Көтерілістің басталуы және себептері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

1. Кіріспе

2. Негізгі бөлім

I. тарау. Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт азаттық қозғалыстың
басталуы және сипаты

• Көтерелістің себептері және басталуы

• Халық зиялыларының көзқарасы

• Қозғалыстың сипаты, қоғаушы күштері

II. тарау. Ұлт-азаттық қозғалыстың барысы

• Көтеріліс орталықтары, олардың жетекшілері

• Көтеріліс қорытындылары, жеңілу себептері

• Тарихи маңызы

3. Қорытынды

4. Қолданған әдебиеттер тізімі

КІРІСПЕ

Көтеріліс – бұқара халықтың немесе әлеуметтік саяси топтардың билік
жүйесінің саяси, экономикалық саясатына қарсы наразылықтың бір түрі.
Көтеріліске шеруге, шығу, толқу, жаппай бағынбау сияқты саяси наразылық
сипатында өтеді. Ол наразылық білдірудің жоғары шегі бола тұра, қирату,
тонау сияқты ұйымдаспаған әрекеттермен қатар, ұйымдасқан әскери көтеріліске
ұласуы да мүмкін. Көтеріліс ұйымдасқан түрде жүргізілетін болса ғана
нәтижелі аяқталып, төңкеріске ұласады. Қазақ сахарасында Ресей империясының
отарлау саясаты салдарынан дәстүрлі мемлекеттілік (хандық) жойылғаннан
кейін көтерілістер екі түрлі сипат пен бағыт алды. Алғашқысына патшалық
Ресейдің Қазақ хандығын әлсіретуіне және жоюына қарсы , кейінгісіне қазақ
шаруаларының феодалдық және отаршылдық езгіге қарсы бағытталған азаттық
жолындағы көтерілістер жатады.

Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының тәуелсіздікке жету жолының тарихын
талай қиындықтарды көреді. Солардың оқиғалардың ішінде ұлт-азаттық
көтереілістер де болды. Қазақ халқы Ресейдің құрамында болған кездегі ең
бір елеулі оқиғалардың бірі –ол 1916 жылғы қазақ халқының отаршылдыққа
қарсы ұлт азаттық қозғалысы. Осы көтеріліс туралы қазіргі кезде зиялылар,
ғалымдардың арасында пікірлер қалыптасып бара жатыр.

Академик Н.м. Дружиннің бұл көтеріліске байланысты айтқан мынандай пікірі
бар: орыс патшалығының отарлау нәтижесінде жерлерінен айырылған бұқара
халық өзінің экономикалық еркіндігі мен ұлттық тәуелсіздігі үшін күреске
шықты. Халық бұл қозғалыста табандылық, ерлік және белсенділік танытты.(1)

Ал американ тарихшысы С.Кэреу былай деп жазды: Орыстардың қазақ даласына
тереңдей енуі есімі қазақ халқының жүрегінде осы күнге дейін сақталып,
талай жырларда мадақталған 1916 жылғы көтерілісті туғызды.

1916жылғы көтеріліс Кеңесары кезіндегі халық рухының қайта жандануы
болды.(2)

Академик Кеңес Нұрпейіс: 1916 жылғы көтеріліс –империялық зорлық зомбылыққа
қарсы ұлт-азаттық қозғалыстардың ең маңызды оқиғаларының біріне айналды.
(3)

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Отандық тарихтың деректiк қорын
пайдаланып,1916 жылда болған ұлт-азаттық көтеріліс туралы мәліметтер
жинақтау. Ол үшін төмендегі міндеттер орындау:
- Патшалық Ресейдiң басып алу жорықтарға дайындығы және басып алу барысы,
басып алынғаннан кейінгі жүргізілген әкімшілік-территориялық басқару
шараларының салдарын талдау;
- Қазақтардың ұлт-азаттық көтерілістеріне қатысты деректердің көлемі мен
тарихи құндылығына көз жеткізу;
- Патша өкiметiнiң қазақтардың азаттық қозғалысын басу саясатын көрсету.
Ғылыми жаңалығы.
- Қазақтардың Ресеймен сауда-экономикалық қатынасында патша өкіметінің
отарлау мүддесінің басымдылығы көрсетіледі;
- Ғалымдардың пікірлері арқылы, көтерілістің қазіргі кездегі өзектілігі
анықталады.
- Патша өкіметінің басқаруының жаңа жарлығы қарсы жекелеген өңірлердегі
наразылықтарды аяусыз басу отарлау саясатының бағыты ретінде көрсетіледі;

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1 Тарау. Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт азаттық

қозғалыстың басталуы және сипаты

Көтерілістің басталуы және себептері.
Көтерілістің басты себептері әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық-саяси және
рухани-мәдени мәселелерге тікелей байланысты болды. Атап айтқанда, олар
Қазақстан мен Орта Азия халықтарының жерін отарлаушыларға тартып әперудің
тез қарқынмен жалғасуынан, салықтар мен басқа алымдар көлемінің шамадан тыс
ұлғаюынан, қалың бұқараның өмір сүру жағдайының күрт төмендеуінен өз
көрінісін тапты. ХХ ғасырдың алғашқы жылдарынан, әсіресе 1914 жылдан бастап
халықтың жағдайы бұрынғыдан да ауырлай түсті.
1914 жылы басталған бірінші дүниежүзілік соғыс Ресей халықтарына аса ауыр
касірет әкелді. Әлеуметтік және ұлттық езгі күшейді. Соғыс жылдарында
жергілікті жерлердегі патша шенеуніктерінің озбырлығы мен зорлық-зомбылығы
өлшеусіз өсті. Қазақтардан, бірінші кезекте Сырдария және Жетісу
облыстарында жерлерін жаппай тартып алу жалғастырылды. Бір ғана Жетісу
облысында соғыстың алғашкы 3 жылында 1800 мың десятина жаксы жайылымдар мен
егістік алаптар тартып алынды, ал осы жерлердің нағыз кожайындары қазақтар
шаруашылық жүргізуге онша жарамды емес, немесе мүлде жарамсыз шөл немесе
шөлейт аудандарға күшпен көшірілді.
Соғыс орасан көп мөлшерде шикізатты, азық-түлікті, малды және басқа да
материалдық қүндылыктарды жалмап жұтты. Шанырақтарға жаңа әскери салық
енгізілді. Соғыс басталған соң жергілікті халыққа салынатын салықтар 3-
4есе, ал жекелеген жағдайларда 15 есе рісі сұмдық құлдырап кетті. 1916
жылдың ортасына қарай патша өкіметінің казак, халқынан тартып алған жерінің
жалпы көлемі 45 миллион десятинаға теңелді. Әлеуметтік және ұлттық езгін
өсірілді.Егіс алаптарының кыскартылуы нөтижесінде ауыл шаруашылық өндіің
күшеюі, соғыс кесапаты — халық бұкарасының қайыршылануы,
қымбатшылық, ашаршылық еңбекшілердің жағдайына ауыр әсер етті және өлке
халқының әр түрлі топтары тарапынан белсенді наразылық туғызды.

Көтерілістің басты себептері және басталуы әлеуметтік-экономикалык және
саяси сипаттағы факторлар: отаршылдық езгінің күшеюі, жерді тартып
алу, салықтар мен алымдардың шамадан тыс ұлғайтылуы, қазақ халқы мен
аймақтың басқа байырғы халықтыры жөнінде патша өкіметі жүргізген
орыстандыру саясаты, қалың бұқара жағдайының құрт нашарлауы болды. Бұл
аталғандардың ішінен ежелгі қазақ жерлерінің жаппай, күшпен тартып алынуын
және өлкені баскарудың отаршылдық жүйесінің күшейтілуін ең басты себеп
ретінде карастыру керек. Верный уезі Пригородный учаскесінің қазақтары
өздерінің 1916 жылғы 17 қазанда Түркістан генерал-губернаторына
көтерілістің себептері туралы арызында дұрыс атап көрсеткендей: оны
туғызған халық дұрыс түсінбеген тыл жұмысына жұмысшыларды шақыру ғана
емес. Себеп тереңіректе жатыр. Бір жағынан, жерден қысым көру және екінші
жағынан қазақтарды баскару жүйесі қазіргі кайғылы окиғалардың негізгі
себептері болып табылады.,
Жер жөнінен қазақтар соңғы он жылда өте қатты қысым көрді: облыста 1903
жылы кұрылған қоныс аудару баскармасы 1908-1909 жылдарда қазақтардан жерді
алып коюды күшті қарқынмен жүргізді. Соның салдарынан қазактардыңдайын
суландыру арықтары, бау-бақшасы мен қора-қопсылары бар ең жаксы жерлері
тартып алынды. Олар сусыз нашар жерлерге куылды; орман алкаптары түгелдей
казынаның пайдаланылуына алынды... Мұндай көрініс Казақстанда жер-жерде
байқалды.
Көтерілістің бұрқ ете қалуына патшаның 1916 жылғы 25 маусымдағы
Қазақстанның, Орталық Азияның және ішінара Сібірдің 19 жаспен 43 жасқа
дейінгі бұратана ер азаматтарын тыл жүмыстарына (қорғаныс құрылыстарын
жене әскери қатынас жолдарын салу, майдан еңірі маңайында жолдар салу жөне
т.б.) Реквизициялау туралы жарлығы тікелей себеп болды. Онын үстіне
жарлықта жұмылдыру, әскерге шақыру деген сөз емес, қайта әңгіме
бейнебір малды реквизициялау (өткізу, алу) туралы болып отырған сияқты,
реквизиция (жеке адамның мүлкін зорлап алу) деген соз қолданылды. Бас
штабтың салғырт салығы бойынша тыл жұмыстарына Қазақстаннан, Орталық
Азиядан 400 мың адам, соның ішінде қазақтар мекендеген барлық облыстардан
240 мыңға жуық адам алу жоспарланды. Егер өлкедегі қазақ шаруашылықтарының
саны 700 мыңнан сәл асатынын ескеретін болсақ, әрбір үшінші
шаруашылық қызметкерінен айырылады екен, ал сонымен бірге мұндай мөлшерде
жұмысшы қолын әкету ұлттық ауқымдағы сұмдық апатқа айналатын еді.
Жарлық туралы хабар жергілікті баспасөзде жарияланды және болыс
басқарушыларының жиналыстарында оқылып, қосымша түсіндірмелер мен
түсініктемелер берілді. Жарлыктың бірқатар ережелерінің бұлыңғырлығын
отаршылдык әкімшіліктің жергілікті шенеуніктері шебер пайдаланды. Инженер
М.Тынышбаевтың жоғары мәртебелі Түркістан генерал-губернаторы мырзаға 1916
жылғы оқиғаларға байланысты айғактарында Жетісу генерал-губернаторының
үндеу хатында окоп жұмыстарына шакыру туралы айтылғаны атап өтіледі.
Селолардағы бұрынғы орыс солдаттары казактарға окоп дегеннің не екенін
түсіндірген кезде, халыкты жұмылдыру (алу, өткізу) шын мәнінде қарусыз
адамдарды қыруға әкеп соғады деп санады. Ал мұның өзі өз кезегінде
қазақтардың патша жарлығына жаулық көзқарасын күшейтті. ...Мұның ең
қауіпті жұмыс екені, —деп жазды одан әрі М.Тынышбаев,- оларға түсінікті
болды... жұмысшыларды шакырудың мәнін халыққа ешкім де түсіндіріп бере
алмады; оның орнына жергілікті өкімет орындары патша жарлығын асығыс түрде
орындауға кірісе бастады. Кейбір жағдайларда дөрекі шаралар қолданды. Ара
жігін бөліп жатпай 25 жасты (19-43) бір мезгілде асығыс алу халықты қайран
қалдырды... осы ұрандармен катар киянат жасаушылық та қатар жүргізілді.
Олар орыс әкімшілігіндегі кейбір адамдардың катаң шаралары мен жай ғана
қателіктері, болыс басқарушыларының құлқыны және т.б. сияқты болып келді.
Бұл тәсілдер халық жанына тікелей батқандықтан, толкудың өріс алуы сөзсіз
еді.
Қазақстандағы көтеріліс 1916 жылғы 25 маусымдағы патша жарлығы
жарияланғаннан кейін басталды. Шілденің бас кезінде Қазақстанның барлық
аймақтарында дерлік стихиялы наразылықтар басталып, көп ұзамай карулы
көтеріліске ұласты. Халық ашу-ызасының алғашқы соққыларына тылдағы
жұмыстарға алынатындардың тізімдерін тікелей жасаған болыс баскарушылары,
ауыл старшындары және патша әкімшілігінің басқа да төменгі билік иелері
ұшырады. Ол кезде қазақтарда метрикалық куәліктердің болмағанын
пайдаланып, олар тізімге жас шамасына қарамастан кедейлерді қалауынша
енгізді, ал байдың балаларын пара алып шақырудан босатты. Іс жүзінде
тізімдер жасау жүйесі жаппай парақорлық пен қиянат жасаушылық туғызды.
.

Оның үстіне патшалық өкімет орындары лауазымды адамдарды, болыстарды,
село және ауыл баскарушыларын; байырғы тұрғындардан шыққан төменгі шенді
полицейлерді; имамдарды, молдалар мен мүдәристерді, ұсақ кредит
мекемелеріндегі есепшілер мен бухгалтерлерді; жоғары және орта оқу
орындарында оқушыларды; үкіметтік мекемелердің шенеуніктерін, дворян және
құрметті азамат құқықтарын пайдаланатын адамдарды әскерге алудап босатты.
Патша жарлығының катаңдығы және жергілікті жерлерде оны жүзеге
асырудың әділетсіз әдістері түңілуге дейін жеткізген, колына түскенімен
қаруланған еңбекшілер патша өкіметінің өкілдерін: болыс басқарушыларына,
ауыл старшындарына, полицейлерге, казактарға, шенеуніктерге бас салып адам
бермейміз! деп айқайлап, оларды ұрып-сокты. Көтерілісшілер болыс
баскарушыларының, ауыл старшындарының кеңселері мен үйлерін өрттеді.
Жүргізілген істер мен жұмысқа алынушылардың тізімдерін жойып, аңғалдықпен
олар тыл жұмыстарына адам алудан осындай жолмен құтыламыз деп санады.
Стихиялыкқ қозғалыс бірте-бірте ұйымдасқан сипат алып, қарулы көтеріліске
ұласа бастады; ірі ошақтары (Жетісу мен Торғайда) пайда болды. Көтеріліс
бүкіл Қазақстанды камтыды және оның өткір жүзі патша өкіметінің әскери-
отаршылдык және кең көлемде орыстандыру саясатына және белгілі бір дәрежеде
ауылдардың феодал-бай үстем топтарына карсы бағытталған ұлт-азаттық
қозғалысына ұласты, осы тұрғыдан ол Ресейдің жұмысшы табы мен шаруаларының
соғыска және патша өкіметіне қарсы революциялық қозғалысымен ұштасты.
Қазақ қоғамында патшаның жарлығы мен көтеріліске көзқарас бір мәнде
болған жоқ: байлардың үстем топтарынын белгілі бір бөлігі, сондай-ақ
бұратаналық әкімшілік дейтіннің шенеуніктері реквизиция туралы патша
жарлығын сөзсіз колдады және оны басты жүзеге асырушылар болды; қазақ
зиялыларының батыл өкілдері (мысалы,Тоқаш Бокин, Жаңабай Ниязбеков,
Әубәкір Жүнісов, Тұрар Рысқұлов, Әліби Жангелдин, Сейітқали Меңдешев,
Бәймен Алманов және баскалар) патша жарлығына батыл қарсы шықты және
халыкты қарулы карсылыкка шакырды, ал Қазақ газетінің төңірегіне
біріккен либерал-демократияшыл зиялылардың жетекшілері (А.Байтұрсынов,
Ә.Бөкейханов, М.Дулатов және баскалар) патша әкімшілігін адам алуға
асықпауга, кайта әуелі дайындық шараларын жүргізуге көзін жеткізуге талай
рет әрекет жасады. Сонымен бірге олар қарусыз халық патша өкіметінің
аяусыз жазалау шараларының құрбанына айналады деп орынды санап, жарлықты
орындауға қарсылық көрсетпеуге шақырды. ...Патшаның жарлығы — Ақикат
және оған қарсы пікірлер болмауы керек, -делінген Қазақ газетінің 1916
жылғы 6 шілдедегі бас мақаласында, — ...жалтару жеңіл ойлылық болады,
өйткені бұл халық үшін күйзеліс әкеледі. Қазір - соғыс уакыты, тәртіп
катал; жасырынғандарды іздеуге отряд жіберіледі, ол шаруашылыктың
күйзелуіне әкеп соғып, отбасына бақытсыздық әкеледі.... Нақ осы газет
1916 жылғы 11 тамыздағы нөмірінде А.Бөкейхановтын, А.Байтұрсыновтың,
М.Дулатовтын атынан алаш (қазак халқы. — Ред.) арасында бұйрықты
ешқандай қарсылықсыз іске асыруды жақтады. Сонымен бірге олар
аңғалдықпен, егер қазақтар тыл жұмыстарына қатысса, соғыста жеңгеннен
кейін олар өз жағдайын жеңілдетуге және автономия алуға үміт ете алады
деп санады.
Бұл орайда зиялылардың жоғары топтары (Ә.Бөкейханов бас болып) мұндай
екі ұдай жағдайда, балға мен төстің арасында калғанын есте ұстау керек.
1916 жылғы көтеріліс ерекшеліктерінің бірі күреске төменгі топтардың
көтерілуі болғаны мәлім. Ауыл мен қыстақтың жоғары үстем топтары
айлакерлік жасады, өйткені олар ішінара болыс, старшын, жергілікті
аппараттың қызметкерлері және т.б. ретінде басқару жүйесіне тартылған
болатын, екінші жағынан - ұлттық зиялылар, ең алдымен оның Ә.Бөкейханов
және оның Қазақ газеті редакциясындағы серіктері басгаған ең білімді
бөлігі ол кезде күш пен ресурстарды Германиямен соғысқа жұмылдыруды
жақтаған Ресей конституциялық-демократиялық партиясының (кадеттер) саяси
бағытымен байланысты болатын. Осыны негізге алып және өзін жалпы ресейлік
зиялылардың бір бөлігі деп сезінген Ә.Бөкейханов пен оның жақтастары
майданға көмек көрсетуге тырысты. Олар соғыс жағдайында көтеріліске
қатысуды патша үкіметі, орыс жұртшылығы барлық туындайтын зардаптармен
қоса алғанда орыс әскерлерінің ту сыртынан соққы беру деп бағалайтынын
түсінді.
Ұлттық-демократияшыл зиялылар тарапынан тағдырдың жазғанына көнуге,
Қазақстан бір бөлігі болған соғысып жатқан державаға көмектесуге шақыруы
осыдан. Бұл шақыруды халық бұкарасының көпшілігі түсінбеді жөне
қабылдамады. Бұкараның іс-қимылын баскаруға, олардың саяси тәлімгерлері
болуға қазақ зиялыларының батыл топтарының қолына шоғырлану себептері нақ
осында болатын.
Тұрар Рысқұлов атап өткендей: қазақтардың бұл ұлттык-либерал
зиялылары... кадеттер сиякты, сол кезде өмір сүрген құрылыс пен патша
өкіметінің жергілікті жерлердегі әкімшілігіне қарсы болды... Патшалық жер
саясатына қарсы болды, бірақ Ресейдің буржуазиялық-демократиялық
партияларымен ынтымақтаса жұмыс істеді. Бұл зиялылар қазақтардың
көтерілісін мезгілінен бұрын жасалған керексіз көтеріліс деп сипаттап,
барлық келіспеушіліктерді бейбіт жолмен жөнге келтіруге болар еді деп
көрсетті.
Сонымен бірге ұлттық қазақ зиялыларының жетекшілері қазақтарды тыл
жұмыстарына шакыруды кейінге қалдыру жөнінде, шақырылғандардың құқықтарын
қорғау және олардың майдан өңірі аудандарындағы тұруы мен жұмыс істеуі
үшін қажетті жағдайлар туғызу жөнінде нақты қадамдар жасады. Мұны
Ә.Бөкейханавтың бастамасымен 1916 жылғы 7 тамызда Орынборда шақырылған бес
облыс (Торғай, Орал, Ақмола, Семей жөне Жетісу) өкілдері жеке кеңесінің
құжаттары дәлелдейді. Олар кеңесті шақыруға бастамашылар (Ә.Бөкейханов пен
оның серіктері) жалпы алғанда тыл жұмыстарына шакырылғандарды қорғау
мақсатып көздегенін, шақырушылардың тізімдерін жасау кезіндегі заңсыздык
көріністерін және жергілікті өкімет орындарының ауыл тұрғындары мен қазақ
әскерлерінің жазалау отрядтары арасында жан-жалды жағдайлар ұйымдастыру
жөніндегі арандатушылықтарын әшкерлегенін көрсетеді. Осы кеңес
хатгамасының корытыпдысында былай деп атап көрсетіледі: 25 маусымдағы аса
жоғары жарлық казақтарға,сол жарлыктың өзі жарияланбаған кезде жергілікті
өкімет орындарының хабарландыру нысанында мәлім болды.
Бұл халыққа ашық аспаннан жай түскендей әсер етті. Жергілікті өкімет
орны аса жоғары жарлықты асығыс түрде орындауға кірісе бастады... Тізімге
қазақтардың жасын ауылнайлар өз бетімен енгізеді... кейбір жазбаларды
өкімет орындары біле тұра дұрыс жасамады: бай қазақтар өз балаларының
жасын әдейі ересек етіп жазғызды... кейбір болыс басқарушылары өз
жауларына мейлінше сенімді соққы жасағысы келіп, оларды адам алуға
қарсыласты деп айыптап, бастықтарға жеткізді.
Жоғарыда аталған қиянат жасаушылықтар арқасында өкімет орындарының
қазіргі буыны қазақтардың отрядтарымен алғаш рет танысты... Дала өңірінде
қазақ отрядтарының пайда болуы орасан үлкен ауданның бейбіт халқына
қорқыныш ұялатты... Осы кезге дейін болғандардың бәрі аса жоғары жарлықты
орындауға өте асығыс кіріскендікпен түсіндіріледі. Халықты тыныштандыру
үшін дереу шаралар қолдану қажет. Кеңеске катысушылар осы шаралар ретінде
өкімет орындарына 17 тармақтан тұратын қарар ұсынды. Олардың ең бастылары
мыналар болып табылады:

1) ...Солтүстік уездер үшін адам алу 1917 жылғы 1 каңтарға дейін, ал
оңтүстік уездер үшін — 1917 жылғы 15 наурызға дейін кейінге қалдырылсын.
2) Бірінші кезекте 19—31 жастағылардың үштен бірі шақырылсын, шақыру
жасы
кішіден басталсын, өйткені бұл жастағылардың дені әлі шаңырақ құрып
үлгірмегендер.
..5)Алынғаңдар мүмкін болғанынша жергілікті жерлердегі мемлекет қорғау
жөніндегі жұмыстарға қалдырылсын.
... 9) Калалардағы мұсылман медреселерінің шәкірттері шақырудан
босатылсын
10) Бұрынғы асығыс жасалып, дұрыс берілмеген тізімдер... қайтарылсын;
құрамына әрбір он шаңырақтан бір адам, қатысатын комитет сайланып, ауыл
жиынының қатысуымен жаңа тізім жасау осы комитетке тапсырылсын.
... 14) Ауырып қалған жұмысшылар жараланғандармен бірдей медициналық
күтімді пайдаланады.
15) Жұмысшы қазақтар қалалық және земстволық одақтар мекемелерінің
қарауында болуға тиіс. Жұмысшы қазақтарды басқаратын мекемелердің
кұкыктары мен міндеттері туралы нұсқау шығарылуға тиіс.
...17) Қазақ жұмысшылары дәлелді себептер бойынша, қажет болуына қарай
демалыс алатын болсын...
Патшалық өкімет орындарына табыс етілген бұл құжатқа Қазақстанның бес
облысы өкілдері кеңесінің төрағасы Ә.Бөкейханов және оның хатшылары
О.Алмасов пен М.Дулатов қол қойған. Егер бұл құжатты мұкият оқып шықсақ,
оның бірінші кезекте ұлттық-демократияшыл зиялылардың жетекшілері (Алаш
партиясының болашақтағы ұйымдастырушылары) өздерінің қолдан келген
амалдарымен қазақ халқының мүдделерін корғағанын, XX ғасырдың 30—80-
жылдарында ресми тарихнамада үнемі айтылып келгеніндей, ұлт мүдделеріне
сатқындық жасаушылар болмағанын бірінші кезекте дәлелдейтінін аңғару киын
емес.
Оның көрнекті өкілдерінің бірі Міржақып Дулатов 1929 жылғы 7 каңтарда
ОГПУ тергеушісіне берген жауабында былай деп мәлімдеді:1916жыл келді. 19-
43 жасқа дейінгі қазақ халқын тыл жұмыстарына реквизициялау туралы 25
маусымдағы патша жарлығы кенеттен жарияланды. Қазақ халқы толқыды... Далаға
зеңбіректері мен пулеметтері бар жазалау отрядтары ағылды. Губернаторлар
жер-жерге барды, түрмелер батыл адамдарға лық толды. Акт-өбеге келген
Торғай вице-губернаторы... тура былай деді: Бірде-бір қазақ тірі қалмаса
да патша жарлығы орындалады.
Осының бәрін, ал ең бастысы — қазақ халқының дәрменсіздігін, қорғ-
ансыздығын көрген біз халыққа өкімет орындарына карсыласпауға кеңес
бермекші болып ұйғардык, өйткені шайқастың тең болмайтынына, қазақ даласы
қанға бөгетініне, қазақ халқы орны толмас касіретке ұшырайтынына сенген
едік, кейбір жолдастар қазір ұлттық қазақ зиялылары сол кезде көтеріліске
басшылық ете алмады деп жүрді, бірлесе әрекет етіп, патша өкіметінің ізіне
еріп кетті және т.б. деседі. Менің ойымша, сол кездегі мән-жаймен, шын
жағдаймен жақсы таныс болған адам мұны айтпас еді.
Жеке-жеке бұрқ еткен толқулар көп ұзамай қарудың күшімен басып-жа-
пышталып, жұмысшыларды реквизициялау мен майданға жөнелту басталды.
Сол кезде Қазақ газетінің редакциясы тыл жұмыстарына жөнелтілген
қазақтардың мұқтаждарына кызмет көрсетуге ұйғарды және осы мақсатпен барлык
казақ зиялыларына реквизицияланғандар жұмыс істейтін майдандарға өз еркімен
барып, оларда бұратаналар бөлімін құруға шақырды. Зиялылар (көпшілік бөлігі
халық мұғалімдері) бұған үн қосты және көп кешікпей Минскіде земство
одағының жанынан бұратаналар бөлімі құрылды. Мен Минскіге бәрінен кейінірек
аттанып кеттім....

Көтерілістің сипаты мен қозғаушы күштері

1916 жылғы көтерілістің басты мақсаты ұлттық және саяси азаттық болды.
Сол арқылы ол қазақ халкының бостандық пен тәуелсіздік жолындағы бұрынғы
бүкіл күресінің қорытындысын шығарды. Көтерілістің негізгі қозғаушы күші
ұлттық шаруалардың қалың тобы, сондай-ақ сол кезде туып келе жатқан
жергілікті жұмысшы табының өкілдері, қолөнершілер болды.

Сонымен бірге көтерілістің ұлт-азаттық сипатта болуы себепті қазақ
халқының барлық топтарының өкілдері (екінің бірінде байлар, болыс
басқарушылары, билер), сондай-ақ демократияшыл зиялылардың жекелеген
өкілдері қатысты.
Күрделі және әртекті болған көтеріліс кең-байтақ өлке аудандарының
көпшілігінде ұлт-азатгык сипатка ие болды. Тек жекелеген жерлерде ғана
қозғалыстың басшылығын байлардың үстем топтары мен клерикал элементтер
қолына алды.
Көтеріліске қазақтармен катар ұйғырлар, өзбектер, қырғыздар, дүнгендер
және басқа да кейбір халыктардың өкілдері катыскан Оңтүстік облыстарды
(Жетісу жөне Сырдария облысы) қоспағанда, Қазакстандағы 1916 жылғы ұлт-
азаттық қозғалысы құрамы жағынан бір ұлттың қозғалысы болды.

3 Тарау. Ұлт-азаттық қозғалыстың барысы

Көтеріліс орталықтары, олардың жетекшілері.

Көтерілістің алғашқы ошағы Жетісу облысында пайда болды. Мұнда патша
жарлығына қарулы қарсылық шілде-тамыз айларында бұқаралық сипат алды.
Қазақстанның әр түрлі аудандарында пайда болған стихиялы қозғалыс бірте-
бірте ұйымдасқан сипат ала бастады: Жетісуда (басшылары- Бекболат Әшекеев,
Ұзақ Самұрықов(суретте), Жәмеңке Мәмбетов, Токаш Бокин, Әубәкір Жүнісов,
Серікбай Қанаев, Монай және Мұқан Ұзақбаевтар мен басқалар) және Торғайда
(басшылары - Әбдіғапар Жанбосынов, Амангелді Иманов, Әліби Жангелдин және
басқалар) оның ірі ошақтары пайда болды. Жетісудағы көтеріліс тарихын:
1)шілде-стихиялық наразылық көріністері,
2) тамыз - оның карулы көтеріліске ұласуы
3) қыркүйек-қазан - көтерілістің біртіндеп бәсеңдеуі және жеңіліс табуы
деген кезеңге бөлуге болады.
М.Тынышбаевтың айтуы бойынша, 25 маусымдағы патша жарлығы Жетісу
қалаларында 8 шілдеде белгілі болған. Облыстың жекелеген уездеріне
жұмысшыларды шақыру туралы телеграммалар одан да бұрын, 2 және 3 шілдеде
келіп түскен.
Шақыру туралы хабарлар мен алынатындардың тізімдерін жасау туралы
сыбыстар жер-жерде толқулар туғызды: мәселен, Верный округтік соты
прокурорының қорларында сақталған құжаттардың деректері бойынша, патша
жарлығы туралы хабар алынғаннан кейін Жаркент уезінің Әлжан болысы
қазақтары: Жат жерде өлгенше, осында өз жерімізде өлеміз. Бәрімізді атып
тастасаңдар да, жұмысқа бармаймыз және ешкімді жібермейміз, -деп айқай

салған. 6 шілдеде Ақбейіт алқабында болған албан руының (Жаркент уезі) 16
болысы өкілдерінің жиналысында көтерілістің Қарқара ошағы басшыларының бірі
Жәмеңке Мәмбетов былай деп мәлімдеді:
Балалар кырылғанша, кәрілердің өлгені жақсы, ақ патшаның жарлығын
орындамаймыз. Оны Ұ.Самұрықов, С.Қанаев, Қ.Шорманов, Қ.Кұдайбергенов,
Қ.Шотаманов және жиналысқа баска да катысушылар колдады. Бүл шешімді
Ж.Мәмбетов(суретте) 11 шілдеде пристав Подворков пен урядник Плотниковқа
жеткізді; 1916 жылғы 7 және 8 шілдеде Верныйдың батыс жағындағы 40 километр
жердегі Үшқоңыр алқабында Верный уезі Жайылмыш және баска да жақындағы
болыстардың өкілдері арнаулы съезге жиналып, патша жарлығына көзкарас
туралы мәселені талкылады.
Адамдар берілмесін, таудан жазыққа түспейік, өкімет орындары тарапынан
күш колдану шаралары жасалған жағдайда телеграфты қирату, тыл жұмыстарына
шақырылушылардың тізімдерін, болыс баскармаларының кеңселерін өртеуге дейін
барып, жойып жіберу жөнінде қимыл жасалсын деген шешім кабылданды.
Шілде айының бас кезінде толкулар Верный уезінің Батыс және оңтүсгік
бөліктерін де қамтыды, оларда көтерілісшілерге Бекболат Әшекеев, Тоқаш
Бокин, Ақкөз Қосанұлы және басқалар басшылық етті.
1916 жылы жасы 70-тен асып кеткен Бекболат Әшекеев Жайылмыш болысы
көтерілісшілерінің үлкен жасағын басқарды. Көтеріліс жасалған жағдайда деп
съезге қатысушыларға қаруын әзір ұстауға және әрбір үй жанында кермеде
ерттеулі ат тұруына ұсыныс жасалды.
Верный уезі Ұзынағаш болысының Үлкенсаз мекенінде Жетісудың он бір болысы
өкілдерінің 5 мыңнан астам адам қатысып, жоғарыдай шешім қабылдаған съезі
болып өтті. Оқтың астына барғанша, осында өлгеніміз артық деген қарар
қабылданды. Көп кешікпей қарсыласудың енжар нысандары жер-жерде
семсерлермен, аңшылык мылтықтарымен, суық қарумен каруланған көтерілісшілер
жаса-ғын ұймдастыруға ұласты.

Отар аймағы көтерілістің Верный қаласынан батыстағы өзінше бір
орталығына, Жетісу облысындағы орталығына айналды. Верный қаласы
полицмейстерінің істерін атқарушы Поротиковтің 1916жылғы 13 шілдеде Жетісу
облысының әскери губернаторы генерал-лейтенант М.Л.Фольбаумға
баяндағанындай, Отар учаскесіндегі көптеген қазақтар барлық қазақтарды бір
жерге шоғырландыру мақсатымен қырдан тауға көше бастады.
17 шілдеде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.