Бүгінгі күнгі мәліметтер базасы
Жоспар
1-БӨЛІМ. Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 3
2-БӨЛІМ. ҚАЛАЛЫҚ ОРТАЛЫҚ АУРУХАНАНЫ АВТОМАТТАНДЫРЫЛҒАН ЖҰМЫС ОРНЫ
2.1 Автоматтандырылған жұмыс
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
3-БӨЛІМ. Бағдарламалау ортасына сипаттама
3.1. Объектілі – бағдарлы бағдарламалау
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... . 11
3.2. Delphi бағдарламалау
ортасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .12
3.3. Проект. Форма. Қасиеттер. Объект инспекторы терезесі
... ... ... ... ..13
3.4. Оқиғалар. Программалык код
терезесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
3.5. Delphi ортасының
компоненттері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .17
3.6. Проект
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 20
3.7. InputBox функциясы. ShowMessage процедурасы.
Типті түрлендіру
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
3.8. Delphi-де мәліметтер базасын
құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
3.9. Менюді ұйымдастыру. Негізгі және контекстік
меню ... ... ... ... .33
4-БӨЛІМ. Техника қауіпсіздігі
4.1 Электр қауіпсіздігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
5
4.2 Өрт қауіпсіздігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...36
4.3 Шу деңгейлеріне және дірілдеуге
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
4.4 Шаң және зиянды химиялық
заттар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .37
4.5
Микроклимат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..38
4.6 Желдету
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...39
4.7 Информацияны көрсету жүйелеріне эргономикалық талаптар..39
4.8 Оператордың жұмыс орнын
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
4.9 Жұмыс орынының эргономикалық талаптары
... ... ... ... ... ... ... 41
4.10 Жұмыс орынның жарық болуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
5-БӨЛІМ. Жобаның
қойылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
5.1 Есептің блок-
схемасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
5
5.2 Формаларға сипаттама
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
5.3 Бағдарламашы инструкциясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
5.4 Қолданушы инструкциясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
6-БӨЛІМ. Қортынды ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1
7-БӨЛІМ. Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 52
8-БӨЛІМ
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...53
Кіріспе
Қазақстан – 2030 бағдарламасына сәйкес қоғамның барлық салаларында
ақпараттандыру үрдісі жүруде. Қазіргі кезде оқу жүйесін басқаруды
автоматтандырудың әдістерін көлемді және қарқынды қолдану, жан-жақты оқу,
тәжірибелік және теориялық мәселелерін зерттеуді, комплекстік ізденістерді
жүргізуді талап етеді.
Оқу жүйесін басқаруда ақпаратты жергілікті өңдеу қарастырылады.
Басқаруды іске асыру үшін дербес компьютер негізінде басқару мен әрбір
аймақтық жұмыс орынын автоматтандыруды іске асыру керек. Жұмыс орынын
автоматтандыру саласы мамандарының анықтамасы бойынша кіші кәсіптік-
бағыттаушы есептеуіш техника деп, мамандардың жұмыс орынында орналасқан
және олардың жұмыстарын автоматтандыруға арналған жабдықты айтады. Әрбір
объектінің автоматтандырылған жұмыс орынын басқару бекітілген міндеттеріне
сай қарастырылу керек. Дегенмен, автоматтандырылған жұмыс орынын жасаудың
жалпы принциптері: жүйелілік, икемділік, орнықтылық, тиімділік - әрқашан
орындалуы керек. Автоматтандырылған жұмыс орынының басқарылуы жүйелілік
принципі құрылымы белгіленген міндетіне сәйкес анықталатын жүйе ретінде
қарастырылуы керек.
Икемділік принципі қандай да бір модуль арқылы құрылатын жүйе ішіндегі
барлық жүйелерді қайта құру және олардың элементтерін бір үлгіге салу
мүмкіншілігін береді. Бұл жүйенің икемделушілігі – деп аталады.
Орнықтылық принципі автоматтандырылған жұмыс орынының жүйесі мүмкін
болатын ішкі және сыртқы әсер ететін себептерге байланыссыз негізгі
қызметтерді орындау керек, яғни бұл дегеніміз, кейбір бөліктеріндегі
кемшіліктер оңай түзелетін, жүйенің жұмыс істеу қабілеті бұрынғы калпына
тез келуі болып табылады.Тиімділік принципі жүйені жасаған және оны
пайдалануға кеткен шығынға қатысты автоматтандырылған жұмыс орынының
жоғарыда келтірілген принциптерін іске асыруды интегралды түрде қарастыру
болып табылады.
2. Қалалық орталық ауруханасының автоматтандырылған жұмыс орны
2.1 Автоматтандырылған жұмыс орны
Автоматтандырылған жұмыс орынының қалып күйін және даму көрінісін
дербес компьютерде кең ауқымды түрде қарастырайық. Сонымен қатар,
автоматтандырылған жұмыс орынының бағдарламалық камтамасыздандыруына және
кейбір техникалық сұрақтарына тоқталайық.
Қазіргі уақытта әр түрлі мамандық саласында ойлауды және еңбекті
басқаруды интенсифтендіру жасалып, дербес компьютер негізінде жұмыс
істейтін автоматтандырылған жұмыс орыны кең ауқымда таралуда.
Оқу жүйесінде қызмет етушілердің және басқару қызметінің
автоматтандырылған жұмыс орынының, негізгі құрамының элементерін, олардың
дамуын және қолдануын қарастыруына тоқталайық.
Автоматтандырылған жұмыс орынының техникалық негізі болатын, дербес
компьютердің жалпы схемасын орта мектептің окулықтарынанда кездестіруге
болады.
3
7
1-сурет. Дербес компьютердің жалпы схемасы
1 – процессор; 2 – негізгі жады; 3 – сыртқы есте сақтау құрылғылары; 4
– дисплей; 5 – пернелік тақта; 6 – баспа құрылғысы; 7 – жүйелік
магистраль.
Бағдарламалық қамтамасыздандыруды іске асырғанда, бағдарлама мен
техника арасында карама-қайшылықтарды болдырмауды қарастыру керек. Нақты
мамандардың (директорлар, оқу ісінің меңгерушілері және т.б.) дербес
компьютер негізінде жасалған автоматтандырылған жұмыс орынының
ұйымдастырылған түрде қолдану нәтижесі адам мен машина арасындағы
тосқауылды жояды.
Тәжірбиелерді, ғылыми ізденістерді талдау нәтижесінде автоматтан-
дырылған жұмыс орынына қойылатын бірқатар талаптар анықталды.
Яғни,
Маманның ақпараттық және оның есептеушілік сұранысын жаңаша
канағаттандыру;
Қолданушының сұранысына аз уақытта жауап беру;
-Автоматтандырылған жұмыс орынының жұмыс істеу тәсілдерін үйренудің
қарапайымдылығы және қарым-қатынасы, сенімділігі, қарапайым жұмыс істеуі;
-Қолданушының тез үйрену мүмкіншілігі;
-Колданушыға қарағанда төзімділігі;
-Компьютер желісінің құрамында жұмыс істеу мүмкіншілігі.
Автоматтандырылған жұмыс орынының (АЖО) жалпы схемасын қарастырайық.
2-сурет. Автоматтандырылған жұмыс орынының схемасы
Жалпы бағдарламалық қамтамасыздандыру (БҚ) компьютер жұмысын басқаруды,
жаңа бағдарламаларды қосу және өңдеуді қамтамасыз етеді. Бұған операциялық
жүйе, бағдарламалық жүйе және әр түрлі қызмет атқаратын бағдарламалар
кіреді.
Автоматтандырылған жұмыс орынының мамандық бағдары бағдарламалық
қамтамасыздандырудың функционалды бөлігімен анықталады. Аймақтың анықталған
пәндік есептерін шешу қамтамасыз етіледі. Функционалдық бағдарламалық
қамтамасыздандыруда көбінесе "адам- машина" деген сұраққа көңіл бөлінеді.
Қолданушы компьютерде өзін-өзі керекті және пайдалы нақты жұмыс істеп
жатырмын деп сезінсе, жұмыс істеу қызықты және тартымды болады.
Сұхбатты ұйымдастыру тұрғысынан қарастырайық. Қолданушы мен машина
арасындағы сұхбатты жүйені талдау нәтижесінде, оларды мынандай түрлерге
бөлуге болады:
-Жүйелер командалык, тіл;
* "Адам объектілер әлемінде";
* "Мәзір" түріндегі сұхбат.
Командалық тілді қолданбалы жүйеде қолдану, бұл командалар
түсініктемесін компьютер үшін қолдану болып табылады. Мұның негізгі
артықшылығы – қарапайым құрылымдығы және іске асырылуы, ал жетістігі- оның
құндылығының жалғасы: командаларды және олардың параметрлерін есте сақтау
керектігі. Сонымен қатар, жүйеде командалық тілмен бірге қатынас тілін білу
керек.
"Адам объектілер әлемінде" командалар болмайды және жұмыс кезінде
курсорды басқаратын перне көмегімен өзінің объектісіне арнайы көрсететін
құрылғылармен (тышқан манипуляторы, қаламүш), яғни функционалдық
пернелермен қозғалады. Мәзір түріндегі сұхбатта "мәзір" қолданушыға
көптеген альтернативті әдістер көрсетіледі, соның ішінен қолданушы
керектісін таңдайды.
Казіргі уақыта қолданушының интерфейісі кең ауқымды тарала бастады,
осының ішінде жоғарыда айтылғанның екеуінің де қасиеттері бар. Мұнда барлық
экран үш бөлікке бөлінеді (объектіге). Бірінші бөлік (көбінесе, үстіңгі
жақта орналаскан) – мәзір қатары деп аталады. Оның көмегімен қолданушы
програманның "сүлбісін" құрастыратын, әртүрлі мәзірді қоса алады. Оның
көмегімен басқа объектілерге өте алады. Екінші бөлік (төменгі жақта
орналасқан, кіші бағдарламаларда мүлдем жоқ болады) – қалып-күй қатары деп
аталады. Оның көмегімен жиі қолданатын объектіні тез шақырып алуға болады
немесе ағымдағы ақпараты көрсетуге болады. Үшінші бөлік – ең үлкен бөлік
жұмыс беті деп аталады, онда мәзір қатарынан немесе қалып-күй қатарынан
шақырылған объектілердің барлығы көрсетіледі. Адам мен машина арасындағы
сұхбатты ұйымдастырудың мұндай түрі өте қолайлы және оны қазіргі заманға
сай бағдарламалар қолданады. Қандай жағдайда болмасын интерфейс қазіргі
заман талабына сай болу керек.
Енді автоматтандырылған жұмыс орынын жасаудың екі түрін қарастырамыз.
Бірінші, жиі кездесетін типтес функцияларды автоматтан-дырудың функционалды
жолын қарастырайық.
Қолданудың нақты шарттарына функционалды бағдарламалық
қамтамасыздандыру қалай қалыптасатынын қарастырайық. Әр түрлі мамандықтар
үшін автоматтандырылған жұмыс орынының негізіндегі бағдарламалық әдістер,
іс ақпаратын өңдеумен және басқарушының шешімін қабылдаумен байланысты.
Ең бірінші, техникалық қызметшілердің еңбегін автоматтандыру үшін
бағдарламалық әдістер пайда болды. Мысалы, мәтіндік редакторлар. Олар
ақпаратты тез енгізуге, өңдеуге, қателерді табуға, мәтінді баспаға шығаруға
дайындайды. Мәтіндік редакторды пайдалану машинистің жұмыс өнімділігін
артырады.
Әртүрлі құжаттар үшін керекті ақпаратты табу үшін, мамандарға үлкен
көлемді мәліметтермен жұмыс істеуіне тура келеді. Осындай жұмыс түрін
жеңілдету үшін мәліметтер базасын басқару жүйесі (МББЖ) жасалынған (МББЖ:
MS Acsess, FoxPro және т.б.).
МББЖ үлкен көлемді ақпаратты сақтауға мүмкіндік береді, ең бастысы
керекті мәліметтерді тез табады. Мысалы, карточкалар керекті белгісімен
сүрыпталмаса, картотекалардан керекті ақпаратты алу үшін, үлкен мәліметтер
архивтерінен іздеу керек. МББЖ мұндай тапсырмаларды санаулы уақытта
орындайды.
Көптеген жағдайда ақпараттар кестелік құжаттар түрінде беріледі.
Сондықтан, көптеген мамандықтар жүмысы кестені өңдеумен байланысты.
Үлкен форматты электронды кестелер ұқсас құжаттар жасауға көмектеседі.
Олар өте қолайлы, мәліметтер өзгерген жағдайда барлық нәтиже және аралық
мәліметтерін автоматты өзгертіліп есептелінеді.
Ұжымдағы болатын іс-әрекеттерді басқару және координациялауға арналған
жұмыс орындарын автоматтандырудың программалық жабдықтары кеңінен
қолданылады. Мұнда басқару қызметінде болатын процестердің барлығы жиынтық
түрінде беріліп, әр қайсысының басталу, аяқталу күні және жауапты
орындаушысы болады. Мұнда әр жұмысшының әрекеті басқа жүмысшылардың
әрекеттерімен график-жоспар түрінде байланыстырылады. Уақыт келген кезде
орындаушы тапсырмасын пакет автоматты түрде қүрастыруы мүмкін, сонымен
катар, жұмыс аяқталу уақытын ескертіп және қызметкерлердің орындаушылық
әрекеті жайында мәліметтерді жинақтайды.
Мекемелік қызметте бастықтардың 95% уақытын және мамандардың 53%
уақытын алатын мәліметтер алмасу мәселесін шешу үшін "электрондық почта"
сияқты программалық жабдықгар тарай бастады. Мұны қолдану мекеме ішінде
құжаттарды тарату, жіберу, әр түрлі жүмыс орындарынан ақпараттарды қабылдап
өңдеуге және бір-бірінен алшақ жатқан мамандар арасында жиналыс өткізуге
мүмкіндік берді. Мәліметтерді беру мәселесі автоматтандырылған жұмыс
орынының құрамындағы есептеу желісінің жүмысын ұйымдастырумен тығыз
байланысты. Қазір, үлкен мекемелерде корпоративті желіні, радио толқынды
желі, сондай-ақ, спутниктік желі көмегімен мәлімет алмасу жолдары
қарастырылып, іске қосылуда.
Қазіргі уакытта текстік, кестелік, графикалық редакторлардың
мүмкіндіктері бар интегралды пакеттерді жасау тенденциясы қарастырылуда.
Ақпаратты сақтау үшін, көбінесе барлық мәліметтер типін бір бүтін етіп
біріктіретін МББЖ қолданылады.
Қазір ақпараттың басқа екі түрі қарқынды дамып келеді: дыбыстық және
бейнеақпараттық. Олар үшін өзіндік редактор жасалған және бүл ақпарат
түрлері көптеген мәліметтер қорының ажырамас бір бөлігі бола алады.
Қазіргі кезде функционалды программалық қамсыздандыру түрі түрлі
кәсіптік жұмысшылардың барлық талаптарына сәйкес келеді. Осындай
программалық қамсыздандырулар өзгерту және толықтыру мүмкіндігі болып
табылады. Жұмыс орынын автоматтандырудың жаңа програмімалық жабдықтарын
жасау екі бағытта жүргізіледі: жаңа кәсіп үшін жаңа программалық
қамсыздандыру жасау және бар кәсіп үшін программалық қамсыздандыруды
мамандандыру.
Қазірде кәсіби қызметке автоматтандырылған жұмыс орынын жасау
тенденциясы қарастырылуда.
Ол мынандай түрде көрсетіледі:
-Шешілетін есепті тіркеу;
-Басқа қызметкерлермен байланыстыру;
-Кәсіби әдет және бейімдлікті тіркеу;
-Тек қана функционалдық бағдарламалық қамтамасыздандыру ғана емес
және де арнайы техникалық құрылгыларды жасау (тышқан сілтемесі, желі,
телефонды автоматты түрде теру және т.б.);
Мамандарды мұндай автоматтандырылған жұмыс орынымен жабдықтау мекеме
жұмыстарының еңбек өнімділігін және басқару мен жоспарлаудың тимділігі үшін
ақпаратты өңдеудің жылдамдығын арттыруға мүмкіндік беретіндігі сөзсіз.
Бағдарламалық жабдықтар пакетін жасау, жасалған уақытты және
кезеңдерін анықтайтын жоғарыдағы көрсетілген принциптер қазіргі кезде
оқу жүйесін басқаруды автоматтандырудың әдістерін зерттеу ізденістер
нәтижелерінің бірі болып табылады.
Мақалада аталып отырған принциптермен талаптарға сай оку жүйесін
басқаруда ақпаратты өңдеуді зерттеу төмендегі мәселелерді анықтады.
-Оқу жүйесін автоматтандыруды берілген техникалық тапсырмаға
сәйкестендіру;
-Қолданушы мен дербес компьютер сұхбатын, кадрлардың жеке түрлерін
сипаттайтын бағдарламамен жұмыс жасаудың қысқаша нұсқаларынан тұратын
сценарийді құру;
-Компьютерлік бағдарламада бір кадрдан екінші кадрға өтуді графикалық
түрде бейнелеу;
-Бағдарламалау процестерін іске асырудың негізгі талаптарын анықтау;
-Жасалынған бағдарламалық жабдықтарды басқа жүйеде және басқа
жабдықтармен комплексті қолданудың нұсқаларын жасау.
ІІI-БӨЛІМ. БАҒДАРЛАМАЛАУ ОРТАСЫНА СИПАТТАМА
3.1. Объектілі – бағдарлы бағдарламалау негізі
Жоғары деңгейлі программалау процедуралық, логикалық және объектілі –
бағдарлы болып үш түрге бөлінеді. Соңғы кездерде Windows ортасында жарыққа
шыққан және объектілі – бағдарлы бағдарламалау (ОББ) негізінде құрылған
бағдарламалау тілдері – Object Pascal, Microsoft Visual Basic, Borland
Delphi, Borland C++ for Windows.
ОББ тілінде бағдарламаның жұмысы оқиғалар тізбегінен және әртүрлі
объектілердің осы оқиғаларға жауабынан тұрады. Олардың визуальды түрлері
-Visual Basic тілі – Qbasic бағдарламалау тілі негізіңде, Delphi тілі –
Объектілі Паскалъ (Object Pascal) тілі негізінде. Windows операциялық
жүйесін басшылыққа алып құрылған (visual – көзбен көру, экрандық). Олар
әсіресе, Delphi бағдарламалау тілі – кез келген қосымшаны дайындауға
болатын жылдамдығы тез, қуатты тіл.
Delphi–дің бірінші нұсқасы 1994 жылы жарыққа шығып, кейінгі жылдары
оның бірте-бірте кеңейтілген 2,3,4,5,6 -нұсқалары жарық көрді. 5,6-
нұсқалардың бір-бірінен айырмашылығы жоқ деуге болады, екеуі де Windows 32
операциялық жүйесінің негізінде дайындалған. Delphi 6-да иитернет үшін
қосымшаларды дайындау мүмкіндігі кеңейтілген және берілгендер қорымен жұмыс
істеуде өзгешеліктер енгізілген.
Delphi-дің негізгі ерекшелігі – онда қосымша құруда компоненттік және
объектілік тәсілдер пайдаланылады. Компоненттік тәсілдің мәнісі жеңіл: ол
қосымша арнайы іс-әрекеттерді орындайтын компоненттерден жинақталады. Ол
жеткіліксіз болса, объектіні өңдеуге арналған үстеме бағдарлама құрылады.
Компоненттер визуальды компоненттер кітапханасында (VCL -Visual Component
Library) жинақталған. Компоненттер панелінде түрлі кластарға тиісті
стандартты компоненттер өте көп. Пайдаланушы жаңа компонент дайындап, оны
осы панельге қосуына да болады.
Delphi-де бағдарлама дайындауға, бағдарлама мәзірін құруға, анимация,
мультимедиа процестерін ұйымдастыруға, OLE технологиясын пайдаланып, басқа
офистік косымшаларды шақыруға, сондай-ақ олармсн жұмыс істеуге және тағы
басқа іс-әрекеттерді орындауға болады. Көптеген операторлардың жазылуы
Турбо Паскальдағы сияқты. Бірақ мұнда бағдарламалауды үйрену үшін объект,
оқиға, касиет, әдіс, класс ұғымдарымен еркін танысып, компоненттерді
пайдалану және әртүрлі командалардың жазылу түрлерін білу қажет.
3.2. Delphi бағдарламалау ортасы
Жалпы Delphi бағдарламасын Windows арқылы іске қосу үшін келесі
командалар орындалады: Іске қосу – Бағдарламалар – Borland Delphi 6 –
Delphi 6. Төменде Delphi ортасының терезесі көрсетілген.
1-сурет. Delphi ортасының жалпы терезесі.
Delpli-дің негізгі терезесінің құрамына негізгі мәзір, аспаптар панелі
және компонеттер палитрасы. Негізгі мәзір пункттеріне Dеlрһі-де жұмыс істеу
командалары, аспаптар панеліне, мәзір пункттеріне енгізілген негізгі
командаларды орындайтын түймелер орналастырылған.
Ортада бағдарлама құруға арналған модуль терезесі (бағдарламалық код
терезесі) дс іске қосылады. Ол форма терезесінің астында орналасқандықтан,
дұрыстап көрінбейді.
3.3. Проект. Форма. Қасиеттер. Объект инспекторы терезесі
Delphi-де дайындалатын бағдарлама проект (жоба) деп аталады. Форма –
бағдарламаны дайындау алдында ашылатын, бағдарламаның сұхбаттық терезесі.
Delphi алғашқы рет іске қосылған кезде форма Form1 атауымен (тақырыбымен)
көрінеді. Проект құру үшін формаға компоненттер палитрасында орналасқан
түрлі компоненттер орнатылады. Кей жағдайларда экранда форма көрінбеуі
мүмкін. Оны экранға шығару үшін View – Forms командасын беру жеткілікті.
Форманың және формаға енгізілетін компоненттердің әртүрлі қасиеттері
бар. Қасиет (Сипаттама, параметр) – айнымалылардың ерекше бір түрі. Олар
объектінің әртүрлі мүмкіндіктерін сипаттап, ағымдық күйін анықтайды.
Мысалы, форма қасиеттерінің мәндері – форма тақырыбының мәтіні, өлшемі,
экранда орналасуы, түсі. Delphi іске қосылған кезде форма қасиеттеріне
алғашқы сәйкес мәндер меншіктеліп қойылады.
Бағдарлама құру – форманы не онда орнатылған компоненттің кейбір
қасиеттерінің мәндерін өзгертуден басталады. Объект инспекторы (Object
Inspector) терезесіне енгізілген қасиеттер тізімін шығару үшін объектіні
таңдап алу керек. Инспектор терезесінің жоғары қатарына таңдалған объект
(нысан) атауы да жазылып қойылады. Мысалы, Delphi іске қосылған кезде
форманың ашылған қасиеттер терезесі 1-суретте көрсетілген. Терезенің екі
қосымша беті бар: Properties (Қасиеттер) және Events (Оқиғалар). Терезе
ашылғанда екі бағанға енгізілген жазулардан құралады, оның Properties
бөлімі ашылулы тұрады (1-сурет). Біршші бағанда көрінетіндер – қасиет
атаулары, екінші бағанға сәйкес жазылғандар – олардың мәндері.
Форманың кейбір қасиеттері:
Name (Атау) – формаға берілген атау. Ол Delphi объектілерінің негізгі
қасиеттерінің бірі. Бағдарламаның жұмыс істеуі барысында Delphi объектіні
осы атау бойынша ажыратып таниды. Delphi-дің формаға автоматты түрде
алғашқы рет меншіктеген атауын (Form1) өзгертіп, басқа атау беруге де
болады. Ол үшін қасиеттер терезесінен Name касиеті таңдалып, жаңа атау
перне тақтадан теріледі.
Font (Шрифт) – формаға шығарылатын мәтін шрифтінің қасиеті. Оны
таңдап, оң жағында көрінген көп нүкте (...) түймесін шерткен кезде Windows-
тің сұхбаттық Шрифті тандау терезесі көрінеді. Терезеден, әдеттегідей
қажетті шрифт типін, өлшемін таңдап (мысалы, Times New Roman, 10), OK
батырмасын шерту керек.
Caption (Тақырып) – форма терезесінің тақырыбына енгізілетін мәтін.
Алғашқы кезде касиеттер терезесінің Caption қасиетіне Ғоrm1 сөзі енгізіліп
қойылады. Оның мәнін өзгерту Name қасиетіне мән меншіктеу сияқты.
Color (Түс) – форманың түсін орнату қасиеті. Ол таңдалған кезде оң
жағында тілсызық түймесі көрінеді. Тілсызық түймесі – қасиет мәнінің
бірнешеу екенінің белгісі. Тілсызық белгісін шерткен кезде мәндер (түстер)
терезесі ашылады. Тізімде көрінген қалаған түс таңдалып сол форма сәйкес
түске боялып қойылады.
Width (Ені), Height (Биіктігі) – пиксель өлшем бірлігімен берілген
форманың ені мен биіктігін орнату қасиеттері (бұл мәндер форманы қолдан
кеңейту не сығу кезінде де автоматты түрде орнатылып койылады).
Экранда қасиеттер терезесі көрінбесе, оны шығару үшін View – Object
Inspector командасын беру жеткілікті. Ол F11 батырмасымен басылған ксздс де
көрінеді.
3.4. Оқиғалар. Программалык код терезесі
Delphi-де бағдарламалар әртүрлі оқиғалар арқылы басқарылады. Оқиға –
бағдарламаның жұмыс істеуі барысында объект жағдайының белгілі бір
әрекетке жауабы ретінде өзгерілуі. Мысалы, пайдаланушы бағдарлама құру үшін
алдымен формаға компонент орнатуы, форманы не формада орналастырылған
компонентті тышқан арқылы шертуі мүмкін. Оның әр іс-әрекеті оқиға шақырады.
Delphi-де әр оқиғаға атау беріліп қойылған. Мысалы, компоненттер
палитрасының Button түймесі арқылы формада орнатылған Button1 компонентін
шерту Click (Шерту) оқиғасын шақырады.
Әр объектіге байланысты окиғалар көп. Мысалы, формаға байланысты
оқиғалар саны – 35 (2-сурет). Олар қасиеттер терезесінің Events қосымша
бетіне енгізілген. Терезеде оқиға атауларының алдында On префиксі
(қосымшасы) тіркестіріліп жазылған. Ол – атаудың оқиға екендігін білдіретін
белгі.
Delphi ортасында жиі кездесетін оқиғалар:
OnClick – тышқанды бір рет басу;
OnKeyDown – перне тақта батырмасын басу; OnCreate – форманы екі рет шерту
және т.б.
2-сурет. Форма оқиғалары.
Проект екі бөлімнен тұрады: автоматты түрде project1 атауы берілген
проект файлы (негізгі модуль) және unit1,pas атауы берілген модуль. Олар
жеке терезелерде орналасқан. Модульге оқиғаларға сәйкес іс-әрекеттерді
орындайтын бағдарлама мәтіні (процедуралар) енгізіледі. Бағдарлама мәтінің
бағдарламалық код деп, ол енгізілетін терезені бағдарламалық код терезесі
деп атайды. Формадан код терезесіне өту және код терезесінен формаға өту
үшін F12 батырмасын басу қажет.
Төмендегі суретте форманы екі рет шерткен кезде код терезесіне
енгізілген процедура дайындамасы көрсетілген.
3-сурет. Бағдарламалық код терезесі.
Процедура дайындамасының жазылу түрі:
Procedure атау (Sender:TObject);
сипаттау бөлімі
begin
процедура денесі
end;
мұндағы Sender – құрылатын процедураның қай класқа тиістілігін
анықтайтын параметр.
Терезенің сол бөлігіндегі – браузер терезесі. Онда код терезесінде
барлық жарияланулардың құрылымын көріп шығуға болады.
3.5. Delphi ортасының компоненттері
Delphi ортасының компоненттері бағдарлама орындалғандағы көріністің
пішімін анықтайтын бөлек элементтері ретінде қолданылады. Сонымен қатар,
Delphi ортасының көрінісіпен жұмыс атқармайтын, яғни визуальды емес
көптеген маңызды компоненттері бар. Дәлірек айтсақ, компонент алдын-ала
даярланған бағдарламаның үзіндісі, оны қажет болғанда құрылып жатқан
бағдарламаға ендіруге болады деп түсіну керек.
Delphi ортасының құрамына бірнеше компоненттер кіреді. Соларды кейбір
маңыздыларын қарастырайық.
4-сурет. STANDARD парағы.
STANDARD парағының кұрамына келесі компоненттер кіреді:
Frame – жиектері бар форма тәрізді аумақ, басқа компоненттердің
контейнері ретінде қолданылады.
MainMenu – бағдарламаның негізгі меню жүесі. Компонент арқылы күрделі
меню құрып, жұмыс атқаруға болады.
PopupMenu – көмекші меню. Әдетте бұл меню тышқаннаң оң жақ батырмасын
басқан кезде пайда болады (контекстік меню).
Label – белгі. Компонентке шағын жазуды орналастыру мақсатында
қолданылады.
Edit – енгізу қатары. Бір мәтіндік жолды енгізуге және түзету
амалдарын орындауға қолданылады.
Memo – көпжолдық мәтін редакторы. Енгізу және шығару амалдарын
орындауға қолданылады.
Button – нұсқаулық батырма. OnClick оқиғасын өңдеуші үзінді кейбір
нұсқауларды орындайды.
CheckBox – тәуелсіз ауыстырғыш. Бағдарламаның орындалу бары-сында
тышқанды басқанда ауыстырғыштың Checkеd мәні өзгертіледі.
RadioButton – тәуелді ауыстырғыш. Әдетте ол осындай тағы да бір
компонентпен бір топқа біріктіріледі. Тышқанды басқанда, алдыңғы таңдалған
компоненттің босатылуына себеп болады.
ListBox – таңдау тізімі. Опциялар варианттарының тізімін ұсынады және
таңдалған бір опцияны бақылауға мүмкіндік тұғызады.
ComboBox – қиыстырылған таңдау тізімі. Таңдау тізімінен және мәтін
редакторынан тұрады.
ScrollBar – басқару белдеулері. Windows – терезелері сияқты тік және
көлденең белдеулерін ұсынады.
GroupBox – элементтер тобы. Бір мағыналық компоненттерді біріктіру.
RadioGroup – тәуелді ауыстырғыштар тобы. Бір-бірімен байланысқан
бірнеше ауыстырғыштармен жұмыс атқаруға мүмкіндік тұғызады.
Panel – тақташа. Бірнеше компоненттерді біріктіру үшін қолданылады.
Ішкі және сыртқы жиектері бар, жаңшылған және дөңесті эфектілерді көрсетуге
болады.
ActionList – әрекеттер тізімі. Пайдаланушының біртектес элементтер
тобындағы басқару элементін таңдау әрекетіне бағдарламаны сезіндіру
амалдарын орындатуға арналған.
Additional парағы. Additional парағының құрамына сұхбаттасу
терезелерін орнату үшін қолданылатын келесі компоненттер кіреді (5-сурет).
5-сурет. Additional парағы.
BitBtn – бетінде суреті және жазуы бар нұсқаулық батырма.
SpeedButton – Пиктограммалық батырма. Әдетте негізгі менюдің
опцияларына қол жеткізу үшін қолданылады.
StringGrid – жолдар кестесі. Осы компонент мәтіндік мәліметті кесте
түрінде көрсетуге мүмкіндік туғызады.
Image – сурет. Осы компоненттің көмегімен суреттерді, пиктограм-малар
мен метафайлдарды шығаруға болады.
Shape – фигура. Осы компоненттің көмегімен әр түрлі фигураларды
(төртбұрыш, эллипс, шеңбер т.с.с.) формаға орналастыруға болады.
Bevel – жиектеу. Бір аумағын үш өлшемді жиекпен немесе белдеулер-мен
жиектеу.
ScrollBox – қарап шығу белдеулерімен қамтылған тақташа. Егер
тақташадағы орналастырылған компоненттер ашылған терезеде толығымен
көрсетілмесе, онда белдеулер автоматты түрде орнатылады.
CheckListBox – ұсынылған тізімнен бірнеше опцияларды таңдауға
мүмкіндік туғызады (әр опция CheckBox ауыстырғышымен қамтылған).
StaticText – статистикалық мәтін, Label-ден айырмашылығы - өзіндік
Windows терезесімен қамтылған. Сондықтан бұл терезедегі мәтінді жиектеуге
болады.
ControlBar – басқару белдеулері. Drag$Dock технологиясындағы компо-
ненттерді “айлақтату” жабдығы-контейнері.
Chart – диаграмма. Берілгендерді графикалық көрінісін шығаратын арнайы
тақташаларды құруды жеңілдетеді.
Dialogs парағы. Dialogs парағында Windows ортасының стандартты
сұхбаттасу элементтерін ұйымдастыру үшін қолданылатын компоненттері
орналасқан (6-сурет). Осы парақтың объектілері орындалғанда көрінбейді және
сұхбаттасу жұмыстары бағдарламалы орындалады.
6-сурет. Dialogs парағы.
Мысалы,
if OpenDialogl.Execute then Imagel.Picture.LoadFromFile(OpenDia logl.
FileName);
Windows-тің сұхбаттасу терезелерінің Dialogs парағында пайда
болуларының реті:
OpenDialog – сұхбаттасуды тандау;
SaveDialog – файлды сақтау;
FontDialog – қәріпін орнату;
ColorDialog – түсті тандау;
PrintDialog – баспаға шығару;
PrinterSetupDialog – принтерді орнату;
FinDialog – жолды іздеу;
ReplaceDialog – іздеу және алмастыру.
3.6. Проект құрылымы
Delphi тіліндегі бағдарламаның құрамына .dpr проект файлы және .pas
кеңейтілуі бар бір немесе бірнеше модульдер файлы кіреді. Проект файлы
Object Pascal тілінде жазылған және компилятормен өңделетін бағдарлама. Бұл
бағдарламаны Delphi автоматты түрде құрастрады және ол бірнеше жолдардан
тұрады.
Рrogram Project1;
Uses
Forms
Unit1 in 'Unit1.pas' {fm Example},
{$R *.res}
Begin
Application.Initialize;
Application.CreateForm (Tfm Example, fm Example);
Application.Run;
end.
Оны іске қосу үшін горизонтальді меню жолында Project →View Sourse
опцияларын орындау арқылы терезені шығарамыз. Object Pascal тілінде
көптеген арнайы сөздер әр түрлі нұсқау ретінде қолднылады. Компилятор
оларды солдан оңға және жоғарыдан төмен қарай оқиды. Жүйелі жақшаға алынған
таңбалар: {...}, “(**)”, “” түсініктеме ретінде қолданылады, бірақ {$R *
RES} жолы түсініктеме емес, ол компиляторға берілген нұсқау блып табылады.
{$R * RES} – ол бағдарламаны, ресурстар файылын қоса есептегенде
компиляциялау керек екендігін туралы баяндайды.
Рrogram сөзі және кейін анықталған бағдарламаның атауы – бағдарламаның
тақырыбы деп саналады.
Uses (пайдалану) сөзімен басталған сөйлем бағдарламаны осы сөзбен
анықтайтын басқа файлдарда орналасқан модульдерді қоса есептегенде
компиляциялау керек екендігін хабарлайды.
Forms және бағдарламашы өзі құратырған 'Unit1.pas' файылындағы
Unit1модульдерін біріктіре отырып, компиляциялау керектігі туралы берілген
нұсқау. Осындай нұсқаудан соң бағдарламаның денесі орналасады.
Application.Initializе әдісі шақырылғанда компилятордың құрастырған
коды процессорда Delphi ортасының даяр тұрған бір үзіндісін орындатуға
мұқтаж етеді. Осы үзінді орындалғаннан кейін CreateForm әдісі орындалады
және т.с.с.
CreateForm (Tfm Example, fm Example) әдісі негізгі терезені
құрастырып, оны экранда көрсетеді.
Ал Run әдісі берілгендермен оларды өңдеу туралы Windows-тан келген
хабарламаларды қабылдайды.
Close батырмасы басылғанда, бағдарламаға Windows-та жұмысты тоқтату
және жүйелі ресурстарды босату туралы нұсқау беріледі.
Проектінің коды Delphi ортасымен құрастырылады және көптеген жағдайда
бұл кодқа килігуге тиым салынған. Егер бағдарламалаушы осы кодқа әр түрлі
өзгерістер енгізсе, онда Delphi ортасы осы өзгерістерді алып тастауға
тырысады. Сондықтан Project файылында ерекше кеңейтілу қолданылады және бұл
код көрінбей тұрады.
3.7. InputBox функциясы. ShowMessage процедурасы. Типті түрлендіру
функциялары
Delphi – де айнымалы мәнін енгізу үшін меншіктеу командасын, енгізу
терезесін не форманың Edit компоненті өрісін пайдалану мүмкін.
Меншіктеу командасының программада жазылуы әдеттегідей, мысалы х:=4.7;
Енгізу терезесі Delphi – дің стандартты InputBox функциясының терезесі.
Программада InputBox функциясын пайдалану командасының жазылу үлгісі:
а й н ы м а л ы:= I n p u t B o x (‘тақырып’, ‘ түсініктеме’,
‘мән’)
мұндағы а й н ы м а л ы – мәні функция терзесіне енгізілетін жолдық
типті айнымалы атауы (InputBox функциясының мәні әр кезде жолдық (String)
типті. Мән меншіктелетін айнымалы (х) программада x:string түрінде,
сипатталуы тиіс);
тақырып – енгізу терезесінің тақырыбы ретінде жазылатын мәтін;
түсініктеме – енгізу терезесінің ішінде жазылатын түсініктеме мәтін;
мән – функция терезесі көрінген кезде оның енгізу өрісінде көрінетін
мәтін. Әдетте оны бос етіп қалдырады. Мысалы, программада х:=4.7 меншіктеу
командасын InputBox функциясын пайдаланып, мынадай түрде беруге болады:
x:= InputBox(‘Аргумент мәні’, ‘х=’, ‘’);
Стандартты типті түрлендіру функциялары:
Функция Орындайтын іс - әрекеттер
StrToFloat(x) - Жолдық типті х айнымалысын нақты санға түрлендіру;
FloatToStr(x) - х нақты санын жолдық типті етіп түрлендіру;
FloatToStrF(x,f,s,o)х нақты санын форматты жолдық типке түрлендіру;
- мұндағы, f –формат (кескіндеу форматы). Ол көбінесе
ffGeneral не ffFixed түрінде жазылады; s – барлық
цифрлар саны(дәлдік); о – ондық нүктеден соң жазылатын
цифрлар саны (ондық дәлдік), мысалы, FloatToStrF(x,
ffFixed, 7,3);
StrToInt(x) - Жолдық типті х айнымалысын бүтін санға түрлендіру;
IntToStr(x) - х бүтін санын жолдық типті етіп түрлендіру.
Delphi – де нәтижені ShowMessage процедурасының терезесіне шығаруға
болады. Процедураның жазылу түрі: ShowMessage(s);
Мұндағы, s – жолдық типті өрнек. Егер ол сандық типті болса, оны
жолдық типке түрлендіру үшін s аргументінің орнына типті түрлендірудің
сәйкес функциясын енгізу керек.
Мысалы, s нақты типті сан болса, оны шығару терезесінде көрсету
операторының мынадай түрде жазылуы мүмкін:
ShowMessage(FloatToStr (s)); не ShowMessage(FloatToStrF(x, ffFixed,
7,3));
Жүйе соңғы операторды оқып шығып, жеті цифрдан тұратын нақты санды
символдық типте ShowMessage терезесінде көрсетеді.
3.8. Delphi-де мәліметтер базасын құру
Әр кесте жеке файлда физикалық сақталады. Бірақ ұқсас мәліметтер
базасы және кесте болмайды, алаңның бөлігіндегі бір жазба бірнеше кестеге
бөлінеді де әр түрлі файлда сақталады. Кәдімгі жағдайда программалаушылар
мәліметтер базасынан информацияны алу үшін кестенің түгелімен жұмыс
істейді. Ереже бойынша қолданушыға мәліметтер базасының қажет бөлігі ғана
керек. Ол қанағаттанатын жазбаны сұраныс арқылы таңдайды және көреді.
Сондықтан мәліметтер базасында басқа кестеден барлық мәліметтер
базасының қойылуы сұраныс ұғымын енгізудің арқасында жазбаларды таңдауға
және топтауға болады.
Мәліметтер базасы – бұл информация орналасатын файл (кесте) жиынтығы.
Бірнеше кестеден тұратын мәліметтер базасы бір каталогта орналасады. Жаңа
мәліметтер базасы үшін католог кәдімгі түрде проводниктің көмегімен
құрылады. Delphi –дің құрамындағы Borland Database Desktop утилитын
қолданушымен немесе мәліметтер базасы серверге SQL-сұраныс ұйымдастыруымен
кесте құруға болады. Мәліметтер базасының файылына байланысу үшін
библиотека BDE-ні файл орналасқан катологтың атына қолданбайды. Оның
псевдонимі жаңа мәліметтер базасы кесте құруға, бұл мәліметтер базасы үшін
псевдоним құру қажет. Бұл үлгі мәліметтер базасын құру прцессі келесі қадам
бойынша орындалады.
1. Каталог құру;
2. Псевдоним құру;
3. Кесте құру.
Мәліметтер базасының псевдонимі – мәліметтер базасымен жұмыста
программаны жетілдіру, программалаушы қай дискетта және қай каталогта
мәліметтер базасының файлы орналасатының білмегенде мәліметтер базасының
файлы орналасу жағдайына байланысты программадан информация беру проблема
туғызады. Delphi-де мәліметтер базасының файлы орналасу жағдайына
байланысты проблема болуда мәліметтер базасына псевдонимді қолдану арқылы
шешіледі. Псевдоним (Alias) – бұл қысқа аты, мәліметтер базасының
каталогының толық аты сәйкес қойылады. Программаның информациясына
байланысты болу үшін, мәліметтер базасымен жұмыстың қамтамасыз етуіне
библиотека қосылады. Borland Database Engine (BDE), өз кезегінде
конфигурациялық файлды қолдану псевдоним жүйесінде түгел тіркелгені туралы
информация болады.
Бүгінгі күнгі мәліметтер базасы.
Мәліметтер базасы бұл ақпараттарды сақтау үшін арналған
ұйымдастырылған құрылым. Алғашқы кезде, яғни, мәліметтер базасы түсінігі
қалыптаса бастаған жылдары, бұл базаларда тек қана мәліметтер сақталып
жүрді. Бірақ бүгінгі күнгі мәліметтер базасын басқару жүйелері (МББЖ) өз
құрылымында тек қана мәліметтерді ғана емес, сонымен қатар тұтынушылармен
немесе басқа да программалық-ақпараттық кешендермен қарым-қатынас жүзеге
асырылатын әдістерді (яғни, программалық код) де орналастыруға мүмкіндік
береді. Осылайша біз қазіргі заманғы мәліметтер базасында тек қана
мәліметтер ғана емес, сонымен бірге ақпарат та сақталатындығын айта аламыз.
Егер, мысалы, ірі банктің мәліметтер базасын қарастыратын болсақ,
бұл анықтаманы оңай түсіндіруге болады. Бұнда клиенттер туралы, олардың
мекен-жайлары, кредиттік тарихы, есеп шоттарының жағдайы, қаржылық
операциялары және т.б. туралы мәліметтер сақталады. Бұл базаға банктің
көптеген қызметкерлері кіре алады. Бірақ олардың ішінде бұл базаға толықтай
ие болып, оған өзі жеке өзгерістер енгізе алатын адам жоқ. Мәліметттерден
басқа базада әр түрлі әдістер мен жабдықтар бар, ол әрбір қызметкерге оның
компетенциясына кіретін мәліметтермен ғана жұмыс жасауға мүмкіндік береді.
Базадағы мәліметтердің нақты қызметкерлерге тиісті әдістермен өзара
байланысы нәтижесінде қызметкерлер пайдаланатын және өз компетенциясы
шеңберінде мәліметтерді енгізу мен редактрлеуді жүргізетін ақпарат
қалыптасады.
Мәліметтер базасы түсінігімен мәліметтер базасын басқару жүйесі
түсінігі тығыз байланысты. Бұл жаңа базасының құрылымын құру, оны
мәліметтермен толтыру, мәліметтерді редактрлеу мен ақпараттарды визуалдау
үшін арналған программалық жабдықтар кешені. Базаның ақпаратын визуаладау
деп берілген критерилерге байланысты көріністегі мәліметтерді іріктеуді,
оларды тәртіптеуді, толықтыру және шығару құрылғысына беру немесе байланыс
каналдары бойынша жіберуді түсінуге болады.
Әлемде көптеген мәліметтер базасын басқару жүйелері бар. Олардың
әр түрлі объектілермен әр түрлі жұмыс істеу мүмкіндігі мен пайдаланушыларға
әр түрлі функциялар мен жабдықтар ұсынатындағына қарамастан МББЖ-нің көбі
ортақ негізгі түсініктердің тұрақты кешеніне негізделеді. Бұл бізге бір
жүйені қарастырып, оның түсініктерін, әдістерін және тәсілдерін МББЖ-нің
барлық классына жалпылауға мүмкіндік береді.
Мәліметтер базасының кең түрде қолданылуының алғы шарттары.
МБ-ның айқын басымдылықтары мен объективті алғы шарттары оның кең
түрдегі қолданысына әкелді. Оны қолданудың алғы шарттарына келесілер
жатады:
• нақты өмірдің объектілері өзара күрделі қарым-қатынаста болады.
Бұның бәрі олардың ақпараттық көрінісі өзара байланысқан бір
бүтінді қалыптастыруды талап етеді;
• әртүрлі пайдаланушылардың ақпараттық қажеттіліктері өзара
қиылысады, ал бұл бір мәліметтер базасын қолдануды және әртүрлі
пайдаланушылардың оған кіру мүмкіндігін бір мақсатты қылады;
• ақпараттық қорды құру мен жүргізу функциялары мен қажетті
мәліметтерді ұсыну әртүрлі тапсырмаларды шешуде универсалды және
жалпы болып табылады. Мәліметтерді басқару үшін мамандандырылған
программалық жабдықтарды құру бұл функциялардың орындалу
деңгейінің өсуі мен ақпараттық жүйелерді құрудың еңбек
сыйымдылығының қысқаруына әкеледі;
• техникалық және программалық қамтамасыз етудің дамуының қазіргі
заманғы деңгейі, ақпараттық жүйелерді құру теориялары мен
практикасы тиімді МБ-н құруға мүмкіндік береді.
Пайдаланушылар категориялары.
Мәліметтер базасымен оның құру мен функционалдау процесінде әр түрлі
категориядағы пайдаланушылар бірге іс-әрекет жасайды.
Пайдаланушылардың негізгі категориясы болып түпкілікті
пайдаланушылар, яғни, олардың қажеттіліктері үшін мәліметтер базасы
құрылатын пайдаланушылар табылады. Құрылушы мәліметтер базасының
ерекшеліктеріне байланысты оның түпкілікті пайдаланушылар әр түрлі бола
алады. Бұл мәліметтер базасына мезгіл өткен сайын көңіл аударатын кездейсоқ
пайдаланушылар болуы мүмкін немесе тұрақты, яғни, әрдайым пайдаланатын
пайдаланушылар болуы мүмкін. Түпкілікті пайдаланушылар бір-бірінен
есептеуіш техниканы меңгеру дәрежесімен де ерекшеленуі мүмкін. Түпкілікті
пайдаланушылардан есептеуіш техника мен тіл жабдықтары саласында арнайы
білім талап етілмеуі керек.
Мәліметтер базасын функционалдау мәліметтер базасын құруды,
функционалдауды және дамытуды қамтамасыз етуші мамандардың қатысуынсыз
мүмкін емес. Мамандардың бұндай тобы мәліметтер базасының администраторлары
(МБА) деп аталады. Мамандардың бұл тобы мәліметтер базасының құраушы бөлігі
болып есептелінеді.
Мәліметтер базасы әкімшілігінің функциялары.
Мәліметтер базасының администраторларының тобының құрамында олардың
атқаратын функцияларына байланысты әртүрлі топшаларды бөліп көрсетуге
болады. Әкімшілік топтың құрамының саны, олардың атқаратын қызметі
мәліметтер базасының масшатабына, онда сақталатын ақпараттың спецификасына,
мәліметтер базасының типіне, қолданыстағы бағдарламалық жабдықтар
ерекшеліктеріне және кейбір басқа факторларға белгілі-бір дәрежеде тәуелді
болады.
Мәліметтер базасының әкімшілігінің құрамында жүйелік аналитиктер,
мәліметтер базасына қатысы бойынша сыртқы ақпараттық қамсыздандыруды
жобалаушылар, мәліметтерді өңдеудің технологиялық процесстерінің
жобалаушылары, жүйелік және қолданбалы программистер, операторлар,
техникалық қамсыздандыру бойынша мамандар болуы керек. Егер әңгіме
коммерциялық мәліметтер базасы жөнінде болса, онда бұл жерде маңызды рольді
маркетинг бойынша мамандар ойнайды.
Мәліметтер базасының администраторлары жан-жақты функциялардың
үлкен шеңберін орындайды. Әрі қарай олардың кейбіреуін қарастырып өтуге
болады. Бұл функциялардың негізгілері келесідей:
1. Пәндік облыс анализі: пәндік облысты жазбаша суреттеу,
толықтылықты шектеуді табу, ақпарат статусын анықтау,
пайдаланушылар қажеттіліктерін анықтау, пайдаланушылар статусын
анықтау, "мәліметтер - пайдаланушы" сәйкестігін анықтау,
мәліметтерді өңдеудің уақыттық - көлемдік мінездемесін анықтау.
2. Мәліметтер базасының құрылымын жобалау: мәліметтер базасының
файлдарының құрамы мен құрылымын анықтау, олардың арасындағы
байланыстарды анықтау, мәліметтерді тәртіптеу әдістері мен
ақпаратқа енуі әдістерін таңдау, мәліметтер базасы мен
мәліметтерді жазбаша суреттеу тілдерінің құрылымын жазбаша
суреттеу.
3. Мәліметтер базасы мен МБ-н өңдеу шараларының құрылымын жазбаша
суреттеу кезінде толықтылықты шектеуді беру: пәндік облысқа
жататын толықтылықты шектеуді беру, мәліметтер базасының
құрылымымен шақырылған толықтылықты шектеуді анықтау,
мәліметтерді енгізу мен корректировкалауда МБ-ң толықтылығын
қамтамасыз ететін шараларды құру, көп пайдаланушылар режимінде
пайдаланушылардың параллельді жұмысында толықтылықты шектеуді
қамтамасыз ету.
4. Мәліметтер базасын алғашқы жүктеу мен жүргізу: мәліметтер базасын
алғашқы жүктеу мен жүргізу технологиясын жасау, енгізу формаларын
жобалау, мәліметтерді дайындау, енгізу және енгізуді бақылау.
5. Мәліметтерді қорғау.
1. Жүйеге пароль арқылы кіруді қамтамасыз ету: пайдаланушыларды
тіркеу, парольдарды тағайындау және өзгерту.
2. Нақты мәліметтерді қорғауды қамтамасыз ету: пайдаланушылар
топтарының және жеке пайдаланушылардың ену құқықтарын
анықтау, жеке пайдаланушылар үшін мәліметтерге жасалатын
рұқсат етілген операцияларды анықтау, мәліметтерді қорғаудың
программалық - технологиялық жабдықтарын таңдауқұру.
3. Мәліметтерді қорғау жабдықтарын тестілеу.
4. Ақпаратқа енудің қарастырылмаған жолдарын анықтаутіркеу.
5.5.Мәліметтерді қорғауды бұзудың пайда болған жағдайларын
зерттеу және оларды жою мен алдын-алу бойынша іс-шаралар
жүргізу.
6. МБ-н қайта қалыптастыруды қамтамасыз ету: МБ-н қайта
қалыптастырудың программалық-технолгиялық жабдықтарын құру,
жүйелік журналдарды жүргізуді ұйымдастыру.
7. МБ-на пайдаланушылардың жолдауның анализі: пайдаланушылардың МБ-
на жолдауының статистикасын жинау, оны сақтау және анализдеу.
8. МБ-ның жұмыс жасау тиімділігінің анализі мен жүйенің дамуы:
жүйенің жұмыс жасу көрсеткіштерінің анализі (өңдеу уақыты,
жадының көлемі, құндық көрсеткіштер), мәліметтер базасын қайта
ұйымдастыру мен қайта құрылымдау, мәліметтер базасының құрамын
өзгерту, программалық және техникалық жабдықтарды дамыту.
9. пайдаланушылармен жұмыс жасау: пәндік облыстағы өзгерістер туралы
ақпарат жинау, пайдаланушылардың МБ-ң жұмысын бағалау туралы
ақпарат жинау, пайдаланушыларды оқыту, пайдаланушыларға кеңес
беру.
10. Жүйелік программалық жабдықтарды дайындау және қолдау: МББЖ және
ҚПП туралы ақпарат жинау және анализдеу, программалық жабдықтарды
иемдену, оларды орналастыру, жұмысқа жарамдылығын тексеру,
жүйелік кітапханаларды қолдау, программалық жабдықтарды дамыту.
11. Ұйымдастырушылық-әдістемелік жұмыс: МБ-н жобалау әдістемесін
таңдау немесе құру, жүйенің даму бағыттарын және мақсаттарын
анықтау, МБ-ң даму кезеңдерін жоспарлау, ұйымдастырушылық-
әдістемелік материалдарды жасау және шығару.
Әдебиеттерде жиі-жиі пайдаланушылардың тәуелсіз категориясы ретінде
қолданбалы программистерді бөліп көрсетеді. Мамандардың бұл тобын ерікті
категорияға қоспау керектігі ойластырылуда. Одан да оларды мәліметтер
базасының администраторларының құрамына қосу керек.
Мәліметтер базасы администраторының байланыстары.
МБ-ң администраторы өз қызметінің барысында мәліметтер базасының
басқа пайдаланушыларымен, сонымен қатар МБ-ң пайдаланушылары болып
табылмайтын "сыртқы" мамандармен де қарым-қатынасқа түседі.
Ең алдымен егер мәліметтер базасы қандай да бір кәсіпорынды немесе
ұйымды ақпараттық қамтамасыз ету үшін құрылса, онда осы ұйымның
әкімшілігімен қарым-қатынас қажет. Жоғарыда көрсетілгендей МБ-сын енгізу
ақпаратты өңдеу жүйесінде ғана емес, сонымен бірге ұйымды басқарудың
бүтіндей жүйесіне де өзгеріс енгізеді. Бұндай үлкен жобалардың ұйым
басшылығының белсенді түрде араласуынсыз және қолдауынсыз орындалмайтыны
анық. Ұйым басшылығы МБ-мен ұсынылатын мүмкіндіктермен танысуы керек, оның
басымдылықтары мен жеткіліксіздіктері туралы хабарлануы тиіс, сонымен қатар
МБ-ның құрылуы мен функционалдануы барысында пайда болатын мәселелер туралы
ақпарат алуы тиіс.
Мәліметтер базасы пәндік облыстың динамикалық ақпараттық көрінісі
болып табылатындықтан МБ-ның администраторлары өз кезегінде ақпараттық жүйе
құрылатын объектінің даму переспективасы туралы уақытында хабарлануы тиіс.
Ұйым басшылығы мен МБ-ның администраторы МБ-н құрудың негізгі
бағыттары мен уақыты және оның дамуы, пайдаланушыларды қосу кезектілігі
туралы келісуі қажет.
МБА-ның МБ-ның бүкіл өмірлік циклінің кезеңдеріндегі өте тығыз
байланыс түпкілікті пайдаланушылармен байқалады. Бұл қарым-қатынас
пайдаланушылардың қажеттіліктері зерттелген кездегі, пәндік облыстың
ерекшеліктері анықталған кездегі жүйені жобалаудың алғашқы кезеңдерінде
басталады және жобалау процессі мен жүйенің функционалдануы кезінде де
қолдау табады.
Соңғы уақыттарда мәліметтер базасының түпкілікті пайдаланушылары
мен администраторлары арасында функцияларды қайта бөлу жүріп жатқандығын
айта кеткен жөн. Бұл ең алдымен түпкілікті пайдаланушыларға бағытталған
тілдік және программалық жабдықтардың дамуымен байланысты. Бұған қарапайым
және соған қоса күшті сұрау салу тілдері, сонымен қатар жобалауды
автоматтандыру жабдықтары жатады.
Егер мәліметтер базасы қандай-да бір оны қосушы автоматтандырылған
ақпараттық жүйенің (мысалы, АБЖ-да) құрамында функционалданса, онда МБА-а
бұл жүйеде мәліметтерді өңдеу бойынша мамандармен қарым-қатынаста жұмыс
істеуі қажет.
МБ-ның администраторлары оған қатысты мамандардың сыртқы топтарымен
де және ең алдымен МББЖ және ҚПП жеткізушілерімен, басқа МБ
администраторларымен қарым-қатынасқа түседі.
МБ-сын мамандандырылған жобалық ұжымдармен бүтіндей немесе МБ
жобалаудың өзіндік нысаны ретінде жиі құрылады. Бұл жағдайда МБ-ның
әкімшілік қызметі ұйымдық-өндіруші ретінде де, ұйымдық-тапсырыс беруші
ретінде де құрылуы керек.
Мәліметтер базасының кестелерін әзірлеу – алдымен Database Desktop
қосымшасын жүктейміз. Содан соң File = New = Table командасын таңдау
интерактивті режимде орныдалады. Мұнда әзірлеуші орындау қажет:
1. кесте форматын (типін) таңдау;
2. кесте құрылымын беру.
Алдымен Create Table терезесінде жаңа кесте форматы таңдалады. Содан
соң Create Paradox Table (Untitled) терезесінде кесте құрылымы жасалады.
Мұнда келесі қимылдарды орындау қажет:
1. Алаңның сипатталуы;
2. Кілтті беру;
3. Индекс беру;
4. Алаң мәніне шектеулерді анықтау;
5. Бүтінділік сілтемесіне шаттарды анықтау.
6. Пароль беру;
7. Тілдің драйверін беру;
8. Мәліметтерді таңдауға кестелерді беру.
Мұнда бірінші міндетті болып қимыл, яғни кем дегенде бір алаңы болуы
қажет.
Кестелердің сипатталуы.
Create Paradox Table терезесінің негізгі – алаң тізімі болып табылады.
Мұнда кесте алаңдары көрсетіледі. Әр алаң үшін мынадай параметрлер
беріледі:
1. Аты – Field Name бағаны;
2. Типі – Type бағаны;
3. Өлшемі – Size бағаны.
Алаң өлшемін әр қашан таңдаудың қажеті жоқ. Сондай-ақ Table Properties
(кесте қасиеттері) тізімі қолданылады, мұндағы:
1. Secondary Indexes – индекстер;
2. Validity Cheeks – алаңдарға дұрыс мәндерді енгізуді тексеру
(келісім шарт бойынша таңдалады);
3. Referential Integrity – бүтінділікке сілтеме;
4. Password – парольдер;
5. Table Language –кесте тілі (тіл драйвері);
6. Table Lookup – кесте таңдауы;
7. Dependent Tables – бағынышты кестелер.
3.9. Менюді ұйымдастыру. Негізгі және контекстік меню.
TMainMenu класс компоненттері формаларының негізгі менюін анықтайды.
Формаға осы кластың бірнеше элементтерін кірістіруге болады. Бірақ форманың
жоғарғы жағында меню панелінде тек форманың menu қасиетінде көрсетілгені
ғана бейнеленеді. Компонентті формаға орналастырған соң, оның опцияларын
орнату қажет. Ол үшін компонентке тышқанды 2 рет шерту арқылы және
MenuDesigner пунктінде пайда болған көмекші менюді таңдау керек немесе
объект инспекторында Item жолына барып, тышқанмен басу қажет.
TPopupMenu бұл класс компоненттері контекстік менюді әзірлеуге
тағайындалған және тышқанның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1-БӨЛІМ. Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 3
2-БӨЛІМ. ҚАЛАЛЫҚ ОРТАЛЫҚ АУРУХАНАНЫ АВТОМАТТАНДЫРЫЛҒАН ЖҰМЫС ОРНЫ
2.1 Автоматтандырылған жұмыс
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
3-БӨЛІМ. Бағдарламалау ортасына сипаттама
3.1. Объектілі – бағдарлы бағдарламалау
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... . 11
3.2. Delphi бағдарламалау
ортасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .12
3.3. Проект. Форма. Қасиеттер. Объект инспекторы терезесі
... ... ... ... ..13
3.4. Оқиғалар. Программалык код
терезесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
3.5. Delphi ортасының
компоненттері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .17
3.6. Проект
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 20
3.7. InputBox функциясы. ShowMessage процедурасы.
Типті түрлендіру
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
3.8. Delphi-де мәліметтер базасын
құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
3.9. Менюді ұйымдастыру. Негізгі және контекстік
меню ... ... ... ... .33
4-БӨЛІМ. Техника қауіпсіздігі
4.1 Электр қауіпсіздігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
5
4.2 Өрт қауіпсіздігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...36
4.3 Шу деңгейлеріне және дірілдеуге
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
4.4 Шаң және зиянды химиялық
заттар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .37
4.5
Микроклимат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..38
4.6 Желдету
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...39
4.7 Информацияны көрсету жүйелеріне эргономикалық талаптар..39
4.8 Оператордың жұмыс орнын
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
4.9 Жұмыс орынының эргономикалық талаптары
... ... ... ... ... ... ... 41
4.10 Жұмыс орынның жарық болуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
5-БӨЛІМ. Жобаның
қойылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
5.1 Есептің блок-
схемасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
5
5.2 Формаларға сипаттама
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
5.3 Бағдарламашы инструкциясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
5.4 Қолданушы инструкциясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
6-БӨЛІМ. Қортынды ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1
7-БӨЛІМ. Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 52
8-БӨЛІМ
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...53
Кіріспе
Қазақстан – 2030 бағдарламасына сәйкес қоғамның барлық салаларында
ақпараттандыру үрдісі жүруде. Қазіргі кезде оқу жүйесін басқаруды
автоматтандырудың әдістерін көлемді және қарқынды қолдану, жан-жақты оқу,
тәжірибелік және теориялық мәселелерін зерттеуді, комплекстік ізденістерді
жүргізуді талап етеді.
Оқу жүйесін басқаруда ақпаратты жергілікті өңдеу қарастырылады.
Басқаруды іске асыру үшін дербес компьютер негізінде басқару мен әрбір
аймақтық жұмыс орынын автоматтандыруды іске асыру керек. Жұмыс орынын
автоматтандыру саласы мамандарының анықтамасы бойынша кіші кәсіптік-
бағыттаушы есептеуіш техника деп, мамандардың жұмыс орынында орналасқан
және олардың жұмыстарын автоматтандыруға арналған жабдықты айтады. Әрбір
объектінің автоматтандырылған жұмыс орынын басқару бекітілген міндеттеріне
сай қарастырылу керек. Дегенмен, автоматтандырылған жұмыс орынын жасаудың
жалпы принциптері: жүйелілік, икемділік, орнықтылық, тиімділік - әрқашан
орындалуы керек. Автоматтандырылған жұмыс орынының басқарылуы жүйелілік
принципі құрылымы белгіленген міндетіне сәйкес анықталатын жүйе ретінде
қарастырылуы керек.
Икемділік принципі қандай да бір модуль арқылы құрылатын жүйе ішіндегі
барлық жүйелерді қайта құру және олардың элементтерін бір үлгіге салу
мүмкіншілігін береді. Бұл жүйенің икемделушілігі – деп аталады.
Орнықтылық принципі автоматтандырылған жұмыс орынының жүйесі мүмкін
болатын ішкі және сыртқы әсер ететін себептерге байланыссыз негізгі
қызметтерді орындау керек, яғни бұл дегеніміз, кейбір бөліктеріндегі
кемшіліктер оңай түзелетін, жүйенің жұмыс істеу қабілеті бұрынғы калпына
тез келуі болып табылады.Тиімділік принципі жүйені жасаған және оны
пайдалануға кеткен шығынға қатысты автоматтандырылған жұмыс орынының
жоғарыда келтірілген принциптерін іске асыруды интегралды түрде қарастыру
болып табылады.
2. Қалалық орталық ауруханасының автоматтандырылған жұмыс орны
2.1 Автоматтандырылған жұмыс орны
Автоматтандырылған жұмыс орынының қалып күйін және даму көрінісін
дербес компьютерде кең ауқымды түрде қарастырайық. Сонымен қатар,
автоматтандырылған жұмыс орынының бағдарламалық камтамасыздандыруына және
кейбір техникалық сұрақтарына тоқталайық.
Қазіргі уақытта әр түрлі мамандық саласында ойлауды және еңбекті
басқаруды интенсифтендіру жасалып, дербес компьютер негізінде жұмыс
істейтін автоматтандырылған жұмыс орыны кең ауқымда таралуда.
Оқу жүйесінде қызмет етушілердің және басқару қызметінің
автоматтандырылған жұмыс орынының, негізгі құрамының элементерін, олардың
дамуын және қолдануын қарастыруына тоқталайық.
Автоматтандырылған жұмыс орынының техникалық негізі болатын, дербес
компьютердің жалпы схемасын орта мектептің окулықтарынанда кездестіруге
болады.
3
7
1-сурет. Дербес компьютердің жалпы схемасы
1 – процессор; 2 – негізгі жады; 3 – сыртқы есте сақтау құрылғылары; 4
– дисплей; 5 – пернелік тақта; 6 – баспа құрылғысы; 7 – жүйелік
магистраль.
Бағдарламалық қамтамасыздандыруды іске асырғанда, бағдарлама мен
техника арасында карама-қайшылықтарды болдырмауды қарастыру керек. Нақты
мамандардың (директорлар, оқу ісінің меңгерушілері және т.б.) дербес
компьютер негізінде жасалған автоматтандырылған жұмыс орынының
ұйымдастырылған түрде қолдану нәтижесі адам мен машина арасындағы
тосқауылды жояды.
Тәжірбиелерді, ғылыми ізденістерді талдау нәтижесінде автоматтан-
дырылған жұмыс орынына қойылатын бірқатар талаптар анықталды.
Яғни,
Маманның ақпараттық және оның есептеушілік сұранысын жаңаша
канағаттандыру;
Қолданушының сұранысына аз уақытта жауап беру;
-Автоматтандырылған жұмыс орынының жұмыс істеу тәсілдерін үйренудің
қарапайымдылығы және қарым-қатынасы, сенімділігі, қарапайым жұмыс істеуі;
-Қолданушының тез үйрену мүмкіншілігі;
-Колданушыға қарағанда төзімділігі;
-Компьютер желісінің құрамында жұмыс істеу мүмкіншілігі.
Автоматтандырылған жұмыс орынының (АЖО) жалпы схемасын қарастырайық.
2-сурет. Автоматтандырылған жұмыс орынының схемасы
Жалпы бағдарламалық қамтамасыздандыру (БҚ) компьютер жұмысын басқаруды,
жаңа бағдарламаларды қосу және өңдеуді қамтамасыз етеді. Бұған операциялық
жүйе, бағдарламалық жүйе және әр түрлі қызмет атқаратын бағдарламалар
кіреді.
Автоматтандырылған жұмыс орынының мамандық бағдары бағдарламалық
қамтамасыздандырудың функционалды бөлігімен анықталады. Аймақтың анықталған
пәндік есептерін шешу қамтамасыз етіледі. Функционалдық бағдарламалық
қамтамасыздандыруда көбінесе "адам- машина" деген сұраққа көңіл бөлінеді.
Қолданушы компьютерде өзін-өзі керекті және пайдалы нақты жұмыс істеп
жатырмын деп сезінсе, жұмыс істеу қызықты және тартымды болады.
Сұхбатты ұйымдастыру тұрғысынан қарастырайық. Қолданушы мен машина
арасындағы сұхбатты жүйені талдау нәтижесінде, оларды мынандай түрлерге
бөлуге болады:
-Жүйелер командалык, тіл;
* "Адам объектілер әлемінде";
* "Мәзір" түріндегі сұхбат.
Командалық тілді қолданбалы жүйеде қолдану, бұл командалар
түсініктемесін компьютер үшін қолдану болып табылады. Мұның негізгі
артықшылығы – қарапайым құрылымдығы және іске асырылуы, ал жетістігі- оның
құндылығының жалғасы: командаларды және олардың параметрлерін есте сақтау
керектігі. Сонымен қатар, жүйеде командалық тілмен бірге қатынас тілін білу
керек.
"Адам объектілер әлемінде" командалар болмайды және жұмыс кезінде
курсорды басқаратын перне көмегімен өзінің объектісіне арнайы көрсететін
құрылғылармен (тышқан манипуляторы, қаламүш), яғни функционалдық
пернелермен қозғалады. Мәзір түріндегі сұхбатта "мәзір" қолданушыға
көптеген альтернативті әдістер көрсетіледі, соның ішінен қолданушы
керектісін таңдайды.
Казіргі уақыта қолданушының интерфейісі кең ауқымды тарала бастады,
осының ішінде жоғарыда айтылғанның екеуінің де қасиеттері бар. Мұнда барлық
экран үш бөлікке бөлінеді (объектіге). Бірінші бөлік (көбінесе, үстіңгі
жақта орналаскан) – мәзір қатары деп аталады. Оның көмегімен қолданушы
програманның "сүлбісін" құрастыратын, әртүрлі мәзірді қоса алады. Оның
көмегімен басқа объектілерге өте алады. Екінші бөлік (төменгі жақта
орналасқан, кіші бағдарламаларда мүлдем жоқ болады) – қалып-күй қатары деп
аталады. Оның көмегімен жиі қолданатын объектіні тез шақырып алуға болады
немесе ағымдағы ақпараты көрсетуге болады. Үшінші бөлік – ең үлкен бөлік
жұмыс беті деп аталады, онда мәзір қатарынан немесе қалып-күй қатарынан
шақырылған объектілердің барлығы көрсетіледі. Адам мен машина арасындағы
сұхбатты ұйымдастырудың мұндай түрі өте қолайлы және оны қазіргі заманға
сай бағдарламалар қолданады. Қандай жағдайда болмасын интерфейс қазіргі
заман талабына сай болу керек.
Енді автоматтандырылған жұмыс орынын жасаудың екі түрін қарастырамыз.
Бірінші, жиі кездесетін типтес функцияларды автоматтан-дырудың функционалды
жолын қарастырайық.
Қолданудың нақты шарттарына функционалды бағдарламалық
қамтамасыздандыру қалай қалыптасатынын қарастырайық. Әр түрлі мамандықтар
үшін автоматтандырылған жұмыс орынының негізіндегі бағдарламалық әдістер,
іс ақпаратын өңдеумен және басқарушының шешімін қабылдаумен байланысты.
Ең бірінші, техникалық қызметшілердің еңбегін автоматтандыру үшін
бағдарламалық әдістер пайда болды. Мысалы, мәтіндік редакторлар. Олар
ақпаратты тез енгізуге, өңдеуге, қателерді табуға, мәтінді баспаға шығаруға
дайындайды. Мәтіндік редакторды пайдалану машинистің жұмыс өнімділігін
артырады.
Әртүрлі құжаттар үшін керекті ақпаратты табу үшін, мамандарға үлкен
көлемді мәліметтермен жұмыс істеуіне тура келеді. Осындай жұмыс түрін
жеңілдету үшін мәліметтер базасын басқару жүйесі (МББЖ) жасалынған (МББЖ:
MS Acsess, FoxPro және т.б.).
МББЖ үлкен көлемді ақпаратты сақтауға мүмкіндік береді, ең бастысы
керекті мәліметтерді тез табады. Мысалы, карточкалар керекті белгісімен
сүрыпталмаса, картотекалардан керекті ақпаратты алу үшін, үлкен мәліметтер
архивтерінен іздеу керек. МББЖ мұндай тапсырмаларды санаулы уақытта
орындайды.
Көптеген жағдайда ақпараттар кестелік құжаттар түрінде беріледі.
Сондықтан, көптеген мамандықтар жүмысы кестені өңдеумен байланысты.
Үлкен форматты электронды кестелер ұқсас құжаттар жасауға көмектеседі.
Олар өте қолайлы, мәліметтер өзгерген жағдайда барлық нәтиже және аралық
мәліметтерін автоматты өзгертіліп есептелінеді.
Ұжымдағы болатын іс-әрекеттерді басқару және координациялауға арналған
жұмыс орындарын автоматтандырудың программалық жабдықтары кеңінен
қолданылады. Мұнда басқару қызметінде болатын процестердің барлығы жиынтық
түрінде беріліп, әр қайсысының басталу, аяқталу күні және жауапты
орындаушысы болады. Мұнда әр жұмысшының әрекеті басқа жүмысшылардың
әрекеттерімен график-жоспар түрінде байланыстырылады. Уақыт келген кезде
орындаушы тапсырмасын пакет автоматты түрде қүрастыруы мүмкін, сонымен
катар, жұмыс аяқталу уақытын ескертіп және қызметкерлердің орындаушылық
әрекеті жайында мәліметтерді жинақтайды.
Мекемелік қызметте бастықтардың 95% уақытын және мамандардың 53%
уақытын алатын мәліметтер алмасу мәселесін шешу үшін "электрондық почта"
сияқты программалық жабдықгар тарай бастады. Мұны қолдану мекеме ішінде
құжаттарды тарату, жіберу, әр түрлі жүмыс орындарынан ақпараттарды қабылдап
өңдеуге және бір-бірінен алшақ жатқан мамандар арасында жиналыс өткізуге
мүмкіндік берді. Мәліметтерді беру мәселесі автоматтандырылған жұмыс
орынының құрамындағы есептеу желісінің жүмысын ұйымдастырумен тығыз
байланысты. Қазір, үлкен мекемелерде корпоративті желіні, радио толқынды
желі, сондай-ақ, спутниктік желі көмегімен мәлімет алмасу жолдары
қарастырылып, іске қосылуда.
Қазіргі уакытта текстік, кестелік, графикалық редакторлардың
мүмкіндіктері бар интегралды пакеттерді жасау тенденциясы қарастырылуда.
Ақпаратты сақтау үшін, көбінесе барлық мәліметтер типін бір бүтін етіп
біріктіретін МББЖ қолданылады.
Қазір ақпараттың басқа екі түрі қарқынды дамып келеді: дыбыстық және
бейнеақпараттық. Олар үшін өзіндік редактор жасалған және бүл ақпарат
түрлері көптеген мәліметтер қорының ажырамас бір бөлігі бола алады.
Қазіргі кезде функционалды программалық қамсыздандыру түрі түрлі
кәсіптік жұмысшылардың барлық талаптарына сәйкес келеді. Осындай
программалық қамсыздандырулар өзгерту және толықтыру мүмкіндігі болып
табылады. Жұмыс орынын автоматтандырудың жаңа програмімалық жабдықтарын
жасау екі бағытта жүргізіледі: жаңа кәсіп үшін жаңа программалық
қамсыздандыру жасау және бар кәсіп үшін программалық қамсыздандыруды
мамандандыру.
Қазірде кәсіби қызметке автоматтандырылған жұмыс орынын жасау
тенденциясы қарастырылуда.
Ол мынандай түрде көрсетіледі:
-Шешілетін есепті тіркеу;
-Басқа қызметкерлермен байланыстыру;
-Кәсіби әдет және бейімдлікті тіркеу;
-Тек қана функционалдық бағдарламалық қамтамасыздандыру ғана емес
және де арнайы техникалық құрылгыларды жасау (тышқан сілтемесі, желі,
телефонды автоматты түрде теру және т.б.);
Мамандарды мұндай автоматтандырылған жұмыс орынымен жабдықтау мекеме
жұмыстарының еңбек өнімділігін және басқару мен жоспарлаудың тимділігі үшін
ақпаратты өңдеудің жылдамдығын арттыруға мүмкіндік беретіндігі сөзсіз.
Бағдарламалық жабдықтар пакетін жасау, жасалған уақытты және
кезеңдерін анықтайтын жоғарыдағы көрсетілген принциптер қазіргі кезде
оқу жүйесін басқаруды автоматтандырудың әдістерін зерттеу ізденістер
нәтижелерінің бірі болып табылады.
Мақалада аталып отырған принциптермен талаптарға сай оку жүйесін
басқаруда ақпаратты өңдеуді зерттеу төмендегі мәселелерді анықтады.
-Оқу жүйесін автоматтандыруды берілген техникалық тапсырмаға
сәйкестендіру;
-Қолданушы мен дербес компьютер сұхбатын, кадрлардың жеке түрлерін
сипаттайтын бағдарламамен жұмыс жасаудың қысқаша нұсқаларынан тұратын
сценарийді құру;
-Компьютерлік бағдарламада бір кадрдан екінші кадрға өтуді графикалық
түрде бейнелеу;
-Бағдарламалау процестерін іске асырудың негізгі талаптарын анықтау;
-Жасалынған бағдарламалық жабдықтарды басқа жүйеде және басқа
жабдықтармен комплексті қолданудың нұсқаларын жасау.
ІІI-БӨЛІМ. БАҒДАРЛАМАЛАУ ОРТАСЫНА СИПАТТАМА
3.1. Объектілі – бағдарлы бағдарламалау негізі
Жоғары деңгейлі программалау процедуралық, логикалық және объектілі –
бағдарлы болып үш түрге бөлінеді. Соңғы кездерде Windows ортасында жарыққа
шыққан және объектілі – бағдарлы бағдарламалау (ОББ) негізінде құрылған
бағдарламалау тілдері – Object Pascal, Microsoft Visual Basic, Borland
Delphi, Borland C++ for Windows.
ОББ тілінде бағдарламаның жұмысы оқиғалар тізбегінен және әртүрлі
объектілердің осы оқиғаларға жауабынан тұрады. Олардың визуальды түрлері
-Visual Basic тілі – Qbasic бағдарламалау тілі негізіңде, Delphi тілі –
Объектілі Паскалъ (Object Pascal) тілі негізінде. Windows операциялық
жүйесін басшылыққа алып құрылған (visual – көзбен көру, экрандық). Олар
әсіресе, Delphi бағдарламалау тілі – кез келген қосымшаны дайындауға
болатын жылдамдығы тез, қуатты тіл.
Delphi–дің бірінші нұсқасы 1994 жылы жарыққа шығып, кейінгі жылдары
оның бірте-бірте кеңейтілген 2,3,4,5,6 -нұсқалары жарық көрді. 5,6-
нұсқалардың бір-бірінен айырмашылығы жоқ деуге болады, екеуі де Windows 32
операциялық жүйесінің негізінде дайындалған. Delphi 6-да иитернет үшін
қосымшаларды дайындау мүмкіндігі кеңейтілген және берілгендер қорымен жұмыс
істеуде өзгешеліктер енгізілген.
Delphi-дің негізгі ерекшелігі – онда қосымша құруда компоненттік және
объектілік тәсілдер пайдаланылады. Компоненттік тәсілдің мәнісі жеңіл: ол
қосымша арнайы іс-әрекеттерді орындайтын компоненттерден жинақталады. Ол
жеткіліксіз болса, объектіні өңдеуге арналған үстеме бағдарлама құрылады.
Компоненттер визуальды компоненттер кітапханасында (VCL -Visual Component
Library) жинақталған. Компоненттер панелінде түрлі кластарға тиісті
стандартты компоненттер өте көп. Пайдаланушы жаңа компонент дайындап, оны
осы панельге қосуына да болады.
Delphi-де бағдарлама дайындауға, бағдарлама мәзірін құруға, анимация,
мультимедиа процестерін ұйымдастыруға, OLE технологиясын пайдаланып, басқа
офистік косымшаларды шақыруға, сондай-ақ олармсн жұмыс істеуге және тағы
басқа іс-әрекеттерді орындауға болады. Көптеген операторлардың жазылуы
Турбо Паскальдағы сияқты. Бірақ мұнда бағдарламалауды үйрену үшін объект,
оқиға, касиет, әдіс, класс ұғымдарымен еркін танысып, компоненттерді
пайдалану және әртүрлі командалардың жазылу түрлерін білу қажет.
3.2. Delphi бағдарламалау ортасы
Жалпы Delphi бағдарламасын Windows арқылы іске қосу үшін келесі
командалар орындалады: Іске қосу – Бағдарламалар – Borland Delphi 6 –
Delphi 6. Төменде Delphi ортасының терезесі көрсетілген.
1-сурет. Delphi ортасының жалпы терезесі.
Delpli-дің негізгі терезесінің құрамына негізгі мәзір, аспаптар панелі
және компонеттер палитрасы. Негізгі мәзір пункттеріне Dеlрһі-де жұмыс істеу
командалары, аспаптар панеліне, мәзір пункттеріне енгізілген негізгі
командаларды орындайтын түймелер орналастырылған.
Ортада бағдарлама құруға арналған модуль терезесі (бағдарламалық код
терезесі) дс іске қосылады. Ол форма терезесінің астында орналасқандықтан,
дұрыстап көрінбейді.
3.3. Проект. Форма. Қасиеттер. Объект инспекторы терезесі
Delphi-де дайындалатын бағдарлама проект (жоба) деп аталады. Форма –
бағдарламаны дайындау алдында ашылатын, бағдарламаның сұхбаттық терезесі.
Delphi алғашқы рет іске қосылған кезде форма Form1 атауымен (тақырыбымен)
көрінеді. Проект құру үшін формаға компоненттер палитрасында орналасқан
түрлі компоненттер орнатылады. Кей жағдайларда экранда форма көрінбеуі
мүмкін. Оны экранға шығару үшін View – Forms командасын беру жеткілікті.
Форманың және формаға енгізілетін компоненттердің әртүрлі қасиеттері
бар. Қасиет (Сипаттама, параметр) – айнымалылардың ерекше бір түрі. Олар
объектінің әртүрлі мүмкіндіктерін сипаттап, ағымдық күйін анықтайды.
Мысалы, форма қасиеттерінің мәндері – форма тақырыбының мәтіні, өлшемі,
экранда орналасуы, түсі. Delphi іске қосылған кезде форма қасиеттеріне
алғашқы сәйкес мәндер меншіктеліп қойылады.
Бағдарлама құру – форманы не онда орнатылған компоненттің кейбір
қасиеттерінің мәндерін өзгертуден басталады. Объект инспекторы (Object
Inspector) терезесіне енгізілген қасиеттер тізімін шығару үшін объектіні
таңдап алу керек. Инспектор терезесінің жоғары қатарына таңдалған объект
(нысан) атауы да жазылып қойылады. Мысалы, Delphi іске қосылған кезде
форманың ашылған қасиеттер терезесі 1-суретте көрсетілген. Терезенің екі
қосымша беті бар: Properties (Қасиеттер) және Events (Оқиғалар). Терезе
ашылғанда екі бағанға енгізілген жазулардан құралады, оның Properties
бөлімі ашылулы тұрады (1-сурет). Біршші бағанда көрінетіндер – қасиет
атаулары, екінші бағанға сәйкес жазылғандар – олардың мәндері.
Форманың кейбір қасиеттері:
Name (Атау) – формаға берілген атау. Ол Delphi объектілерінің негізгі
қасиеттерінің бірі. Бағдарламаның жұмыс істеуі барысында Delphi объектіні
осы атау бойынша ажыратып таниды. Delphi-дің формаға автоматты түрде
алғашқы рет меншіктеген атауын (Form1) өзгертіп, басқа атау беруге де
болады. Ол үшін қасиеттер терезесінен Name касиеті таңдалып, жаңа атау
перне тақтадан теріледі.
Font (Шрифт) – формаға шығарылатын мәтін шрифтінің қасиеті. Оны
таңдап, оң жағында көрінген көп нүкте (...) түймесін шерткен кезде Windows-
тің сұхбаттық Шрифті тандау терезесі көрінеді. Терезеден, әдеттегідей
қажетті шрифт типін, өлшемін таңдап (мысалы, Times New Roman, 10), OK
батырмасын шерту керек.
Caption (Тақырып) – форма терезесінің тақырыбына енгізілетін мәтін.
Алғашқы кезде касиеттер терезесінің Caption қасиетіне Ғоrm1 сөзі енгізіліп
қойылады. Оның мәнін өзгерту Name қасиетіне мән меншіктеу сияқты.
Color (Түс) – форманың түсін орнату қасиеті. Ол таңдалған кезде оң
жағында тілсызық түймесі көрінеді. Тілсызық түймесі – қасиет мәнінің
бірнешеу екенінің белгісі. Тілсызық белгісін шерткен кезде мәндер (түстер)
терезесі ашылады. Тізімде көрінген қалаған түс таңдалып сол форма сәйкес
түске боялып қойылады.
Width (Ені), Height (Биіктігі) – пиксель өлшем бірлігімен берілген
форманың ені мен биіктігін орнату қасиеттері (бұл мәндер форманы қолдан
кеңейту не сығу кезінде де автоматты түрде орнатылып койылады).
Экранда қасиеттер терезесі көрінбесе, оны шығару үшін View – Object
Inspector командасын беру жеткілікті. Ол F11 батырмасымен басылған ксздс де
көрінеді.
3.4. Оқиғалар. Программалык код терезесі
Delphi-де бағдарламалар әртүрлі оқиғалар арқылы басқарылады. Оқиға –
бағдарламаның жұмыс істеуі барысында объект жағдайының белгілі бір
әрекетке жауабы ретінде өзгерілуі. Мысалы, пайдаланушы бағдарлама құру үшін
алдымен формаға компонент орнатуы, форманы не формада орналастырылған
компонентті тышқан арқылы шертуі мүмкін. Оның әр іс-әрекеті оқиға шақырады.
Delphi-де әр оқиғаға атау беріліп қойылған. Мысалы, компоненттер
палитрасының Button түймесі арқылы формада орнатылған Button1 компонентін
шерту Click (Шерту) оқиғасын шақырады.
Әр объектіге байланысты окиғалар көп. Мысалы, формаға байланысты
оқиғалар саны – 35 (2-сурет). Олар қасиеттер терезесінің Events қосымша
бетіне енгізілген. Терезеде оқиға атауларының алдында On префиксі
(қосымшасы) тіркестіріліп жазылған. Ол – атаудың оқиға екендігін білдіретін
белгі.
Delphi ортасында жиі кездесетін оқиғалар:
OnClick – тышқанды бір рет басу;
OnKeyDown – перне тақта батырмасын басу; OnCreate – форманы екі рет шерту
және т.б.
2-сурет. Форма оқиғалары.
Проект екі бөлімнен тұрады: автоматты түрде project1 атауы берілген
проект файлы (негізгі модуль) және unit1,pas атауы берілген модуль. Олар
жеке терезелерде орналасқан. Модульге оқиғаларға сәйкес іс-әрекеттерді
орындайтын бағдарлама мәтіні (процедуралар) енгізіледі. Бағдарлама мәтінің
бағдарламалық код деп, ол енгізілетін терезені бағдарламалық код терезесі
деп атайды. Формадан код терезесіне өту және код терезесінен формаға өту
үшін F12 батырмасын басу қажет.
Төмендегі суретте форманы екі рет шерткен кезде код терезесіне
енгізілген процедура дайындамасы көрсетілген.
3-сурет. Бағдарламалық код терезесі.
Процедура дайындамасының жазылу түрі:
Procedure атау (Sender:TObject);
сипаттау бөлімі
begin
процедура денесі
end;
мұндағы Sender – құрылатын процедураның қай класқа тиістілігін
анықтайтын параметр.
Терезенің сол бөлігіндегі – браузер терезесі. Онда код терезесінде
барлық жарияланулардың құрылымын көріп шығуға болады.
3.5. Delphi ортасының компоненттері
Delphi ортасының компоненттері бағдарлама орындалғандағы көріністің
пішімін анықтайтын бөлек элементтері ретінде қолданылады. Сонымен қатар,
Delphi ортасының көрінісіпен жұмыс атқармайтын, яғни визуальды емес
көптеген маңызды компоненттері бар. Дәлірек айтсақ, компонент алдын-ала
даярланған бағдарламаның үзіндісі, оны қажет болғанда құрылып жатқан
бағдарламаға ендіруге болады деп түсіну керек.
Delphi ортасының құрамына бірнеше компоненттер кіреді. Соларды кейбір
маңыздыларын қарастырайық.
4-сурет. STANDARD парағы.
STANDARD парағының кұрамына келесі компоненттер кіреді:
Frame – жиектері бар форма тәрізді аумақ, басқа компоненттердің
контейнері ретінде қолданылады.
MainMenu – бағдарламаның негізгі меню жүесі. Компонент арқылы күрделі
меню құрып, жұмыс атқаруға болады.
PopupMenu – көмекші меню. Әдетте бұл меню тышқаннаң оң жақ батырмасын
басқан кезде пайда болады (контекстік меню).
Label – белгі. Компонентке шағын жазуды орналастыру мақсатында
қолданылады.
Edit – енгізу қатары. Бір мәтіндік жолды енгізуге және түзету
амалдарын орындауға қолданылады.
Memo – көпжолдық мәтін редакторы. Енгізу және шығару амалдарын
орындауға қолданылады.
Button – нұсқаулық батырма. OnClick оқиғасын өңдеуші үзінді кейбір
нұсқауларды орындайды.
CheckBox – тәуелсіз ауыстырғыш. Бағдарламаның орындалу бары-сында
тышқанды басқанда ауыстырғыштың Checkеd мәні өзгертіледі.
RadioButton – тәуелді ауыстырғыш. Әдетте ол осындай тағы да бір
компонентпен бір топқа біріктіріледі. Тышқанды басқанда, алдыңғы таңдалған
компоненттің босатылуына себеп болады.
ListBox – таңдау тізімі. Опциялар варианттарының тізімін ұсынады және
таңдалған бір опцияны бақылауға мүмкіндік тұғызады.
ComboBox – қиыстырылған таңдау тізімі. Таңдау тізімінен және мәтін
редакторынан тұрады.
ScrollBar – басқару белдеулері. Windows – терезелері сияқты тік және
көлденең белдеулерін ұсынады.
GroupBox – элементтер тобы. Бір мағыналық компоненттерді біріктіру.
RadioGroup – тәуелді ауыстырғыштар тобы. Бір-бірімен байланысқан
бірнеше ауыстырғыштармен жұмыс атқаруға мүмкіндік тұғызады.
Panel – тақташа. Бірнеше компоненттерді біріктіру үшін қолданылады.
Ішкі және сыртқы жиектері бар, жаңшылған және дөңесті эфектілерді көрсетуге
болады.
ActionList – әрекеттер тізімі. Пайдаланушының біртектес элементтер
тобындағы басқару элементін таңдау әрекетіне бағдарламаны сезіндіру
амалдарын орындатуға арналған.
Additional парағы. Additional парағының құрамына сұхбаттасу
терезелерін орнату үшін қолданылатын келесі компоненттер кіреді (5-сурет).
5-сурет. Additional парағы.
BitBtn – бетінде суреті және жазуы бар нұсқаулық батырма.
SpeedButton – Пиктограммалық батырма. Әдетте негізгі менюдің
опцияларына қол жеткізу үшін қолданылады.
StringGrid – жолдар кестесі. Осы компонент мәтіндік мәліметті кесте
түрінде көрсетуге мүмкіндік туғызады.
Image – сурет. Осы компоненттің көмегімен суреттерді, пиктограм-малар
мен метафайлдарды шығаруға болады.
Shape – фигура. Осы компоненттің көмегімен әр түрлі фигураларды
(төртбұрыш, эллипс, шеңбер т.с.с.) формаға орналастыруға болады.
Bevel – жиектеу. Бір аумағын үш өлшемді жиекпен немесе белдеулер-мен
жиектеу.
ScrollBox – қарап шығу белдеулерімен қамтылған тақташа. Егер
тақташадағы орналастырылған компоненттер ашылған терезеде толығымен
көрсетілмесе, онда белдеулер автоматты түрде орнатылады.
CheckListBox – ұсынылған тізімнен бірнеше опцияларды таңдауға
мүмкіндік туғызады (әр опция CheckBox ауыстырғышымен қамтылған).
StaticText – статистикалық мәтін, Label-ден айырмашылығы - өзіндік
Windows терезесімен қамтылған. Сондықтан бұл терезедегі мәтінді жиектеуге
болады.
ControlBar – басқару белдеулері. Drag$Dock технологиясындағы компо-
ненттерді “айлақтату” жабдығы-контейнері.
Chart – диаграмма. Берілгендерді графикалық көрінісін шығаратын арнайы
тақташаларды құруды жеңілдетеді.
Dialogs парағы. Dialogs парағында Windows ортасының стандартты
сұхбаттасу элементтерін ұйымдастыру үшін қолданылатын компоненттері
орналасқан (6-сурет). Осы парақтың объектілері орындалғанда көрінбейді және
сұхбаттасу жұмыстары бағдарламалы орындалады.
6-сурет. Dialogs парағы.
Мысалы,
if OpenDialogl.Execute then Imagel.Picture.LoadFromFile(OpenDia logl.
FileName);
Windows-тің сұхбаттасу терезелерінің Dialogs парағында пайда
болуларының реті:
OpenDialog – сұхбаттасуды тандау;
SaveDialog – файлды сақтау;
FontDialog – қәріпін орнату;
ColorDialog – түсті тандау;
PrintDialog – баспаға шығару;
PrinterSetupDialog – принтерді орнату;
FinDialog – жолды іздеу;
ReplaceDialog – іздеу және алмастыру.
3.6. Проект құрылымы
Delphi тіліндегі бағдарламаның құрамына .dpr проект файлы және .pas
кеңейтілуі бар бір немесе бірнеше модульдер файлы кіреді. Проект файлы
Object Pascal тілінде жазылған және компилятормен өңделетін бағдарлама. Бұл
бағдарламаны Delphi автоматты түрде құрастрады және ол бірнеше жолдардан
тұрады.
Рrogram Project1;
Uses
Forms
Unit1 in 'Unit1.pas' {fm Example},
{$R *.res}
Begin
Application.Initialize;
Application.CreateForm (Tfm Example, fm Example);
Application.Run;
end.
Оны іске қосу үшін горизонтальді меню жолында Project →View Sourse
опцияларын орындау арқылы терезені шығарамыз. Object Pascal тілінде
көптеген арнайы сөздер әр түрлі нұсқау ретінде қолднылады. Компилятор
оларды солдан оңға және жоғарыдан төмен қарай оқиды. Жүйелі жақшаға алынған
таңбалар: {...}, “(**)”, “” түсініктеме ретінде қолданылады, бірақ {$R *
RES} жолы түсініктеме емес, ол компиляторға берілген нұсқау блып табылады.
{$R * RES} – ол бағдарламаны, ресурстар файылын қоса есептегенде
компиляциялау керек екендігін туралы баяндайды.
Рrogram сөзі және кейін анықталған бағдарламаның атауы – бағдарламаның
тақырыбы деп саналады.
Uses (пайдалану) сөзімен басталған сөйлем бағдарламаны осы сөзбен
анықтайтын басқа файлдарда орналасқан модульдерді қоса есептегенде
компиляциялау керек екендігін хабарлайды.
Forms және бағдарламашы өзі құратырған 'Unit1.pas' файылындағы
Unit1модульдерін біріктіре отырып, компиляциялау керектігі туралы берілген
нұсқау. Осындай нұсқаудан соң бағдарламаның денесі орналасады.
Application.Initializе әдісі шақырылғанда компилятордың құрастырған
коды процессорда Delphi ортасының даяр тұрған бір үзіндісін орындатуға
мұқтаж етеді. Осы үзінді орындалғаннан кейін CreateForm әдісі орындалады
және т.с.с.
CreateForm (Tfm Example, fm Example) әдісі негізгі терезені
құрастырып, оны экранда көрсетеді.
Ал Run әдісі берілгендермен оларды өңдеу туралы Windows-тан келген
хабарламаларды қабылдайды.
Close батырмасы басылғанда, бағдарламаға Windows-та жұмысты тоқтату
және жүйелі ресурстарды босату туралы нұсқау беріледі.
Проектінің коды Delphi ортасымен құрастырылады және көптеген жағдайда
бұл кодқа килігуге тиым салынған. Егер бағдарламалаушы осы кодқа әр түрлі
өзгерістер енгізсе, онда Delphi ортасы осы өзгерістерді алып тастауға
тырысады. Сондықтан Project файылында ерекше кеңейтілу қолданылады және бұл
код көрінбей тұрады.
3.7. InputBox функциясы. ShowMessage процедурасы. Типті түрлендіру
функциялары
Delphi – де айнымалы мәнін енгізу үшін меншіктеу командасын, енгізу
терезесін не форманың Edit компоненті өрісін пайдалану мүмкін.
Меншіктеу командасының программада жазылуы әдеттегідей, мысалы х:=4.7;
Енгізу терезесі Delphi – дің стандартты InputBox функциясының терезесі.
Программада InputBox функциясын пайдалану командасының жазылу үлгісі:
а й н ы м а л ы:= I n p u t B o x (‘тақырып’, ‘ түсініктеме’,
‘мән’)
мұндағы а й н ы м а л ы – мәні функция терзесіне енгізілетін жолдық
типті айнымалы атауы (InputBox функциясының мәні әр кезде жолдық (String)
типті. Мән меншіктелетін айнымалы (х) программада x:string түрінде,
сипатталуы тиіс);
тақырып – енгізу терезесінің тақырыбы ретінде жазылатын мәтін;
түсініктеме – енгізу терезесінің ішінде жазылатын түсініктеме мәтін;
мән – функция терезесі көрінген кезде оның енгізу өрісінде көрінетін
мәтін. Әдетте оны бос етіп қалдырады. Мысалы, программада х:=4.7 меншіктеу
командасын InputBox функциясын пайдаланып, мынадай түрде беруге болады:
x:= InputBox(‘Аргумент мәні’, ‘х=’, ‘’);
Стандартты типті түрлендіру функциялары:
Функция Орындайтын іс - әрекеттер
StrToFloat(x) - Жолдық типті х айнымалысын нақты санға түрлендіру;
FloatToStr(x) - х нақты санын жолдық типті етіп түрлендіру;
FloatToStrF(x,f,s,o)х нақты санын форматты жолдық типке түрлендіру;
- мұндағы, f –формат (кескіндеу форматы). Ол көбінесе
ffGeneral не ffFixed түрінде жазылады; s – барлық
цифрлар саны(дәлдік); о – ондық нүктеден соң жазылатын
цифрлар саны (ондық дәлдік), мысалы, FloatToStrF(x,
ffFixed, 7,3);
StrToInt(x) - Жолдық типті х айнымалысын бүтін санға түрлендіру;
IntToStr(x) - х бүтін санын жолдық типті етіп түрлендіру.
Delphi – де нәтижені ShowMessage процедурасының терезесіне шығаруға
болады. Процедураның жазылу түрі: ShowMessage(s);
Мұндағы, s – жолдық типті өрнек. Егер ол сандық типті болса, оны
жолдық типке түрлендіру үшін s аргументінің орнына типті түрлендірудің
сәйкес функциясын енгізу керек.
Мысалы, s нақты типті сан болса, оны шығару терезесінде көрсету
операторының мынадай түрде жазылуы мүмкін:
ShowMessage(FloatToStr (s)); не ShowMessage(FloatToStrF(x, ffFixed,
7,3));
Жүйе соңғы операторды оқып шығып, жеті цифрдан тұратын нақты санды
символдық типте ShowMessage терезесінде көрсетеді.
3.8. Delphi-де мәліметтер базасын құру
Әр кесте жеке файлда физикалық сақталады. Бірақ ұқсас мәліметтер
базасы және кесте болмайды, алаңның бөлігіндегі бір жазба бірнеше кестеге
бөлінеді де әр түрлі файлда сақталады. Кәдімгі жағдайда программалаушылар
мәліметтер базасынан информацияны алу үшін кестенің түгелімен жұмыс
істейді. Ереже бойынша қолданушыға мәліметтер базасының қажет бөлігі ғана
керек. Ол қанағаттанатын жазбаны сұраныс арқылы таңдайды және көреді.
Сондықтан мәліметтер базасында басқа кестеден барлық мәліметтер
базасының қойылуы сұраныс ұғымын енгізудің арқасында жазбаларды таңдауға
және топтауға болады.
Мәліметтер базасы – бұл информация орналасатын файл (кесте) жиынтығы.
Бірнеше кестеден тұратын мәліметтер базасы бір каталогта орналасады. Жаңа
мәліметтер базасы үшін католог кәдімгі түрде проводниктің көмегімен
құрылады. Delphi –дің құрамындағы Borland Database Desktop утилитын
қолданушымен немесе мәліметтер базасы серверге SQL-сұраныс ұйымдастыруымен
кесте құруға болады. Мәліметтер базасының файылына байланысу үшін
библиотека BDE-ні файл орналасқан катологтың атына қолданбайды. Оның
псевдонимі жаңа мәліметтер базасы кесте құруға, бұл мәліметтер базасы үшін
псевдоним құру қажет. Бұл үлгі мәліметтер базасын құру прцессі келесі қадам
бойынша орындалады.
1. Каталог құру;
2. Псевдоним құру;
3. Кесте құру.
Мәліметтер базасының псевдонимі – мәліметтер базасымен жұмыста
программаны жетілдіру, программалаушы қай дискетта және қай каталогта
мәліметтер базасының файлы орналасатының білмегенде мәліметтер базасының
файлы орналасу жағдайына байланысты программадан информация беру проблема
туғызады. Delphi-де мәліметтер базасының файлы орналасу жағдайына
байланысты проблема болуда мәліметтер базасына псевдонимді қолдану арқылы
шешіледі. Псевдоним (Alias) – бұл қысқа аты, мәліметтер базасының
каталогының толық аты сәйкес қойылады. Программаның информациясына
байланысты болу үшін, мәліметтер базасымен жұмыстың қамтамасыз етуіне
библиотека қосылады. Borland Database Engine (BDE), өз кезегінде
конфигурациялық файлды қолдану псевдоним жүйесінде түгел тіркелгені туралы
информация болады.
Бүгінгі күнгі мәліметтер базасы.
Мәліметтер базасы бұл ақпараттарды сақтау үшін арналған
ұйымдастырылған құрылым. Алғашқы кезде, яғни, мәліметтер базасы түсінігі
қалыптаса бастаған жылдары, бұл базаларда тек қана мәліметтер сақталып
жүрді. Бірақ бүгінгі күнгі мәліметтер базасын басқару жүйелері (МББЖ) өз
құрылымында тек қана мәліметтерді ғана емес, сонымен қатар тұтынушылармен
немесе басқа да программалық-ақпараттық кешендермен қарым-қатынас жүзеге
асырылатын әдістерді (яғни, программалық код) де орналастыруға мүмкіндік
береді. Осылайша біз қазіргі заманғы мәліметтер базасында тек қана
мәліметтер ғана емес, сонымен бірге ақпарат та сақталатындығын айта аламыз.
Егер, мысалы, ірі банктің мәліметтер базасын қарастыратын болсақ,
бұл анықтаманы оңай түсіндіруге болады. Бұнда клиенттер туралы, олардың
мекен-жайлары, кредиттік тарихы, есеп шоттарының жағдайы, қаржылық
операциялары және т.б. туралы мәліметтер сақталады. Бұл базаға банктің
көптеген қызметкерлері кіре алады. Бірақ олардың ішінде бұл базаға толықтай
ие болып, оған өзі жеке өзгерістер енгізе алатын адам жоқ. Мәліметттерден
басқа базада әр түрлі әдістер мен жабдықтар бар, ол әрбір қызметкерге оның
компетенциясына кіретін мәліметтермен ғана жұмыс жасауға мүмкіндік береді.
Базадағы мәліметтердің нақты қызметкерлерге тиісті әдістермен өзара
байланысы нәтижесінде қызметкерлер пайдаланатын және өз компетенциясы
шеңберінде мәліметтерді енгізу мен редактрлеуді жүргізетін ақпарат
қалыптасады.
Мәліметтер базасы түсінігімен мәліметтер базасын басқару жүйесі
түсінігі тығыз байланысты. Бұл жаңа базасының құрылымын құру, оны
мәліметтермен толтыру, мәліметтерді редактрлеу мен ақпараттарды визуалдау
үшін арналған программалық жабдықтар кешені. Базаның ақпаратын визуаладау
деп берілген критерилерге байланысты көріністегі мәліметтерді іріктеуді,
оларды тәртіптеуді, толықтыру және шығару құрылғысына беру немесе байланыс
каналдары бойынша жіберуді түсінуге болады.
Әлемде көптеген мәліметтер базасын басқару жүйелері бар. Олардың
әр түрлі объектілермен әр түрлі жұмыс істеу мүмкіндігі мен пайдаланушыларға
әр түрлі функциялар мен жабдықтар ұсынатындағына қарамастан МББЖ-нің көбі
ортақ негізгі түсініктердің тұрақты кешеніне негізделеді. Бұл бізге бір
жүйені қарастырып, оның түсініктерін, әдістерін және тәсілдерін МББЖ-нің
барлық классына жалпылауға мүмкіндік береді.
Мәліметтер базасының кең түрде қолданылуының алғы шарттары.
МБ-ның айқын басымдылықтары мен объективті алғы шарттары оның кең
түрдегі қолданысына әкелді. Оны қолданудың алғы шарттарына келесілер
жатады:
• нақты өмірдің объектілері өзара күрделі қарым-қатынаста болады.
Бұның бәрі олардың ақпараттық көрінісі өзара байланысқан бір
бүтінді қалыптастыруды талап етеді;
• әртүрлі пайдаланушылардың ақпараттық қажеттіліктері өзара
қиылысады, ал бұл бір мәліметтер базасын қолдануды және әртүрлі
пайдаланушылардың оған кіру мүмкіндігін бір мақсатты қылады;
• ақпараттық қорды құру мен жүргізу функциялары мен қажетті
мәліметтерді ұсыну әртүрлі тапсырмаларды шешуде универсалды және
жалпы болып табылады. Мәліметтерді басқару үшін мамандандырылған
программалық жабдықтарды құру бұл функциялардың орындалу
деңгейінің өсуі мен ақпараттық жүйелерді құрудың еңбек
сыйымдылығының қысқаруына әкеледі;
• техникалық және программалық қамтамасыз етудің дамуының қазіргі
заманғы деңгейі, ақпараттық жүйелерді құру теориялары мен
практикасы тиімді МБ-н құруға мүмкіндік береді.
Пайдаланушылар категориялары.
Мәліметтер базасымен оның құру мен функционалдау процесінде әр түрлі
категориядағы пайдаланушылар бірге іс-әрекет жасайды.
Пайдаланушылардың негізгі категориясы болып түпкілікті
пайдаланушылар, яғни, олардың қажеттіліктері үшін мәліметтер базасы
құрылатын пайдаланушылар табылады. Құрылушы мәліметтер базасының
ерекшеліктеріне байланысты оның түпкілікті пайдаланушылар әр түрлі бола
алады. Бұл мәліметтер базасына мезгіл өткен сайын көңіл аударатын кездейсоқ
пайдаланушылар болуы мүмкін немесе тұрақты, яғни, әрдайым пайдаланатын
пайдаланушылар болуы мүмкін. Түпкілікті пайдаланушылар бір-бірінен
есептеуіш техниканы меңгеру дәрежесімен де ерекшеленуі мүмкін. Түпкілікті
пайдаланушылардан есептеуіш техника мен тіл жабдықтары саласында арнайы
білім талап етілмеуі керек.
Мәліметтер базасын функционалдау мәліметтер базасын құруды,
функционалдауды және дамытуды қамтамасыз етуші мамандардың қатысуынсыз
мүмкін емес. Мамандардың бұндай тобы мәліметтер базасының администраторлары
(МБА) деп аталады. Мамандардың бұл тобы мәліметтер базасының құраушы бөлігі
болып есептелінеді.
Мәліметтер базасы әкімшілігінің функциялары.
Мәліметтер базасының администраторларының тобының құрамында олардың
атқаратын функцияларына байланысты әртүрлі топшаларды бөліп көрсетуге
болады. Әкімшілік топтың құрамының саны, олардың атқаратын қызметі
мәліметтер базасының масшатабына, онда сақталатын ақпараттың спецификасына,
мәліметтер базасының типіне, қолданыстағы бағдарламалық жабдықтар
ерекшеліктеріне және кейбір басқа факторларға белгілі-бір дәрежеде тәуелді
болады.
Мәліметтер базасының әкімшілігінің құрамында жүйелік аналитиктер,
мәліметтер базасына қатысы бойынша сыртқы ақпараттық қамсыздандыруды
жобалаушылар, мәліметтерді өңдеудің технологиялық процесстерінің
жобалаушылары, жүйелік және қолданбалы программистер, операторлар,
техникалық қамсыздандыру бойынша мамандар болуы керек. Егер әңгіме
коммерциялық мәліметтер базасы жөнінде болса, онда бұл жерде маңызды рольді
маркетинг бойынша мамандар ойнайды.
Мәліметтер базасының администраторлары жан-жақты функциялардың
үлкен шеңберін орындайды. Әрі қарай олардың кейбіреуін қарастырып өтуге
болады. Бұл функциялардың негізгілері келесідей:
1. Пәндік облыс анализі: пәндік облысты жазбаша суреттеу,
толықтылықты шектеуді табу, ақпарат статусын анықтау,
пайдаланушылар қажеттіліктерін анықтау, пайдаланушылар статусын
анықтау, "мәліметтер - пайдаланушы" сәйкестігін анықтау,
мәліметтерді өңдеудің уақыттық - көлемдік мінездемесін анықтау.
2. Мәліметтер базасының құрылымын жобалау: мәліметтер базасының
файлдарының құрамы мен құрылымын анықтау, олардың арасындағы
байланыстарды анықтау, мәліметтерді тәртіптеу әдістері мен
ақпаратқа енуі әдістерін таңдау, мәліметтер базасы мен
мәліметтерді жазбаша суреттеу тілдерінің құрылымын жазбаша
суреттеу.
3. Мәліметтер базасы мен МБ-н өңдеу шараларының құрылымын жазбаша
суреттеу кезінде толықтылықты шектеуді беру: пәндік облысқа
жататын толықтылықты шектеуді беру, мәліметтер базасының
құрылымымен шақырылған толықтылықты шектеуді анықтау,
мәліметтерді енгізу мен корректировкалауда МБ-ң толықтылығын
қамтамасыз ететін шараларды құру, көп пайдаланушылар режимінде
пайдаланушылардың параллельді жұмысында толықтылықты шектеуді
қамтамасыз ету.
4. Мәліметтер базасын алғашқы жүктеу мен жүргізу: мәліметтер базасын
алғашқы жүктеу мен жүргізу технологиясын жасау, енгізу формаларын
жобалау, мәліметтерді дайындау, енгізу және енгізуді бақылау.
5. Мәліметтерді қорғау.
1. Жүйеге пароль арқылы кіруді қамтамасыз ету: пайдаланушыларды
тіркеу, парольдарды тағайындау және өзгерту.
2. Нақты мәліметтерді қорғауды қамтамасыз ету: пайдаланушылар
топтарының және жеке пайдаланушылардың ену құқықтарын
анықтау, жеке пайдаланушылар үшін мәліметтерге жасалатын
рұқсат етілген операцияларды анықтау, мәліметтерді қорғаудың
программалық - технологиялық жабдықтарын таңдауқұру.
3. Мәліметтерді қорғау жабдықтарын тестілеу.
4. Ақпаратқа енудің қарастырылмаған жолдарын анықтаутіркеу.
5.5.Мәліметтерді қорғауды бұзудың пайда болған жағдайларын
зерттеу және оларды жою мен алдын-алу бойынша іс-шаралар
жүргізу.
6. МБ-н қайта қалыптастыруды қамтамасыз ету: МБ-н қайта
қалыптастырудың программалық-технолгиялық жабдықтарын құру,
жүйелік журналдарды жүргізуді ұйымдастыру.
7. МБ-на пайдаланушылардың жолдауның анализі: пайдаланушылардың МБ-
на жолдауының статистикасын жинау, оны сақтау және анализдеу.
8. МБ-ның жұмыс жасау тиімділігінің анализі мен жүйенің дамуы:
жүйенің жұмыс жасу көрсеткіштерінің анализі (өңдеу уақыты,
жадының көлемі, құндық көрсеткіштер), мәліметтер базасын қайта
ұйымдастыру мен қайта құрылымдау, мәліметтер базасының құрамын
өзгерту, программалық және техникалық жабдықтарды дамыту.
9. пайдаланушылармен жұмыс жасау: пәндік облыстағы өзгерістер туралы
ақпарат жинау, пайдаланушылардың МБ-ң жұмысын бағалау туралы
ақпарат жинау, пайдаланушыларды оқыту, пайдаланушыларға кеңес
беру.
10. Жүйелік программалық жабдықтарды дайындау және қолдау: МББЖ және
ҚПП туралы ақпарат жинау және анализдеу, программалық жабдықтарды
иемдену, оларды орналастыру, жұмысқа жарамдылығын тексеру,
жүйелік кітапханаларды қолдау, программалық жабдықтарды дамыту.
11. Ұйымдастырушылық-әдістемелік жұмыс: МБ-н жобалау әдістемесін
таңдау немесе құру, жүйенің даму бағыттарын және мақсаттарын
анықтау, МБ-ң даму кезеңдерін жоспарлау, ұйымдастырушылық-
әдістемелік материалдарды жасау және шығару.
Әдебиеттерде жиі-жиі пайдаланушылардың тәуелсіз категориясы ретінде
қолданбалы программистерді бөліп көрсетеді. Мамандардың бұл тобын ерікті
категорияға қоспау керектігі ойластырылуда. Одан да оларды мәліметтер
базасының администраторларының құрамына қосу керек.
Мәліметтер базасы администраторының байланыстары.
МБ-ң администраторы өз қызметінің барысында мәліметтер базасының
басқа пайдаланушыларымен, сонымен қатар МБ-ң пайдаланушылары болып
табылмайтын "сыртқы" мамандармен де қарым-қатынасқа түседі.
Ең алдымен егер мәліметтер базасы қандай да бір кәсіпорынды немесе
ұйымды ақпараттық қамтамасыз ету үшін құрылса, онда осы ұйымның
әкімшілігімен қарым-қатынас қажет. Жоғарыда көрсетілгендей МБ-сын енгізу
ақпаратты өңдеу жүйесінде ғана емес, сонымен бірге ұйымды басқарудың
бүтіндей жүйесіне де өзгеріс енгізеді. Бұндай үлкен жобалардың ұйым
басшылығының белсенді түрде араласуынсыз және қолдауынсыз орындалмайтыны
анық. Ұйым басшылығы МБ-мен ұсынылатын мүмкіндіктермен танысуы керек, оның
басымдылықтары мен жеткіліксіздіктері туралы хабарлануы тиіс, сонымен қатар
МБ-ның құрылуы мен функционалдануы барысында пайда болатын мәселелер туралы
ақпарат алуы тиіс.
Мәліметтер базасы пәндік облыстың динамикалық ақпараттық көрінісі
болып табылатындықтан МБ-ның администраторлары өз кезегінде ақпараттық жүйе
құрылатын объектінің даму переспективасы туралы уақытында хабарлануы тиіс.
Ұйым басшылығы мен МБ-ның администраторы МБ-н құрудың негізгі
бағыттары мен уақыты және оның дамуы, пайдаланушыларды қосу кезектілігі
туралы келісуі қажет.
МБА-ның МБ-ның бүкіл өмірлік циклінің кезеңдеріндегі өте тығыз
байланыс түпкілікті пайдаланушылармен байқалады. Бұл қарым-қатынас
пайдаланушылардың қажеттіліктері зерттелген кездегі, пәндік облыстың
ерекшеліктері анықталған кездегі жүйені жобалаудың алғашқы кезеңдерінде
басталады және жобалау процессі мен жүйенің функционалдануы кезінде де
қолдау табады.
Соңғы уақыттарда мәліметтер базасының түпкілікті пайдаланушылары
мен администраторлары арасында функцияларды қайта бөлу жүріп жатқандығын
айта кеткен жөн. Бұл ең алдымен түпкілікті пайдаланушыларға бағытталған
тілдік және программалық жабдықтардың дамуымен байланысты. Бұған қарапайым
және соған қоса күшті сұрау салу тілдері, сонымен қатар жобалауды
автоматтандыру жабдықтары жатады.
Егер мәліметтер базасы қандай-да бір оны қосушы автоматтандырылған
ақпараттық жүйенің (мысалы, АБЖ-да) құрамында функционалданса, онда МБА-а
бұл жүйеде мәліметтерді өңдеу бойынша мамандармен қарым-қатынаста жұмыс
істеуі қажет.
МБ-ның администраторлары оған қатысты мамандардың сыртқы топтарымен
де және ең алдымен МББЖ және ҚПП жеткізушілерімен, басқа МБ
администраторларымен қарым-қатынасқа түседі.
МБ-сын мамандандырылған жобалық ұжымдармен бүтіндей немесе МБ
жобалаудың өзіндік нысаны ретінде жиі құрылады. Бұл жағдайда МБ-ның
әкімшілік қызметі ұйымдық-өндіруші ретінде де, ұйымдық-тапсырыс беруші
ретінде де құрылуы керек.
Мәліметтер базасының кестелерін әзірлеу – алдымен Database Desktop
қосымшасын жүктейміз. Содан соң File = New = Table командасын таңдау
интерактивті режимде орныдалады. Мұнда әзірлеуші орындау қажет:
1. кесте форматын (типін) таңдау;
2. кесте құрылымын беру.
Алдымен Create Table терезесінде жаңа кесте форматы таңдалады. Содан
соң Create Paradox Table (Untitled) терезесінде кесте құрылымы жасалады.
Мұнда келесі қимылдарды орындау қажет:
1. Алаңның сипатталуы;
2. Кілтті беру;
3. Индекс беру;
4. Алаң мәніне шектеулерді анықтау;
5. Бүтінділік сілтемесіне шаттарды анықтау.
6. Пароль беру;
7. Тілдің драйверін беру;
8. Мәліметтерді таңдауға кестелерді беру.
Мұнда бірінші міндетті болып қимыл, яғни кем дегенде бір алаңы болуы
қажет.
Кестелердің сипатталуы.
Create Paradox Table терезесінің негізгі – алаң тізімі болып табылады.
Мұнда кесте алаңдары көрсетіледі. Әр алаң үшін мынадай параметрлер
беріледі:
1. Аты – Field Name бағаны;
2. Типі – Type бағаны;
3. Өлшемі – Size бағаны.
Алаң өлшемін әр қашан таңдаудың қажеті жоқ. Сондай-ақ Table Properties
(кесте қасиеттері) тізімі қолданылады, мұндағы:
1. Secondary Indexes – индекстер;
2. Validity Cheeks – алаңдарға дұрыс мәндерді енгізуді тексеру
(келісім шарт бойынша таңдалады);
3. Referential Integrity – бүтінділікке сілтеме;
4. Password – парольдер;
5. Table Language –кесте тілі (тіл драйвері);
6. Table Lookup – кесте таңдауы;
7. Dependent Tables – бағынышты кестелер.
3.9. Менюді ұйымдастыру. Негізгі және контекстік меню.
TMainMenu класс компоненттері формаларының негізгі менюін анықтайды.
Формаға осы кластың бірнеше элементтерін кірістіруге болады. Бірақ форманың
жоғарғы жағында меню панелінде тек форманың menu қасиетінде көрсетілгені
ғана бейнеленеді. Компонентті формаға орналастырған соң, оның опцияларын
орнату қажет. Ол үшін компонентке тышқанды 2 рет шерту арқылы және
MenuDesigner пунктінде пайда болған көмекші менюді таңдау керек немесе
объект инспекторында Item жолына барып, тышқанмен басу қажет.
TPopupMenu бұл класс компоненттері контекстік менюді әзірлеуге
тағайындалған және тышқанның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz