Тәуелсіз Қазақстандағы археология кезеңі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР
Кіріспе 2
Ежелгі Қазақстан археологиясының алғашқы кезеңі: табыстары мен келеңсіз
жақтары 4
Қазақстан археологиясының кеңестік дәуірдегі өрлеуі 8
Тәуелсіз Қазақстандағы археология кезеңі 12
Қорытынды 15
Қолданылған әдебиеттер: 16

Кіріспе

Адамның өткен өмірін сол кездерден қалған белгі ғана айғақтай алады.
Тұтас бір ұлттың, бүкіл халықтың еткен өмір жолы да солай. Оны тауып,
аршып, тазалап, көздің қарашығындай сақтап, өз кәдесіне жарата, яғни
болашақ үшін пайдалана білмесе, ондай ұлт басқа халықтардың құрамына
сіңісіп, өзін-өзі тарих сахнасынан шығарып тастайды.
Еліміз үшін қажетті істе ұсақ-түйек деген әңгіме болмайды, Оның
үстіне, бұл жердегі әңгіме тарихқа, тарих болғанда да, оның өте нәзік, осал
тұстарына қатысты болғалы тұр.
Біз — тарихымызды жасап та, жазып та жатқан ұлтпыз, ал, тарих
қойнауына қарай қол соза қалсаң, түркі жұртының ортақ тайқазанына қол
саласың.
Кез келген ел дербес ел болса, кез келген мемлекет дара мемлекет
болса, азаттықтағы, дербестіктегі мемлекет болса, оның сол мемлекеттігіне,
елдігіне айғақ болатын үлкен бір қасиеті — ол елдің мәдени-рухани
мұраларының болуы. Мәдени-рухани мұраларыныц жоқ болуы — ол елдің елдігіне
күмән келтіреді. Ол — мемлекеттің мемлекеттігіне күмән келтіреді. Тіпті,
одан да тереңірек барсақ, ол — елді тексіз етіп көрсетеді. Ал енді, мәдени-
рухани мұрадан жұрдай, тексіз елдің ұрпағының санасы жасық болады, рухы
төмен болады. Кеуде керіп ешкіммен өрелесе алмайды, өзі қатарлы
мемлекеттердің азаматтарымен үзеңгі қағысып, терезесін теңестіре отыра
алмайды. Тірі адамдарға мұның осындай үлкен әсер-ықпалы болатын бір жағдайы
бар.
Біз азаттық алдық, дербес мемлекет болдық. Өзімізше ел болып, есімізді
жиып, тірлік құрып жатырмыз. Мұндайда, мәдени-рухани мұрамыздың барын
парықтап, қадыр-қасиетін анықтап, оның құнын, көркемдік тарихи бағасын
анықтап алу — бір міндетіміз болса, екінші — бізге тиесілі асыл
қазыналарымыздың қайда жатқанын зерделеп отыру да — үлкен бір міндет. Осы
тұрғыдан келгенде, қазақ халқы дүние жүзіндегі рухани жағынан ең көп
тоналған халықтардың санатына жатады.
Біздің бағымызға орай осы салада қазақ археологиясының тыңына соқа
салған тұңғыш қазақ ғалым Ә.X. Марғұланның осы ғылым саласымен айналысуы
біздің археологиялық табыстарымызды тамаша табыстарға жеткізді. Оның бүкіл
саналы өмірі жан-жақты ізденуге бағышталып, ал археологиялық жәдігерлерді
табуға арналды.
Біздің жұмысымыздың тақырыбы Ежелгі Қазақстанның археологиясы:
кезеңдері мен жетістіктері деп аталады. Тақырып қызық та күрделі
екендігіне дау жоқ.
Ежелгі Қазақстан археологиясын сонау ХІХ ғасырдың алғашқы ширегінен
бастап Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңін мен бірінші кезеңге жатқызар едім.

Ал екінші кезең кеңестік археология кезеңі.
Үшіншісі қазіргі тәуелсіздік алғаннан бергі кезең.

Ежелгі Қазақстан археологиясының алғашқы кезеңі: табыстары мен келеңсіз
жақтары

Көне түркі руникалық жазбаларын көптеген зерттеушілер VІІ-ІХ ғ.ғ.
жатқызып келді. Бұл турасында әртүрлі даулы пікірлер айтылды. Дегенмен, 80-
ші жылдары Монғолиядан табылған тас ескерткіштер руна жазуларының бастапқы
кезеңінің әріде жатқандығын дәлелдеп берді. Көне түркі жазба
ескерткіштерінің ішіндегі неғұрлым ежелгілерінің бірі ретінде Бұғыты
жазбасы (Бугутская надпись) аталып жүр. Бұл жәдігерлік VІ-ғасырдың соңғы
ширегіне жатқызылады.
Жалпы көне түркі жазбаларының алғаш ашылуы ХҮІІІ ғасырдың 20-шы
жылдарына дәл келеді. Тасқа қашалған мұралардың тұңғыш үлгілері
Ф.И.Страленбергтің Северная и восточная части Европы и Азии атты
еңбегінде жарыққа шықты. Ал 1721 жылы зерттеуші ғалым Д.Г.Мессершмидт
Енисей өзенінің жағалауынан тасқа ойылып жазылған ескерткіш тапты. Біршама
уақыттан кейін, нақтырақ айтсақ ХҮІІІ ғасырдың аяқ шенінде, ғалым Р.Паллас
енисей руна жазбаларының бесеуін жария етті. 1889 жылы Көкшін-Орхон
өзенінің жағасындағы Коше-Цайдам аңғарынан қытай әліпбиімен және руна
жазуымен жазылған екі үлкен тас ескерткіш табылды.
1893 жылдың 15 желтоқсанында дат профессоры Вильгельм Томсен Орхон-
енисей ескерткіштерінің құпиясын шешті. Ол тастағы белгілерді салыстыра
отырып, дыбыстардың ыңғайына қарай белгілер алдыңғы және артқы қатардағы
болып екі топқа бөлінетіндігін айқындайды. Бұл түркі тілінің құрылысына тән
еді. Академиктер В.В.Бартольд пен А.Н.Самойлович бұл оқиғаны — XIX ғасырдың
ең ұлы жаңалықтарының қатарына жатқызды.
1. Батыс Түрік кағанатына тиісті болған ескерткіштер. Бұлар негізінен
Орхон ескерткіштері деп аталынады да, оған: 1) Орхон өзенінің бойынан
табылған ескерткіштер, 2) Алтай тауының айналасынан табылған ескерткіштер
енеді. Ғалымдарымыз бұл ескерткіштерді VІІ-VІІІ ғасырларда жазылған деп
шамалайды. Тасқа жазылған сына жазулардың ішіңдегі ең үлкені де, тілдік
материалдары жағынан құндысы да осы дәуірге сай келеді.
2. Қырғыз қағанатына тән енисей жазу ескерткіштері. Енисей жазу
ескерткіштерінің қай кездерде жазылғандығы туралы түрлі пікір бар. Мысалы,
бұл ескерткіш тілін С.Е.Малов V-VІ ғасырдағы түркілер тіліне, В.Томсен мен
П.М.Мелорианскийлер VІ-VІІ ғасыр түркілер тіліне, В.В.Радлов VІ-VІІІ ғасыр
түркілер тіліне тән деп көрсетеді. Ал А.Р.Қызласов бұл ескерткіштерді ІХ-Х
ғасырда жазылған деген пікір айтады. Енисей жазу ескерткіштері орхон жазу
ескерткіштеріндей көлемі өте үлкен емес. Олардың ең үлкені Уйбат өзенінін
бойынан табылған. Уйбат III деп аталатын ескерткіш 478 таңбадан тұрады.
3. VІІІ-Х ғасырларда жазылып, Лена-Байкал өңірінен табылған
ескерткіштер. Бұл ескерткіш Құрыхан тайпалар одағына тиісті.
4. Талас және Ферғанадан табылған руникалық ескерткіштер. Бұл оғыз
ескерткіштері Батыс Түрік тайпаларының ұрпақтарына тән, VІ-VІІІ ғасыр
араларында жазылған.
5. VІІІ ғасырдың екінші жартысы мен IX ғасырларда жазылған
Монғолиядағы ұйғыр қағанатына тиісті болған Семиги және Қараболғасун
ескерткіші.
6. Шығыс түркістандағы ұйғыр мемлекетіне (ІХ-Х) тән ескерткіштер мен
туфан жазулары.
7. Хазар қағанаты мен Печенег тайпаларына тиісті Шығыс Европадан
табылған ескерткіштер.
Міне көріп отырғанымыздай алғашқы кезеңде біршама жаңалықтар ашылған,
бірақ солардың ең бастысы дат ғалымы Томсеннің түркі алфавитін қайта
қалпына келтіруі екендігіне шәк жоқ.
Бірақ осы кезеңде біздің бабаларымыздың мұрасы ең көп тоналғанын
айтпасқа амал жоқ.
Қазақ даласындағы үш мың жыл бойы тапжылмай жатқан ұлы қорғандар XVII-
XVIII ғасырдан бастап Ресейдің көр қазушы дейтін арнайы жасақталған маман
топтарының тонауына ұшырап, табылған мүраларымыздың көбісі балқытылып
жіберді, біразы Pесейдің алтын қорына қосылды. Ал, кейбір ерекше көркем,
тарихи құндылығы бар деген дүниелер, қазір Петербордың Эрмитажында тұр.
Одан бергі де заттық айғақтарымыздың, әсіресе, қазақ, хандығы құрылғаннан
кейінгі XVII-XVIII-XIX ғасырларда жасалған қару-жарақтарымыз, үй
мүліктеріміз, тұрмыстың неше түрлі құрал-жабдықтарының ең бір тамаша
үлгілері Петорбордың, Мәскеудің, Гамбург, Лейпцигтің мұражайларында,
Францияның, Англияның, тіпті, Американың метрополиясына дейін жайылып
кеткен жағдайы бар.
Бұндай жағдай тек біздің қазақ халқының басына ғана жазылмаған.
Әлемдегі көне өркениет ордасының бірі Мысыр елінің ескерткіштері де осындай
күй кешіп отыр. Сонау перғауындардың көптеген мұралары, тіпті өліктеріне
дейін шетелдің алпауыт мемлекеттерінде жатқаны әлемге айғақ.
Бірақ осындай алғашқы әрекеттердің арқасында біздің бабаларымыздың
мұрасының жұқанасы Томсеннің қолына тигенін әсте ұмытпағанымыз да жөн.
Бұл кезеңде барлық археологиялық мұраларымыз шетке тасылынып әкетілді.

1893 жылы академик Бартольд ортағасырлық Алматы қаласының орнын
тапқан. Тіпті осы ғасырдың 20-сыншы жылдарының өзінде де осы қирандыларды
көруге болатын. Осылардың ең үлкен қоныстары негізінен "Ботаника бағы" мен
"Горный гигант" совхозының аумағында орналасқан. XI—XII ғасырларда бұл
қоныстар орташа қалаларға айналды. "Горный гигант" совхозының тұрғын жайлар
орналасқан көтеріңкі алаңы топырақпен айналдыра үйінді тәріздес етіп
қоршалған, ол қала қабырғасы іспеттес болған. Бұрыштарында дөңгелек келген
мұнаралар, ал орталық бөлігінде сондай қабырғамен қоршалған көлемі жарты
гектарға жуықтайтын тағы бір алаң кіргізе салынған. Ертедегі Алматудың
топографиясы, яғни жер жағдайы мен құрылымы ғылыми тұрғыдан жете
зерттелмеген. Зерттеуші — Городецский қалалық құрылыстар қазіргі Абай
даңғылының бойында болған деген болжам жасайды және бұл — қаланың шамалы
ғана үлкен болігі. Сауда және керуен жолдарының қиылысқан тұсындағы үлкен
сауда орталығы ретінде Алмату арабтарға, парсыларға белгілі болған.
Археологияның алғашқы кезеңінде, В. Томсен мен П.М. Мелорианский, Ш.Ш.
Уәлиханов, С.Е. Малов, В.В.Радлов және әлемге әйгілі Бартольд осы түркі
жәдігерлерін зерттеді. Осылайша археологиялық алғашқы табыстардың негізі
қаланды. Бартольд, Радлов және Маловтар кеңестік дәуірдегі археология
ғылымына да үлес қосты, бірақ олар еңбектерін сонау патшалы Ресей кезеңінде
бастағандықтан мен оларды алғашқы кезеңге жатқызғаным түсінікті де ғой деп
ойлаймын.

Қазақстан археологиясының кеңестік дәуірдегі өрлеуі

Сонау орыс археологиясының шоқжұлдыздарынан дәріс алған қазақтың
ғұлама ғалымы Әлкей Марғұланның археологиямен айналысуы біздің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.