Ұлы Жібек жолының тәуелсіздік жылдарында тарихнамалық тұрғыда зерттелуі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Ұлы Жібек жолының тәуелсіздік жылдарында тарихнамалық тұрғыда зерттелуі1

Пайдаланған әдебиеттер тізімі7

Ұлы Жібек жолының тәуелсіздік жылдарында тарихнамалық тұрғыда зерттелуі

1991 жылдан бері Қазақстанда тәуелсіз тарихи және тарихнамалық ой пікірлерді қалыптастыруда біраз жұмыстар жасалды. Оларды талдау бүгінгі тарихнама ғылымының міндеті. Сондықтан да бұл мәселенің өзекті екендігі даусыз. Қазақстан тарихының өзекті мәселерін шешу Кеңестік кезеңдегі тарихнамада лайықты бағасын толық ала алмады, бүгінгі таңда бірқатар монографиялық және диссертациялық зертеулерге тарихнамалық талдау жасау қажет екені белгілі.

Сонымен қатар мынаны да ұмытуға болмайды: тәуелсіздік тұсындағы зерттеулердің, тарихнамалық қорытындылардың бәрі бірдей құнды емес. Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін тарихта жаңа көзқарастың қалыптасуы барысында жекелеген проблемалар бойынша іргелі тарихнамалық зерттеу жұмыстарын жүргізіп, көлемді еңбектер жариялау қолға алынды. Соның алғашқыларының бірі болып 1991 жылы жарық көрген С. Г. Кляшторный, А. А. Колесников, М. К. Басхановтардың еңбегі жарық көрді /1/. Бұл еңбек Қытайдан бастаған Жерортатеңізі елдеріне дейін апаратын Ұлы Жібек жолына байланысты тарихнамалық талдау жасауда антикалық дәуірдегі грек-рим дерек көзіне және Шығыс Түркістанға дейін аралап қайтқан саяхатшылардың жол дәптерінен алынған мәліметтерге сүйене отырып жазылған. Осы аталған еңбек көптеген жарияланған және жарық көрмеген шығармаларды ұзақ зертеудің нәтижесінде жазылған өте құнды да ұтымды еңбек екендігі даусыз. Төрт үлкен тараудан тұратын бұл еңбекте жібек саудасына, керуен жолына байланысты құнды деректер келтірген мен Ұлы Жібек жолының Қазақстандық бөлігіне және тайпаларына көңіл толарлық мәлімет жоқтың қасы.

1992 жылы жарық көрген “Ежелгі және ерте орта ғасырлардағы Шығыс Түркістан” атты оқулықтың IV- тарауында хундар мен түркілер тарихына талдау жасалған /2/. Жекелеген зерттеушілердің, яғни сауда жолына байланысты Н. Я. Бичурин, В. В. Бартольд жазбаларын алға тарта отырып “түрік және батыс түрік қағанаттарының” тарихын баяндауға тоқталған.

Жоғарыда қарастырып өткен тарихнамалық талдау, Қазақстандық Ұлы Жібек жолы тарихнамасының арнайы зерттеу объектісі болмағанын осы тақырыпқа арнайы тараудың арналмағаны, яғни бүгінгі күн талабына сай, әрі қажетті ғылыми проблема екенін көрсетеді.

Кеңестік кезенге Ұлы Жібек жолының тарихына арнап қалам тартқан авторлар жоқтың қасы еді. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдарда археология ғылымының дамуының негізінде жарық көрген, архелог К. Байпақов пен А. Нұржановтың кітабы /3/ Жібек Жолының Қазақстандық бөлігіне тікелей қатысты алғашқы тарихнамалық еңбектің бірі десек қателеспейміз. Бұл зерттеуде жібек жолының бойында орналасқан көптеген қалалардың аты аталады, сондай-ақ Жібек жолының негізгі күре тамыры, оның екі бағытының болғандығы туралы мәселе төңірегінде бүгінгі күнде пікірталас жандана түсуде. Бұл еңбекте жібек жолының негізгі бағытын ұстап қалуда өз кезінде көптеген қиыншылықтарға тап болғандығын қарастыра келе зерттеу біржақты жазуға ұшырамаған.

Қарастырып отырған тақырыптың негізгі дерек көзін Жерортатеңізі елдері мен Қытайды жалғастырып жатқан “Ұлы Жібек жолы” біздің дәуірімізге дейінгі II-ғасырда-ақ пайда болып, батыстан шығысқа, шығыстан батысқа қарай кіре тартқан керуендер Қазақстан жерін басып өтіп, Отырар, Тараз, Испиджаб, Яссы, Сауран, Жент, Қаялық, Баласағұн және басқа да гүл жайнап тұрған қалаларға ат басын тірегенін баяндайтын мәселе көтерген түрлі әдебиеттер мен мақалалар құрайды. Тарихнамалық талдауға қазіргі кезеңде жарық көрген тарихи, мәдени, археологиялық және т. б. мазмұндағы еңбектер кеңінен тартылады.

Белгілі ғалым У. Х. Шәлекенов “Құм басқан қала” атты еңбегінде заманымыздың V ғасырында қазақ жерінде іргесі қаланып, жүздеген жыл бойы гүлденіп, XIII ғасырда жау шапқыншылығынан жермен-жексен болған қала Баласағұн туралы айтады /4/. Автор бұл аталған еңбекті жазу кезінде көптеген Кеңестік дәуірде жарық көрген әдебиеттерді, археологиялық зерттеу еңбектерін және ерте, орта ғасырлардағы деректерге сүйене отырып, осы уақытқа дейін Ақтөбе деген атпен зерттеліп келген қаланың Баласағұн екеніне ғылыми тұрғыда пікір айтқан.

У. Х. Шәлекенов орта ғасырды зерттеп жүрген тарихшылардың пікірін тарихнамалық тұрғыда зерттей келе Орта Азия және Қазақстандағы орта ғасыр қалалары тұрғындарының саны дұрыс көрсетілмеген деп күмән келтіреді. У. Х. Шәлекеновтың есебі дұрыс болған жағдайда Ұлы Жібек жолындағы шаһарларға ғалымдар, саяхатшылар жиі-жиі келіп тұрғандығын ескерсек, кеңестік дәуірде біздің халқымыздың өткен тарихын қаралап жазу, біздің тарихымызды зерттеу кенжелеп қалып отырғандығын көрсетеді.

Алысқа бармай-ақ қазіргі кезеңдегі тарихнамада өз шешімін тапқан У. Х. Шәлекенов еңбектерінде /5/ Баласағұн қаласының жұмбағының шешілуі себептері мен нәтижелері объективті түрде, ұлттық мүдде тұрғысынан баяндалған.

Шәлекеновтердің бұл еңбегі атты бүкіл түркі өркениетіне танымал, кезінде сауда жолының бойында орналасқан мәдени, рухани орталық болған ортағасырлық Баласағұн қаласына арналған. Ғалымдар арасында Ақтөбе деген атпен белгілі, Шу өңіріндегі жердің қойнауында жатқан қалада көп жылдан бері жүргізілген археологиялық қазба жұмысының нәтижесінде, оның тарихи Баласағұн екені ғылыми тұрғыда дәлелденді.

Бұл жарық көрген еңбек Ұлы Жібек жолының тарихын тарихнамалық тұрғыда зерттеуде таптырмайтын дерек көзі екендігін ескерсек, алдағы уақыттада еліміздің тарихын шынайы жазуда ғылыми айналымға түсетініне сеніміміз мол.

Осындай мазмұнда жазылған Ә. Сәтбайұлының еңбегінде /6/ Ұлы Жібек жолында жатқан ортағасырлық қираған көне Талғар (Талхиз) қаласының орнын қазу кезінде табылған түрлі қызық деректердің тарихнамасына қатысты пікірлер айтылған. Автордың аталмыш кітапті құрастыруда ой-таразысынан өткізіп, зерделей келе, Ұлы Жібек жолындағы Талғар қаласы мәселелерінің тарихнамасына да тоқталып, бұл салада революцияға дейінгі Ш. Уалиханов, В. Бартольд, А. Гумилев еңбектерін, қазіргі кездегі Қазақстан ғалымдары К. Ақышев сияқты археолог мамандардың зерттеулерін ғылыми айналымға тартқанына жоғары баға береді.

Ұлы Жібек жолының Қазақстандық бөлігінің мәселелерінің тарихнамасы соңғы жылдары ғылыми-практикалық конференция материялдарында біршама қарастырылғанын осы жерде айта кеткен жөн. 1999 жылы Алматыда жарық көрген конференция материалдары /7/ Қазақстан тарихының мешеу методология мен зерттеу әдістерінің, тарихи шындықтан алшаң концепциялар мен тұжырымдардың орнығуынан арылған кезеңдегі жарияланған мақалалар екендігі айқын.

Жарық көрген тарихнамалық әдебиеттерге талдау Ұлы Жібек жолының тарихнамасы жеткіліксіз зерттелгенін аңғартады.

Шу мен Талас өңірлерінің ортағасырлық қалалары мен елді мекендерінде жүргізілген археологиялық зерттеулердің негізінде жазылған М. Елеуовтың еңбегі /8/ ортағасырлық керуен жолдарының бағыттары, қалалар мен елді мекендердің деректері, зерттеу тарихы және баламалануы негізінде қарастырылған. М. Елеуовтың еңбегінде Жібек жолы бойындағы мәдени-дипломатиялық процестер өз алдына жеке қарастырылады. Автор кеңестік кезеңде тарихымызға қиянат жасап, бұрмалап жүрген кездің өзінде сауда жолындағы Оңтүстік Қазақстан мен Талас, Шу, Іле өңірлеріндегі ежелгі қалалар мен елді мекендер ғалымдарымыздың назарынан тыс қалған жоқ деген тұжырым жасайды. Ғалымның алдына қойған мақсатын шешуде археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесінде және ауыз әдебиеті деректерін, жазба деректерді қатар пайдалана отырып Түрік керуен жолының, Талас пен Шу өнірлерінен шығатын және оларды кесіп өтетін жолдары мен тармақтарының бағыттарын анықтап, олардың бір-бірімен байланысын көрсету болды.

1990 жылдары баспасөз беттерінде жарық көрген еңбектерде Жібек жолының хал-ахуалын обьективті түрде ашып көрсетуге талпыныстар жасалып, сол тарихи кезеңдегі мәдениетке қосқан үлесіне назар аударыла басталды. “Қазақстан коммунисі” газетінде /9/ жарияланған мақалада тәуелсіздік алғанға дейінгі кезеңде Ұлы Жібек жолы туралы бұғанға дейін білгенімізден білмегеніміздің көп болғандығы жайлы жақсы қарастырылған. Әр жылдарда Мәскеу, Алматыда жарық көрген том-том энциклопедиялар тарихтың тереңінен сыр аулауға құмартқан көңіл шөлін қандырмайды. Мәселен, 1979 жылы жарық көрген “Советтік энциклопедиялық сөздікте” Ұлы Жібек жолы туралы оның көне және орта ғасырларда Қытай мен Орта және алдыңғы Азия арасындағы керуен жолы болғандығы туралы бір-ақ сөйлем анықтама берілгендігі дөп басып айтылады. Кеңес Одағы ыдырағаннан кейінгі кезеңде жарық көрген өзбек зерттеушілері арасында Ұлы Жібек жолының өткен тарихына арнайы көңіл бөлген еңбектер жарияланып жатты. 1999 жылы Ташкентте жарық көрген ежелгі және ерте ортағасырларды қамтитын энциклопедиялық сөздік /10/ Орта Азияның материялдық және рухани мәдениетіне аса назар аудара отырып, отандық және шетелдік дерек көздерін негізге ала келе жарияланған екі томдық энциклопедияның бірінші кітабы болып табылады.

Осы ашылған еңбекте соңғы екі онжылдықта ұлы трансконтинентальдық жолға, оның әлемдік өркениеттегі орны мен нәтижелеріне ғылыми және қоғамдық қызықушылық едәуір күшейіп келе жатқандығына көбірек көңіл бөлінген. Бірақ бұл еңбекте Қазақстан териториясын басып өткен Жібек жолы туралы ауыз толтырып айтарлық мәлімет жоқтың қасы, бір-екі жерде ежелгі тайпалар ғұн, үйсін, қаңлы атаулары және түрік қағанаты мен византия арасындағы сауда байланысында Талас өзенінің аты аталады.

Өзінің қамтыған территориялық ауқымының кеңдігі жағынан соңғы уақыттары жарық көрген У. Х. Шәлекеновтың түрік әлеміне арнап жазған еңбегі /11/ ерекшеленеді. Автор ұлан байтақ жерді мекендеген түрік халықтарың шынайы тарихы жазылмады деген тарихнамаларда кездесетін ғылыми тұжырымдармен келісетіндігін білдіреді. Түріктердін тарихы орасан бұрмалаушылыққа ұшыраған. Әсіресе, еуропалық центризм бұл мәселеге айрықша көлеңкесін түсіріп, түріктердің тарихын жазамыз деп, оларды жердің бетіндегі тағы, жабайы халық етіп көрсетіп, ең төменгі дәрежедегі “жауыз, бүлдіруші” адамдар ретінде суреттейді.

Ғалым айтулы еңбегінде қазақтарды көшпенді деп қарасақ, оның тарихы біржақты болып шығатындығын, бұл халықтың біршамасы шығыстан батысқа өтетін Ұлы Жібек жолының, оның алуан санды тармақтарының бойларына шоғырланғанын зерттей келе әлемдік өркениетте алатын орнының ерекше екендігін атап өтеді. Ұлы жібек жолының тарихнамасына жасалған талдау нәтижесінде тәуелсіздік алғанан кейінгі он жылдық ішінде жалпы экономикалық-әлеуметтік қатынастардағы өзгерістермен бірге рухани, дүниетанымдық көзқарастарда да жаңғырулар басталды. Оның айқын көріністері тарихи таным мен түсініктерде де орын алуда. Ұлы Жібек жолына, ортағасырлық қалалар мен көшпелілер мәдениетін бейнелеуге жеке тараулар арналған сондай-ақ Қазақстан аумағын мекендеген тайпалар мен халықтардың өзара және көрші халықтармен қарым-қатынастары “Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін” деп аталған бес томдық кітаптың, 1996 жылы шықан бірінші томында жинақталып, қорытындыланған /12/. Онда, Қазақстан аумағындағы Ұлы Жібек жолы деген атаумен жеке тарау арналып, Оңтүстік Қазақстан және Жетісудағы ортағасырлық қалалар мен Ұлы Жібек жолының картасы жарияланған. Бұл тарауда біз қарастырып отырған тақырыпта бірнеше жаңа тұрпатты ойлар айтылып, тұжырымдар жасалған. Мәселен, сол бір алыста қалған оқиғалардың замандастары болған түрлі елдердің авторларының деректері сауда-саттық жолындағы күрделі жайт қана емес, ынтымақтылық тілі-мүлде басқа мәселе: тіл ортақтылығынан, ынтымақ ортақтығы қымбат екендігін көрсетеді /12, 505 бет/.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.