Қазақ ғалымдарының шежіренің маңызы мен ерекшелігі туралы ойлары

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 41 бет
Таңдаулыға:

әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Тарих факультеті
Деректану хәне тарихнама кафедрасы

Қазақ ғалымдарының шежіренің маңызы мен ерекшелігі туралы ойлары

Орындаған:

4-курс студенті

Қасабекова.Ж.Б.

Ғылыми жетекшісі:

т.ғ.д.проф. Атабай.Қ.
Қорғауға жіберілді
"_ _ _"_ _ _ _ _ _ _2004 ж.
Кафедра меңгерушісі
т.ғ.д.профессор Атабай.Қ.

Алматы 2004 ж.
Мазмұны
Кіріспе 4
І-тарау. Революцияға дейінгі және Кеңестік кезеңдегі қазақ ғалымдарының
шежіренің маңызы мен ерекшелігі туралы ойлары. 13
ІІ тарау. Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ ғалымдарының шежіренің маңызы мен
ерекшелігі туралы ойлары. 30
Қорытынды 44
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 46

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі:ХХ ғасырдың соңғы он жылдығы Қазақстан тарихы
ғылымының дамуында елеулі кезеңі болып табылады. Осы күнге дейін тыйым
салынған тақырыптардың ақтаңдақтар беттері ашылды, еркін шығармашылық
зерттеулерге жол ашылды.
Шежіреде айтылған ауызша тарихи білімнің рухани құндылығы-оның әрбір
жеке адамға өзін әлеуметтік ұйымның, этностың бір бөлігі деп сезінуге
мүмкіндік беруінде. Тарихи білім ең басты адамның тарихи және қоғамдық сана-
сезімін, рухани мәдениетін қалыптастыра алады. Алайда, өз уақытында
өткеніңді айтатын ауызша тарихи білімдердің жеткізілу дәстүрі көп нәрсені
қамтитын және жүйелі сипат алды. Соңғы он жылдықта әлеуметтік шежіре
тақырыбына арналған көптеген еңбектер байқалды. Бұл оның қоғамдық-бұқара
үшін өзектілігін көрсетеді. Осы бағытта көп еңбектер жасалды. Тарихшылар,
солардың ішінде М.С. Мұқанов Қазақ шежіресінің алдын-ала ғылыми талдаусыз
жариялануына қарсы шықты. Рулар тарихын зерттеулердің таза практикалық
мәні бар,-деп жазады М.Мұқанов[1], ол-төмен деңгейдегі шежірелердің
жариялануына кедергі болады:оқырмандар жаңа қызық баяндалған шежірелерді
күтеді-өйткені олар біздің өткен тарихымыздан хабардар етеді.
Қазақ шежіресінің өзектілігін зерттеу, сонымен бірге осы күнге дейін
оның мәнінің-толық ашылмауымен де анықталады. Біреулер шежірені жәй ғана
бір рудың шежіресі деп түсінеді, енді біреулер оған генеалогиялық тарихи
мән береді және бұл жерде біздің еңбегімізде осы уақытқа дейін шежіренің
ашылмай қалған қызметін іздеу негізгі бағыт деп алдық. Қоғамда шежіренің
өзектілігінен басқа зерттеудің ғылыми өзектілігі де бар, себебі қазақ
қоғамының дәстүрлі әлеуметтік құрылымы мен рулық ұйымдарын зерттеу кеңестік
тарих ғылымында дәріптелмеді. Бұл қазақ қоғамының объективті жазылған
Қазақстан тарихының ресми нұсқаларына қайшы келуімен байланысты болды.
XIX ғасырда ауызша деректерден жазба нұсқаға айналуы жүреді. XIX
ғасырдың екінші жартысындағы отарлық саясаттың күшеюі салдарынан болған
дағдарыспен сипатталатын қоғамдық саяси жағдай этноста тарихқа қайта
қарауға, жалпы тарихтың мәні мен мағынасына үңілуге итермеледі. Шәкәрім
Құдайбердіұлы былай деп жазды: Қазақтың қайдан шыққанын білуге тырысып мен
ұзақ уақыт бойы ол туралы естігеніммен көргенімнің бәрін жаздым.[2]
Дәл осындай себептер осы заманның басқа да ғалымдарын шежіре
зерттеуге, жазуға итермеледі, олар Н.Наушабайұлы, М.Ж.Көпеев, Қ.Халид,
М.Тынышбаев. т.б. Олар, тарихи білімдерді қалыптастыра отырып, өздерінің
тарихнамасында тек қазақ халқының шығу тегі проблемасын қарастырып қана
қоймай, білімді бекіту міндетін де шешіп берді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Қазақ шежіресінің ғылыми зерттелуінің
деңгейіне қатысты айта кететін мәселе, ол қазақ шежіресін әр қырынан толық
зерттеген ғылыми жұмыстардың тапшылығы.
Тарих ғылымы үшін ерекше орынға ие-Шоқан Уәлихановтың Қырғыз
шежіресі атты еңбегі. Қазақ тұрмыс-тіршілігінің білгірі Мұса Шорманов
Шоқанның өтініші бойынша, қазақ шежіресіне қатысты құнді деректер жинап,
оларды кейін Г.Н.Потанинге ұсынған, ғалым бұл деректерді өз кітабында
жариялайды. Зерттеуші Е.Масанов; Бұл жиналған деректерден байқайтынымыз-
Шоқанның қазақ шежіресіне маңызды тарихи этнография-лық құжат ретінде қарай
отырып, оларға елеулі назар аударғандығы,-деп жазады.
Қазақ тарихы мен қазақтардың шығу тегі туралы мәселенің аса маңызды
мәселелердің бірі екендігін, оны жан-жақты зерттеп халыққа шындықты
жеткізуді қажет ететіндігін ұғынған зиялылардың ішінде алғашқылардың бірі
Міржақып Дулатов болды. Ғалымның Түрік баласы бүркеншікті атымен Қазақ
газетінің 1913 жылғы ақпан айындағы санына шыққан Қазақтың тарихы атты
мақаласында қазақтардың аталуы жайында: Орыстың атты әскері Казак
атанғандықтан біздің қазақ өзінің атынан айрылып, қырғыз аталып жүрмекші
емес. Қияметке шейін қазақ қазақ болып жасамақ. Осы ғасырдағы ғылым
жарығында көзін ашып, бетін түзесе, өзінің қазақшылығын жоғалтпағаныңдай
және өзіміздің шарық газетіне ыңғайлы қылып қазақ мәдинетін құрып, бір
жағынан қазақ әдебиетін тұрғызып қазақшылығын сақтамақшы[3]- деуі ұлтының
өзіндік болмысын сақтап қалуын атынан бастау керектігін ерекше атап өтеді.
Қазақ әдебиеті газетінің беттерінде зиялы қауым өкілдерінің 20-30
жылдары баспасөз беттерінде жарық көрген мақалаларының қайта жариялануы
жұртшылықтың өз арыстарымен қауышуына жол ашты. Сондай қайта жарияланған
мақалалардың бірі М.Дулатовтың кезінде 1923 жылы Орынборда шыққан Қызыл
Қазақстан журналының 17-18 сандарында Тарихи мағлұматтар деген айдармен
Қазақ, қырғыздың ата-тегі туралыдеп аталған, М.Дулатовтың көлемді еңбегі
болды. Қазақ-қырғыздың тарихын жазуға кіріскенде, -дей келіп ғалым,-
қазақ, қырғыз, алаш, үш жүз деген аттар қайдан шыққан, қазақ пен
қырғыздың тегі кім, бұлар қашаннан бері өз алдына жұрт болған, біліміміз
жеткенше, ... шешетін жұмбақтың бірі осы,-деп мақаласында ерекше көңіл
бөліп, зерттейтін мәселелерін ашып айта келіп, өз тарихы мақаласы жайында
біз бұл туралы тапқан-таянғанымызды оқушылар алдына салып,... білгіштердің
сынынан өткізіп алуды лайық көрдік[4] деп атап көрсетеді. Бұл 1991 жылы
мақала Қазақ әдебиеті газетінің бетінде Қ.Мұхамедханұлының ұсынысымен
жарияланды.
Тарихнаманың кеңестік кезеңі революцияға дейінгі кезеңмен
салыстырғанда өте ерекшеленеді, байқайтынымыз бұл уақытта ондай дәрежеде
белсенді зерттеулерді болмағандығы. 20-шы жылдарда үлкен жаңалықтарға
М.Тынышбаевтың еңбегін жатқызуға болады; 40-60 жылдары Х.М.Әділгереевпен
А.Х.Марғуланның еңбектері; 70-80 жылдары М.С.Мұқанов пен В.Востровтың
еңбектері жатады.
30-шы жылдардағы репрессия, ғылым мен тарихи зертеулерге жүргізілген
идеологиялық диктат ғалымдарымыздың ғылыми-зерттеу жұмыстарын шектеткендігі
тарихтан белгілі.
Сөз таниды деген көз ашық адамдар қуғын-сүргінге ұшырады, жойқын
ашаршылықтың құрбаны болды. Бұдан кейін де талай жылдарға созылған халықтың
көне тарихына, әйгілі адамдарына деген салқын көзқарас шежіре жайын одан
әрі тұралатты. Шежіре мәселесін арнайы жүргізген ғалымдардың ғылыми
зерттеулерінің талай жылдар көлемінде атын атауға да тыйым салынып келді.
Қазақстан тарихының ұлттық тарих позициясынан зерттеген М.Тынышбаев
пен Қ.Кеменгерұлы репрессияға ұшырады. ХХ ғасырдың 20-30-жылдары қазақ
зиялыларының осы іспеттес тарихи еңбектері қазіргі таңдасол кезеңде оларды
толғандырған мәселелерді анықтаумен, тарихты зерттеудегі ғалымдар ұсынған
тарихнамалық, деректанулық әдістемелерді анықтауда тарихи құжаттық
маңыздарға ие болып отыр. Бұл тұрғыда жазылған М.Тынышбаевтың Қазақ-қырғыз
материалдарына қосымшалар атты еңбегіне өзі әдебиетші ғалым болса да ел
тарихын тануда қомақты тарихи еңбектерімен үлес қосып жүрген Қ.Салғарин
М.Тынышбаевтың бұл еңбегі қазақ халқының тарихы емес, өзі әділ
көрсеткеніндей, халықтың тарихын жазуға қажетті материал, шикізат[5]-деп
баға берді.
Ең алғаш болып қазақ фольклорын тарихи дерек ретінде зерттеген
кәсіпқой-тарихшы Е.Бекмаханов болып саналады. Бұл бағытта зерттеу жұмыстары
үшін Е.Бекмаханов 1951 жылы 25 жылға сотталды. 80-90 жылдары тарихи
фольклорға бет бұрған Қазақстан ғалымдары В.П.Юдин, Ю.А.Зуев, А.Сейдімбек,
С.Қасқабасовты, т.б. жатқызамыз.
Шежіретанушылар арасында өзінің ғылымдық жолын қазақ руларының тарихы
мен жіктелу процесі мәселелерін зерттеуге арнаған М.С.Мұқановтың Тарихтың
өткенінен [6] атты еңбегінің орнын ерекше атауға болады. Ғалымның әр
тайпаның тарихы-ол тарихи хроника, ал көп тайпалық хроникадан тұтас тарихы
өткеннен бүгінгі күніне дейін қалыптасады [7]–деп тұжырымдауы өз тарапынан
шежіреге тарихи дерек ретінде дәйекті қарайтындығын білдіруі
М.Тынышбаевтың қазақ әрбір руының шежіресі алдын-ала білмей, сондай-ақ
оның қай кездерде кімдермен арласқанын анықтап алмай, қазақ халқының тарихи
тағдырының жалпы бітімін елестету мүмкін емес пікіріне сәйкес екендігін
көрсетеді. [8]
90-шы жылдары, тәуелсіздік алуымызға байланысты халқымыз өз тарихын,
оның ішінде шежіресін зерттеуге мүмкіндік алды. Нәтижесінде, бірнеше жылдың
ішінде кітап және мерзімді баспасөз түрінде ондаған рулардың шежіресі
жазылып жарық көрді. Сөйтіп, Ана тілі газетінің қазақ шежіресіне,
қазақтың әр ру-тайпаларының тарихына қатысты деректер жинай бастағаны жайлы
жариялағаннан кейін, редакцияға көптеген хаттар, материалдар түсе бастады.
Осы уақытта М.Сарсекеевтің Тарақты және Қаракесек шежіресі,
З.Сәдібековтың Қазақ шежіресі, И.Исламұлының Алтай шежіресі,
Е.Есмағанбетұлының Суан шежіресі, Қоңырат шежіресі, т.б. көптеген
шежірелер жарық көрді.
Жұмыстың деректік негізі: Бітіру жұмысының тақырыбына және студенттің
алдына қойған мақсат-міндетіне сәйкес қарастырып отырған тақырыптың негізгі
дерек көзін ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында жарық
көрген қазақ ғалымдарының еңбектері құрайды. Олардың ішнде негізгі деректер
деп Ш.Құдайбердіұлының, М.Ш.Көпейдің, К.Халидтің еңбектерін атап өтеміз.
Сонымен қатар жұмыста Айқап журналмен Қазақ газетінің жинақтары
пайдаланылды.
Бітіру жұмысына талдау жасау барысында Ш.Құдайбердіұлының қазақ
халқының ата-тегіне қатысты. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі
еңбегінің орнын ерекше атап өтуге болады. Ата-тек жайлы деректер ел ішінде
ауызша айтылып, таралғаны болмаса, оның бір жүйеге түсіріліп, арнайы түрде
басылым көруі алғаш рет 1911 жылы Ш.Құдайбердіұлы еңбегінің арқасында
жарыққа шықты.
Зиялардың әр қайсысы шама шарқын қарай өз білгендерін алдымен Айқап,
Қазақ сияқты газет-журналдарда жариялады. Қазақ газетінде
Ә.Бөкейхановтың Ш. Құдайбердіұлының еңбегіне жазған сын-пікірі жарық көрді.
Бұл Шәкәрім еңбегінің құндылығын жалпы түркі елдерінің ата-тегінің түп
төркінін қамти отырып, қазақ халқының шежіресіне баса назар аударылып,
ғылыми негізде жүйеленуде жатқандығын көрсетеді.
Шәкәрім Құдайбердіұлының тарихи шығармашылығында жазбаша шежіре
дәстүріндегі батыс үлгісі, әсіресе, Н.Аристов, В.Радлов ықпалы байқалады.
Біздің ойымызша, Шәкәрім Құдайбердіұлы шежіресі-ел аузын-дағы қазақ
руларының тарихы. Тарихи тұлғалар, ірі тарихи оқиғалар халыққа белгілі
болған, бірақ сол ел аузындағы тарихи деректерге мән берілместен ұмытылып
қала берген, қағаз бетіне толық түспеген Құрбанғали Халидидің сөзімен
айтқанда, Кезіндегі бағзылар тарихты анығырақ түсініктеме беруге білімдері
жете тұра, оған мән бермеген. Нәтижесінде мағынасы анық ел тарихы
баяндалмады. Сондықтан да, қазақ шежіресінің жазба дәстүріндегі өкілдері
Құрбанғали Халиди шығыс бағытында, Шәкәрім Құдайбердіұлы батыс бағытындағы
зерттеуші болса, Мәшһүр Жүсіп шығармашылығы ешбір батыс, шығыс
тарихнамасында сүйенбейтін ел аузында сақталған тарихи деректердің жинағы.
Дұрысы, Мәшһүр Жүсіптің өз сөзімен айтқанда: Қазақ өзін арабтан шығарып,
туғызып, пайғамбарға туысқан бауыр болғысы келеді дейді. Мына мен, Мәшһүр
Жүсіп Көпей баласы осы сөзді жазып отырмын! Басқадай бал ашып түлкідей түс
көріп, жауырын жағып, құмалақ салып айтып отырғаным жоқ. нұсқалардан
көрумен, кәрі құлақтан естумен өз білгенімді шамам келгенше қорытып,
шыңдап, тыңдап айтып отырмын дейді..[9]
Еңбегімізде пайдаланған Шәкәрім, Мәшһүр Жүсіптің еңбектерінің дерек
ретінде маңызы зор.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Қазақ зиялыларының шежіреге
тарихымыздың бастауы ретінде қарауы тегін емес. Себебі, қазақ тарихы
ауыздан-ауызға шежіре айту дәстүрі бойынша беріліп отырған.
Шежіре немесе ауызша тарих айту дәстүрі қазақ халқы тарихының негізі
деуге болады. Алайда, Ресей империясының тарихи санамызды жоюға бағытталған
саясаты әсерінен шежіреге дерек көзі ретінде қарау дәріптелмеді.Себебі,
шежіре халықтың тарихи жады еді. Бітіру жұмысының мақсаты шежіреге қазақ
тарихының дерек көзі ретінде талдау жасау. Бұл ретте біз қазақ ғалымдарының
шежіренің маңызы мен ерекшелігі туралы ойларына тоқтала отырып, шежіренің
тарихи құндылығын ашып көрсетуге тырыстық. Осы мақсаттан төмендегідей
міндеттер туындайды:
( революцияға дейінгі және Кеңестік кезеңдегі қазақ ғалымдарының
шежіренің маңызы мен ерекшелігі туралы ойларына талдау жасау;
( тәуелсіздік жылдарындағы қазақ ғалымдарының шежіренің маңызы мен
ерекшелігі туралы ойларына талдау жасау;
Тақырыптың маңыздылығы. ХХ ғасырдың соңғы15 жылында орын алған ірі
саяси оқиғалар барысы әлем дамуы тарихын күрт өзгертті. Дүние жүзіне
үстемдік жүргізген Кеңес үкіметінің әкімшіл-әміршіл жүйесі жойылып,
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы өркениеттік дамуы жолына түсті. Нәтижесінде
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін жариялады. Қалай болғанда да саяси
төнкерістер, өзгерістер қоғамымыздың рухани гүлденуіне жол салып, рух
бостандығы тұмшалаған халықтың тарихи сана сезімінің оянуына негіз болды.
Өз тағдырын болашағын, қолға алған халық алдындағы біздің басты
міндетіміз өткеннен тағлым ала отырып, жергілікті халықтың тарихын оның төл
деректері негізінде қайта жазу. Ел тарихының объективті зерттелуі дерек-
тану ғылымының дамуымен тікелей байланысты.
Ұлттық санасы қалыптасқан һәм өткен тарихына тағлым ала білген халық
қана өз дербестігін сақтай алады. Ұлттық рухты шындайтын да, Ұлттық
идеологияны қалыптастыратын да, тарихи сананы жаңғыртатын да арна-
жәдігерлер.
Хронологиялық шеңбері: Бітіру жұмыстың хронологиялық шеңбері ХІХ
ғасырдың екінші жартысы мен ХХІ ғасырдың басын қамтиды. Яғни, революцияға
дейінгі кезеңнен бастап кеңестік дәуірдегі қазақ зиялыларының шығармаларына
талдау жасауға арналады. Сонымен қатар жұмыста тәуел-сіздік жылдары жарық
көрген қазақ ғалымдарының еңбектеріне талдау жасалды.
Жұмыстың методологиялық негізі: Қ.Халид, Ш.Құдайбердіұлы, М.Ж.Көпей,
Н.Наушабайұлы, М.Тынышбаев сияқты авторлардың жазба нұсқаларындағы шежіре
материалдары осы уақытқа дейін ғылыми анализсыз қалып отыр. Ал ол болса, өз
кезегінде осы деректерден көптеген тарихи мәліметтерді алу үшін қажетті,
методологиялық әдіс-тәсілдердің жетілмегендігін дәлелдейді.
Қазақстан тарихы-европалық ғалымдардың ұғынуы бойынша ұсынылып келді.
Тек қана жазба деректерге сүйену керек деген біржақты ұғым қалыптасты.
Осындай біржақтылық қазақ тарихын жарыққа шығаруда субъективті болуына алып
келеді. Бітіру жұмысын қарастыру барысында хронологиялық, салыстырмалы
тарихи талдау жинақтау және қорыту, ретроспективті әдістер қолданылды.
Тарихнамалық талдауда салыстырмалы тарихи әдіс-кеңестік үкіметтің жүргізген
саясаты ұлт мүддесінің тәртібі мен әдістемесіне нұқсан келтіргенін байқауға
көмектесті. Сонымен қатар ретроспективті тәсілдің маңызы зор. Ол тәсіл өз
уақытында қазақ зиялыларының тарих ғылымына, оның ішінде-ұлттық жәдігерді
зерттеуде жеткен жетістіктерін көрсетуге мүмкіндік береді.
Бітіру жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде жұмыстың маңыздылығы, өзектілігі, мақсаты мен міндеттері,
зерттеу деңгейі, деректік негізі т.б. айтылған.
Бірінші тарауда. революцияға дейінгі кезеңдегі қазақ ғалымдарының-
Шоқан, Шәкәрім, Міржақып, Құрбанғали, Мәшһүр Жүсіптердің шежіре туралы
ойлары мен ғылыми тұжырымдары, шежіре зерттеуде, жариялауда жеткен
жетістіктері жайлы сөз қозғалды. Сонымен қатар, кеңестік кезеңде жүргізген
зерттеу жұмыстары үшін қуғын-сүргін саясатының құрбаны болған
М.Тынышбаевтың еңбектері қарастырылды.
Екінші тарауда-тәуелсіздік алғаннан кейін, төл тарихымызды зерттеуге
мүмкіндік алған,қазақ халқының шежіре танушылығын тарихи дерек ретінде
қарастыра отырып, ғылыми айналымға енгізуде,жариялауда еңбектенген көптеген
ғалымдардың еңбектері, ғылыми тұжырымдары айтылады.Соңында жұмысқа
қорытынды жасалынды.
Жалпы көлемі: 45 бет.

І-тарау. Революцияға дейінгі және Кеңестік кезеңдегі қазақ ғалымдарының
шежіренің маңызы мен ерекшелігі туралы ойлары

Шежіре-тарих атты ғылымның бір саласы ғана емес, тарихты толық танытар
ғылыми қайнар көздердің бірі десе де болады. Сондықтан да, кез келген халық
өзінің тарихына, тарихи-ұлттық генезисіне барлау жасағанда халықтың
шежіресін кесіп өтпейді. Оған міндетті түрде тоқталып отырады.
Қазақ тарихында әлі де болса өзінің шынайы шешімін таппай келе жатқан
көптеген қиын проблемалардың бірі-қазақтың тегі. Бұл мәселеге байланысты
оның этникалық тарихын ғылыми тұрғыда жан-жақты зерттеу мәселесі екендігі
кімге болса да аян. Ғылымдағы мұндай күрделі мәселені шешу ісін мойынға алу
қандай жауапты болса, оның нәтижесі де сондай маңызды, ғылым тарихы үшін
ауадай қажет.
Бұл туралы ХІХ ғасырдың басында қазақ ғалымдары өздерінің ойларын
айтып кеткен.
ХІХ ғасырдың ортасында Қазақ шежіресі деген арнайы еңбек жазып,
шежіре туралы ғылыми мұра қалдырған Шоқан Уәлиханов екені белгілі. Ол:
Қазақтардың әрбір ру басыларының өз ру тайпасының шежіресін-шыққан тегін,
елдің әдет-ғұрпын, заңдарын, ескі жырларын, халықтың басынан өткен тарихи
жағдайларды көп жасаған ақсақалдардан иждаһатпен үйреніп, өзінің шешендік
өнерін шындауда көптеген аңыз-әңгімелерді, мақал-мәтелдерді, маңызды
оқиғаларға қатысты ұлағатты асыл сөздерді ұзақ уақыт жаттайды. Сондай
дайындығы бар билердің аузынан шыққан сөздерді халық ұйып тыңдайды, ол
нақтылы сөздердің мәні өмірдің бар саласын қамтитындай өсиет-өнеге, тәлім-
тәрбиелік, патриоттық мазмұнында болып келеді., -десе,[10] қазақтардың
рулық құрылымымен әлеуметтік қатынастардағы атқаратын рөлі туралы:
Мұралардың маңызды бөлігін шежірелік мұралар құрайды. Бұл мұралар
негізінде ру тұрмысы тұр. Рулардың өзара қатынастары ру-басылардың туыстық
деңгейімен жалғасады. Бір тайпаның ақсақалдары екіншісінің алдында ата-
бабалардың алғашқы физикалық туыстық құқығымен айқындалады. Бұл тайпаның
мұралары халықтың құрамы мен құрылысын көрсетуімен құнды-дейді.
Сонымен қатар, ғалым өткен ғасырдың орта кезінде халық арасында бой
көрсете бастаған келеңсіз жағдайларға көңіл аудара келе, Өкінішке орай,
енді бір он жылдан соң, бұрын осылай болып еді, енді содан не қалды дейтін
де уақыт алыс емес сияқты, біздің халық қалай тез өзгеріп, құбылады
десеңші!-дейді. [11] Көп ұзамай-ақ өмір шындығына айнала бастаған
бабамыздың бұл қаупін көріпкелдік дейміз бе, жоқ әлде ғалымға тән ғылыми
болжам дейміз бе? Әрине соңғысы.
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында шежіре жинау және шежіретану
ісімен Мәшһүр Жүсіп Көпеев, Нұржан Наушабайұлы, Құрманғали Халид, Мұса
Шорманұлы, Шәкәрім Құдайбердіұлы және тағы басқалар айналысты. Құрбанғали
Халид пен Шәкәрім Құдайбердіұлы өздері жинаған шежірелер негізінде тарихи
еңбектер жазды. Демек, шежіретану негізі бізде ХІХ ғасырдың ортасынан
басталып, ХХ ғасырдың басында қалыптаса бастаған.
Ұлтымыздың аяулы, зиялы қауымы түрлі қиыншылықтарға қарамастан
көптеген бейресми басылымдарды да өмірге әкеле бастады. Осындай бейресми
басылымдардың бірі және алғаш қазақ журналы болып саналатын Айқап журналы
еді. Айқап журналы 1911 жылы қаңтарда Мұхамеджан Сералиннің
редакторлығымен 1915 жылдың қыркүйегіне дейін Троицк қаласында Энергия
баспаханасында қазақ тілінде үзбей шығып тұрған.
Дәл осы Айқап журналы бетінде сол уақытта-ақ Шежіре, яғни Қазақ
шежіресі туралы ой қозғалып, мақалалар жарияланып, ол мақала авторларының
ойларының бір-біріне қайшы келген кездері де болған.
Айқап журналының редакторы Мұхамеджан Сералин Қазақша тарих керек
пе? атты мақаласында: Біз өткен жылғы бірінші Айқапта қазақ халқының
нәсілі турасында біраз ғана сөз қозғап едік. Мақсатымыз бұрынғы өткен ата-
бабаларымыз хақында кітаптарда жазылып қалған сөз болса, қариялардың да,
кәрі құлақтардың естіген сөзі болса да, Айқапқа жаза берсек, түбінде бір
тиянақты іс болып шығар ма еді деген едік-дейді.[12] Автордың бұл
ойларынан қазақ тарихын жазуда Шежіренің рөлінің өте жоғары екендігі,
тарихшылар қазақ тарихы туралы жазғанда Шежіреге үлкен мән берулері керек
екендігін айтады. Сонымен қатар, Шежіре жазу мәселесін Айқап журналы –
редакторының М. Сералинның өзінің қолға алуы қазақ тарихындағы Шежіренің
маңызы мен қажеттілігінің қандай дәрежеде екендігін көрсетсе керек.
Ойын жалғастыра келе автор біздің қазақ халқымыздың бұрыннан жазылып
келе жатқан белгілі шежіресі жоқ, ауыздан ауызға айтылған сөздері болмаса.
Қазақ халқында басқа жұрттардың білімділері жазған кітаптары бар, ол
кітаптарда онша толық жазылмаған. Сонда да сол кітаптардағы айтылған
сөздерге құлақ салмай болмайды. Ол кітаптардың жазушыларының көбірегі орыс
ғалымдары. Олардың біз туралы жазған сөздері әлбетте біздер үшін, әсіресе
қазақ үшін онша көңілге қонымды болып шықпайды. [13]-деп қазақ халқының
тарихын тек қазақ ұлтының өкілі, ұлттық тұрғыдан жазу керектігін ескертеді.
Автор шежіреге байланысты айтылған бұл ойларының қара халыққа
ұнамағандығы туралы айта келе, оны ұнатпаған оқыған бір азаматтың мақаласы
келтіреді. Ол былай басталады: Құрметті редактор! Сіздің журналыңызды бір
адамнан көріп оқыдым, іске сәт! Керуен қосы жүре түзіледі деген. Мәскеу
бір күнде салынбаған дейді. Аз-аздап қайырлары менен болсын.
Айқаптың бірнеше нөмірінде қазақтың ру-аталарын жазыпсыз һәм үміт
еткенсіз білген кісілер толық қылып жазар деп... Әпендем! Біздің қазақ-
өзбек халқына бірлік кіріп басы қосылмай Алты ауызды алаш айтылған сол ру-
руға бөлініп, ұран шақырып партия болған еді. Сіз журналыңызға жазып не
қыласыз? Ұмытқан кісілер бола қалса есіне түсіп, қайтадан бір ел бір елді,
бір ауыл, бір ауылды шауып алып бірлігі кете түссін деген жұмыс па?! Мұны
газет-журналмен көрсетпей-ақ қазақ өзі де ұмытар емес! Халықтың бас қосып,
көңіл көтеретін үлкен жиылыстарында екі бала ойнап жүріп ұрысып, біреуі
Найман!, Найман! десе, не Арғын!, Арғын! десе, қанша жиылған жұрт
екі жақ болып соғысады. Көбіне не екенін білмейді де: Атаның аруағын
шақырған соң шыдамадым, найманды қамшымен соя бердім дейді.
Бізге барша түрік халқына, арғын, найман, дулат, қоңыратты қойып бір
ақ тоқсан екі өзбек болып табылуы керек-дейді.[14] Шежіре жазуға, жалпы
шежіреге деген көз-қарасын Е. Дүйсенбайұғылы деген кісі осылай білдіреді.
Қарап отырсақ, бұл автор біріншіден, М. Сералиннің шежіре туралы
ойларын дұрыс түсінбеген, шежірені тек руға бөліну үшін жазылатын нәрсе деп
түсінгенін, сонымен қатар газет-журналдарда Шежіре туралы жазылмауын талап
еткен ойларын көреміз. Ал, біз көретін тағы бір ақиқат автор ойларынан сол
кездегі қазақ қоғамының қандай дәрежеде болғандығын, руға бөлінудің
асқынғандығы сондай, екі бала ойынның аяғы үлкен қырғынға әкелгенін
көреміз. Халқымыздың бұндай қанына сіңген руға бөлінушілік дәл сол ғасырдан
бері қанша уақыт өтсе де толық жойылды деп айта алмаймыз. Қазіргі уақытта
ондай руға бөлінушілік қырғын-соғысқа әкелмесе де, қоғамда белгілі бір
дәрежеде көрініс беріп жатады. Ал, оған сын көзбен қарап, қоғамда руға
бөлінушілікті болдырмау, оған жол бермеу тек тарихшылардың ғана емес, әрбір
көзі ашық қазақ азаматының міндеті деп түсінуіміз керек.
Ал, енді жоғарыдағы мақала туралы қозғалған ойларға келсек, Е.
Дүйсенбайұғылының ойларына М. Сералиннің өзі былай жауап қайырады:
Мінеки, шежіре жазуды ұнатпаушының сөзі. Бұл сөздердің барлығы да
қатесіз жауап айтқан сөз деп біз түсінбейміз. Біздің білуімізше қазақтың
партиялығын күшейткен нәрсе – қазақтың ру-руға бөлінуге түп себеп не
болған? Сол ру-рудан қазақ қанша залал көрген, асылында ру деген не нәрсе,
жасыл кілем бұрынғы ата-бабамыздың қалпын, жайын біліп істеген, білмей
жазып, айтып халыққа түсіндіру керек дейміз. Тарих жазу, оқудан мақсат осы
емес пе?! Аталардың үлгі боларлық ісі болса, қолға ұстап залалды істері
болса, ол істі енді істемей тастау үшін тарих керек емес пе?! Сол туралы
болу үшін әлбетте ата-бабаның істеген ісін білу керек. Журналдың мақсаты
осы жайларды түсіндіріп мұнан былайғы жерде қазақтың пәлен жүз, пәлен ұру
дегенді тастауы тиіс екендігін түсіндіру деп білеміз.
Қазақ халқы үшін тарихты білу керек. Жоғарыда айтылып еді, қара
қазақтың ұнатпағандықтары хақында да. Олардың ұнатпай жүргендері Қазақ
халқы бір атаның баласы емес, әр рудан құралған жиынтық деген орыс
ғалымдарының сөзі.
Автордың бұл сөздері әрбір қазақ азаматының көкейінде тұруы тиіс.
Әрбір жеке руға арналып жазылған шежірелер өз руын жоғары көтеру, мақтау-
мадақтау емес, ол қазақ азаматының өзінің тегін тануға деген құлшыныс.
Демек, біріншіден, М. Сералин Айқап журналында бұрыннан қазақ
халқында қалыптасқан тарихи дәстүрді жалғастырған, екіншіден, оның бұл ісі
бугінгі күні, яғни тәуелсіз Қазақстан жағдайында жаңа мән-мағынаға ие болып
қайта қолға алына бастады. Осылай, М. Сералиннің ХХ ғасырдың басында
бастаған игілікті ісі ХХ ғасырдың соңында өз жалғасын тауып отыр. Сонымен
қатар, М. Сералиннің сол мақалада айтқан: осы шала-шарпы есте бар кезде
жазып алып қалмасақ, ертең түгел ұмытатынымыз ашық тұр ғой- [15] деген
жолдардың да маңызы артпаса кеміген жоқ. Өйткені көп ұзамай басталған
большевиктік бүліншілік қазақ халқына сол шала-шарпы есте бардың өзіне
де күштеп ұмыттырды.
Өз уақытында қазақ еліне кеңінен танымал болған алаш азаматтарының
бірі Мейрам қажы Жанайдарұлы Айқап журналының әуелгі шыққан нөмерінің
бреуінде қазақ халқының нысба, шежіресі халқында басталып айтылып еді,
ақыры тама болмаған сияқты болды. Айтушы, яки жазушы болмай ма?
Біздің қазақ халқына керекті іс, шежірені бір кітап, ескі тарихлардан
қарап, бір тәртіпке салу. Қазақ үш жүздін басы болып тарайды. Сонан арғы
жерді білген қадірінше анықтаса, бергі жердегі үш жүзге бөлінген соң һәр
жүздің адамдары өз замандарына шейін жазса бір анық шежіре болып шығар еді-
[16] деп, шежіре жазудың біздің қазақ халқына бір керекті іс екендігін
айтып, оның нақты жолдарын да ұсынған.
1913 жылдың ақпан айынан шыға бастаған Қазақ газетінің 2-нөмірінде
Түрік баласы (М. Дулатов) басқарма атынан: Тарих дейтін бұрынғы өткен
заманның жайынан сөйлеп тұратұғын: бұрынғы өткен кісілердің ісінен хабар
беретін ғылым. Қазақтың көбі оны шежіре-деп атайды... Мұнан соң
Қазақгазетасында қазақтың анық шежіресі жазып тұрмақшымыз-[17] деп
жазса, 3- нөмірінде: Қазақтың тарихына тиісті сөздер, материалдар жазып,
басқармаға жіберуші болса қазақтың тарихын жазғанда пайдаланып тұрмақпіз,
һәм әркімнің естіген-білгені болса, жазық тұруын өтінеміз-дейді. [18]
Бұқаралық ақпарат құралдары арқылы қазақ арасынан дерек жинап, қазақ
тарихын жазу әрекетін М. Дулатов Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында ақ-
бастады. Ол 1923 жылдың 7 маусымында Тілші газетінде жариаланған Қазақ-
қырғыз тарихы туралы деген Өтініш хатында өзінің Қазақстан
Республикасының халық ағарту комиссарияты тапсыру бойынша орта дәрежелі
мектептерде оқытуға лайықтап қазақ-қырғыз тарихын жазып жүргендігін
айтады. маған керегі-қазақтың, қырғыздың шежіресі. Ел-елдің (һәм уездің,
һәм рудың) адамдары өз аталарын жазып бермесе, бүкіл қазақ-қырғыздың
шежіресін қанша жүйрік дегенмен, бір кісі анық біле алмайды.
Қатасы бола береді. Мәселен, Шәкәрім шежіресінде қазақтың рулары
туралы бір сыпыра қателер бар көрінеді,-деп оған өз руы-Арғын шежіресіне
нақты мысалдар келтірген. Өтініш хатының соңында М.Дулатов: Ең дұрысы һәм
уездің, һәм рудың адамдары өз табының шежіресін жазып берсе соның бәрі бір
қолға жиналып салыстырылса, сонда ғана қазақ, қырғыздың бергі шежіресін
анықтауға болады- һәм уездің деп он тармақшадан тұратын өз ұсыныстарында
көрсеткен.
Біздің ойымызша, М. Дулатовтың бұл Өтініш хаты бүгін де өз маңызын
жоғалтқан жоқ.
М. Дулатов шежіренің міндеттері мен маңызын айта келе оның қазақ
арасында таралу формасы туралы: Дүниеде өзге жұрттар қатарында келе,қор
болмайтын,тұқымым құрып қалмасын деген халық өзінің шежіресін иманы
дәрежесінде ұғынып білуге тиіс болады. Қазақ ішінде әр үйдің отағасы, әр
ауылдың ақсақалы тұрған бір шежіре. Бұрынғы өткен-кеткенін, естіген-білгені
болса кейінгі жастарға соның бәрі айтып отырады-дейді. [19]
Белгілі ғалым М.Мырзахметов өзінің Шәкәрім Құдайбердіұлының 1991 жылы,
яғни бірінші басылымнан кейін 80-жылдан соң, қайта басылып шыққан Түрік,
қазақ-қырғыз һәм хандар шежіресі атты кітабына жазған алғысөзінде Абайдың
өз мақаласын жазудағы мақсаты туралы: Абай өзінің Біраз сөз қазақтың түбі
қайдан шыққаны туралы тарихи мақаласында қазақ арасында тараған шежіре,
аңыз-әңгіме атаулының қазақтың арғы шыққан тегі исламиатқа орай араб
сахабаларынан шығыпты деген сарынына қарсы, сол жалған танымға тойтарыс
беру мақсатымен жазылғанын көреміз-дейді.[20] Ал, ондай жалған түсініктің
ел арасына таралу себебі туралы: ХІХ ғасырдың екінші жартысына қарай
Россия империясының Шығыста отарланған жерлерінің картасы ресми түрде
бекітілген соң, миссионерлік саясат, мемлекетік саясат ретінде жүргізіле
бастады,мұсылман халықтарының арасында осы патша саясатына қарсы рухани
қарсылықтар белең алды. Қазақтардың арғы тегі Мұхаммед пайғамбардың
сахабаларының бірінен шығыпты-мыс деген ғылыми-тарихи негізі жоқ қаусеттер
тіпті баспасөз беттерінен орын алған кездері болды- [21] деген пікірді
айтады.
Қазақтың шығу тегі туралы мәселенің аса маңызды мәселелердің бірі
екендігін, он жан-жақты зерттеп халыққа шындықты жеткізудің қажетті екенін
алғашқылардың бірі болып Абайдың терең сезініп, осы бағытта атқарған істері
туралы ғалым: Міне, осы ғылыми негізі жоқ діни ұғымдағы жасанды көзқарасты
алғаш рет Абай Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы мақаласында
жеріне жеткізе әшкерледі. Әрі бұл іспеттес аса күрделі мәселені жан-жақты,
тереңдей зерттеп жалғастыру қажеттігін де сезінді. Қазақтың шығу төркіні,
тегі жайлы шежіре түрінде еңбектенудің өзінің немере туысы, қатарынан оза
шапқан Шәкәрімнің 1911 жылы Орынборда басылым көрген Түрік, қазақ-қырғыз
һәм хандар шежіресі деген іргелі еңбегінен анық аңғарамыз,-дейді
ғалым.[22]
Осылай өз ағасы Абайдан әрі тағылым, әрі тапсырыс алған Шәкәрім
Құдайбердіұлы қазақтың шыққан тегін зерттеу ісімен айналысты. Ол өзінің
аталған кітабында: Қазақтың түркі атасының жайын білмек болып көп уақыттан
бері сол тұралы естіген,білгенімді жазып және әр түрлі жұрттың шежіре
кітаптарын оқыдым,-деп, осы бағытта көптеген ізденістер жасалғандығын айта
келе: Ол кітаптардағы сөздерді түгел жаза алмасам да, керектісін теріп
алып, соған тура келген қазақтың ескі сөздерін қосып, бір шежіре жазамын-
дейді.[23]
Мекентас Мырзахметов: Шәкәрім Шежіресінің басты ой қазығы-қазақтардың
шығу тегі, нәсілі арабтардан емес, түп төркіні көне түркі әлемінде жатқанын
ғылыми дәлелдеді, нақтылы тарихи деректер көшімет аша отырып, Абай бағдар
берген тарихи танымды одан ары жетілдіре жалғастыруында жатыр. Шәкәрім
шежіресінде тұжырымдалған өзекті ойлар желісі негізінен ғасырлар бойы
ауызша айтылып келе жатқан қазақ және түрік халықтарының аңыз әңгімелері
мен Батыс, Шығыс рухани ой қазыналарына табан тірейді-деп, Шәкәрім
Құдайбердіұлының осы саладағы атқарған еңбегін әділ де жоғары бағалайды.
Егер, Абай мен Шәкәрім қазақтардың араб сахабаларының бірінен өрбіген
деген, негізінен ауызша тараған түсінікке қарсы шығып, ондай түсініктің
ешқандай негізінің жоқтығын дәлелдесе,олардың ізбасарлары Европа, әсіресе,
Ресей тарихшыларының ондаған зерттеу жұмыстарында қазақ халқының қалыптасуы
туралы ғылыми негізделген, бір жүйеге келтіріп мойындалған концепцияға
қарсы күресуге тиіс болды. Өмір оларды абсолюттік шындық ретінде
қабылданған,қазақтар біртұтас ұлт емес, жиынтық, ұлт, яғни конгломерат
деген тұжырымның тарихи ғылымында қалыптасқан қате тұжырым екендігін
дәлелдеуге мәжбүр етті.
ХХ ғасырдың басындағы ұлттық бейресми мерзімді басылымдар беттерінде
Алаш қозғалысының жетекшісі Әлихан Бөкейханның да тарихи ойлары, дәлірек
айтсақ, тарихнамалық және деректанулық еңбектері де жарияланды. Атап
айтқанда Қазақ газетінде Ә.Бөкейханның Шәкәрім Құдайбердіұлының Түрік,
қазақ-қырғыз һәм хандар шежіресі атты кітабына жазған рецензиясы жарық
көрді. Бұл жалпы қазақ авторының өз тілінде жазған тарихи еңбегіне арналған
алғашқы рецензиялардың бірі болды. Онда Ә.Бөкейхан: Мұнан бұрын қазақ
шежіресі қазақ тілінде кітап болып басылған жоқ. Шәкәрімнің бұл кітабы-
қазақ шежіресінің тұңғышы, қазақ шежіресін білмек болған адам аға-іні
іздегенді осы кітаптан табасың. Енді мұнан былай қазақ шежіресін жазбақ
болған кісі, Шәкәрім кітабын әбден білмей қадам баспа. Шәкәрім
шежіредесіндей кітап жазбақ оңай жұмыс емес-деп Шәкәрім еңбегін жоғарғы
бағалаған.[24]
Одан әрі Ә.Бөкейхан Шәкәрімнің көп уақыттан бері естіген білгендерін
жазып алып және әр түрлі жұрттың шежіре кітаптарын оқығандығын,яғни
еңбектің деректік негізін айтады. Ал Шәкәрімнің өзі кітаптің келешегі,
қисық бүкірі болуы мүмкін деген ойы туралы: Шәкәрім өзі бүкір дегенімен,
шежіресі-бала оқытқан молланың қолында болатын кітап-дейді.[25]
Ғасыр басында Шоқанның ғылыми ізденістерін, қалың елі қазағының
ертеңін, болашағын ойлаумен көз жұмған Абай ойын, Абай ісін үзбей
жалғастырып кетушілердің бірі және бірігейі Ахмет Байтұрсынов болғандығына
бүгінгі күні ешкімнің күмәні жоқ деп ойлаймыз. Ахмет Байтұрсыновтың Абайдан
соңғы дәуірде еліне, ұлтына еткен еңбектері, сіңірген бейнеті туралы соңғы
жылдары аз айтылған жоқ. Дегенмен, уақыт өткен сайын оның қызметінің кей
қырлары өзін аша түсуді, маңызы тереңірек ұғынуды қажет етеді.
Осындай алты алаштың ардақтылардың бірі- Ахмет Байтұрсынұлының ерекше
назар аударуды қажет ететін қырларының бірі, оның тарих туралы, тарихи
деректану туралы, оның ішінде шежіре туралы көзқарастары.
Әрине, Ахмет Байтұрсынұлының тарих ғылымымен арнайы айналыспағаны
белгілі. Дегенмен өз халқының келешегін ойлаған ойшыл ретінде ол да тарихқа
қатысты өзінің ойларын білдірді, пікірлерін жазды. Қазақ тілінің жұрт
мойындаған маманының, қазақ сөзін зерттеушісінің: Сөздің ең ұлысы, ең
сипаттысы-тарих [26]-деп артында қанатты сөз қалдыруы, оның халық
келешегі, халық жады-тарихпен тікелей байланысты екендігін терең
түйсінгендігінің белгісі.
Орыс классигі мен қазақ ақынының айтқандарын қосып айтар болсақ,
Абайдың қазақтың жайлауындай кең шапанынан шыққан ойшылдардың бірі Ахмет
Байтұрсынұлының тарих туралы, тарихи дерек тану туралы, шежіре туралы
негізгі ойлары, оның 1926 жылы жазылған Әдебиет танытқыш деп аталатын
еңбегінің "Әуезе түрлері" деген бөлімінде айтылған.
Автор: Шежіре өткеннен дерек беретін сөздің бір түрі. Шежіре
уақиғадан гөрі өткендердің түсі, туысы көп айтылады. Сондықтан шежіре
уақиға сарынымен емес, уақыт, туыс сарынымен айтылатын әуезе тобына жатады.
Шежіре болған уақиға жайынан, себебін, мәнісін айтпай тек болғанын айтады
да қояды. Мәселен, қазақ жұртының өмірінде болған уақиғалардың түп
себептері байласылмай көбіне хандардың түсін, ерлердің туысын көрсетіп
тізген Шәкәрімнің Түрік, қазақ-қырғыз һәм хандар шежіресі деген
кітабындағы әңгіме шежіре болды. Басқа жұрттардың да шежірелерінде уақиғаны
жылдап тізгеннен басқа еш тәртіп болмайды. Ел шапқан мен қатын-бала шапқан
әңгімесі қатар тұрады. Бір жерден әңгімені қойылтып, маңызды түрде айтса,
екінші жерден сұйылтып, ұсақ-түйекті сөз қылады. Бір жерден рас болған
уақиғаны сөйлесе екінші жерде тек жұрт аузындағы әуез болған өтірік-шынды
әңгімелерді сөйлеп кетеді.
Қазақта жазу болмаған себепті бұрыннан жазылып келген шежіре, түрлі
әңгіме жоқ. Бірақ басқа жұрттардың айтылатын сөздер сияқты әңгімелер
қазақта да бар-деп айтып кеткен.[27]
Бүгінгі күні-тәуелсіз Қазақстанның төл тарихының қалыптасу кезеңінде,
өз бастауымызға көз салсақ, кезінде Ахмет Байтұрсынұлының шежіре туралы
айтқан ойлары өзінің дәлдігімен, ғылыми құндылығымен ерекшеленеді. Ахмет
Байтұрсынұлы тарихи деректердің табиғатта, таза күйінде кездеспейтіндігі,
олардың түрлі қоспалардан тұратындығының себептері туралы: Шежіре
жазушылар естіген-білгенін сол қалпында, шикі түрінде тізеді-десе,
ғылымның жай шежіре жазудан айырмашылығын Тарихшылар құр естігенімен
қанағаттанбай, рас, өтірігін тексеріп, расын ғана алады-деп көрсетіп
берді.[28]
Егер орыс халқы үшін тарихи деректер ішінде жылнамалар қандай маңызды
орын алса, біздер үшін шежірелер сондай маңызды деректеріміздің бірі. Тек
айырмашылығы сонда Ресейде жылнаматану ғылымы бірнеше ғасырдан бері
қалыптасып, жылнамаларды тарихи дерек ретінде зерттеуде үлкен табыстарға
қол жеткізсе, бізде шежіретану ғылымы тарихи деректану ғылымының бір саласы
ретінде әлі атымен жоқ. Ал ондай ғылымның қажеттігін өмірдің өз күннен-
күнге батыл талап етуде.
Қазақ шежірешілері ру тарихина, тарихи оқиғалар мен ірі тұлғалардың
өміріне қатысты деректерді қашанда жадында ұстаған. Құрбанғали Халидұлы
Найман ішінде көп жылдар бойы өмір сүріп, осы тақырыппен айналыса келе,
мынадай пікір түйеді: уақыт оза келе бұл шежірелер өз негізінен артық-кем
болып, ілгері-кейінді айтылып, шатастырарлықтай жағдайда болса да, өзге
тарихи мәліметтермен салыстыра отырып, реттестіру нәтижесінде белгілі бір
шындыққа жақын, тоқтамды пікірлер айтуға болады. Бұл хабарлар негізсіз
дәлелденбесе де, себепсіз жалғанға шықпайды. [29]
Мұнда автор қазақ шежірелерінің негізі шынайы оқиғадан бастау
алатынын ескертіп оны дәлелдеуге жазба ескерткіштерді пайдаланған дұрыс
дейді.
1910 жылы Қазан қаласындағы Өрнек баспаханасында шағатай тілінде
шыққан Тауарих хамса (бес тарих) деген кітабында аталған мәселе туралы,
автор: Жалпы ислам елдері мен өзге халық оқымыстыларының арасында жалпы
және жекеленген тарихи кітаптар бар. Ал біздің қазақ халқының өткені мен
бүгінгі туралы бүгінгі бары туралы анық баяндалған, болмаса арнайы жазылған
зерттеу кітабын кездестіре алмадым-дей келе, өзінің аталған кітабын жазуға
кірісу себебін, сондай кітаптың жоқтығымен түсіндіреді. Ол: Орта Азия мен
Шығыс Түркістанда болған оқиғалар желісін бітірген соң, қазақ ахуалы мен
хандары туралы жазуға кірістім. Бұл халықтың тарихы жапы ауызда бар. Алайда
әкелген жазба тарихтары мен естеліктері болмағандықтан, әркім әр түрлі
пікір айтып, біреулер жаман ниет арам оймен, енді біреулер тек мұқатуға
мақсат еткен. Кезінде бағзылар тарихқа анығырақ түсініктеме беруге
білімдері жете тұра, оған мән бермеген. Нәтижесінде мағынасы анық ел тарихы
баяндалмайды. Осындай себептермен, мен бар күш қайратымды жұмсап, жиырма
жылдан астам уақыт бұл тарихқа қатысты ақпарлар мен жазба деректерді жинап,
жалпы жиналған мәліметтердің қаймаған қалқып алып осы кітапты жаздым-
дейді.[30]
ХІХ-ХХ ғасырдың шеңдескен дәуірінде өмір сүрген тамаша шежірешінің бір
Мәшһүр Жүсіп Көпеев қазақ шежіресінің басты ерекшелігі ауыздан-ауызға
ұласатыны дегенді баса айтып, ондағы деректердің қазақ тарихын зерттеуге
бірден-бір негіз екенін көрсетеді. Біздің бұл қазақта тасқа таңба
басқандай анық шежіре жоқ. Оқуға сенген ұмытшақ деп оқуды керек қылмаған,
жазуға сенген жанылшақ деп жазуды керек қылмаған. Оқу мен жазудың
жоқтығынан жазылған шежіре болмаған. Естігенін ұмытпайтын құлағының тесігі
бар, кеудесінің есігі бар, ұқпа құлақ жандар болған. Сондай жандардың
айтуымен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.