Олардан шыққан Ерсалы, Қайсарлы сияқты қазақ батырлары

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

I Кіріспе 3
II Негізгі бөлім. 5
1. Кіші жүздегі көтерілістің басталу себептері және оның барысы 5
2. Көтерілістің жеңілуі, оның себептері мен тарихи маңызы 13
III Қорытынды 16
IV Пайдаланылған әдебиеттер 17

I Кіріспе

Тарих. Ең ауыр үкім – тарих үкімі. Арпалысқа толы аласапыран заманда
мұқым бір халық ізім-қайым өшіп, не қанат-қолтығы кең жұртқа сіңіп, бұлдыр
елеске айналған жағдайлар көп. Ол сол халықтың өзін-өзі қорғай білетін
қуатының, амал табар айласы мен бірлігінің тұтастығына, рухының беріктігіне
байланысты.
Халықтың елдігін, ерлігін, ездігін сынайтын мұндай талқыны қазақ
қауымы арғы Ескендір Зұлқарнайын, Кир, Дарий замандарындағы балаң кезеңін
еске алмағанда, бергі дәуірдің өзінде әлденеше дүркін басынан өткерді.
Кеңестік кезеңде біздің ата-аналарымыз тарихтан әлемдегі ұлт-азаттық
көтерілістер жайлы, отар елдер туралы мәліметтерді жеткілікті оқыды.
Жерінен айырылған Америка үндістеріне жаны ашыды. Отаршылдық бұғауындағы
елдерге бүйрегі бұрылды. Соғыс тұтқындарын гладиаторға айналдырған
римдіктерге зығырданы қайнады. Соның салдарынан халқымыздың ұлт-азаттық
көтерілістерінің қаһармандары Сырым, Кенесары, Махамбет, Ұзақ, Наурызбай,
Жәмеңке бабаларымызға ескіліктің сарқыншақтары деген сарынмен тосырқай,
үрке қарады. Басқыншылар мен жаулап алушылардың жазған тарихын ұранға
айналдырды.
Құдайға шүкір, міне сол аты бұлыңғыр тартпаса да жиі аталмай жүрген
бабаларымыз туралы бұл күндері шындықтың пердесі ашылып, бірте-бірте олар
арамызға орала бастады. Сол тарихи сом тұлғалардың бірі атақты Сырым батыр.
Ол қазақ деп туып, қазақты еркіндікке жеткізсем деп жүріп мерт болған
ардақты тұлға.
Азаматтық қасиеттің танылуы жасқа қарамайды. Кейбір дарынды адамдар
жас кезінен жарқ етіп шығады, көкті тіледі, ел ұлы перзентін азамат деп
біледі. Міне, осылай халық Сырым батырды қаршадайынан таныды.

II Негізгі бөлім.

1. Кіші жүздегі көтерілістің басталу себептері және оның барысы

XVIII ғасырдың 30-шы жылдарында, Кіші жүз Ресейге қосылғаннан кейін,
патша өкіметі қазақ жерін игеру үшін зерттеу жұмыстарын жүргізу, қазақ
даласы арқылы Орта Азияға өтетін сауда жолдарын ашу, бұл жолдардың қазақ
жерін басып өтетін аймағында балығы, шабындығы, егіске қолайлы жерлері мол
өзендер бойынан бекіністер салу сияқты шараларды жүзеге асыра бастады. 1744
жылы Орынбор қаласы салынды. Ол орыс патшасының отарлау саясатын жүргізу
үшін қазақ жерінде құрылған әкімшілік орындары орналасқан орталыққа
айналды. Одан көп қашық емес Ор өзенінің бойынан Орск бекінісі бой көтерді.
Орал қаласынан Өскеменге дейінгі 3,5 мың шақырым қашықтықтағы Жайық, Ертіс
өзендерінің жағалауларында көптеген ірі әскери бекіністері салынды. Оларда
патша үкіметінің отар елдердегі қол шоқпарлары - казак-орыстар
орналастырылды.
Жайық бойындағы жақсы жерлерге жайғасып алған казак-орыстар қазақ
ауылдарына дүркін-дүркін шабуыл жасап, малдарын айдап әкетіп, адамдарына
зорлық-зомбылық жасады. Оның үстіне патша өкіметінің шенеуніктері мал
өсіріп отырған шаруалардың шұрайлы жерлерін тартып алып, қысым көрсетті.
Патша өкіметі қазақтарды "ішкі жаққа" Жайық сыртына өткізбей оған тиым
салды, қазақ ақсүйектері бір бөлігінің құқықтарына қысым жасалды. Кіші
жүздің ханы Нұралының да халыққа тізесі батты. Оның адамдары елдегі
шаруаларды алым-салықпен зар илетті. Осының бәрі халықтың наразылығын
күшейтіп, жаппай көтерілуге әкеп соқты. Көтерілістің басты қозғаушы күші -
қарапайым көшпенділер болды. Сонымен қатар азаттық қозғалысқа патша
өкіметінің қысымына шыдамаған би, старшын және батырлар қатынасты.
Көтерілістің басты мақсаты - ғасырлар бойы Кіші жүз жерінде
қалыптасқан жерді пайдалану жүйесін қалпына келтіру, Орал казак-орыс
әскерінің қазақ жерлерін басып алуын тоқтату, Нұралы хан мен оның
сарайындағы ақсүйектердің озбырлығына шек қою.
Көтеріліс басында Кіші жүздің Байбақты руынан шыққан Сырым батыр 1742-
1802 ж.ж. тұрды. 1783 жылы бұл көтеріліс басталғанда - Сырым ақыл
тоқтатқан, орнықты, елге өзін танытқан, сөзін тыңдатқан беделі зор адам
болған. 1773-1775 жылдардағы Е. Пугачев көтерілісі кезінде орыс
шаруаларының азаттық идеясын қолдап, оған қатысқан қазақтардың арасында
Сырымның болғаны туралы да деректер бар. Соның бірі шаруалар көтерілісін
басуға басшылық еткен орыс әскерлерінің даңқты қолбасшысы Суворовтың граф
Панинге жазған хатында 1775 ж. 22 маусым: "Сырым бастаған қарулы топтар
тосыннан келіп шабуыл жасайды, тез арада жоқ болады. Оның артынан қуғанмен
ешкім жете алмайды", - деген анықтама келтірілген. Бұдан әрі қолбасшы:
"әскерлерге мынадай бұйрық бердім: реті келген бірде-бір қолайлы сәтті құр
жібермей, бүгіннен бастап Сырым батыр бастаған өз беттерімен кеткен ұры-
қары қырғыздарды қай жерде кездессе де, қандайлық алысқа қууға тура келсе
де, оның өзін ұстап алып, тамырына балта шауып немесе сол жерде өлтіріндер
дедім"- дейді.
Бұл айтылғандар Сырымның көтеріліс кезінде белгілі адам болғанын, оның
орыс әскерлерін де тыныш қалдырмағанын, сонымен бірге азаттық күресіне
көтерілген орыс шаруаларымен бір тілектес болғанын байқатады.
Батыс Қазақстанда ұлт-азаттық көтерілісі басталған кезде Сырым
Байбақты руының старшыны болатын. От тілді, орақ ауызды, болмысында батыл
да батыр, шешендігімен аты шығып дүрілдеп тұрған кісі екен. Кіші жүзде ол
айтты деген ұшқыр да ұтымды сөздер аз болмаған. Сырым қазақтың небір
кемеңгер, дана адамдарымен жақын болып, олардың ақылын тыңдаған. Солардың
бірі Тама руынан шыққан Малайсары би Сырымға: дүниеде адамды адам ететін үш
қасиет бар, соны бойыңа дарытсаң, халық алдында сыйлы боласың - депті. Ол
қандай қасиеттер? - деп сұрағанда, би:
- Олар - ар, намыс, парыз. Тағы бір ақылым, жақын жүргенді жаралама,
алыстағыны қаралама!-деген екен.
Ар-ожданына, намысына дақ түсірмей, халқының алдындағы азаматтық
парызына әрқашан адал болған Сырым бірге туған апасына үйленген Нұралы хан
жақыны болса да, хан мен халықтың біріне таңдау жасауға келгенде
ойланбастан халық жағына шыққан, халыққа тізесін батырғандарды, зорлық-
зомбылық жасағандарды аямай жазалаған. Осындай озбырлығымен аты шыққан
Шағанов деген Орал казак-орыс атаманын қолға түсіріп, Хиуа хандығына
құлдыққа сатып жібереді.
1783 жылдың көктемінде қазақтардың Орал бекінісі желісіне шабуылы
басталды. Атамандар Тасболат пен Ерболат бастаған қазақ жасақтары Гирьяль
бекінісіне шабуыл жасап, ондағы солдаттарды тұтқынға алды, малдарын айдап
кетті. Орынбор коменданты Ладыменский далаға орынборлық казактардан
құралған жазалау отрядтары мен жүзбасы С. Харитонов басқарған башқұрттардың
1500 адамдық отрядын жіберді. Қазақ жасақтары Харитоновтың отрядына табанды
қарсылық көрсетті, бірақ ол сәтсіздікпен аяқталды.
1783 жылғы тамыз айында әскери шайқастардың бiрiнде Сырым Орал қазақ-
орыс жазалаушы отрядтың қолына түседi. Бiрақ 1784 ж. көктемде оны Нұралы
хан 70 жылқы, 350 сом күмiс ақша берiп, босатып алуға мәжбүр болады.
І784 жылы мамыр айында Сырым Датов орал казактарымен кескiлескен
ұрыстар жүргізді. Қазақ жасақтары Нижнеуральск желісі ауданында, Орск
бекінісі маңында әрекет жасады. Қараша айында С. Датовтың жасағында 1000-
дай адам болды.
1785 жылы көктемде қазақ даласына патша үкіметінің жазалаушы
әскерлерінің шыққанын естіп, Сырым оларға тойтарыс беру үшін 2700 адамнан
жасақ құрады. Оған 3,5 мың адамы бар Барақ пен Тіленшінің Жоңғарларға
қарсы соғыста аты шыққан табын Бөкенбайдың баласы шоғыры қосылады. Оларды
шекара бойына калдырып, Сырым бес жүз жігітімен Сахарный бекінісіне шабуыл
жасады. Бірақ оның жақындап келгенін білген казактар алдын-ала зеңбіректен
оқ атып қарсы алды. Тұтқиылдан тиісемін деп келген Сырым бекіністі ала
алмады. Дегенмен, ол жазалаушы шоғырлардың қимыл-қозғалысын бағып, жақын
жердегі казактардың бекінісі мен шағын топтарына шабуыл жасап, берекетін
кетіреді. 1785 жылдың жазында оның жасақтары жаңа адамдармен толығып,
көтеріліс бұқаралық сипатқа айналды. Осы тұста Тама руының старшыны Қадыр
және Садыр деген батырлардың бастауымен Нарын құмының жігіттері Сырымды
қолдап, патша әскерлеріне қарсы күрес жүргізді. Бұл кезде Кіші жүзді кең
қамтыған көтерілісшілердің тек Жем өзені бойында шоғырланған тобының қатары
жеті мыңға дейін жеткен еді.
Халық қозғалысының қаһарынан қорқып патша үкіметінен әскер сұраған
Нұралы хан оның көмегімен тағын, малын, жанын сақтамақшы болды. Нұралының
Сырымға қарсы әрекеті халықты жирендіріп, Сырымның беделі күшейе түсті.
1785 жылы Орынбордан патша генералы Смирнов, Орал қаласынан Жайық
атамандары Колпаков пен Пономарев бастаған әскер шоғырлары шығып, Сырым
жасақтарын құртпақшы, көтерілісті баспақшы болды. Қазақ ауылдарын тонап,
жазықсыз адамдарды тұтқындап елдi зар илетті. Сырым жасақтары жақсы
қаруланған патша әскерлерімен ашық шайқасқа бармай, олардың ізін бағып,
Жайық бойындағы казак-орыстарды дүрліктіріп, бекіністеріне тұтқиылдан
тиісіп партизандық соғыс жүргізді.
Кіші жүздегі жағдайға Ресей патшасы қанық болды. Ол да халықтың тек өз
әкімдеріне ғана емес, сонымен бірге ханға да қарсы болып отырғанын
түсінеді. Сөйтіп, Орынбор өлкесінің билеушісі Игельстром арқылы
старшындармен кеңесіп, оның ішінде Сырым батырмен пікірлесіп, хандық
тәртіпті жоюды ұйғарады. Сырым бұл шараны қолдады. Бұл арада әрқайсысының
өз ішкі есебі болғанын айту керек. Патша өкіметі хандық тәртіпті жойып,
Кіші жүзді басқаруды жалпы империяны басқару жүйесіне жақындатуды ойласа,
Сырым хандықты жойып басқару ісін халық қолына, халықтың өз ортасынан
шыққан би-старшындарға беруді, солар арқылы ел билеу мәселелерін шешуді
демократиялық жолмен жүргізуді көздеді. Сөйтіп, 1786 жылы хандық жойылып,
Нұралы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.