Съезді облыстық Қазақ комитетінің төрағасы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

АЛАШОРДА ҮКІМЕТІНІҢ ШЫҒЫС БӨЛІМІ
1991 жылдың желтоқсан айында қазақ халқы өзінің ғасырлар бойы армандаған
тәуелсіз мемлекет мәртебесіне қол жеткізгеннен кейін төл тарихымыздың
қасақана бұрмаланып, мән-мағынасы шындыққа жанаспайтын тұрғыда баяндалып
келген мәселелерін қайта жазып, жұртшылыққа жеткізуге мүмкіндік туды. ХХ
ғасырдың алғашқы ширегінде Қазақстанның қоғамдық-саяси, экономикалық және
әлеуметтік өмірінде елеулі рөл атқарған Алаш қозғалысы, "Алаш" партиясы
және Алашорда үкіметі тарихын зерттеуді жан-жақты, әрі терең ғылыми тұрғыда
жалғастыру міндеті тәуелсіз Қазақстан тарихшыларының еншісіне тиді. Белгілі
тарихшы К.Нұрпейісов алаштану саласының төмендегідей маңызды деп табылған
мәселелер тізбегін зерттеуді ұсынды: "Алаштың әлеуметтік, саяси және
экономикалық бастау көздері, оның ХХ-ғасырдың алғашқы жиырма жылындағы
Қазақстанның қоғамдық-саяси өміріндегі алатын орны мен атқарған ролі; 1917
жылғы екі революция аралығындағы Алаштың басқа партиялармен өзара қатынасы
мен байланысы; Алаш пен Алашорда және Кеңес өкіметі; Алаш қозғалысының ішкі
қайшылықтары және оның көріністері; Алаш қозғалысының көрнекті
қайраткерлерінің көзқарас эволюциясы; Алаш қозғалысына қатынасушылардың
1920 жылдан кейінгі қасіреті; Алаш қозғалысы және оның Орта Азия мен Еділ
бойының түрік тілдес, мұсылман діндес халықтарының саяси партиялары мен
қозғалыстарымен байланысы; Алаш қозғалысы және бүгінгі Қазақстан,
т.с.с."1.
Алаш немесе Алашорда қозғалысы мәселенің ғылыми жан-жақты, толық әрі шынайы
тұрғыдан зерттелінуі КСРО ыдырағанға (1991 ж) дейін мүмкін болмады. Алайда
КСРО-ның қоғамдық саяси өміріндегі өзгерістер толқыны (1985 жылдан бастау
алған) жаңа бетбұрыс әкелді. Тарихшы М. Қойгелдиевтың сөзімен айтсақ:
"...идеологиядағы соңғы бетбұрыс, ғылыми, қоғамдық ойлардағы сілкіністер,
сталиндік репрессия құрбаны болған бір топ қазақ интеллигенттерінің ақталуы
және олардың еңбектерінің туған еліне қайтарылуы "Алаш" мәселесін күн
тәртібіне қайта қойып отыр"2.
Қазақстанда "батыстық" үлгідегі құқықтық мемлекет құрылымын қалыптастыру,
оны ұлттық мақсат пен мүддеге сәйкес үйлестіру, әрі Ресей құрамында баянды
ету, елде қазақ ұлтының жетекшілік позициясын айқындап беру, ұлттардың
тиянақты қарым-қатынасын қалыптастыру, Қазақстан құрамына түрлі әкімшілік
жүйесіне бағындырылған қазақ жерлерін біріктіру, елдегі экономикалық
игіліктерге ие болу, халықтың әлеуметтік тұрғыдан берік қорғалуын
қамтамасыз ету және рухани сұраныстарын ұлттық менталитетке сәйкес өтеу
бағыттарында белсенді қызмет атқарған Алашорданың Қазақстанның шығыс
өңіріндегі іс-әрекетін нақтылы ғылыми тұрғыда зерттеу арқылы көрсету аса
маңызды болып табылады. Оның үстіне осы өңірде Алашорданың негізгі тірегі
болған қазақ зиялыларының (басым бөлігі), елдің түрлі сатыдағы әлеуметтік
топтарын құрайтын парасатты, абыройлы, беделді және байлыққа ие қазақ
азаматтарының жұртшылықпен бірлесе атқарған қызметтерін де терең әрі
мүмкіншілігінше кең ауқымда зерттеу маңыздылығы даусыз. Әсіресе,
Алашорданың Орталық және Семей облыстық комитеттерінің бірлесе атқарған
қызметтері 1918 жылдың басында Семей қаласында басталып, бүкіл Қазақстанға
тараған қоғамдық-саяси қызметі тарихын нақты деректерге сүйене отырып
зерттеу қажеттілігі тақырыптың мән-мағыналық астарын ашатыны сөзсіз.
Сонымен, Алашорданың Семейдегі бөлімінің тарихи қызметін Орталық комитет
қызметімен үйлестіре қарастыру, оның жетекші қайраткерлерінің нақтылы
қоғамдық-саяси қызметтеріне тоқталу, сол кезеңдегі түрлі бағыттағы саяси
күштердің тоғысуы (антибольшевиктік) және олардың аймақтық ұлттық
құрылымдарға деген көзқарасының эволюциясын көрсету, большевиктердің ұлт
саясатындағы "күштеу" элементтерінің түп тамырын ашу арқылы Алашорданың
саяси ұстанымдарындағы саяси метаморфозаларға тиісті талдау жасау
тақырыбымызды зерттеудегі басты мақсат болып табылады.
Тақырыбымызға байланысты зерттеулердің ішінде ХХ ғасырдың бас кезінде жарық
көрген еңбектердің ерекшелігі, ол мәселенің негізгі мән-мағынасын ашып
көрсетуде жан-жақтылық пен деректілік сипат танытуында деп білеміз.
Алашордаға қатысты тарихи шындық тұрғысындағы тұжырымды ойлар
А.Байтұрсыновтың атақты "Революция және қазақтар" деген мақаласында
айтылды3. А.Байтұрсынов аталған еңбегінде Алашорданың нағыз халықтық
сипатын көрсете отырып, болашақта құрылар Кеңестік Қазақ мемлекетінде де
ұлттың өзін-өзі басқаруы мәселесін және Орталықтағы биліктің өз кезегінде
аймақтағы билікпен санасуы қажеттілігін көрсеткен.
Бұдан кейін С.Сейфуллин "Қазақ интеллигенциясы" деген мақаласында Алаш
қозғалысының 1905 жылдан бергі тарихына шолу жасайды. Алаш қайраткерлерін
контрреволюцияшыл, реакцияшыл деп айыптай келе, олардың қазақ қоғамын
жандандыруға ізденістерін де жоққа шығармаған4. С.Сейфуллиннің Алаш
немесе Алашорда қозғалысы туралы көзқарасы 1927 жылы Қызылорда қаласында
жеке кітап болып шыққан "Тар жол, тайғақ кешу" деп аталған тарихи еңбегінде
нағыз большевиктік рухта сипат алғаны мәлім. С.Сейфуллиннің Алашорданы
реакцияшыл ұлтшылдық көзқарастағы саяси ұйым ретіндегі айыпталуын іле-шала
Ә.Әйтиев те қостаған5. Ал, 1922 жылы "Степная правда" газетінің 26, 27
шілдедегі 160-161 сандарында "Н.Ш." деп бүркеншік атпен жарияланған "К
истории революционного движения в Восточной Киргизии" деген мақала
Алашордаға байланысты саяси пікірталасқа жол ашып берді. Бұл пікірталасқа
қатысқан Ә.Байділдин мен А.Кенжин Алаш қозғалысын кері сипатта көрсетудін
әділетсіз екенін көрсетеді6. Өйткені, олардың өздері Алаш қозғалысы
аясынан өсіп шыққандар болатын. Осы пікірталасқа қатысқан М.Атаниязов
Алашорда қозғалысының "контрреволюцияшылдығын" кеңінен ашып көрсетуге
тырысқан7. А.Кенжин өз мақаласында Алашорда қозғалысын сол кездегі қазақ
қоғамында туындаған қоғамдық-саяси жағдайлардан өрбіген қозғалыс ретінде,
оның қызметін нақты тарихи жағдайлармен байланыстыра қарауды ұстанды.
А.Кенжиннің Алашордаға қатысты нағыз азаматтық позицияда тұруын ерекше атап
өткен жөн. Өйткені, оның мақаласы жарияланардан бұрын, яғни 1922 жылғы 15
қазанда РК(б)П Қазақ облыстық комитеті Президиумның мәжілісінде (хаттама
№37) А.Кенжиннің, Б.Қаратаевтың және Мұрзағалиевтың Алашордамен
байланыстары жөніндегі мәселе қаралады. Президиум мүшесі Рябоконь Кенжин
мен Қаратаевты Торғай қаласында Алашорда жағында болып, оның торғайлық
отрядын құруға қатысқандар деп айыптайды. Оған жауап сөзінде Кенжин Алаш
отрядында (Торғайдағы) тек шаруашылық істеріне басшылық жасағанын, ал соғыс
қимылдарына қатыспағанын атап өтеді. Аталмыш мәжілісте Кенжин, Қаратаев
және Мұрзағалиевтерге байланысты біржақты шешімге келе алмаған 8.
(Осы бет)
Алашорда қозғалысы тарихы ресми тұрғыдан, таптық және партиялық тұрғыдан
"зерттеу" науқаны Ф.Голощекиннің Қазақстанның партия ұйымын басқаруға
келген 1925 жылдан кейін үдей түседі. Осы кезден бастап Алашорданы
қаралайтын еңбектер пайда бола бастайды. Бұл істің басы-қасында Өлкелік
партия комитеті болғанын архив құжаттары растайды.
БК(б)П Қазақ өлкелік комитеті секретариатының 1926 жылғы 10 қарашадағы
мәжілісінің №55 хаттамасында былай делінген: "...10 п. Оқу орындарында
Алашорда қозғалысын тарихи арналарда оқыту үшін арнайы брошюра-көмекші
құралдарды шығару жөнінде. Брошюраны құрастыруды Мартыненко және Сейфуллин
жолдастарға тапсырылсын"9. Секретариат мәжілісінен кейін, іле-шала сол
жылғы 25-30 қарашада өткен БК(б)П Қазақ өлкелік комитетінің екінші пленумы
Қазақстан партия ұйымдарын Алашорда идеологиясына қарсы идеялық күресті
күшейтуге шақырады. Партиялық тапсырыспен сол кездегі республикалық
мемлекеттік баспаның директоры А.К.Бочагов 1927 жылы Алашорда туралы
"Краткий исторический очерк о национально-буржуазном движении в Казахстане
периода 1917-1919 гг." деген атпен кітапша шығарады. Бұл еңбек идеологиялық
сұраныс тұрғысынан жазылғандықтан, Алашорданы қаралаудан аса алмаған,
Алашорда қызметіне тарихи негізде объективті талдау жасалынбаған. Соған
қарамастан, А.К.Бочаговтың еңбегі құжат материалдарымен қоса
берілгендігімен құндылығын әрі күнге дейін жоғалтқан жоқ деуге болады.
Алайда А.К.Бочаговтың Алашорда тарихына байланысты осы еңбегіне партия
тарапынан тыйым салынады. Осы мәселе БК(б)П Қазақ өлкелік комитеті
Секретариаты мәжілісінде (21 наурыз 1927 жыл) арнайы қаралады. Енді құжатқа
жүгінейік: "Хаттама №79А. БК(б)П Қазақ өлкелік комитеті Секретариатының
мәжілісі 1927 жылғы 21 наурыздағы. Қатысқандар: жж Голощекин, Рябоконь,
Литвин...
1. Бочагов жолдастың брошюрасы жөнінде. 1. Бочагов жолдастың "Алашорда"
деген брошюрасын шығару тоқтатылсын..." 10. Бұдан байқайтынымыз,
Ф.Голощекин басқарып отырған Қазақстан партия ұйымы А.К. Бочаговтың
еңбегіне қанағаттанбаған. Осылайша, партиялық тапсырыспен Алашорданы
идеологиялық тұрғыда жамандап көрсету ісі жалғаса береді. Бұл мақсатта
арнайы кітап шығаратын комиссия құрылады. Бұл комиссиядан өз өтініші
бойынша Юсуфбеков босатылып, орнына Н.Мартыненко ұйғарылады. Құжатта былай
делінген: "Хаттама №93. 1927 жылғы 23 маусымдағы. 29 п. "Азамат соғысы және
Алашорда" атты жинаққа кіріспе құрастыру міндеті жүктелген Юсуфбеков
жолдасты осы аталған міндеттен босату жөніндегі өтініші. 29 п. Юсуфбеков
жолдас босатылсын. Оның орнына комиссия құрамына Мартыненко жолдас
енгізілсін."11. Большевиктік партия үшін сәтсіз деп табылған
А.К.Бочаговтың еңбегінен кейін құрылған Комиссия жұмысы Қазақ өлкелік
комитетінің Секретариатында қайта қаралған: "Хаттама №28. БК(б)П Қазақ
өлкелік комитеті Секретариаты мәжілісі 1928 жылғы 13 мамырдағы. 5 п.
"Алашорданың" құжаттарын шығару жөнінде (Оразбаев жолдас). 5 п.
"Алашорданың" негізін көрсететін "Алашорда" құжаттары жинағын тиісті
алғысөзбен және ескертпелермен шығару қажет деп есептелінсін. Аталған
жинақты шығаруға байланысты барлық жұмыстар мына құрамдағы комиссияға
жүктелсін: 1. Мартыненко. 2. Тоқтабаев. 3. Сейфуллин. 4. Оразбаев және 5.
Байдильдин"12. Нәтижесінде, 1929 жылы Қызылордада Н.Мартыненконың
құрастыруымен "Алашорда: сборник документов" деген құжаттар жинағы
шығарылады. Бұл жинақтың түсініктемелерінде Алашордаға қарсы пікірлердің
орын алғанына қарамастан, Алашорданың тарихының әр қилы кезеңіндегі
тарихына талдау жасауға мүмкіндік беретін құжаттар жинағы ретінде қазіргі
зерттеушілер тарапынан кеңінен қолданыс табуда.
1933 жылғы 8-28 желтоқсан аралығында БК(б)П Қазақ Өлкелік Комитеті
жанындағы ҚМЛҒЗИ тарих секторында Алашорда қозғалысына арналған пікірталас
ұйымдастырылады13. Аталған институт қызметкерлері С.Брайнин мен Ш.Шафиро
"Алашорданың тарихи рөлі" деген тақырыпта баяндама жасайды. Осы
баяндамаларындағы негізгі тұжырымдар, пікірсайыс барысында айтылған
пікірлермен нақтыландырып, екі автор 1935 жылы "Очерки по истории Алаш-
Орды" деген атпен кітап шығарады. С.Брайнин мен Ш.Шафироның бірлескен
еңбектеріндегі негізгі тұжырым да сол кездегі идеологиялық сұранысқа сәйкес
келгеніне қарамастан, кітап тағдыры басқаша шешіледі. Жоғарыда аталған,
Н.Мартыненко құрастырған "Алашорда: сборник документов" және С.Брайнин мен
Ш.Шафироның "Очерки по истории Алаш-Орды" деген кітаптары Қазақ Өлкелік
партия ұйымының ұйғаруымен пайдаланудан алынып тасталынады. Бұл еңбектерге
тағылған айып: оларда Алашорда қозғалысының тарихын жан-жақты талқылауға
негіз болатын құжаттардың беріліп кетуі және оны авторлар Алаш идеологиясын
насихаттау сипатында қосты делінеді14.
Белгілі қазақ қайраткерлері Т.Рысқұлов пен С.Асфендияровтар өз кезегінде
замана ықылымынан шыға алмағанымен, еңбектерінде Алаш зиялыларының
қалыптасу тарихының алғы шарттарына тоқталады, әрі ұлт зиялыларының қазақ
қоғамын саясаттандырудағы іс-әрекеттері Қазақстандағы Қазан төнкерісінің
жеңістерімен салыстырмалы көрсетіледі15.
30-жылдары Қазақстанда үстемдік алған жаппай қуғын-сүргін саясатының
шеңгеліне Алаш қозғалысы қайраткерлері алдымен ілінеді. Ал ресми өкімет
органдарының Алаш мәселесін жабық деп табуы салдарынан, тікелей Алаш немесе
Алашорда қозғалысына арналған зерттеулер жүргізуге 80-жылдардың соңына
дейін мүмкіндік берілмеді. 1950-1960 жылдары жарық көрген Т.Елеуовтың,
Ж.Қарагусовтың және К.Бейсембиевтің зерттеу еңбектерінде, Қазан төнкерісі
және Азамат соғысына арналған мақалалар мен құжаттар жинақтарында Алаш
қозғалысы сол ескі сарындағы (20-30 жылдардағы) көзқарастар тұрғысынан
бағаланады16.
Ал, 1970-1980 жылдардағы зерттеушілердің бұл кезеңдегі "социалистік
реализм" тұрғысынан маркстік-лениндік әдістемесімен жазылған
монографияларында негізінен Қазан төнкерісін дәріптеу, Қазақстандағы
Кеңестік өкімет құрылысының жүргізілуі, азамат соғысы кезіндегі
большевиктер партиясының ұлттық аймақтардағы жетекшілік рөлі және т.б.
ерекше сипатталған.
Бұл кезең зерттеушілері тарапынан позитивті көзқарастар да байқалады. Ол
қазақ зиялыларының ағартушылық қызметінің кеңестік тарихнамада танылуы еді.
Оның үстіне зерттеушілер Алашорда қозғалысының сипатын ашып көрсетуде
тарихи құжаттар негізінде және сол кездегі "Қазақ", "Айқап", "Сарыарқа",
"Абай" және т.б. газет және журналдарды ғылыми айналымға енгізуін атап
көрсетеміз.
1970-1980 жылдары жарық көрген еңбектердің ішінде тарихи маңызды еңбектер
де туындалды. Атап айтсақ, С.Зимановтың, К.Нұрпейісовтің, П.Пахмурный мен
В.Григорьевтың, М.Асылбеков пен Д.Дулатованың зерттеулері тарихнамамызда
орын алды17.
Кеңестер Одағындағы демократия мен жариялылықтың кеңінен өрістеген тұсында,
Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті жанындағы Партия тарихы институтынын
ұйымдастыруымен "Алашорда: пайда болуы, қызметі және күйреуінің тарихы"
атты тақырыпта пікір алысу болып өтті. Оның ықшамдалған түрі "Социалистік
Қазақстан" және "Казахстанская правда" газеттерінің 1989 жылғы 19 шілдедегі
санында жариялануы республика зерттеушілеріне тың серпіліс әкелген еді.
Жоғарыда көрсетілген пікір алысуға қатысқан зерттеушілердің пікірі Алаш
және Алашорда тарихын жан-жақты, әрі толыққанды түрде зерттеу керектігіне
және бұрын бұрмаланып келген шындықты ашу қажеттігіне қарай ойысқанын
байқаймыз. Осы кездері А.Сармурзиннің, М.Қозыбаевтың, зерттеу еңбектері
жарық көрді 18. Қазақстанда алаштану мәселесін алғашқылар болып зерттеуді
К.Нұрпейісов, М.Қойгелдиев, Д.Аманжолова және Т.Омарбековтер бастады.
"Қазақстан Коммунисі" журналының 1990 жылғы 5-санында редакция алқасының
ұйымдастыруымен "Алаштың ақиқатын кім айтады?" деген тақырыпта топтама
берілді. Осы тақырып бойынша зерттеушілер В.К.Григорьевтің, К.Нұрпейісовтің
және Т.Кәкішевтің мақалалары жарық көрді. Зерттеушілер К.Нұрпейісов пен
Т.Кәкішев Алаштың саяси ұйым ретіндегі қызметіне алғаш рет оң баға берді.
Сол жылы зерттеуші М.Қойгелдиевтің "Арай" журналының 1990 жылғы 8-9
сандарында "Алашты бұғаудан қашан босатамыз?" деген объективті мақаласы
жарияланды.
Ғалым К.Нұрпейісов Алаш қозғалысы, Алаш партиясы және Алашорда үкіметі
тарихына арналған қомақты еңбегін 1995 жылы жариялады 19. Дәл осы жылы
зерттеуші М.Қойгелдиевтің Алаш қозғалысы мен қазақ зиялыларының қоғамдық-
саяси өмірдегі қызметтері жөніндегі еңбегі жарық көрді 20.
Зерттеуші К.Нұрпейісовтің еңбегі 30 жылдан астам уақыт бойғы ғылыми
ізденістері барысында дүниеге келді. Зерттеудің маңыздылығы, оның Ресей
кеңістігінде қазақ халқы мен оның саяси ұйымы тарихының сол кезендерде
туындалған қоғамдық-саяси, экономикалық және әлеуметтік қатынастар
астарымен тереңнен сипатталуы болды. Зерттеуші М.Қойгелдиев еңбегінің
маңыздылығы, оның зерттеу арнасында қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси
өмірінің жарқын беттерін нақты ғылыми дәлелдермен көрсетілуі болды.
Алаштану мәселесін зерттеуге тарихшы Д.Аманжолованың да қосқан үлесі
зор21. Д.Аманжолова еңбектерінің құндылығы – деректерінің молдығында.
Ғалымның ғылыми айналымға Ресей архивтеріндегі Алаш қозғалысына қатысты
құжаттарды қосуын атаймыз.
Қазақстанның 1991 жылы тәуелсіздікке ие болуы, егемен ел тарихына деген
қызығушылықты арттыра түскені сөзсіз. Академик М.Қозыбаев алаштану
салаларын зерттеуді Алаш ұғымының тарихи негіздерінен бастауды көрсетті
22. Ал ғалым Т.Омарбеков алашшыл зиялылардың кеңестік кезеңдегі атқарған
қоғамдық-саяси қызметіне және тағдырына байланысты құнды зертттеулер легін
бастады 23.
Қазіргі кезде Алаш қозғалысы қайраткерлеріне арналған зерттеулер жазылып
жатыр. Бұл зерттеулер жекеленген қайраткерлердің қоғамдық-саяси қызметіне
және олардың шығармашылықтарына арналған 24.
Сондай-ақ, Қазақстанның Ақпан – Қазан төнкерістері және азамат соғысы
жылдарындағы Алаш партиясы мен Алашорданың жекеленген мәселелері бойынша
зерттеулері жазылды25. Бұл зерттеулердің тақырыптары сан-алуан
мәселелерді қамтиды, атап айтсақ, Алаш қозғалысының тарихнамасы, Ақпан
төңкерісінен кейінгі қазақ қоғамындағы демократиялық өзгерістер, Қазақ
комитеттері қызметі, қазақ съездері туралы және т.б.
Сонымен бірге, Ресейдегі XX-ғасырдың бас кезінде (қос төңкеріс тұсында)
қалыптасқан саяси жағдайларға байланысты эмиграцияға кетуге мәжбүр болған
отандық қоғам қайраткерлерінің еңбектері де мазмұнды мағлұматтар беретіні
сөзсіз. Әсіресе, саяси идеологиялық талас-тартыс мәселесі, яғни Кеңес
өкіметі пен оған қарсы күштер арасындағы келіспеушіліктің сырына жетуде
және барша Ресейлік саяси күштердің бағыт-бағдарын білуде З.У.Тоған,
М.Шоқаев сияқты түркі халқының біртуар ұлдары қалдырған тарихи мұралары аса
құнды болып табылады 26. Қазіргі кезде жергілікті Алаш зиялыларының
қоғамдық-саяси қызметін, олардың саяси көзқарастарын көрсету және
Алашорданың жер-жердегі ұйымдарындағы қызметін жан-жақты зерттеу ісі әлі де
толық қамтылмағаны, әсіресе Алашорданың шығыс бөлімінің тікелей атқарған
істері туралы аз жазылуы зерттеуімізге негіз болды.
Шығыс Алашорда қайраткерлерінің нақтылы қоғамдық-саяси қызметтеріне
тоқталу, қос төңкеріс пен азамат соғысы жылдарындағы саяси күштердің
тоғысуы және аймақтың ерекшеліктері негізінде Алашорданың шығыс бөлімінің
тарихи қызметіне талдау жасау – зерттеудің басты мақсаты болып табылады.
Алашорда үкіметінің шығыс бөлімінің (орталығы Семей қаласы) қоғамдық-саяси,
экономикалық, әлеуметтік және рухани саласындағы іс-әрекет аясын кең
көлемде зерттеу міндеттері төмендегідей:
1) Алашорданың шығыс бөлімінің құрылу тарихы және оның өлкедегі ықпалын
анықтау;
2) Жетекші саясаткерлердің тікелей қызметтеріне талдау жасау;
3) Алашорданың шығыс бөлімінің Кеңес өкіметімен арақатынасы және нәтижесін
көрсету;
4) Азамат соғысы кезінде Шығыс Алашорданың антисоветтік күштермен бірлесіп
Кеңес өкіметіне қарсы күресін жаңа тұрғыда көрсету;
5) Шығыс Алашорданың мемлекеттік құрылымы, оның ішінде әскери, шаруашылық
және мәдени салалардағы қызметтеріне талдау жасау;
6) Шығыс Алашорда қайраткерлерінің өмірі мен қызметтерінен жан-жақты, толық
мағлұмат беру.
Қазақстан Республикасында бүгінде қалыптасу процесін өткеріп отырған
демократиялық жаңғырулар барысында ел тарихының "ақтаңдақтарына" айналып
келген көптеген күрделі де тартысты тарихи мәселелерге жаңа сыңдарлы
зерттеулер жүргізу, оны ұлттық мақсат пен мүддені және жалпы адамзаттық
идеясына үйлестіре отырып іске асыру аталған тақырыпты зерттеудің
ерекшелігі болып табылады. Зерттеудің ғылыми жаңалығына тың архивтік
деректердің ғылыми айналымға енгізілуін жатқызамыз.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі 1917 жылғы ақпан айы мен 1920 жылдың
басына дейінгі мерзімді қамтиды.
Тақырыпты зерттеуде біз соңғы жылдары Отандық тарих ғылымында болып жатқан
түбегейлі методологиялық және теориялық өзгерістерді негізге алдық. Алаш
проблемасына қатысты нақты деректерге сүйене отырып тарихи білімді жинақтау
тұрғысында зерттеудің методологиялық негізі тарихи және шыншылдық
принциптері болмақ. Сонымен қатар, кейінгі кезде қалыптасып келе жатқан тың
бағыттағы ғылыми ой-пікірлер мен тұжырымдарды, жаңа тарихи көзқарас
тұрғысында жазылған еңбектерді басшылыққа алдық.
Дерек көзі ретінде түрлі архив құжаттары мен материалдары, ғылыми
зерттеудің мәліметтері, баспасөз деректері пайдаланылды. Алашорданың шығыс
бөлімінің тарихын зерттеп-зерделеуде Қазақстан Республикасы Орталық
Мемлекеттік Архивінің 15-қоры (Семей облыстық басқармасы, 1854-1919 ж.ж.),
64-қоры (Далалық генерал-губернатордың кеңсесі, 1868-1917 ж.ж.), 840-қоры
(Семей облысы Қарқаралы уезі Сарыбұлақ болыстығының басқарушысы, 1909-1919
ж.ж.), 992-қоры (Дала генерал-губернаторлығы бойынша Уақытша Үкіметтің
комиссары кеңсесі, 1917 ж.), 1398-қоры (Колчак үкіметінің Семей облыстық
земство басқармасы, 1918-1919 ж.ж.), 1399-қоры (Семей облыстық уақытша
қырғыз соты, 1917-1918 ж.ж.), 1416-қоры (Семей облыстық жұмысшы, солдат,
шаруа, қырғыз және казактар депутаттары Кеңесі, 1918 ж.), 1718-қоры
(Уақытша Үкіметтің Семей облыстық атқару комитеті, 1917 ж.), Қазақстан
Республикасы Президенті Архивінің 139-қоры РК(б)П Қырғыз облыстық комитеті,
1920-1925 ж.ж.), 140-қоры РК(б)П Қырғыз АКСР облыстық бюросы, 1919-1921
ж.ж.), 141-қоры БК(б)П Қазақ Өлкелік комитеті, 1925-1937 ж.ж.), 811-қоры
(Естеліктер қоры), Семей қаласындағы Шығыс Қазақстан облыстық жаңа тарих
құжаттары орталығының 37-қоры (Семей уездік земство басқармасы, 1917-1919
ж.ж.), 44-қоры (Семей уездік жұмысшы-шаруа және қызыләскерлер депутаттары
Кеңесі, 1918-1919 ж.ж.), 48-қоры (Бүкілресейлік Уақытша Үкіметтің Семей
облыстық басқармасы, 1917-1919 ж.ж.), 50-қоры (Бүкілресейлік Уақытша
Үкіметтің Семей уездік басқармасы, 1918-1919 ж.ж.), 72-қоры (Семей
губерниялық революциялық комитеті, 1919-1921 ж.ж.), 73-қоры (Семей
губерниялық жұмысшы, шаруа және қызыләскерлер депутаттары Кеңесінің атқару
комитеті), 133-қоры (Алаш қалалық қоғамдық басқармасы, 1917-1918 ж.ж.), 134-
қоры (Алаш жұмысшы, шаруа, қырғыз және татар депутаттары Кеңесі, 1917-1918
ж.ж.) деректері молынан пайдаланылды.
Сондай-ақ "Қазақ", "Сарыарқа", "Воля народа", "Известия С.Р. и С.Д.",
"Свободная речь", "Трудовое Знамя", "За Родину" газеттеріндегі деректер
кеңінен қамтылды. Көрсетілген архив қорлары құжаттары мен сол кездің
мерзімді басылымдары материалдары тақырыпты зерттеуде көп септігін тигізді.
Сонымен қатар зерттеу жұмысымыздың барысында осы тақырыпқа арналған
зерттеулерді бағыт-бағдар етіп алдық.
Зерттеудің өзегіне айналып отырған мәселе бойынша кеңінен пайдаланылған
архивтік және құжаттық деректер негізінде жасалған кейбір теориялық
тұжырымдарын, қорытындылары мен ізденіс нәтижелерін ұлттық жаңғыруға
бастаған, ұлттық мемлекеттік құрылысы дәрежесіне көтерген Алашорда
қозғалысы мен оның қайраткерлеріне арналған, XX-ғасырдың саяси тарихына
байланысты жазылатын монографиялар мен оқулықтарда, жоғарғы оқу орындарда
лекциялық және арнайы курстар үшін пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысымыздың негізгі мәселелері бойынша жасалған ой-пікірлері мен
тұжырымдары ғылыми басылымдарда жарияланды және Шәкәрім атындағы Семей
мемлекеттік университетінің оқытушылары мен профессорлар құрамының жыл
сайын өтетін дәстүрлі ғылыми-практикалық конференцияларында (1998-2000 ж),
Семей қаласындағы Жаңа тарих құжаттар орталығының 80-жылдығына арналған
ғылыми-практикалық конференциясында (6-сәуір, 2000 ж.), "Қазақстан-Ресей:
XІX-XX ғасырлардағы саясат, экономика және мәдениет" тақырыбындағы
халықаралық ғылыми-практикалық конференциясында (Семей, шілде, 2000 ж.),
"Әлемді тұтастықта тану" тақырыбындағы халықаралық ғылыми-практикалық
конференциясында (Семей, 14-16 қаңтар, 2001 ж.), "Қазақстан мемлекеттік
тәуелсіздік жолында: тарих және қазіргі заман" тақырыбындағы халықаралық
ғылыми-практикалық конференциясында (Семей, 11-14 сәуір, 2001 ж.)
баяндалды. Диссертациялық зерттеу жұмысы Қазақ мемлекеттік қыздар
педагогика институтының тарих-филология факультетіндегі тарих кафедрасында
талқылаудан өтіп, қорғауға ұсынылды.
Зерттеудің "1917 жылғы Алаш қозғалысы және Семей өңірі" деп аталатын
бірінші тарауында осы кезеңдегі тарихи-қоғамдық өзгерістер барысындағы Алаш
қозғалысының Семей өңіріндегі қоғамдық-саяси қызметтері жан-жақты
баяндалады және талдау жасалады.
1917 жылдың ақпан айында патшаның тақтан түсірілуі, Ресей империясы
құрамында болып келген халықтардың ұлттық қозғалыстарының өрбуіне орасан
зор ықпал етеді. Қазақ халқының көш бастаушысы болған зиялылар жаңа қоғам
құру сәті келгенін айқын түсініп жаңа жағдайдағы саяси күрес жолына
шығады27. Қазақ қоғамының Алаш қозғалысына ілесуінің өзіндік мән-мағынасы
болған еді. Атап айтқанда, Алаш қозғалысы қайраткерлері қазақ халқын барлық
тұрғыда жете түсінді, өздерінің іскерлігімен көпшіліктің үміт-сенімдерін
әрдайым ақтап келген болатын. Және сол кезде, қазақ даласында Алаш
қозғалысына тең келетін балама ұйымдар жоқ еді, әрі алаш зиялыларының
беделі Қазақстаннан тыс жерлерге мәлім болатын. Оның айғағы, Алаш
зиялыларының бастапқыда негізін конституциялық-демократиялық партия
өкілдері құраған Уақытша Үкімет құрамына қызметке тартылуы. Алаш қозғалысы
негізінде қазақ қоғамы Уақытша Үкіметке үлкен сенім артқан еді. Алайда
олардың бұл сенімдерінің ақталмағанын уақыт көрсетті 28.
Алаш қозғалысы қайраткерлерінің Қазақ комитеттерін құру және оның жұмыс
бағытын, мақсат-міндеттерін анықтаудағы жетекшілік қызметін баса айту керек
29. Алаш қозғалысының өрлеу деңгейінің ең жоғары шыңы – 1917 жылы шілдеде
өткен бірінші Жалпықазақ съезі болатын30. Қозғалыс ендігі сәтте партиялық
сипатқа ұласып, жаңа көрініс береді. "Алаш" партиясының ең негізгі қызметі
тікелей Құрылтай жиналысына депутат сайлау жұмысымен байланысты болады.
Қазақ өлкесінде өткен Құрылтай жиналысына депутат сайлау қорытындысы
өлкедегі бірден-бір жетекші саяси ұйым ретінде Алаш партиясы екенін
көрсетіп береді31. 1917 жылғы ақпан революциясы бұрынғы патшалық
империяның колониялық есептегі шеткері аймақтарындағы ұлт-азаттық
қозғалыстарға серпіліс әкеледі. Облыс орталығы Семей қаласында қоғамдық
ұйымдардың комитеттері құрылып, өз жұмыстарын жүргізе бастайды. 1917 жылы 5
наурызда Біріккен қоғамдық ұйымдардың Семей облыстық атқару комитеті
құрылып, оның құрамына өлкедегі барлық ұйымнан тиісінше мүшелер енеді32.
Біріккен қоғамдық ұйымдардың Семей облыстық атқару комитетінің алғашқы
мәжілісінде (5 наурыз 1917 жыл) ұйымдастыру шараларымен қатар тағы да 15
мәселе қаралады. Бұл саяси мәселелер бір-бірімен тығыз байланысқан болатын.
Ең басты саяси акт – бұрынғы облыс губернаторын қамауға алу және одан
барлық өкілеттілігін атқару комитетіне өткізу талап етіледі33.
Жоғарыда көрсетілген 41 адамнан тұратын осы комитеттің құрамында
Қ.Мұздыбаев пен Биахмет Сәрсенов бар болғанын байқаймыз. Олар өз кезегінде
Заречная Слободкадағы кредиттік жолдастық атынан комитет құрамына арнайы
еңгізілген. Келесі бір архив құжаттары аталған комитет құрамында 46 адам
болғанын көрсетеді. Оның үшеуі қазақтар: Райымжан Мәрсеков, Ахметжан
Қозыбағаров және Биахмет Сәрсенов34.
Семей облысының ұлт зиялылары 7 наурызда шұғыл түрде Семей облыстық Қазақ
комитетін құрады. Семей облыстық Қазақ ұйымдастыру комитетінің 1917 жылғы
26 наурызда облыстық атқару комитеті атынан жіберген қатынасында (№19)
жаңадан құрылған комитеттің құрамы және оның орналасқан адресі көрсетілген.
Семей облыстық Қазақ комитетінің төрағасы Р.Мәрсеков, төраға серіктері
Х.Ғаббасов пен И.Тарабаев, қазынашы Ә.Молдабаев және хатшылық қызметте
Ә.Ермеков болды. Комитет басқармасына мүшелікке С.Сабатаев, Н.Құлжанов,
А.Қозыбағаров, Б.Сәрсенов, С.Дюсенбин, М.Малдыбаев, Д.Қияқов, С.Молдабаев,
С.Торайғыров және Ш.Керейбаевтар енді 35. Семей қаласының 4-ші бөлігі
болып саналған Заречная Слободка тұрғындары да 28 наурызда жалпы жиналыс
өткізіп, жергілікті Қазақ комитетін құрды36.
Семей облыстық қазақ съезі Қазақ комитеті ұйымдастыруымен 27 сәуірден 7
мамыр аралығында Семей қаласында өтті. Бұл съезге 200 өкіл, оның ішінде
қазақ әйелдері де қатысты. Съезді облыстық Қазақ комитетінің төрағасы
Райымжан Мәрсеков ашты. Облыстық Қазақ комитеті съезге өзінің бағдарламасын
ұсынды. Бағдарлама қазақ қоғамы үшін жанды да жауапты Құрылтай жиналысы,
мемлекеттік басқару түрі, автономия және жергілікті басқару, жалпықазақ
съезі, халыққа білім беру, сот, қоғамдық қазына, 1916 жылғы 25 маусым
жарлығына байланысты шығындарды өтеу сияқты мәселелерден құралған еді.
Көпшілік бұл бағдарламаны бір ауыздан бекіткен соң, Семей облыстық Қазақ
комитетінің осы мезгілге дейінгі жұмысы тыңдалды 37.
Ұлттық қатынастарды реттеудегі Қазақ комитеттерінің игі істері олармен
билік етуші органдардың санасып отыруына мәжбүр етті. Дала генерал-
губернаторлығы бойынша комиссар Законов өзінің өкілі Гамрекелиге Зайсан,
Қарқаралыдағы орыс-қазақ қатынасы бойынша мәлімет жинауда прокурордың
жолдасы Киселевпен және Қазақ комитетінің өкілі Мәрсековпен сөйлесуді
тапсырады 38.
1917 жылы Қазақ қайраткерлері жер-жерде түрлі сипаттағы қызметтерге
кіріседі. Семей облыстық атқару комитетінің №47 бұйрығына сәйкес Қарқаралы
уезінің Уақытша комиссарлары Н.Құлжанов пен Н.В.Вайсерге аманат
тапсырмалары бекітіліп берілген (№150, 12.03.1917 ж.) 39. Аманатқа сәйкес
олар жергілікті атқару комитеті жұмысын жолға қоюлары керек еді.
Ал, Семей қаласында қазақ жұмысшылары тағдыры талқыланады. Семей облыстық
Атқару комитетіне осы комитеттің мүшесі Р.Мәрсеков жазған мәлімдемеде
реквизициялық жолмен алынған қазақ жұмысшыларының (2533 адам) жалпы қал-
ахуалы туралы баяндалады 40. Р.Мәрсеков өз кезегінде олардың еңбек
ақысының төлемінің өте төмен, әрі арзан еңбек күші ретінде пайдаланылып
жатқанын жазады. Р.Мәрсековтің 1917 жылғы 20 наурыздағы мәлімдемесіне Семей
облыстық атқару комитеті қолма-қол жауап қатады. Семей облыстық атқару
комитеті Семей уезінің әскери бастығына жіберген қатынасы (№ 808,
26.03.1917 ж.) әскери міндетті қазақтардың жалпы жағдайын шешу мәселелерін
көрсеткен 41.
Павлодар өңірінде қазақ өкілдерінің қызметіне тағайындалуы тартысты өткен.
Павлодар өңірінде жергілікті қазақ өкілдерінің мемлекеттік қызметке
араласуын орыс жұртшылығы қаламағанын көрсетеді. Бұл арада Баянаул Қазақ
комитетінің және Ә.Нөгербековтің табандылығының арқасында қазақтардың
қоғамдық-саяси қызметтерге араласу мүмкін болды 42.
1917 жылы Семей облысының уездеріне Уақытша Үкіметтің әкімшілік жүйесі
бойынша "комиссарлық" статуспен Қазақ комитеті, шаруалар және казактар
кеңесінен, солдат және жұмысшы кеңестері тарапынан лауазымды адамдар
жіберілген. Олардың негізгі мақсаты қалың жұртшылық арасында Уақытша
Үкіметке деген сенімдерін арттыру болды. Мәселен, Зайсан уезі бойынша
Х.Ғаббасов, Өскемен уезі бойынша Б.Сәрсенов тексеру жасап өткен 43.
Сондай-ақ Семей облыстық басқару жүйесін жергілікті жерде қалыптастыру
жұмыстарын жүргізу мақсатында өкілдік міндетпен Ж.Аймауытов, Кіребаев,
Д.Сәрсенов, Ш.Керейбаев, Қазақ комитеті комиссарлары М.Малдыбаев,
М.Тохтабаевтар арнайы іс-сапарларда болып қайтады44.
Ұлттық аймақтарда 1917 жылғы көктем-жаз айларында ұлттық қозғалыстардың
жедел дамуы Уақытша Үкіметті астарлы саяси қадамдар жасауға итермеледі.
Нәтижесінде Ресей кеңістігіндегі ұлттарды саяси тұрғыдан ыдыраушылыққа
жібермеу мақсатында тиісті әрекеттер жасалады. Мәселен, Семей облыстық
басқармасына жіберілген нұсқауында (22.09.17) Ішкі Істер министірінің
жолдасы В.Гуревич Ішкі Істер Министірлігінде ұлттар бөлімінің ашылғанын
хабарлай келе, Ресей мемлекетіне кіретін барлық ұлттық топтар ісін
біріктірудің қажеттігін баса айтқан 45.
1917 жылдың көктем айларынан бастап облыста, уездерде және қалаларда түрлі
сипаттағы қоғамдық-саяси ұйымдардың қызметтері жандана түсті. 1917 жылдың 5-
ші сәуірінде Семей жұмысшы және солдат депутаттарының кеңесінің пленарлық
мәжілісі өтеді. Онда сол уақыттағы қалыптасқан саяси жағдайға байланысты
кеңестің оң позициясы айқындалады 46.
Ақпан төңкерісінен кейін Семей қаласында әйелдер қауымының саясатқа
араласуы басталады. Осы мақсатта "Әйелдер Одағы" құрылады. Оның құрамына
қазақ әйелдерінен өкіл болып Н.Құлжанова енеді 47.
1917 жылы 11 маусымда Семей облыстық атқару комитетінің мәжілісі өткізілді.
Онда облыстық атқару комитетін қайта құру және осыған дейін қызмет атқарып
келген облыстық атқару комитетінің қызметінің тоқтатылатыны, яғни саяси
мәселе қаралады. Мәжіліске қатынасушылар бірауыздан мынандай шешімге
келеді: облыстық атқару комитетінің нысаны "Делегаттар жиналысы" деген
атпен қайта құрылады 48. Жалпы Делегаттар жиналысының жоғарыдағы үш
ұйымының негізінде (15-тен) 45 адамнан тұратын өкілдігі болды. Қазақ
комитеті атынан бұл жергілікті саяси ұйымға мыналар енеді: Абылайханов,
Боштаев, Ғаббасов, Дюсембин, Ермеков, Ибраимов, Құлжанов, Құлжанова,
Қозыбағаров, Мәрсеков, Молдабаев, Оразалин, Сабатаев, Сәрсенов, Тарабаев.
Ә.Бөкейханов бастаған қазақ қайраткерлерінің тыңғылықты іс-әрекеттері
нәтижесінде қазақ қоғамына қатысты үлкен мәселе шешіледі. Бұл тыл жұмысына
алынған қазақтар тағдырына байланысты болған еді. Бұл мәселенің шешімі 1917
жылдың жаз айында тапты. Тыл жұмысына алынған қазақтардың еліне қайтып
оралуы Уақытша Үкіметтің тарапынан жасалынған жоспарға сәйкес іске
асырылады 49.
Алаш зиялылары аса маңызды деп санаған жер мәселесі Семей облысында ресми
тұрғыдан қарала бастайды. Жұмысшы және солдат депутаттары, шаруалар мен
казак депутаттары және Қазақ облыстық комитетінің делегаттар жиналысының
мәжілісінде (22 маусым 1917 жыл) жер комитеттерін құру мәселесі қаралып,
шешім қабылданады 50. 1917 жылы 11 шілдеде Облыстық жер комитетінің
бірінші мәжілісі өтеді. Оған Делегаттар жиналысы атынан Дюсембинов және
Мәрсеков қатысқан. Осы мәжілісте ұйымдастыру шаралары талқыланып,
нәтижесінде Х.Ғаббасов (сырттай) комитет төрағасының (Н.С.Юдин)
жолдастығына сайланады 51.
Делегаттар жиналысының 29 шілдедегі (1917 ж) мәжілісі Райымжан Мәрсековтің
төрағалығымен бірінші мәселеде Алаш қаласының статусын қарайды. Онда Алаш
қаласының жеке қала болуға деген ұмтылыстары жазылған Заречная Слободка
тұрғындарының арызданған өтініші оқылады. Сөзжарыстар қорытындысында Алаш
қаласы статусы мәселесінің мемлекеттілік маңызы бар шаруа екендігі айтылып,
оны Делегаттар жиналысында қарауға болмайды деп шешім қабылдайды52. Алаш
қаласы мәселесі кейін де күн тәртібінен түскен жоқ.
Облыстық деңгейдегі оқу-ағарту мәселесі жоғарғы басшылық тарапынан тыс
қалған жоқ. Делегаттар жиналысы мәжілісінде (10.08.1917 ж) оқу-ағарту ісі
қаралуы тиіс болатын, алайда облыстық оқу комиссариатының арнайы баяндамасы
дайын болмағандықтан бұл мәселені жеке кеңесте қарау ұйғарылады. Семей
облысы мұсылмандарына арналған мектеп ашу мәселесі Облыстық комиссариат,
Қазақ комитеті, Облыстық Мұғалімдер комитеті және Мұсылмандар комитетінің
біріккен мәжілісінде кеңінен қаралады және тиісті оң шешімін табады 53.
1917 жылғы шілде айында Семей қалалық Думасына гласныйлар сайлау іс-
шаралары қаралады. Уездік қалаларда да думалық сайлаулар өтеді. Семейдегі
қалалық Думаға сайлау қорытындысы төмендегідей нәтиже әкеледі.
Сайлауға барлығы жеті тізім бойынша қаладағы партиялар мен қоғамдық ұйымдар
түскенін ескерсек, N1 тізім бойынша түскен мұсылмандар 2514 дауыс алып 23
орынға ие болады. Одан кейінгі орындарға: социалистер – 21-орын, үй
иеленушілер, кәсіпкерлер т.т. – 8-орын, кадеттер – 4-орын, мұсылман-
демократтар – 2-орын, еврейлер мен партияда жоқтар бір-бір орынға ие
болады. Семей қаласы бойынша барлығы 7965 адам дауыс құқығына ие болған.
Оның 6741-і ғана дауыс беруге қатысқан 54.
Облыста саяси науқандармен қатар экономикалық мәселелер де осы кезде өз
шешімін тауып жатты. Облыстың азық-түлік комитетінің съезі 1917 жылдың 17-
22 тамыз аралығында өтеді. Съезде облысты азық-түлікпен қамтамасыз ету
мәселелері қарастырылады 55. Қазақ комитеті мен азық-түлік комитеті
іскерлік байланыс орнатады.
Семей облысы қазақтарының екінші съезі 12 қыркүйекте (1917ж.) басталады деп
күтіледі. Осы съезге өкілдердің аз келгеніне байланысты бұл жиылыс облыстық
Кеңес атаумен өтілсін деп ұйғарылады. Кеңес төрағасы Р.Мәрсеков, орынбасары
Ж.Ақпаев, хатшылары И.Әлімбеков пен М.Малдыбаев болған. Кеңесте Х.Ғаббасов
ұсынған 7 мәселе қаралады. Олар: Қазақ комитетінің есебі, милиция мәселесі,
жер комитеттерін сайлау, земство құру, азық-түлік мәселесі, Құрылтай
жиналысына өкілдер жіберу және әр түрлі сипаттағы жай мәселелер бойынша
жұмыс істелінеді 56.
Күз айларынан бастап Семей облысында қоғамдық-саяси өмір жандана түседі.
1917 жылы 9 тамызда Уақытша Үкімет Бүкілресейлік Құрылтай жиналысының
сайлауын 12 қарашада өткізуге, ал шақырылуын 28 қарашаға деп қаулы алады.
Алдында Құрылтай жиналысына сайлау 17 тамызда, ал шақырылуы 30 тамызда деп
ұйғарылған болатын. Құрылтай жиналысы сайлауы мен шақырылуының кейінге
шегерілу себебі: ол Ресейдің шеткері аймақтарында өзін-өзі басқару
жүйесінің, яғни земствоның толықтай құрылмағандығынан деп түсінеміз 57.
Ал земство құру ісі Уақытша Үкіметтің "Дала облыстарында земство тәртібін
жүргізу турасында" деген қаулысына сәйкес тамыз айына дейін аяқталуы тиіс
болатын. Алайда бұл іс түрлі себептермен кейінге қалады 58. Семей облысы
бойынша земстволық басқарудың енгізілуі тек күз айларынан бастап өрістей
бастайды. Соның ішінде Өскемен уезі алғашқылардың бірі болып земство
гласныйларын қараша айының басында сайлап алады59. Жер-жерде земство
сайлауының өтуі қазақ жұртшылығын біріктіре түседі. Жұртқа земствоны
түсіндіру ісі кеңінен жүргізіледі 60.
1917 жылы 26 қарашада Семей облыстық Қазақ комитетінің кеңесі болып, бұл
жиылыста облыстық земствоға мүше сайлау мәселесі қаралады. Семей облыстық
Қазақ комитеті облыстық земствоға көрсеткен адамдарын "Сарыарқа" газетінде
жариялаған 61.
Семей өңірінде уездер арасында ең соңғы болып сайлауы өткен Семей уездік
земство жиналысы 1917 жылдың желтоқсан айының 9-17 күндері аралығында 1-ші
төтенше мәжілістерін өткізеді. Алғашқы мәжілісте земство жиналысы
төрағасына Райымжан Мәрсеков сайланады. Орынбасарлығына Иманбек Тарабаев,
хатшылығына Толымхан Өтеповтар өтеді.
Қазақ соты мәселесі күрделі қалыптасқан жағдайға қарамастан біртіндеп
шешіле бастайды. Жаңа заң жобасының даярлануы және оның іске қосылуы 1918
жылдың ақпан-наурыз айларында жүзеге асады. Заң жобасын (негізгі авторы)
Райымжан Мәрсеков жасаған. Сот жүйесі заң жобасы жоқтығына қарамастан
облыстық және уездік деңгейдегі комитеттерін 1917 жылдың күзінен бастап
құра бастаған-ды. Мәселен, облыстық Қазақ комитетінің ұсынысымен Қарқаралы
мен Зайсан уездерінде құрылған Қазақ соты комитетіне төрағалыққа Мұқыш
Боштаев пен Бәзікен Өскенбаевтар сайланады. Қарқаралы Қазақ соты мүшелігіне
С.Тұтқышев, К.Жайсақов, кандидаттығына М.Оспанов, О.Абдин және
А.Темірхановтар өткізіледі. Зайсан қазақ соты мүшелігіне Х.Сәрсеков,
Б.Сатыбалдин, кандидаттыққа Ы.Мырзахановтар өтеді 62. 1917 жылғы
желтоқсанда өткен Семей уездік земство жиналысында уездік қазақ соты
мынадай құрамда сайланады: уақытша Қазақ соты төрағасы болып Ә.Молдабаев,
ал мүшеліктеріне Қ.Есенғұлов пен Т.Ибрагимовтар өтеді. Оларға кандидаттыққа
Е.Айтмұхамбетов, И.Қазанғапов және М.Қуандықовтар тіркеледі63.
Семей облыстық земствоның бірінші төтенше жиналысының мәжілісінде
(2.02.1918 ж.) ең алдымен облыстық қазақ соты құрамын сайлау мәселесі
қаралады. Мәжіліске қатысушылар (27 гласный) бір ауыздан облыстық қазақ
соты құрамы 4 адамнан болсын деп келіседі. Облыстық Қазақ соты төрағасына
Мұқыш Боштаев, төраға жолдастығына И.Тарабаев, мүшеліктеріне -
Ш.Құдайбердин, С.Бөкейханов, ал кандидаттықа - Аңдамасов пен Теміржановтар
басым дауыспен сайланады 64.
1917 жылғы Семей өңіріндегі Алаш қозғалысы саяси дамуының шарықтау шыңына
жетіп, Қазақстандағы ең саяси белсенді аймақтардың біріне айналады. Сол
себепті Семей қаласы Алашорда орталығына айналуы заңды құбылыс еді.
Зерттеудің "Алашорданың шығыс бөлімінің 1917-1919 жылдардағы қоғамдық-саяси
қызметі" деп аталатын екінші тарауында Алашорданың Орталық (Шығыс) және
Семей облыстық Алашорда комитеттерінің ішкі және сыртқы саясаттағы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.