Торғайдың әскери губернаторы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР
Кіріспе 1
Торғай облысындағы 1916 жылғы ұлт-азаттық күрес. 2
Қорытынды 10
Пайдаланған әдебиет 11

Кіріспе

Қазақстан тарихындағы ХХ ғасыр ірі оқиғаларға толы. Олардың бірі 1916
жылғы ұлт-азаттық көтеріліс. Бұл кезең қазақ халқының отаршылдыққа қарсы
күрестің соңғы қадамы болып саналады.
Менің бұл тақырыпты таңдауымның себебі – 2 жылға созылған көтеріліс
еліміздің тәуелсіздігіне жетер жолына үлкен үлес қосты.
Менің мақсатым – бұл тақырыпты сіздерге толығымен ашып жеткізу.
Көтерілістің басты себептері әлеуметтік-экономикалық және саяси
сипаттағы факторлар: отаршылдық езгінің күшеюі, жерді тартып алу, салықтар
мен алымдардың шамадан тыс ұлғайтылуы, қазақ халқы мен аймақтың басқа
байырғы халықтары жөнінде патша өкіметі жүргізген орыстандыру саясаты,
қалың бұқара жағдайының күрт нашарлауы болды.
1914 жылы басталған бірінші дүниежүзілік соғыс Ресей халықтарына аса
ауыр қасірет әкелді. Әлеуметтік және ұлттық езгі күшейді. Соғыс жылдарында
жергілікті жерлердегі патша шенеуніктерінің озбырлығы мен зорлық-зомбылығы
өлшеусіз өсті. Қазақтардан, бірінші кезекте Сырдария және Жетісу
облыстарында жерлерін жаппай тартып алу жалғастырылды. Бір ғана Жетісу
облысында соғыстың алғашқы 3 жылында 1800 мың деятина жақсы жайылымдар мен
егістік алаптар тартып алынды, ал осы жерлердің нағыз қожайындары қазақтар
шаруашылық жүргізуге онша жарамды емес, немесе мүлде жарамсыз шөл немесе
шөлейт аудандарға күшпен көшірілді.
Соғыс орасан көп мөлшерде шикізатты, азық-түлікті, малды және басқа
да материалдық құндылықтарды жалмап жұтты. Шаңырақтағы жаңа әскери салық
енгізілді. Соғыс басталған соң жергілікті халыққа салынатын салықтар 3-4
есе, ал жекелеген жағдайларда 15 есе өсірілді.
Егіс алаптарының қысқартылуы нәтижесінде ауыл шаруашылық өндірісі
сұмдық құлдырап кетті.

Торғай облысындағы 1916 жылғы ұлт-азаттық күрес.

Торғай облысындағы көтеріліс ең бұқаралық, ең ұзаққа созылған ең
табанды және ұйымдасқан көтеріліс болды. Көтеріліс барлық уездерді:
Торғай, Ырғыз, Ақтөбе және Қостанай уездерін қамтыды. Облыста көтеріліс
қамтылмаған ауыл немесе елді мекен болмады. Бұл кездейсоқ емес еді. Істің
мәні мұнда жұрттың көп жері тартып алынып, аграрлық мәселенің
шиеленісуі өте күшті болғандығында еді.
Барлық жерлердегідей көтеріліске түрткі болған 1916 жылғы 25
июньдегі указ болатын. Торғайдың әскери губернаторы
М.М.Эверсмин құрметті ақсақалдармен бірге старшындарды арнайы
шақырып алдырды: олар патшалық өкімет орындарын қолдайтынын
білдіріп, патша указы орындалады деп сендірді. Либералдық
феодалдық-бай интелегенция патшаның отаршылдық әкімшілігінің
жетегінде кетті де, патша указын орындауға шақырып ауыл-аулдарды
аралап кетті. Алайда олардың әрекетінен ештеңе өнбеді.
Еңбекшілердің наразылығы мен ашу-ызасы күннен-күнге ұлғая түсті.
Торғай облысының әскери губенаторы М.М.Эвераменға қазақ
еңбекшілерінің қару алып, жаппай көтерілгендігі туралы хабарлар күнбе-
күн түсіп жатты. Көтерілісшілер почтаға шабуыл жасады, темір жол табанын
бұзып, болыс басқармаларын ойрандады, болыстарды өлтірді. Көтеріліс
бүкіл облысты қамтыды. Оған жұрт арасында танымал халық
батыры Аманкелді Иманов басшылық етті. Ол 1873 жылы Торғай
уезінің Қайдауыл батысындағы ауылдардың бірінде, кедей шаруаның
семьясында туған еді. Әкесінен ерте айрылған Аманкелді
байлардың етегінде жүріп, бала күнінен-ақ жоқшылық пен мұқтаждық
көрді.
Аманкелді Имановтың ұйымдастырушылық қабілеті халық
көтерілісінің алғашқы күндерінен бастап-ақ айқын көрінді. Ұшы-
қиырсыз Торғай даласының барлық түкпірлерінде көтерілісшілер
отрядтары құрылып, барлық түкпірлерінде көтерілісшілер отрядтары
құрылып, оларға Байқоңыр руднигінің Шоқпаркөл тас көмір кен
орындарының және Орынбор – Ташкент темір жолының жұмысшылары келіп
қосылып жатты. Аманкелді Имановты жақтаушылардың қатары күннен-
күнге өсе берді. Оған Торғай облысындағы жақын жатқан
Қостанай, Ырғыз және Ақтөбе уездерінен ғана емес сонымен бірге
Сырдария, Ақмола, Семей облыстарынан көтерілістер ағылып келіп
жатты. Егер октябрьдің бас кезінде Аманкелді Имановтың
отрядтарында 5 мыңдай адам болса, 15-20 күннен кейін ақ
олардың қатары 50 мың адам шамасында болды. Көтерілісшілердің
арасында жоспар көп болатын. Көтерілісшілер армиясының штабы
Торғай даласының қиыр түкпірінде, Батпаққара маңында болды.
Көтерілісшілер армиясының ішкі ұйымдасуы мыңдай болды: отрядтар
10, 50, 100 және мың адамнан құралған бөлімдерге бөлінді,
олардың әрқайсысын командирлер – онбасы, елубасы, жүзбасы, мыңбасы
басқарды. Аманкелдінің өзін Сардарбек (бас қолбасшы) деп атады.

Аманкелдінің көтерілісшілер отрядтары бақылайтын аудандарда
бұрынғы ауыл-болыс әкімшілігі басқарудан шеттетіліп, өкімет
билігі іс жүзінде көтерілісшілердің қолына көшті.
1916 жылғы октябрьге қарай Торғай және Ырғыз уездерінде 20-ға
тарта көтерілісшілер отряды болды. Олардың кейбіреулерінде 2-3
мың адам болатын. Торғайдың көтерілісті отрядтары 3 топқа
бірікті. Қазақстанның басқа да облыстарындағы сияқты, Торғай
облысының феодал-бай элементтері көтерілістің басшылығын өз
қолдарына алып, оны ұлтшылыдық арнаға түсіруге тырысты. Мұның
өзі, мәселен, Ырғыз және Торғай уездерінде хандар сайлаудан
көрінді. Алайда еңбекті шаруалар байлар мен молдалардың бұл
инициативасын қолдамай, Аманкелді Имановтың төңірегіне топтасты.
Курстық барысында хандар іс жүзінде бұқарадан оқшау қалды.
Ол былай тұрсын, олар іс жүзінде патша өкіметі жағына шығып
кетті. Олармен бірге 400 қызық байы көтерілісті шаруаларға қарсы
жазалаушыларды қолдап шықты.
13 октябрьде Ырғыз уезіндегі Қызылжар болысының
көтерілісшілері Жаманқұл деген жерде патша әскеріне көмекке
жіберілген байлардың отрядын талқандады. 17 октябрьде Ақтөбе
уезінің көтерілісшілері Қарабұтақ селосын қоршап алды, келесі
күні 2500 адамннан құралған көтерілісшілер отряды Көжекөл
көлінің маңында (Ырғыздан 70 км жерде) жазалаушылар отрядына
шабуыл әскерлерін шегінуге мәжбүр етті. 21 октябрьде 4 мың
көтерілісті татар көлі маңында қазақ жүздігімен және полиция
отрядымен шайқасқа түсті. Көтерілісшілермен қақтығысуларда
жазалаушылар өлгені, жараланғаны бар көптеген адамдарынан
айырылып, Торғай қаласына әрең жетті.
23 октябрьде Аманкелді Иманов бастаған 15 мың көтерілісті
Торғай қаласы қоршап алды. Қазан әскери округінің
командашысы әскери министрге Торғай және Ырғыз уездеріндегі
жағдай жедел нашарлай түсуде. Торғаймен арадағы телеграф
байланысы ғана емес, қатынас атаулының бәрі үзілді... Торғай
қоршалды, Ырғыз қоршалып жатыр деп телеграмма жіберді.
Сонымен бірге көтерілісшілер Торғай және Ырғызды басып алып,
Орынбор - Ташкент жолы бойындағы темір жол қатынасын үзіп
тастамақ ниетке екені де хабарланды.
Қозғалыстың кең қанат жаюынан қауіптенген Торғай облысының
әскери губернаторы М.М.Эверсман әскери министрден Аманкелді
Иманов бастаған көтерілісті басып – жаншу үшін жазалаушы
экспедиция жіберуді өтінді.
Патша армиясы Бас штабының бұйрығы бойынша Қазан әскери округі
майдандардан алынып, көтеріліс болып жатқан жерге жіберілген,
генерал А.Д.Лавреньтев бастаған экспедициялық корпусты жасақтады.
Оған 17 жаяу әскер ротасы, 18 қазақ жүздігі, 18 зеңбірегі
мен 17 пулеметші бар 11 атты әскер эскадроны кірді. Патша
үкіметі экспедициялық әскерлерді авомобильдермен аэропландармен
жабдықтап, шалқар станциясы мен Торғай қаласы арасындағы этаптық
пункттерді қоршау үшін 5 мың тұт тікенекті сым бөлмек те
болды.
А.Д.Лавреньтевтің Орынборда жасақталған экспедициялық корпусы
арнайы мақсатты поездарға отырып топ-тобымен Шалқарға, Ақтөбеге,
Қостанайға түсірілді.
Аманкелдінің көтерілісшілері Торғайға жақындап келді, бірақ оны
ала алмай, 22 октябрьде халықты ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.