген Арал ханы Шахтемiрдiң одақтасы Шердалы би Амударияны
жүзiп өтiп, қарақалпақтарға барып қосылды[xxv]. Шахтемiр де осында келдi.
Бiрнеше жылдан соң, Хиуада Iлбарыс хан (1728-1740 ж.ж.) тұсында
қарақалпақ және қазақтармен бiрге аралдықтар қайта көтерiлiп, хиуалықтарды
қырып салады. Осыдан соң, 1735 ж. жер жастана жеңiлген аралдықтар,
қарақалпақтар мен аралмаңы қазақтары Iлбарыс хан билiгiн мойындайды [xxvi].
Аралдықықтар мен Кiшi жүз қазақтарының арасындағы тығыз байланысты
орыс дерктерi де растайды. 1732 ж. 17 сәуiрде Әбiлқайыр хан Шахтемiрдiң
ордасына ұлы Нұралы сұлтанды жiбердi. Ол Арал ханына жиенiн әйелдiкке
бередi. Нұралы сұлтан мен қалыңдықты қазақ ақсүйектерiнен 60 старшын
шығарып салады. Әбiлқайыр хан ұлы кеткесiн екi күннен соң, екi адамнан
Хиуаға хат берiп жiбередi. Ол хиуалықтарға орыс қоластына кiргенiн, баласын
хиуалықтарға қарсы күресу үшiн аралдықтарға көмекке жiбергенiн, ал, сол
жылы қыркүйекте Хиуаға өзi соғыс ашатындығын хабарлайды [xxvii].
XVIII ғ. 30 ж.ж. негiзiнен Батыс Қазақстан территориясында мекендеген
Кiшi жүз қазақтары жоңғарлардың қысымымен бiрте-бiрте Хиуа хандығының
солтүстiк, солтүстiк-батыс және солтүстiк-шығыс шекарасына жақындайды. 1741
ж. Кiшi жүз қазақтарының бiр бөлiгi Хорезм оазисiнiң солтүстiк-батыс
аумағынан Хиуа хандығының территориясына орналасады.
Бұл қазақтар мен Хиуа хандығы, сонымен қатар Аралмаңы және Сырбойы
қазақтарының арасында тығыз экономикалық және саяси байланыс қалыптасады.
1844 ж. Хиуа ханы Рақымқұлы орынбор қазақтарының билеушi сұлтандары
Баймұхаммед Айшуақов пен Арслан Жантөринге былай деп жазды: ”Қырғыз
руларының бастылары - Әлiмұлы, Байұлы және Табындар ежелден берi бiзге
бағынып, зекет төлеп, Хорезмнен қажеттiсiн айырбастап алып отырды.[xxviii]
”
1740 ж. Хорезм халықтарының иран шахы Нәдiрдiң жорығына қарсы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz