Қарлүқтар батыста

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

РЕФЕРАТ

Тақырыбы:
Оғыз, кимек, қаңлы.

Орындаған: Керимкулов А.А.
Тексерген: Ресбеков Г.Е.

АЛМАТЫ 2005

Қаңлы (Кангюи) мемлекеті.

Қаңлы, Қытайша Канцзюй жазба деректерде б.з. дейінгі II ғ.
айтылады. 138 ж. Кытай императоры Уди Батыс елдеріне Чжан Цянд бас етіп
сауда елшілігін жібереді. 13 жылдан кейін талай қиыншылықтардан өтіп, Чжан
Цянь қайта оралады. Ол бастырған жазбаларда бұрын Кытайға беймәлім болып
келген мемлекеттерге сипаттама беріледі. Солардың арасында Қаңлы мемлекеті
де аталады, оның билеушісінің ордасында Чжан Цяннің өзі болған екен.
Қытай елшісінің мәліметіне қарағанда, Каңлы Дауанның (Ферғана)
солтүстік - батысында 200 ли жерде. Осынау көшпелі иелік әдет-ғұрпы жағынан
юечжисылармен өте ұқсас; 90 мың әскері бар, бірақ өзі әлсіз болғандықтан,
түскейінде юечжисылардың, батысында хундардың өкіметін мойындайды. Яньцай
Каңлының терістік - батысында 2 мың ли жерде жатыр. Осы бір көшпелі иелік
те жай қарағанда Қаңлыдан айнымайды. 100 мыңнан асатын әскері жайпақ жағалы
үлкен көл жағасында жатады екен. Солтүстік теңізі дейтіні соның өзі”.
Батыс өлке туралы хикаятта және Хань үлкен үйінің тарихында каңлылар
жайлы көбірек айтылады. Мәселен, қаңлы билеушісінің мекенжайы Люени
еліндегі Битэн шаһарында. Билеушінің жазғы мекенжайы Люениден жеті күндік
жерде. Оның халқы 120 мың отбасынан, 600 мың жаннан құралады: саптағы
әскері 120 мың адам — деп жазады. Осынау деректен қаңлы сыртқы саясатының
кейбір жәйттары белгілі болды, сонда ол б.з. дейінгі 46 — 36 жылдары Чжичи
бастаған ғүндарды қолдайды, кейін үйсін және қытайлармен бірігіп, оларға
қарсы шығады. 85 ж. қаңлылар Қашғардағы қытай уәлиі Бань Чаоға қарсы
көтерілген ферғаналықтарды жақтайды. Сол сияқты Қаңлы... менмен және
қияңқы келеді, үлкендерге сәлем беріп, тәжім етуге қырсығып илікпейді. Оған
уәлилер жіберген шенеуніктерді үйсін елшілерінен теменге отырғызады. Билері
мен ағамандарына аукатты алдымен береді, уәли жіберген кісіге содан кейін
ғана қояды — деп хабарлайды.
Қаңлының билік құрған кезеңдегі сыртқы саясатының жалпы бағыты
Жібек жолының Сырдария бойымен жүретін бөлігіндегі Ферғанадан Арал өңіріне
дейінгі учаскесін өз бақылауында қайтсе де сақтап қалуға ұмтылушылығы еді.
Олар оны уысынан шығармады да. Жібск жолының Сырдария бойымен жоғары
Солтүстік Батысқа — Кавказ бен Қаратеңіз өңіріне, сол сияқты түскейге —
Иран мен Таяу Шығысқа, Үндістанға мігірсіз жүріп, белсенді әрекет
істегеніне қаңлылардың қала жұрты мен обаларын, Яньңай - Алань тұрғын
үйлерін қазған кезде табылған олжалар: Үндістанның маржан моншақтары, Кытай
теңгелері мен айналары, Европаның қола фибулдары - қаптырмалары, Иранның
бедерлі тасы - инталио куә бола алады.
Каңлы халқының этникалық сипаты жөніндегі мәселе күрделі де қиын.
Каңлылардың қай тілде сөйлегені жөнінде де бірыңғай пікір жоқ. А.М.
Бернштамның пікірінше, қаңлылар түрік тілді халық болған. Басқа
зерттеушілер қаңлылар Солтүстік Иранның мал өсіруші тайпалары қатарына
жатады, олар б.з. бірінші мыңжылдығы ортасында Сырдария бойына түрік
тайпаларының қоныс аударуына байланысты өзінің этникалық бейнесі мен тілін
өзгерткен деп болжам жасайды. Б. А. Литвинский қаңлылар ирантілді сақтардың
ұрпағы деп есептейді. Оның пікірінше, Қаңлы атын сақ тайпаларының бірі,
былғары киімді әлде (сауытты) адамдар деп айтуға болады.
Соңғы жылдардағы археологиялық зсрттеулерге жүгінсек, қаңлы
замандастары салған суреттер қаңлылардың сыртқы бет бейнесін көз алдымызға
елестетугс мүмкіндік береді. Олар бізгс бір кездері былғарыға тігілген
сүйек пластинкаларға салынған гравюра бейнелері күйінде жеткен.
Пластинкалар Самарқан облысындағы Қорған төбе қалашығы маңындағы б.з.
бірінші ғасырларындағы қаңлы обасын бірінші қазған кезде - ақ табылды.
Олардың біреуінде атты және жаяу батырлардың айкасы, екіншісінде — атпен аң
аулау көріністері бейнеленген. Айқас пен аң аулауға қатысушылар түгелдей
бір этникалық тұрпатқа жатады. Олардың бәрінің де маңдайы тиқиып, төбесі
қушиып қалған. Шаштарын жоғары қарата тарап, самайдағысын кейін, құлағының
сыртына карай жатқыза салған. Көздері ромбы тәрізді, мұрындары дөңестеу,
иектері жалпақ, ұзын мұрт, шоқта сақалмен бітеді. Жауынгерлер шекпендерінің
сыртына қорғану үшін сопақша немесе қабыршақ секілді пластиндерден жасалған
сауыттар киген, бастарында домалақтау дулығалары болған, мойындарын сауытты
жағалармен жауып алады екен, бұттарына жабыстыра шалбар киіп, көтерілмес
үшін балақбауын табанына іліп қойған.
Қару - жарақтардан: ұшы үшкілденіп келетін ұзын найзалар, қынабы
белдікке қос таспамен бекітілетін екі жүзді ұзын семсерлер, жебесі үш қырлы
оқтары бар құрама садақтар, кең бөлігі садақтың өзіне, екі бөлігі оқтарға
арналған үш бөлімді қорамсақтары болған. Сопақ қалқан сырты пластиндармен
қапталған. Бір жауынгердің айбалтасы бар. Сауытты жауынгерлер сауытсыз
аттарға мінген. Аттардың жалы күзелген, құлақтарының арасындағы кекілін
күлтелендіріп жинап қойған.

Археологиялық ескерткіштері. Бір кездері қаңлылар өктемдік еткен
аудандардан археологтар ескерткіштердің үлкен бір тобын тауып, оны Қауыншы
және Отырау - Қаратау мәдениетіне жатқызды (мәдениет дегеніміз белгілі
ескерткіштердің, заттардың, мекемелердің, идеялар мен жүріс - тұрыс
образдарының т.б. жиынтығы). Бұлардың біріншісі Ташкент көгалды аймағында,
екіншісі Сырдарияның орта ағысы мен Қаратау сілемдерінен Таласқа дейінгі
аудандарда тараған.
Қауыншы мәдениетінің өзгесінен гөрі тәуірірек зерттелгені
Шардараға таяу, Сырдарияның оң жағалауына қоныстанған Ақтөбе мекені.
Қазбалардың бірі жобасы тікбұрышты, көлемі 28x18,5 м.
Орда сарайын толық аршыды. Сарай крест іспеттес етіп салынған бес
үйден, кірмелік кешені мен құрылымды батыс - шығысынан орап жатқан екі
дәлізден тұрады екен. Оның дәл ортасында (көлемі 3,6 x 3,6 м) төртбұрышты
зал бар, ол басқа үй - жайлармен доғалап иіп салған арқа өткелдермен
жалғасып жатыр. Зал бір кездері тегіс шатырмен жабылыпты.
Залдың айналасына орналасқан үйжайлар қорап шатырлармен жабылған,
олардың біреуі — күмбезді, тегі ол Орта Азия мен Қазақстандағы күмбезді
шатырлардың ертедегі түрінің бірі болса керек. Үй құралымында шатыр маңызды
рөл атқарған, оған басқышпен төбедегі қақпалы саңлау арқылы шыққан.
Сарайдың қабырғалары, арқалық өткелектері тік және төрт бұрышты қамкесектен
қаланған.
Қаңлылардың мекенжайлары әдетте оба қорымдарымен қоршалған,
олардың ішінен Жаушықұм, Жамантоғай, Төребай - Тұмсық қорымдары қазылды.
Кабырлар жерасты үңгірлеріне кесе көлденең жасалған. Қабырларда мәйіттер
қосар немесе сыңар жерленген, олармен бірге бір - екілі не көбірек
құмыралар, моншақтар, темір тоғалар, сүрметас (қас пен көзді бояйтын құрал)
қойылған.
Отырар - Қаратау мәдениетіне жататын ескерткіштер өте көп
шоғырланған ірі орталықтың бірі — Отырар көгалді аймағы. Арыс өзенінің сол
жағалауындағы шағын ғана жерде (100 шар. метр шамасы) аумағы әртүрлі: Пұшық
- Мардан, Қостөбе, Шаштөбе, Сейітман төбе, Ақайтөбе, Шалтобе сияқты жиырма
шақты төбе бар.
Олардың ең үлкені — Көкмардан, ескерткіштердің басым кепшілігі
жинақталған жерді тап осылай атайды. Жәдігерлік екі бөлімнен: негізгі төбе
мен оның қасындағы төбешіктерден құралады. Қала жұртының орталық бөлігі —
негізгі төбе Арыстың екі тармағының қосылуы нәтижесінде пайда болған
аралда. Тебенің көлемі екі гектардан асады, онық ең биік жері 15 м. Оның
теріскей бетіндегі жарты шақырымдай жерден қала қорымы кездесті, ол
биіктігін 2 — 2,5 және диаметрі 15 метрге жететін ондаған обалардан тұрады.
Қазба жұмыстары бір мезгілде қала жұрты мен оба қорымында қатар
жүргізілді. Әдетте, үйлер бір бөлмелі болып келеді (екінші бөлмесі — қойма
болған), олардың іргесі жартылай жерге, мәдени қатпарына қазылып салынған,
сол себепті де көше жақтан оларға үш - бес тепкішекті басқышпен кірген.
Үйлердің есіктері бұрыштардың біріне жақын етіп салынатыны байқалған.
Есікке қарама - қарсы, бөлменің ортасына таяу тікбұрышты жер ошақ жасалады.
Бөлмені қуалай қабырғаларға тақап аласа сәкі - төсектер қойылған.
Есікке таяу бұрыштарда су мен тамаққа арналған ыдыс - аяқтар — хүмалар, су
таситын құмыралар мен көзелер тұратын болған.
Ошаққа таяу жерді, еденде дәнүккіштер мен диірмендер жатқан.
Олардың бүтіндері немесе сынықтары әрбір үйден табылды десе де болады.
Кейбір үйлерде диірменге әдейі түғыр жасайды екен.

Шаруашылығы, кәсібі, ауыл шаруашылығы. Ежелгі қалалар мен
мекенжайларды қазған кезде археологтар табатын негізгі материал, әдетте,
керамика: ас әзірлеугс керекті ыдыс - аяқтар — қазандар, қақпалы құмыралар,
табалар, тағанды ошақтар; су таситын ыдыстар — аузы кең, бір не екі тұтқалы
көзелер, көлденең тұтқалы көзелер, екі тұтқалы құмыралар. Бұрын
айтқанымыздан – ақ, азық - түлік жерге көміліп қоятын үлкен ыдыстарда —
хүмаларда сақталған және асхана заттары: әсемделіп жасалған сапты аяқтар,
құмыралар, кеселер кездеседі.
Қаңлылар темірді балқытып, одан күнделікті тұтыныс заттарын
жасауды білген. Ұсталар орақ, пышақ, жебе қштарын жасайтын темірдің
дөңгелек бөлектері табылған.
Сүйектен құранды садақтар жасауға қажетті бөлшектер, пышақ
саптары, түйреуіштер, қаптырмалар, әртүрлі бойтұмарлар істелгсн. Қасқыр мен
иттің, бүркіттің буын сүйектерінен жасалған бойтұмарлар әсем - ақ. Сүйектен
ойып жасалған, басы бедерлі түйреуіштері де қарауға қызықты.
Зергерлік бұйымдар мен әшекейлер алтын мен қоладан жасалған.
Мәселен, қақ - алтыннан жасалып, көзіне қызылтас орнатылып, жалған інжумен
жиектелген қапсырма табылды. Лағыл мен қызғылт ақықтан, ферузадан, түрлі -
түсті шыныдан моншақтар жасаған.
Қару - жарақ түрлерінен үш қырлы темір жебелер, сүйектелген
құранды садақтар, қысқа темір семсерлер мен сыңар жүзді қанжарлар болған.
Былғары белдіктерден қалған қола, темір тоғалар көп ұшырасады. Әшекейлерден
— тас, металл, шыны моншақтар, түсті тастан көздері бар, қола және алтын
бүрме моншақтар, сырғалар мен ілгектер, сымнан есілген өңіржиектер мен
шаштүйреуіштер бар.
Дәнді дақылдар дәндері мен астық қамбаларының табылғанына, еден
сылағы мен қамкесектен сабан - топан қалдықтарының болғанына, дәнүккіштер
мен астық сақтайтын хұмдардың көп кездескеніне қарағанда, егіншілік мықтап
дамыған тәрізді. Жерді тас кетпендермен өңлеген, олар көрінген мекеннен
табылады. Жер өндеуге сүйектен жасалған құралдар да қолданылған.
Б.з. алғашқы ғасырларында егінді суғару шектеулі көлемде
жүргізілген. Әдетте, суды пайдалануға еңбектің ең қарапайым әдістері
қолданылады. Көкмардандағы жер суландыру ісін алдын ала зерттеуден Арыстың
опырылып құлап біткен көне арнасы мен тарамдарын бөгеп, олардан жарма,
арықтар тартып, егін мен бақшаларды суарғанын көрдік.
Шаруашылықтың маңызды бір саласы — мал өсіру болған. Егіншілігі
біраз дамыған ежелгі қоныстардан жылқы, қой, ешкі, сиыр сияқты үй
жануарлары сүйектерінің көп кездесетініне қарап, қаңлылар тіршілігінде мал
шаруашылығы едәуір орын алғанын байқаймыз.
Қоныстанушылар өмірінде аң аулау ісі де үлкен орын алған.
Қазбалардан еліктің, таутекенің, арқар мен ақбөкеннің сүйсктері табылған.
Арқар мен марал мүйіздері де жиі кездеседі, ісмерлер олардан әртүрлі
бұйымдар жасаған. Қаңлылар су құстары — үйректер мен қаздарды да,
бірқазандарды да аулаған. Балық қылтанақтары мен қабыршақтарының табылуын
еске алсақ, олар балық аулаумен де айнатысқан. Балықты шанышқымен түйреп,
әртүрлі аулармен, қармақпен ұстаған.
Жабайы алма мен алмұрт, өрік пен долана, пісте жемістерін жинау да
көп шаруаның мәнді бір түрі болған.
Хош, сонымен б.з. басталар кездс және б.з. І - мыңжылдығының
бірінші жартысында Қазақстанның оңтүстігінде аса ірі және құдіретті Қаңлы
мемлекеттік бірлсстігі болып, өркен жайған, ол Шығыс тарихында - маңызды
рөл атқарған. Оның халқы егіншілікпен, мал шаруашылығымен, қолөнер
кәсібімен, саудамен айналысқан. Қаңлының өз тұсындағы Қытай, Парфия, Рим
және Кушан империясы сияқты мемлекеттермен саяси, экономикалық және мәдени
байланысы мол болған.

Қарлұқ мемлекеті (756 — 940 жж.)

Қарлұқтар туралы бұлақ деген атпен мәлім болған алғашқы деректер
V ғ. жатады. Ежелгі түріктердің руникалық ескерткіштері үш (тардың үш
тайпасы) атын алтай тауы мен Балқаш көлінің шығыс жағалауы арасын қоныс
еткен көшпелі тайпалардың қуатты одағына да таратқан. VII ғ. орта кезінде
бірлестігінің құрамына ірі - ірі үш тайпа — бұлақ, шігіл (себек) мен ташлық
кірген. тайлаларының көсемдері Елтабар деп аталған.
742 ж. Моңғолия даласындағы саяси жетекшілік шығыс түріктерінің
өкіметін қиратқан үш тайпаның — тардың, ұйғырлар мен басмалдардың одағына
көшеді. Аз уақыт басмалдардың бағы жанады — олардың көсемі қаған болады.
тар басшысы мен ұйғырлардың жетекшісі жабғы атағын алады. Алайда 744 ж.
басмалдарды ұйғырлар мен карлұқтардың біріккен күші күлталқан етеді.
Орталық Азияда жаңа мемлекет - ұйғыр қағанаты (744 — 840 жж.) пайда болады.
Ұйғыр тайпаларының басы жоғарғы қаған болады да, қарлықтар көсемі оң
(батыс) жабғы атағын алады. Дербес тұруға ұмтылған қарлықтар ақырында ұйғыр
қағанатынан бөлініп кетеді.
VIII ғ, орта кезінен бастап, тар мен оғыздар арасында түргештер
мұрасын иемдену жолындағы тартыс етек алады, олардың қалың - қалың топтары
Ыссық кол мен Талас облыстарына тарап кеткен еді. Осынау теке тірес
әсерінен оғыздардың негізгі бөлегі Жетісу жерінен өтіп, Сырдария өңіріне
кетіп қалады.
766 ж. түргеш қағандарының қос ордасы — Тараз бен Суябты қоса
бүкіл Жетісу жабғысының қоластына көшеді. тар қамхарекетімен ерте
феодалдық мемлекет құрылады. тар бір тынбастан шекараларын кеңейте береді.
766 — 775 жж. тардың бір бұтағы Қашғарияны басып алады, ал VIII ғ. аяқ
кезінде олардың өзге бір тобы Ферғанаға ықпалын жүргізе бастайды.
Жетісу территориясында қарлүқ тайпаларының саяси бірлестігі
құрылады. Араб және парсы деректеріне жүгінсек, IX — X ғғ. бірлестігі
толып жатқан рулық - тайпалық топтардан құралады. Мысалы, араб жағрафияшысы
Әл - Марвази (XII ғ.) тар кұрамында тоғыз тайпа болған дейді.
конференциясына Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанның: түхси, шігілдер,
әзкіштер, түргештер, халаджылар, чаруктер, барысхандар сияқты көшпелі және
жартылай көшпелі түрік тілді тайпалары енген. Қарлұқтардың қоластындағы
халықтар этникалық жағынан бір тектес болмаған, олардың ішінде ирантілді
соғдылар, Таяу Шығыс пен Орталық Азия елдерінен ауған келімсектер бартұғын.
VIII — X ғғ. қарлұқ мемлекетінде отырықшы - егінші тұрғындарды
түріктендіру процссі қызу жүріп жатты.
VIII — X ғғ. қарлұқ тайпалары Қазақстанның Жоңғар Алатауынан
бастап, Сырдарияның орта ағысына дейінгі кең көсіліп жатқан территориясын
қоныс етеді, Балқаш пен Ыссық көлдер арасында Іле, Шу Талас өзендері
бойында, Тән - шәннің сілемдерінде, Исфиджаб облысындағы ортағасыр қаласы
Отырарға дейін еркін көшіп - қонып жүреді. Араб жағрафияшысы Ибн Хаукалдің
(X ғ.) мәліметіне қарағанда, қарлұқтар жсрінің Батысынан шығысына дейін
жету үшін 30 күн жүру керек екен.
Қарлұқтар мен ұйғырлардың шығыстағы VIII ғ. аяғы мен IX ғ. бас
кезіндегі бәсекелі талас - тартысы қарлұқтардың жеңіліп, Моңғолиядағы ұйғыр
қағанының жоғарғы билігіне мойынсұнуымен аяқталады. Қарлүқтар батыста
Мауараннахрдың араб жаулаушыларымен жан аямай күреседі. IX ғ. бас ксзінде
арабтарға қарсы бағытталған әртүрлі қимыл - әрекеттерді белсене қолдайды.
810 ж. арабтар қарлұқтарға шапқыншылық жасап, Құлан қаласына (кәзіргі
Луговой стан.) дейін жетеді. 812 ж. олар Отырарға жортуылға шығып,
қарлүқтар қолын қирата жеңіп, олардың жабғысын қимақ еліне қашып кетуге
мәжбүр етеді. IX ғ. 20 жж. бастап Мауараннахрда жергілікті саманилер әулеті
билік жүргізеді, ол Бағдаттағы араб халифына сырттай ғана тәуелді болып
есептеледі.
840 ж. Орталық Азия даласында аса маңызды оқиға болады: Енисей
қырғыздары ұйғыр қағанатын жойып, ұйғырларды Түрфан көгалды аймағы мен
Ганьчжоу ауданына еріксіз көшіреді. Бұл оқиғаны Исфиджаб билеушісі, қарлұқ
жабғысы Білге Кұл Қадырхан шебер пайдаланады да, жаңадан қаған атын алып,
өзінің жоғарғы өкіметті алуға қақы бар екенін ашықтан - ашық жариялайды.
Тап сол жылы қарлүқ қағанының саманилерге қарсы соғыс жүргізуіне тура
келеді, өйткені Самарқант уәлиі дінсіз түріктерге қарсы қасиетті соғыс
ашылды деп жар салады да, Исфиджабты басып алады. 893 ж. самани Исмаил ибн
Ахмст Таразға жорық жасайды. Қарлұқ қағаны Оғұлшақ Қадырхан қаланы ұзақ
уақыт қамап қоршаса да шыдайды, бірақ ақырында қала құлап, оның халқы ислам
дінін қабылдайды. Оғүлшақ өз ордасын Тараздан Қашғарға көшіреді де,
Саманилерге қарсы соғыс әрекеттерін жүргізе береді. Бұған қоса Жетісу
түріктері Саманилердің қысымына тойтарыс беріп қоймай, олардың мемлекетіне
жортуыл - жорықтар да жасап тұрды. 904 ж. Мауараннахрға түріктің қалың
әскері басып кіреді, бірақ олар біраздан кейін тықсырылып шығарылады.
Оңтүстік Қазақстан жерінің Қарлұқ қағанатына кіретін азғана
бөлшегінде ғана араб өктемділігі орнайды. Фараб, Исфиджаб, Тараз сияқты
қалалар саяси күрестің небір қиын - қыстау кездерінің өзінде, ерте орта
ғасыр дәуіріндегі араб тарихшыларының айтуынша, арабтар үшін тынышсыз
жерлер болып қала береді. Арабтардың жаулап алуы халифат қоластындағы
территориялардың әлеуметтік - экономикалық саяси және мәдени әмірінде,
ондағы этникалық, тілдік процестерде белгілі із қалдырады.
Қарлұқтардың мемлекеттік құрылымының бір сипаты — онда еншілік
тайпалық жүйенің дамыған түрі бар болатын, бұл әрине басқарудың
орталықтанған түрінің бекуіне жәрдемін тигізбеді. Қарлұқ жабғылары
билігінің аты болмаса, заты жоқтұғын. Ірі - ірі тайпалар басында тұрған,
енші жер - суы бар билеушілер өздсрінің жартылай дербес, ал шын мәнінде
тәуелсіз иеліктерін күшейтіп, нығайтуға ұмтылып отырды. Тайпаның текті
кісілерінің көп артықшылықтары бартұғын және олардың мұрагерлік сипаты
болатын. Қарлұқ мемлекетіндегі басқарудың әскери - әкімшілік жүйесі —
олардың көшпелі және жартылай көшпелі тұрмыс - салтының ерекшелігін
көрсететін.
Әлеуметтік және жіктік теңсіздік қарлұқ қоғамының негізгі өзегі
болатын. Байларға ілесе кедейлер жүретін, қауымның ешбір қүқы жоқ тобы —
құлдар еді. Алайда халықтың негізгі бұқарасы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.