HTML тілінде WEB құжаттарын құру мүкіндіктері
Кіріспе
Жаңа информациялық технологиялар, интернет жүйесі адам қызметінің
барлық саласында: оқу, өндіріс, ауыл шаруашылығы, ғылыми зерттеу жұмыстары,
медецина және күнделікті тұрмысқа көптеген өзгерістер енгізуде. Информация
тасқынына ілесіп отыру және оны өңдеу өркениетті елдер деңгейіне
көтерілуіміздің белгісі. Информация дамуы мен информациялық техниканың
соңғы жетістіктері қуатты да шапшан жұмыс істейтін компьютерді өмірге алып
келді, сонымен бірге мектептер компьютерлендіру үстінде.
Білім беру жүйесінде жасалып жатқан әрекеттерді іске асыру – барлық
пәндерді оқыту әдістемесіне де жаңаша талаптар қоюда.
Келешек әр бір пән мұғалімі компьютердің мүмкіндіктерін жетік меңгеріп
өз пәнінде, мектепте қолдана алуы тиіс.
Өйткені ХХ ғасыр Қазақстанды ақпараттандыру ғасыры болғандықтан БОЛОН
процесінде білім санасын әлемдік деңгейге көтеру, білім беру жүйесін
ақпараттандыру, мектеп – интернеттерді құру құрастырылды. Сондай – ақ,
Елбасымыздың Қазақстан халқына Жолдауында барлық білім беру мекеме
қызметкерлері өз бетімен білім алу, толық қанды, сапалы және бәсекеге
қабілетті білім беруге қол жеткізу үшін оқу процесіне электронды оқулықтар
мен мультимедиялық бағдарламаларды тиімді енгізу, сонымен бірге халықтың
кең жігінің компьютерлік сауаттылығын қамтамасыз ететін әлемдік білім беру
ортасына интеграциялану үшін жан – жақты жағдайлар жасау бойынша масштапты
жұмыс бастау қажеттілігі жөнінде, әрбір пән мұғалімінің компьютерлік білімі
болып, сабақта электрондық оқулықтарды тиімді қолдана алуы тиіс деген
болатын.
Бұл электронды оқулық бастауыш педагогтармен орта мектеп оқушыларына
арналып, ақпараттық технологияның соңғы жетістіктерін кеңінен пайдалана
отырып, өзіміздің төл тілімізде дайындалған.
І. Еңбекті қорғау және техника қауіпсіздік ережелері
1.1 Еңбекті қорғаудың түсінігі және қағидалары
Қазақстан Республикасының Конституциясында адамдардың еңбегі мен
денсаулығы мемлекетпен қорғалатыны, әрбір адамзаттың қауіпсіздік және
тазалық талаптарына жауап беретін жағдайда еңбек ету құқығы жарияланған.
Мемлекет бұл талаптарды, ең алдымен, еңбекті қорғау және оларды орындауға
қадағалау жүргізу туралы нормалар жүйесі арқылы орындайды.
Еңбекті қорғауды кең және тар мағынада түсінуге болады. Кең мағынада
еңбекті қорғау дегеніміз – бұл қызметкерлердің еңбек қызметі барысында оның
өмірі мен денсаулығын қорғауға бағытталған шаралар жүйесі. Кең мағынада
еңбекті қорғау құқықтық, медициналық, техникалық және экономикалық құрамдас
бөліктерден тұрады. Бұл жерде ескеретін бір жайт, еңбекті қорғаудың кем
дегенде бір құрамдас бөлігі бұзылса, онда бүкіл еңбекті қорғау бұзылды деп
саналады.
Мысалы, еңбекті қорғаудың техникалық аспектісі машиналарды,
жабдықтарды жасау, өндірістік ғимараттарды салу және т.б кезінде еңбекті
қорғау ережелерінің сақталуы тиіс екендігін білдіреді. Егер жабдықтар,
станоктар, машиналар және т.б оларда жұмыс істейтін адамдардың өмірі мен
денсаулығына қауіпті етіп жасалса, онда өндірістегі қайғылы оқиғалар,
өндірістік жарақаттар орын алатыны сөзсіз. Немесе егер ластанумен
байланысты жұмыстар өндірісінде жуыну, санитарлық – гигиеналық бөлмелер
жабдықталмаса, ал ыстық цехтарда тиісті тұзды су болмаса немесе бөлмелер
ластанған, қоқыстанған, газданған болса не оларда зиянды заттардың рұқсат
етілген нормалары шамадан тыс асып кетсе – бұл еңбекті қорғаудың
медициналық құрамдас бөлігінің бұзылғанын білдіреді, бұл дегеніміз бүкіл
еңбекті қорғау бұзылған, яғни сол жерде жұмыс істейтін қызметкерлердің
өмірі мен денсаулығына қауіп төнген.
Дәл осындай жағдайда еңбекті қорғаудың экономикалық аспектісі бұзылған
кезде де орын алады, яғни еңбекті қорғау қаржыландырылмаса және осының
нәтижесінде қызметкерлер қорғау құралдарымен, арнайы киіммен қамтамасыз
етілмесе, ескірген жабдықтар, машиналар ауыстырылмаса, бұд жағдайлар
қызметкерлердің өмірі мен денсаулығы үшін қауіпті еңбек жағдайларын
тудыратыны сөзсіз.
Кең мағынада еңбекті қорғау адам еңбек ететін кез келген жерде қажет.
Еңбекті қорғау барлық меншік нысанындағы ұйымдардағы еңбекке, сонымен
қатар, қызметкерлердің, жұмыс берушілердің, кооператив мүшелерінің,
тәжірибеден өтіп жүрген студенттердің, соттың үкімі бойынша жазасын өтеп
жүрген азаматтардың еңбегіне таралады.
Тар мағынада еңбекті қорғау дегеніміз – бұл қызметкерлердің өмірі мен
денсаулығы үшін қауіпсіз еңбек жағдйаларын қамтамасыз етуі тиіс құралдар
мен шаралардың жүйесі.
Бұл шаралар мен құралдар мыналарда көзделген:
- еңбекті қорғау жөніндегі ережелер мен нұсқауларда;
- ауыр, зиянды және қауіпті жұмыстарда істейтін тұлғалар үшін
жеңілдіктер мен өтемақылар туралы арнайы нормаларда;
- әйелдердің, кәмелетке толмағандардың және еңбекке қабілеті төмен
тұлғалардың еңбегін қорғау жөніндегі нормаларда;
- өндірістегі қайғылы оқиғаларды тергеу және есепке алу ережелерінде;
- қауіпсіздік техникасы және өндірістік санитария жөніндегі
ережелерде.
Еңбекті қорғау саласындағы ұлттық саясаттың негізгі қағидалары
Қазақстан Республикасының Еңбекті қорғау туралы заңының 4 – бабында
көзделген. Еңбекті қорғау саласындағы ұлттық саясат кәсіподақтар мен жұмыс
берушілердің қатысуымен барлық деңгейдегі мемлекеттік билік және басқару
органдарының қызметінің бірлесуін көздейді және келесі қағидаларға
негізделеді:
- кәсіпорынның өндірістік қызметінің нәтижелеріне қарағанда
қызметкердің өмірі мен денсаулығының үстемдігі;
- меншік иесінің немесе оның уәкілетті өкілінің толық жауапкершілігі;
- еңбекті қорғау міндеттерін осы мәселелерге қатысты мемлекеттік
бағдарламалардың және еңбекті қорғау саласындағы қызметтің экономикалық
және әлеуметтік саясаттың өзге де бағыттарымен үйлестірудің нәтижесінде
кешенді түрде шешу;
- еңбекті қорғау саласында меншік нысанын және шаруашылық қызметіне
қарамастан барлық кәсіпорындар үшін бірыңғай талаптарды белгілеу;
- кәсіпорындардағы еңбекті қорғау және қауіпсіздік техника
талаптарының орындалуына мемлекеттік қадағалау және бақылауды жүзеге асыру;
- еңбекті қорғауға қатыстыалдыңғы қатарлы ұлттық және шетелдік
тәжірибені, ғылым, техника жетістіктерін кеңінен пайдалану;
- еңбекті қорғауды қаржыландыруға мемлекеттің қатысуы;
- қызметкерлерді арнайы киіммен және аяқ киіммен, жеке қорғану
құралдарымен, емдеу – сауықтыру орындарындағы демалыспен және т.б
қамтамасыз ету;
- өндірісте қайғылы оқиғалардан жәбір шеккен немесе кәсіптік аурумен
науқастанған қызметкерлердің мүдделерін әлеуметтік қорғау;
- жоғары және орта арнайы оқу мекемелерінде еңбекті қорғау және
қауіпсіздік техникасы бойынша мамандарды дайындау;
- қызметкерлердің, қоғамдық бірлестіктердің, кәсіпорындардың және
жекеленген тұлғалардың өкілдік ұйымдарының еңбекті қорғауды қаматамасыз
етуге бағытталағн қызметіне жан – жақты қолдау көрсету;
- еңбекті қорғау мәселелерін шешудегі халықаралық одақтастық.
1.2 Қызметкерлер мен жұмыс берушілердің еңбекті қорғауға қатысты
құқұқтары мен міндеттері және олардың кепілдіктері
Әрбір азамат еңбекті қорғау құқығына, яғни қауіпсіздік пен еңбек
тазалығы талаптарына жауап беретін еңбек жағдайлары құқығына ие. Бұл
Қазақстан Республикасының Конституциясында және Қазақстан Республикасының
Еңбек туралы заңында белгіленген негізгі құқықтардың бірі.
Еңбекті қорғауға құқық дегеніміз бұл:
- зиянды және қауіпті өндірістік факторлардан қорғаулы тиіс қауіпсіз
жұмыс орны, мұндай факторлар өндірістік жарақатқа, кәсіптік ауруға немесе
жұмысқа қабілеттің төмендеуіне әкелмеуі тиіс;
- қайғылы оқиғалар мен кәсіптік ауруларды міндетті түрде тергеу және
мұндай жағдайларда әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ету;
- ұжымдық және жеке қорғану құралдарымен тегін қамтамасыз ету;
- жұмыстың және еңбек тәсілдерінің қауіпсіз әдістеріне үйрету;
- өзінің жұмыс орнындағы еңбекті қорғау жағдайы туралы, денсаулыққа
келуі мүмкін зақымдарға қатысты тәуекелдер туралы және оларды қорғау
жөнінде қабылданған шаралар туралы шынайы ақпарат алу;
- өзінің өмірі мен денсаулығына тікелей қауіп төнген жағдайда осы
қауіпті жойғанға дейін жұмысты орындаудан бас тарту;
- кәсіпорындарды жобалау, салу және қолданысқа беру кезінде еңбекті
қорғау талаптарын қамтамасыз ету,
- еңбекті қорғау бойынша мамандарды дайындау;
- еңбекті қорғауды қаржыландыру.
Қауіпсіз жұмыс орнына құқық кәсіпорындардағы, әрбір жұмыс орнындағы
еңбек жағдайлары еңбекті қорғауға қатысты стандарттарға, ережелерге және
нормаларға сәйкес болуы тиіс екендігін білдіреді. Жұмыс орны өндірістік
жарақатқа, кәсіптік ауруға немесе еңбекке қабілеттің төмендеуіне әкеп соғуы
мүмкін қауіпті, зиянды өндірістік факторлардың әсерінен қорғалуы тиіс.
Еңбектің қауіпсіз жағдайларын қамтамасыз ету, еңбекті қорғаудың жағдайына
бақылауды ұйымдастыру және еңбек ұжымын осы бақылаудың нәтижелері туралы
уақтылы хабарланыдырып отыру міндеті жұмыс берушіге жүктеледі.
Еңбекті қорғау талаптарын сақтаған жағдайда өндірістегі қайғылы
оқиғалар, жарақат алу, кәсіптік аурумен ауыру төтенше жағдайлар болып
табылады. Алайда, егер мұндай жағдайлар орын алса, қызметкерлер өздерінің
тікелей басшыларын немесе басшылықты кез келген қайғылы оқиға, кәсіптік
аурудың белгілері туралы, адамдардың өмірі мен денсаулығына қауіп төндіруі
мүмкін кез келген жағдайлар туралы жедел түрде хабарландыруға міндетті.
1.3 Техника қауіпсіздік ережелері және есептеу техника кабинетіне
қойылатын талаптар
Есептеуіш техникасы кабинетінде (компьютерлік сыныпта )жұмыс істеу
кезінде белгілі бір ережелерді сақтаған өте маңызды.Сол ережелерді тізіп
шығайық.Әрбір оқушы оларды жаттап,мұқият орындауы керек.
Есептеуіш техника кабинетінде тәртіп сақтау ережелері:
1 Есептеу техникасы кабинетінде кірерде оқушылар бірін-бірі итермелемеуі
керек.Стол бетінде ештеңеге тиіспей,асықпай өз жұмыс орнына отыру керек.
2 Есептеу техникасы кабинетіне сыртқы киіммен және ауысымды аяқкиімсіз
кіруге болмайды.
3 Есептеу техникасы кабинетінде мұғалімнің бақылауынсыз кіруге болмайды.
4 Есептеу техникасы кабинетінде:
1) қосылушы сымдардың айырғыштарын қозғауға;
2) желілік сымдарға қол тигізуге;
3) монитордың артқы жағы мен экранға қол тигізуге
4) кернеу сөніп тұрған жағдайда пернетақтамен жұмыс істеуге
5) компьютерде ылғалды киіммен және сулы қолмен жұмыс істеуге
6) компьютерде құрамдық тетіктерінің үстіне заттарды қоюға болмайды
Оқушының міндеттері:
Компьютерде жұмысты бастар алдында:
1)компьютерде көзге көрінерлік ақаулықтардың жоқ екеніне көз
жеткізуге,ондай болған жағдайда бұл жөнінде мұғалімге хабарлауға және өзі
жөндемеуге
2)машиналық уақытты есептеу журналында жұмыстың басталған күні мен
уақытын,аты-жөні мен сынып атауын және де жұмысты бастар алдында байқаған
ақаулықтарды жазуға,
3) жұмысқа мұғалімнің нұсқауымен ғана кірісуге міндетті.
Қауіпсіздік техникасының ережелері:
1. Жалпы қауіпсіздік талаптар
2. ДК-де жұмысты бастау алдында
3. Жұмыс істеу кезінде
4. Апат жағдайларында
5. Жұмысты аяқтағанда
Жалпы қауіпсіздік талаптары:
1. Мұғалімнің рұқсатынсыз құрал-жабдықтарды орнынан қозғауға, сымдарға,
розеткаларға, штекерге тиісуге тиым салынады.
2. Мұғалімнің рұқсатынсыз сыныпқа кіруге, сыныпта жүруге және сыныптан
шығуға болмайды.
3. ДК-де су киіммен және су қолмен жұмыс істеуге болмайды.
4. Корпусы мен сымдарының бүтіндігі бұзылған (ашық) ДК-де жұмыс істеуге
тиым салынады.
5. Үстелге, ДК-дің жанына сумка, портфель, кітап қоюға болмайды.
ДК-де жұмысты бастау алдында қойылатын қауіпсіздік талаптары:
1. ДК электр тогына қосылмаған жағдайда сымдардың, ДК-дің корпусының
бүтіндігін және айыру (изоляция) бұзылмағанын қарап шығып, олардың
дұрыс жағдайда екендігіне көз жеткізу керек.
2. Сымдардың бос салбырап тұрмауына көңіл бөлу керек.
3. Жұмыс орнын пайдалануды есепке алу журналына белгі қою керек.
ДК-де жұмыс істеу кезінде қойылатын қауіпсіздік талаптары:
1. ЭЕМ-да жұмыс істеу кезінде көздің экраннан ең қолайлы қашықтығын (60-
70 см) сақтау керек. Мүмкін қашықтық - 50см.
2. Келушілер кіргенде оқушылардың орнынан тұруыныңқажеті жоқ.
3. Көз талғанда немесе шаршағанда орнынан тұрмай көзді демалдыратын
бірнеше жаттығу орындау керек.
4. Пайдаланушы электр тогымен зақымдағанда алғашқы алғашқы медициналық
көмек көрсету әдістерін, өрт сөндіргішпен жұмыс істеу және өрт сөндіру
әдістерін білуі керек.
Апат жағдайларында қауіпсіздік талаптары:
1. ДК-де жұмыс істеу барысында түтін немесе әдеттен тыс дыбыстар пайда
болғанда жұмысты тоқтатып, ЭЕМ-ді өшіріп оқытушыға хабарлау керек.
2. Қажет болса, өртті сөндіруге көмектесу керек.
3. Есептеуіш техника кабинетінде өртті сумен өшіруге болмайды. Мұнда
құмды немесе көбікті өрт сөндіргішті пайдалану керек.
4. Егер зақымданған адам электр тогының әсерінде болса, оны жалаңаш
қолмен ұстауға болмайды. Зақымданушыны электр тогын өткізбейтін
материалды пайдаланып ток көзінен босату керек.
ДК-де жұмысты аяқтау қауіпсіздігінің талаптары:
1. ЭЕМ-ді белгілі тәртіп бойынша өшіру керек.
2. Жұмыс орнын ретке келтіру керек.
3. Жұмыс орнын пайдалануды есепке алу журналына белгі қою керек.
Көз талғанда жасайтын жаттығулар
1-жаттығу
- көздеріңнің бұлшық етін қатайтып, бірнеше секунд жұмыңдар
- көздеріңнің бұлшық етін босаңсытып, ашыңдар
- Бұл кезде бірқалыпты дем алып, 4-5 рет қайталаймыз.
2-жаттығу
- кеңсірікке қарап тұрып, 3 рет терең дем алыңдар. Көздеріңді
талдырмаңдар
- алысқа қадалып қараңдар.
3-жаттығу
- бастарында бұрмай, оңға қарап, көз тікке нүктені белгілендер
- алысқа қадалып қараңдар.
4-жаттығу
- бастарында бұрмай, солға қарап, көз тікке нүктені белгілендер
- алысқа қадалып қараңдар.
5-жаттығу
- бастарында көтермей, жоғары қарап, көздерің түскен нүктені белгілендер
- алысқа қадалып қараңдар.
6-жаттығу
- бастарында бұрмай, төмен қарап, көздерің түскен нүктені белгілендер
- алысқа қадалып қараңдар.
7-жаттығу
- көздеріңді 20-30 секунд бойы жиі-жиі жыпылықтатыңдар.
Алғашқы медициналық көмек көрсету әдістері:
Электр тогымен зақымданғанда көмек көрсету:
1. Токты ажырату (тарату тақтасындағы тумблерді өшіру);
2. Зақымданған адамды электр тогының әсерінен электр тогын өткізбейтін
қол астындағы материалдарды пайдаланып босату;
3. Зақымданған адамды қарап шығып, оған зардабының ауырлығына байланысты
көмек көрсету;
4. Дәрігер шақыру (мектептің медпунктінен, 03 телефоны арқылы жедел
жәрдем немесе жақын жердегі емдеу мекемесінен)
Күйгенде көмек көрсету:
1. Ауруды сездірмейтін және тыныштандыратын дәрілер беру (аналгин,
валерьянка);
2. Күйген жеріне май жағу (винилин);
3. Жарақаттанған жерге микробтар түспеуі үшін алдын ала целлофанмен
орап, суық судың астына ұстау;
4. Дәрігер шақыру.
Талып қалғанда көмек көрсету:
1. Зақымданған адамды басын бұрып жазық жерге шалқасынан жатқызу;
2. Дәрігер шақыру.
Демі тоқтағанда көмек көрсету:
1. Зақымданған адамды тілінің аузындағы қалпын тексеру керек, егер ары
кетіп қалған болса, қолымен орнына келтіру;
2. Дәрігер шақыру.
3. Демі қалпына келгенше немесе дәрігерлер келіп жеткенше қолдан дем
алдыру (ауыздан-ауызға) керек.
Санитарлық-гигиеналық талаптар:
1. Есептеуіш техника (ЕТ) кабинеті бөлмелерінің санитарлық-гигиеналық
талаптарға сәйкес табиғи және жасанды жарық көздері болуы тиіс.
2. Негізгі табиғи жарық көздері сол жақтан түсуі керек. Терезелер
бөлменің солтүстік немесе солтұстік-шығыс жағындағы қабырғаларда
орналасқаны дұрыс. Негізгі табиғи жарық сәулелерін дербес компьютерде
отырған адамның алдынан немесе артынан түсіруге болмайды. Кабинет
бөлмесінің ұзындығы 6м-ден асып, жарық екі жақтан түсірілетні болған
жағдайда, оң жақта еденнен 2,2м-ден кем болмайтын биіктікте қосымша
жарық беретін құрылғы болуы тиіс.
3. ЕТ кабинетінің жарық беру қонырғылары ретінде ДЭЕМ орналасқан жұмыс
үстелдерінің екі жағында түзу қатар бойына ара қашықтықтары бірдей
болып орналасқан люминесценттіжарық шамдары пайдаланылуы тиіс, олар
бөлме төбесіне қондырылады немесе ілініп қойылады. Жарық шамдары мен
терезеден түскен сәулелер ДЭЕМ экрандарынан шағылыспауы керек.
4. Оқушылар отырған үстел беттерінің жасанды жарық көздерінен сәулеленуі
300-500 лк аймағында болуы тиіс. Жарық шамдары сәулелерді біркелкі
шашырататын арматуралармен жабдықталуы керек.
5. Жарық көздері ретінде ең тиімді болып саналатын және спектрлік құрамы
да ойдағыдай деп есептелетін, қуаты 40 Вт, 58 ВТ люминесцентті немесе
энергияны тиімді пайдаланатын ЛБ, ЛХБ типтес шамдарды пайдалану
ұсынылады.
6. ДЭЕМ-дер орналастырылған оқу бөлмелері үшін іске қосылуы реттелетін
жоғары жиілікті аппараттары бар ЛП036 сериясындағы шамдарды пайдалану
керек. Мұнан өзге қиғаш жарық (косо свет) модификация-сындағы жарық
шамдарын пайдалануға болады.
7. ДЭЕМ-дер орналасқан бөлмелердің ауасын органикалық негіздегі
антропогенді заттармен және көміртегі диоксидімен ластамас үшін барлық
климаттағы аймақтарда тиімді ылғалдық-температуралық режимді
қамтамасыз ететін кірмелі-шықпалы вентиляция қою ұсынылады.
8. Кірмелі-шықпалы вентиляция болмаған жағдайда ауаны тазарту ісін
тұрмыстық кондиционерлер көмегімен ұйымдастыруға болады.
Кондиционерлер мүмкіндігін есептеуді вентиляцияның жұмыс өнімділігін,
компьютерлерден шамадан тыс бөлінетін жылу көлемін, ондағы адамдар
санын, күннің радиациясын және жасанды жарық көздерін есепке алу
жолымен вентиляция жөніндегі инженер жүргізеді
9. ЕТ кабинеті салқын және ыстық суы бар қол жуғышпен жабдықталуы тиіс.
10. Кабинеттің электрмен жабдықталуы ГОСТ 28139-89 талаптарына және электр
қондырғыларын орнату ережелеріне сәйкес атқарылуы керек.
11. Мұғалім мен оқушылар үстелдеріне электр кернеуін жалғау тұрақты түрде
және көзге көрінбейтіндей етіп жасалуы тиіс.
12. Электр беру тақтасы мен оны қорғаныс мақсатында өшіру құрылғысы
мұғалімге электрмен қоректендіру жүйесін бірден өшіру мүмкіндігін
беруі қажет. Олар сынып тақтасының оң және сол жақтарында орналасуы
тиіс.
13. ЕТ кабинетінің өртке қарсы қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін ол екі
көмірқышқылды өртсөндіргішпен (ОУ-2 типтес) жабдықталуы қажет.
14. Қабырғалар мен тақталарды бояу ақшыл реңді бояулар пайдаланылуы керек
(р=0,5-0,6). Бояулар құрамы ауаға әк тозаңын шығармайтындай болуы
тиіс.
15. Кабинеттегі заттардың, сынып тақтасының, жұмыс үстелдерінің беткейлері
жылтыр емес, біркелкі жағымды түсте болғаны дұрыс.
16. Еден беткейлері де тайғанамайтын тегіз, тазалауға, ылғалмен сүртуге
ыңғайлы, антистатикалық қасиеттері бар болуы керек.
17. ДЭЕМ-дер мен бейне дисплейлік терминалдар орналастырылған бөлмелердің
ауасындағы зиянды химиялық заттар мөлшері олардың атмосфералық
ауадағы орташа тәуліктік концентрациясынан аспауы тиіс.
18. ДЭЕМ-дер мен бейне дисплейлік терминалдар тұрған бөлмелердің ішкі
интерьерін безендіруде ауаға зиянды химиялық заттар тозаңдарын бөліп
шығаратын синтетикалық материалдар пайдалануға рұқсат етілмейді.
Ондайларға ағаш жаңқаларынан шыққан тақталар, қабатталған қағаз
пластик, жуылатын түсқағаздар (обои), оралмалы синтетикалық
қабыршақтар т.б. жатады.
19. ДЭЕМ-дер мен бейне дисплейлік терминалдар орналастырылған барлық
бөлмелердегі шу деңгейі 50 дБ-дан аспауы тиіс.
ІІ. Негізгі бөлім
2.1 Паскаль тілінің электронды есептер жиынтығы электронды
оқулығының мақсаты мен маңыздылығы
Бұл электронды оқулықтың басты бағыты Турбо Паскаль тілін меңгеруді
қызықты әрі ыңғайлы түрге келтіру, сонымен қатар ақпараттық ізденіс
қабілетін дамыту.
Паскаль тілінің бірінші версиясы Швецария ғалымы профессор Никлау Вирт
тарапынан (1968ж) жаратылған. Тіл өз атауын француз математигі және
философы Блез Паскальдың (1623-1662) құрметіне алған.
Қазіргі кезде Паскаль тілінің кеңейтілген ондаған диалектісі
(версиялары) бар, оның ішінде IBM PC-ге үйлесімді дербес компьютерлер жұмыс
істей алатын Турбо Паскаль диалектісінің нұсқалары да жеткілікті.
1992 ж. Borland International фирмасы Паскаль тіліне негізделген екі
пакет жасап шығарды: Borland Pascal 7.0 және Turbo Pascal 7.0. Бірінші
бағдарлама пакеті үш режимде жұмыс істей алады: Ms Dos операциялық жүйсінің
әдеттегі қорғаныс режимінде және Windows жүйесінде. Ол үшін қатты дисктен
30 мБайт және оперативтік жадтан 2 мБайт мөлшерде орын қажет.
1981 жылы Паскаль тілі Халықаралық стандартты қабылдады. IBM PC типіндегі
дербес компьютерлерде Borland корпорациясы профессор Андерс Хейзбург -
Турбо Паскаль басшылығмен жасалынған компилятор кеңінен қолданылды.
Турбо Паскаль тілінің маңызды жетістігі компилятор көлемінің аздығы,
стандартты Паскальға сәйкес жоғары дәрежесі, бағдарламаны өте аз
компиляциялау, компиляторды интерактивті экрандық редактормен бірлестіру,
ағымдағы бағдарламалар деңгейінде қателер жөнінде алдын ала ескерту,
бағдарлама аясындағы ауқымды кітапхана және бағдарламалау жүйесін
оңайтылатын пайдалы кеңейтулер жатады.
Паскаль тілі оқып үйреуге жеңіл, түрлі салалық информациямен жұмыс
істеуде нәтижелі болғандықтан, дүние жүзінде көп тараған тілдердің бірі.
Оның ыңғайлылығы:
– Тіл алгоритм құрылымын сақтап құрылған.
Мұнда бағдарламаны бірте-бірте дамыту арқылы жинақты түрде құруға
болады. Ол бағдарламалау тәсілін үйрену үшін де қажет;
– Тілге дамытылған берілгендер типтері енгізілген.
Олар өңделген берілгендер элементтердің толық сәйкестендіріп сипаттау
және жаңа берілгендер типтерін енгізуге мүмкіндік береді;
– Мұнда кішігірім жеңіл бастамалар мен бірге күрделі құрылымды
бағдарламаларды да құруға болады;
– Тіл синтаксисі қиын емес, нұсқаулардың (операторлардың) саны
мүмкіндігінше азайтылған т.б.
2.2. Borland Delphі программасы туралы қысқаша түсініктеме
Wіndows терезесі арқылы Borland Delphі-ді іске қосу командасы:
Пуск - Программа - Borland Delphі 7 ( Delphі 7
3
2
(1-
сурет)
Borland Delphі ортасы
Мұндағы:
1 - Borland Delphі дің негізгі терезесі;
2 - Форма (Form1); 3 - Объект инспекторы терезесі (Object Іnspector).
Жалпы, ортада программа құруға арналған төртінші, модуль терезесі
де іске қосылады (Unіt1.pas). Форма терезесінің астында орналасатындықтан,
ол алғашқыда көрінбейді.
Borland Delphі-дің негізгі терезесінің құрамына негізгі мәзір,
аспаптар панелі және компоненттер палитрасы енгізілген Негізгі мәзір
пункттеріне (ішкі мәзірлерге) Borland Delphі-де жұмыс істеу командалары,
аспаптар панеліне ішкі мәзірлерге енгізілген негізгі командаларды
орындайтын түймелер орналастырылған.
2-сурет
New (Жаңа);
Open (Ашу);
Save (Сақтау);
Open Project (Проектіні ашу);
Vіew Form (Форманы көрсету);
Run (Іске қосу);
Pause (Үзіліс);
Add fіle to Project (Проектіге файл қосу), т.б.
Borland Delphі-де дайындалатын программа проект (жоба) деп аталады.
Форма - программаны дайындау алдында ашылатын, программаның сұхбаттық
терезесі. Delphі алғашқы рет іске қосылған кезде форма Form1 атауымен
(тақырыбымен) көрінеді. Оның жиектеріне тышқан көрсеткішін орналастырып, ол
екі жақты нұсқама түріне айналған кезде жылжыту және қалдыру тәсілі бойынша
форманы кеңейту не қысу қиын емес.
Құрылатын программада пайдалану үшін формада түрлі компоненттер
(форма компоненттері) орнатылады. Негізгі компоненттердің кейбірі Access
берілгендер қоры жүйесінде пайдаланылатын элементтер панеліне енгізілген
түймелер сияқты. Олар Delphі терезесінің компоненттер палитрасына
орналастырылған.
Кей жағдайларда экранда форма көрінбеуі мүмкін. Оны экранға шығару
үшін Vіew-Forms командасын беру жеткілікті.
Форманың және формаға енгізілетін компоненттердің (компоненттер
жөнінде келесі тақырыптарды қараңыз) түрлі қасиеттері бар (оларды компонент
“паспорты” деп те атайды). Қасиет (Сипаттама, параметр) - айнымалылардың
ерекше түрі. Олар объектінің түрлі мүмкіндіктерін сипаттап, ағымдық күйін
анықтайды. Мысалы, форма қасиеттерінің мәндері - форма тақырыбының мәтіні,
өлшемі, экранда орналасуы, түсі т.б. Delphі іске қосылған кезде форма
қасиеттеріне алғашқы сәйкес мәндер меншіктеліп қойылады.
Форманы не онда орнатылған компонентті программа құру үшін дайындау
оның кейбір қасиеттерінің мәндерін өзгертуден басталады. Іасиеттер тізімі
Объект инспекторы (Object Іnspector) терезесіне енгізілген. Тізімді
инспектор терезесіне шығару үшін сәйкес объектіні (форманы не формада
орнатылған форма компонентін) бір шерту арқылы таңдау керек. Инспектор
терезесінің жоғарғы қатарына таңдалған объект атауы да жазылып қойылады.
Мысалы, Delphі іске қосылған кезде форманың ашылған қасиеттер терезесі 1-
суретте көрсетілген. Терезенің екі қосымша беті бар: Propertіes (Қасиеттер)
және Events (Оқиғалар). Терезе ашылғанда екі бағанға енгізілген жазулардан
тұратын оның Propertіes бөлімі ашылулы тұрады. Бірінші бағанда көрінетіндер
– қасиет атаулары, екінші бағанға сәйкес жазылғандар – олардың мәндері.
Форма қасиеттері:
Name (Атау) – формаға берілген атау. Ол Delphі объектілерінің
(компоненттердің) негізгі қасиеттерінің бірі. Delphі-дің жұмыс істеуі
кезінде ол объектіні осы атау бойынша ажыратып таниды. Delphі-дің формаға
автоматты түрде алғашқы рет меншіктеген атауын (Form1) өзгертіп, басқа атау
беруге болады. Форманың іс - әрекеті атауынан белгілі болуы үшін атауды
мазмұнға жақын етіп енгізген жөн. Мысалы, форма квадрат теңдеуді шешуге
пайдаланылатын болса, Form1 орнына KvTend атауын енгізу. Ол үшін қасиеттер
терезесінен Name атауын таңдап, жаңа атауды клавиатура арқылы теріп алса
болғаны. Терілген атау Name жолының оң қатарына жазылып қойылады.
Captіon (Тақырып, бетіне жазу) – форма терезесінің тақырыбына
енгізілетін мәтін. Алғашқы кезде қасиеттер терезесінің Captіon қасиетіне
тақырып үшін Form1 сөзі енгізіліп қойылған. Оны “Redactor” не басқа
тақырыпқа алмастыру Name қасиетіне мән меншіктеу тәсілі сияқты (қасиет мәні
енгізілген соң КІ (каретканы қайтару, енгізу) клавишін басып қойған жөн).
Color (Түс) – форманың түсін орнату қасиеті. Ол таңдалған кезде оң
жағында тілсызық түймесі көрінеді. Тілсызық түймесі – қасиет мәнінің
бірнеше екенінің белгісі. Тілсызық белгісін шерткен кезде мәндер (түстер)
терезесі ашылады. Тізімде көрінген қалаған түсті шерткен соң форма сәйкес
түске боялып қойылады.
Wіdth (Ен), Heіght (Биіктік) – пиксель өлшем бірлігімен берілген
форманың ені мен биіктігін орнату қасиеттері (бұл мәндер форманы қолдан
кеңейту не сығу кезінде де автоматты түрде орнатылып қойылады).
Объект қасиетін программа (программалық код) ішінде орнату да мүмкін.
Мысалы, форма тақырыбы шрифтінің өлшемін 14 ету үшін программаға
Form1.FontSіze:= 14 меншіктеу операторын енгізуге болады.
Жалпы, бір қасиет мәнімен танысу үшін оны қасиеттер терезесінде
таңдап, Ғ1 клавишін басу арқылы сәйкес анықтаманы шақыру керек. Delphі-
де анықтамалар ағылшын тілінде жазылған. Ол түсініксіз болса, экранда
орысша аудармасын көрсететін “Сократ 97” сияқты арнайы дайындалған
программаны пайдаланған жөн (мұндай программа компьютерге орнатылса, оны
пайдалану қиын емес).
Экранда қасиеттер терезесі көрінбесе, оны шығару үшін Vіew-Object
Іnspector командасын беру жеткілікті. Ол Ғ11 клавиші басылған кезде де
көрінеді.
Ескерту. Жаңа проект іске қосылған кезде алдымен Delphі Dіrect
терезесі іске қосылуы мүмкін. Терезеден Delphі News бумасын таңдау
жеткілікті.
2.3 HTML тілінде WEB құжаттарын құру мүкіндіктері
Интернеттің WWW (World Wide Web) қызметіндегі барлық гипер мәтінді
құжаттардың жалпы бір қасиеті, олардың барлығы HTML тілінде жазылған. HTML
(HyperText Markup Language) –гипер мәтінді белгілеу тілі мәтіндерді Web-
құжат (HTML-құжат) түрінде бейнелеуге арналған нұсқаулар жиынын анықтайды.
Сонымен қатар Web-құжатқа суреттерді, кестелерді түрлі түспен бейнелеу
мүмкіндігін береді. Web-құжаттар Интернеттің WWW қызметімен бірге дами
отырып, оның соңғы технологияларымен үнемі толықтырылып отырылады. Төменде
тілдің Интернет консорциум ұсынған HTML 4.0 версиясын қарастырамыз.
HTML тілінде жазылған гипермәтіндік құжаттар браузер терезесінде ықшам
түрде көрсетілгенімен, HTML тілі мәтіндерді пішімдеп көрсету тіліне
жатпайды. Ол гипермәтіндердің атқаратын қызметін анықтап, оларды тұтынушыға
бейнелеп жеткізетін тіл болып есептеледі. Web-құжаттар тұтынушы мониторының
мүмкіндіктеріне қарап, браузермен әртүрлі бейнеленуі мүмкін.
Web-құжат файлдары .html немесе .htm кеңеймесі бар мәтіндік файлдар.
Оларды құруда қарапайым мәтіндік редакторлардан пайдалануға болады. Мысалы:
MS Windows ортасында Notepad (Блокнот) редакторы.
Бірақта Web-құжаттарды арнайы HTML-редакторларда құру ыңғайлы. HTML-
редакторлар екі топқа бөлінеді:
ASCII - редакторлар (ASCII-editors, Source editors);
WYSIWYG - редакторлар (WYSIWYG-editors).
ASCII - редакторлар қарапайым мәтіндік редакторлар.
Тек олар HTML-құжаттарды құруға арналған қосымша мүмкіндіктерге
ие. Оларға Webber, Macromedia HomeSite, DarekWare HTML Author, WebEdit
редакторлары жатады.
WYSIWYG-редакторлар HTML-құжаттарды дайындалу барысында терезеде көру,
құжатқа алдын-ала дайындалған шаблондарды қосу мүмкіндігін береді.
Редакторлар қосымша терезе – браузерлермен жабдықталған. Оларға Microsoft
FrontPage, Netscape Navigator Gold редакторлары жатады.
Web–браузерлер HTML тілінде Internet желісіне арнап жазылған Web-
сайттар мен Web-құжаттарды парақтап көру, оқу мүмкіндігін береді.
Web–браузерлер ішінде ең көп таралғандары Netscape Navigator (Netscape
Communications) және Internet Explorer (Microsoft).
HTML тілінің мәтіндерді белгілеу нұсқаулары тэг (tag) деп аталады. Тэг
символдар тізбегінен тұрады. Барлық тэг (кіші) символынан басталып,
(үлкен) символымен аяқталады. Осы символдар ішіне қызметші сөз – тэг
орналасады. Әрбір тэг өзіне тән бір арнаулы қызмет атқарады. Оларды жазуда
бас әріпті де, кіші әріптерді де қатар қолдануға болады, әріптер бірдей
қабылданады. Браузер мәтінді монитор терезесіде көрсеткенде тэгтер
бейнеленбейді, тек олардың құжат мәтініне тигізетін әсері ғана білініп
тұрады. HTML тілінің әрбір тэгі әдетте құжаттың белгілі бір бөлігіне ғана
әсер етеді. Осыған орай екі тэг қатар қолданылады: бірі – тэгті ашады,
екіншісі – жабады. Ашатын тэг белгілі бір нұсқауды бастайды, ал жабатын тэг
– оны аяқтайды. Жабу тэгінің алдына (қиғаш сызық) символы жазылуы тиіс.
Кейбір тэгтер мағынасына орай жабылмауы да мүмкін. Тэгтердің мәтінге
тигізетін әсерлерін түрлендіруде олардың атрибуттарынан пайдаланады. Әдетте
атрибуттар ашылу тэгтерінде кездесіп, қосымша қызметші сөздерден тұрады.
Көбінесе атрибуттар " (қос тырнақша) символдары ішіне жазылған мәнімен
беріледі. Атрибут мәні оның қызметші сөзінен = (теңдік) символы арқылы
бөлініп жазылады.
Web-құжатта түсініктеме жазу үшін !-- comment -- тэгінен
пайдаланамыз. Түсініктемеде жазылған мәтін немесе тэг өңделмейді, яғни
браузер терезесіне шықпайды. Түсініктемені құжаттың кез келген жеріне
жазуға болады.
Web-құжатты құрудан алдын, оның қай тілде жазылғанын браузер үшін
анықтау қажет. Ол үшін құжаттың басына
!doctype html public"-W3CDTD HTML 4.0EN"
тэгін орналастырамыз. Бұл қатар құжаттың HTML 4.0 тілінде жазылғанын
білдіреді.
Web -құжат құрылымы төмендегі негізгі тэгтерден тұрады:
html
head
title тақырып title
head
body
негізгі бөлім
body
html
Web-құжат html тэгімен басталып, сәйкес html тэгімен аяқталады.
Осы екеуінің арасына құжаттың тақырыбы және негізгі бөлімі орналасады.
Құжаттың тақырыптық бөлімі head және head тэгтерінің ортасына
орналасады ды, жалпы құжат жайлы мәлімет береді. Бұл бөлім браузер
терезесінде бейнеленбейді. Әдетте бұл бөлімде title және title
тэгтерімен шектелетін құжаттың ресми тақырыбы жазылады. Браузерлер бұл
атауды браузердің терезе тақырыбында жазылатын файл аты есебінде
пайдаланады.
Құжаттың негізгі бөлімі body және body тэгтерінің ортасында
жазылады. Негізгі бөлімде құжат мәтіні, кестелер, суреттер, сілтемелер
сәйкес тэгтермен өрнектеліп жазылады. Сонымен қарапайым құжат көрінісі
мынадай түрде болады:
html
head
title Информатика title
head
body
HTML негіздері
body
html
Жоғарыда көрсетілген html, head, body тэгтері HTML тілінде
бекітілгенімен, оларды жазбаса да болады, бірақта алдын-ала тұтынушының
қандай браузер пайдаланатыны белгісіз. Сондықтан Web-құжат құрылымы олардың
толық болуын талап етеді. Әйтпесе кейбір браузерлер Web-құжатты терезеде
дұрыс бейнелемеуі мүмкін.
Негізгі бөлімде қолданылатын body тэгінің атрибуттарын қарастырайық:
text="түс" – мәтін түсін анықтау;
bgcolor="түс" – фон түсін анықтау;
link="түс" – қаралмаған сілтеме түсі;
vlink="түс" – қаралған сілтеме түсі;
alink="түс" – тұтынушы таңдаған уақыттағы сілтеме түсі;
background="URL-адрес" – фондық сурет адресі.
Мысалы: body background="filesgraf01.gif" text="#0000FF". Мұнда фондық
обой ретінде graf01.gif файлы алынған.
Түсті анықтауда түстердің RGB (red, green, blue) моделінен пайдаланып,
түстің ағылшынша атын немесе он алтылық санақ жүйесіндегі мәнін береміз.
Түс red-қызыл, green-жасыл, blue-көк үш бояудың араласуынан тұрады. Араласу
мөлшері он алтылық сан 00-ден басталып FF-санымен аяқталады. Он алтылық сан
алдына # символы жазылады.
Мысалы: body bgcolor="#008000". Терезенің фоны ретінде жасыл түсі
алынады.
ІІІ. Арнайы бөлім
3.1. Delphi ортасында электронды оқулық ЖҮЙЕСlН
ДАЯРЛАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
Компьютерлiк оқыту жүйелерiн жобалауда жасау құралдарын тиiмдi таңдау
да оның сәттi жұмыс жасауының алғы шарттарының бiрi.
Инструменталдық жабдықтар ретiнде компьютерлiк оқыту жүйелерiн құру
барысында орындалуы тиiс мәселелердi шешуде қолданылатын программалық
жүйелердi түсiнемiз. Негiзгi инструменталдық жабдықтар мен оларды қолдану
кезеңдерi 1 -суретте келтiрiлген.
Паскаль тілінің электронды есептер жиынтығы электронды окулық
жасауда бiз Delphi программалау ортасы, Macromedia Flash бағдарламасын және
Namo WebEditor веб-беттер құру бағдарламасын қолдандық.
Жаңа құрылған программманы (проектiнi) сақтаған соң, оны
iске қосу үшiн компиляциялау қажет. Ол үшiн берiлетiн команда:
Project – Compile Project (Проект- Пректiнi компиляциялау). Жүйенiң
сәйкес күйге келтiрiлуiне байланысты, iске қосу командасы берiлген
кезде компиляциялау барысы Compiling сұхбаттық терезесiнде көрiнiп
тұрады.
1-сурет
Delphi ортасында Паскаль тілінің электронды есептер жиынтығы
курсының компьютерлiк оқыту жүйесін жасаудың алгоритмi:
1. Оқыту жүйесінiң бас мәзiрiнiң интерфейсiн жобалау;
2. Курс мазмұнын даярлау;
3. Есеп шығару жолдары жүйесін даярлау;
4. Тест жүйесін даярлау;
Оқыту жүйесінiң интерфейсiн жобалау технологиясы
1. Delphi ортасын iске қосып, 2-суреттегi форма дайындамасын жасау керек.
Суретте келтiрiлген компоненттердi форма бетiне орнатып, олардың
қасиеттерiне мәндер меншiктеу керек.
2-сурет. Delphi ортасында электронды оқулыктың
оқыту жүйесінiң интерфейсi
2. Негiзгi программаны ашып, тақырыптар шертiлген кезде шақырылатын сәйкес
процедураларды жариялау керек. (3-сурет)
3-сурет
3.Бас мәзiр даярланып болған соң оның әрбiр пунктiнiң қызметiн сипаттайтын
форма терезелерi мен программалық кодтарды жазып шығу қажет. 4-суретте
компьютерлiк оқыту құралының Есеп шығару үлгілері бетiнiң интерфейсiнiң
дайындамасы келтiрiлген.
4-сурет
4. Тақырыптар бөлiмiн аяқтағаннан соң, Тест тапсыру бөлiмiне көшемiз. Тест
тапсыру бөлiмiне кiру терезесiнiң түрі 5-суретте келтiрiлген.
5-сурет
Тест тапсыру бөлiмiне енгеннен кейін БАСТАУ батырмасын шертеміз, аты-
жөнімізді енгізіп жұмысты бастаймыз. (5.1-сурет).
5.1-сурет
Ескерту: жауаптарды тандаған кезде сәйкес реттік нөмірі жасыл түске
боялады, ал жауабы таңдалмай қалған сұрақтардың сәйкес реттік нөмірі қара
түс болады.
Жауаптарын белгілеп болған соң НӘТИЖЕ батырмасын шертіп, жауабымызды
аламыз. Дұрыс жауаптар жасыл түске, дұрыс еместері қызыл тұске боялады (5.2-
сурет).
5.2-сурет
3.2 Жоғарғы деңгейлі программалау тілдері
3.2.1 Программалау жүйесі
Программалау жұйесі – программаны құрудың және жөндеудің автоматтануын
қамтамасыз ететін программалық құралдардың жиынтығы. Оның ішіне
программалау тілдері, осы тілдерден аударғыштар, бағынынқы программалардың
кітапханалары, программалардың құрастырушысы және жөндеуіші кіреді.
Әр ЭЕМ-нің өз программалау тілдері болады – машиналық командалар тілі
немесе машиналық тілі және осы тілде жазылған программалаларды ғана орындай
алады. Сандар тілі бола тұра, машиналық тіл программалау үшін жарамсыздау,
өйткені программаларды жазу және жөндеу үшін көп уақыт жұмсауды талап
етеді. Осы себептен машиналық тілмен сай келмейтін программалау тілдері
кеңінен тарады. Машиналық тілге жақындығы дәрежесі бойынша – программалау
тілдері төмен және жоғары дәрежеліге бөлінеді. Осы тілдердің бірінде
жазылған программа сөйлемдердің немесе операторлардың бірізділігінен тұрады
және бастапқы программа немесе бастапқы модуль деп аталады. Программалау
тілдері машиналық кодқа қаншалықты жақын болса, программа процессор үшін
соншалықты ыңғайлы оның орындалуы да жылдамданады, жадта да аз орын алады.
Адам тіліне жақын болған сайын, адамдарға ыңғайлығы артады, бірақ процессор
регисторларын меңгеруге арналған командалары азаяды. Процессорға жақын
тілдер – төмен дәрежелі программалар деп аталады, ал адамдарға ыңғайлы
тілдер – жоғары жәрежелі тілдер.
Программалаудың жоғары дәрежелі тілдері адамға үйреншікті
терминдердің көмегімен программалар жазуға арналған. Олар жадтың нақты
ұяшықтарымен және элементар нұсқаулармен емес, табиғи тіл командаларымен
монипуляция жасайды. Келешекте бұл командалар арнайы программалар көмегімен
автоматты түрде машиналық кодқа өтеді.
Шығарылып жатқан есептерге қарай (математикалық, эканомикалық немесе
басқа) – жоғары дәрежелі тілдер айырмашылықтары бола тұра үш-төрт базалық
тіл түзілістеріне және ақпарат көрсетімі әдістеріне негізделеді. Бір
белгілі тілді үйреніп алып, басқасын үйренуге көшу оңай.
Жоғары деңгейлі программалау тілдері жарыққа шыға бастағаннан бері
көптеген программалау тілдері пайда болды. Қазіргі кезде олар процедуралық,
логикалық және объектілі – бағдарлы болып үш түрге бөлінеді. Мысалы,
дәстүрлі (классикалық) процедуралық программалау тілдері – Фортран,
Бейсик, Паскаль, логикалық тілдер - ЛИСП, Пролог. Есептеуіш техниканың
қарқынды дамуы және программалық жабдықтауды тиімді дайындауға қажеттілік
нәтижесінде соңғы кездерде Windows ортасында жарыққа шыққан және объектілі
– бағдарлы программалау (ОБП) негізінде құрылған программалау тілдері –
Borland C++ for Windows, Object Pascal және визуальды Microsoft Visual
Basic, Borland Delphi.
Процедуралық программалау тілдерінде программаның жұмысы операторды
ретімен орындау бойынша, ал логикалық программалау тілдерінде ол қатаң
логикалық ережелерге сәйкес өзгертулер енгізу ретінде қарастырылған
болатын. Объектіге бағдарлы оқиғалық программалау тілінде программаның
жұмысы негізінен оқиғалар тізбегінен және түрлі объектілердің осы
оқиғаларға жауабынан тұрады. Олардың визуалды түрлері -Visual Basic тілі
QBasic программалау тілі негізінде, Delphi (Дельфи) Объектілі Паскаль
(Object Pascal) тілі негізінде Windows операциялық жүйесін басшылыққа алып
құрылған.
3.2.2 Есептің ЭЕМ-де шешу басқыштары.
Кез-келген бағдарламаны бағдарламалау тілінде құру бір мезеттік
кезеңнен тұрмайтыны алдынғы тарауларда айтып өткендерден белгілі. Төменде
біз бағдарлама құрудың негізгі кезеңдерін қарастырып өтеміз.
Есептің құрылымы
Бағдарламаны дұрыс құру үшін, бағдарламашы бағдарлама құру барысында
алдымен есепті тура және айқын тұжырымдап, өзі қандай мақсатқа жету
керектігін жоспарлап, оның шешімі үшін қандай бастапқы мәлімет қажеттігін
және қорытындысы қандай болу керектігін айқындап алуы керек.
Есепті шешудің үйлесімді әдісін табу және
сәйкес алгоритм құру.
Қойылған есепті табысты шешу үшін, бағдарламашы тым болмағанда сол
есепті шешу жолының жалпы жоспарын құрып, шешімінің ең нәтижелі және
сенімді жолын белгілеу керек. Көбіне бағдарламаны компьютерде құрмас бұрын
алдымен оның негізгі кезеңдерінің блок схемасын сызып алғанның көмегі
көбірек болады.
Бағдарламалау тілінде бағдарлама мәтінің жазу.
Бұл кезеңді көбінесе бағдарламаны аударғыш кезеңі деп атайды. Яғни,
алгоритмді машиналық код тіліне аударады. Бағдарлама мәтінің теру үшін
компьютерде мәтіндік редактордың қажетті бағдарламалары орнатылуы керек.
Мәтінді редакциялау мағынасы мәтінің түзетілуі, яғни, мәтінде
табылған қателерді дұрыстауды түсіндіреді. Түзету мүмкіншіліктерінің барысы
мәтіндік редактордың міндеттерімен келеді, себебі кез – келген бағдарламада
мәтін теру барысында қате кетуі мүмкін.
Бағдарламаның терілген және редакцияланған мәтіні белгілі бір уақытқа
дейін компьютердің оперативті жадысында сақталады. Бағдарламаның кейінірек
қолданысқа қажеттілігі болса оны компьютердің қатқыл дискісіне жеке бір
файл түрінде сақтап қойған дұрыс. Кері жағдайда компьютер өшкен мезетте
оның оперативті жадысындағы мәліметтер толығымен жойылады.
Бағдарламаны тексеру
Бұл кезең бағдарламаның трансляцияға (аударғыш) жүктелуінен басталады.
Яғни, бағдарлама – транслятор бағдарлама мәтінің толығымен сол
бағдарламалау тілінің орфографиясы мен синтаксисіне сәйкес қателерін
тексереді. Қате табылған жағдайда транслятор сол қате туралы мәлімет
береді. Бұл кезде бағдарлама жұмыс істеуін уақытша тоқтатады. Сондықтан
бағдарламашы қатені түзетіп бағдарламаны қайтадан трансляцияға жүктеуі
керек. Транслятор бағдарламадан қате таппаған жағдайда, ол бағдарлама
мәтінің объектілі модуль деп аталатын машиналық код тіліне аударады. Бірақ,
объектілі модуль компьютердің бағдарламаны толық орындауына дайын түрі
емес. Себебі, бір де бір компьютерлік бағдарламалар қосалқы
бағдарламаларсыз жұмыс істемейді. Мұндай қосалқы бағдарламалар стандартты
ішкі бағдарламалар (подпрограммалар) деп аталады және арнайы
кітапханалармен бірігеді. Бұл кітапханалар бағдарламаға байланыстардың
редакторы деп аталатын арнайы бағдарламаның көмегімен қосылады.
Бағдарламаларды жөндеу, нәтижелерді талқылау.
Бағдарламашы бағдарламаны граматикалық қатесіз дұрыс құрып бірақ
нәтижесі дұрыс шықпайтын кездер жиі кездесіп тұрады. Бұл, бағдарламада
семантикалық (мағыналық) қате бар дегенді білдіреді. Мұндай жағдайларда
бағдарламашының бағдарламалау тілінің тек формальды түрде білгені
жеткіліксіз. Ол логикасы, ойлау қабілеті жоғары дәрежелі, бағдарламаның
негізгі принциптерімен қателерді табудың ең нәтижелі әдістерін білетін және
компьютерлік бағдарламаларды құрастыруда айқын тәжірибелі бағдарламашы
болуы керек.
Өңдеушінің интеграцияланған ортасы және оның компоненттері.
Бастапқы бірінші, екінші кезеңдерде есепті тиісті жолмен шешіп және
оның нәтижесін алу тәсілін құрастыруда басты құрал бағдарламашының миы
болып есептелсе, келесі кезеңдерде көбіне бөлімнің маңыздылығына байланысты
адам емес компьютер орындауға қабілетті жұмыстар кездеседі.
Бағдарламалау тәжірибесінің негізінде жоғарғы дәрежелі тілде қосалқы
бағдарламалардың қасына транслятор қосу, бағдарламаны құру және тоқтатуды
маңызды дәрежеде жеңілдететін процесстерін бірінғай бағдарламалау
комплексіне интегралдау ойы пайда болды. Мұндай комплекс интегралданған
жүйе немесе бағдарламалау ортасы деп аталады. Берілген комплекс келесі
негізгі элементтерден тұрады.
• Қосалқы (қоса салынған) мәтіндік редактор.
• Компилятор. Бұл бағдарламалау жүйесінің негізгі ядросы.
• Байланыс редакторы. Қажетті стандартты кітапханалармен
байланысытырады.
• Бағдарлама-тоқтату. Қате табылған жағдайда мәлімет береді, сонымен
қатар қатені сипаттап, көбіне қате табылған қатарды көрсетіп,
бағыттауышты (курсор) қатенің үстіне апарады.
Анықтама жүйесі.
3.3 Турбо Паскаль программалау тілі және программалау
жүйесінің негізгі элементтері
3.3.1 Алгоритм ұғымы
Адам белгілі бір бағыт бойынша яғни, мақсат қоя жұмыс бастаса оның
қарастырғалы тұрған есебі нақты әрі сапалы шешім беретіні анық. Мұндай
жоспар жеке адамның өз бетінше ізденісі мен өмірлік тәжірибесінің арқасында
немесе ол өзге біреудің құрған, тәжірибе жүзінде тесеріліп өнделген
еңбектерін қолданып жүзеге асырады. Қай жолмен болсын адам тура бағытта өз
мақсатына жете алады.
Жалпы алгоритм деп алға қойылған мақсатқа жету немесе берілген есепті
шешу бағытында арнайы ережелер бойынша орындаушыға (адам немесе
компьютерге) жинақы түрде берілген нұсқаулар тізбегін айтады.
Ең қарапайым мысал, жолдан өту ережесі. Оны бірнеше кезеңдерге
бөлеміз:
1. Жолдан өтпес бұрын алдымен сол жақ бетке қарап автокөліктің жоқтығын
бақылаңыз.
2. Автокөлік жолға жақын келіп қалған жағдайда жолдан өтпей автокөліктің
өтіп кеткенің күтіңіз. Кері жағдайда жолдың бел сызығына дейін
жүріңіз.
3. Жолдың бел сызығына жеткен кезде оң жақ бетке көңіл аударыңыз.
4. Егер де автокөлк сізге жақын келіп қалған болса онда сол автокөліктің
өтіп кеткенің күтіңіз, сосын жолдың келесі бетіне өтіңіз.
Осындай жолдар көптеген арифметикалық, ғылыми т.б. есептерді шешу жолында
да пайдаланылуы мүмкін. Мысалы берілгендердің арифметикалық ортасын табу
алгоритімі келесі жолдардан тұрады:
1. Қатардағы барлық сандарды қосу.
2. Алынған нәтижені қатардағы сандардың жалпы санына бөлу.
Алгоритм қасиеттері
Жоғарыда көрсетілген алгоритмдер әртүрлі ортаға байланысты
келтірілген, сондай - ақ алгоритмнің кейбір қасиеттерін қолданушы міндетті
түрде білу керек. Олар:
Алгоритмнің үздіктілігі – информацияны өңдеу процесі ретімен жазылған
жеке - жеке нұсқаулардан тұратын тізбектен тұруы тиіс.
Дискреттік – бұл қасиет есепті шешу кезінде оны өз алдына бірнеше
кезеңдерге бөлуге болатының түсіндіреді.
Алгоритмнің түсініктілігі мен анықтылығы – орындаушы (адам немесе
компьютер) алгоритмді түсініп орындай алатын болу керек. Оның үстіне түрлі
түрде түсіндірілетін нұсқаулар енгізілмеуі тиіс. Ол орындаушыға алгоритмді
орындау үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жаңа информациялық технологиялар, интернет жүйесі адам қызметінің
барлық саласында: оқу, өндіріс, ауыл шаруашылығы, ғылыми зерттеу жұмыстары,
медецина және күнделікті тұрмысқа көптеген өзгерістер енгізуде. Информация
тасқынына ілесіп отыру және оны өңдеу өркениетті елдер деңгейіне
көтерілуіміздің белгісі. Информация дамуы мен информациялық техниканың
соңғы жетістіктері қуатты да шапшан жұмыс істейтін компьютерді өмірге алып
келді, сонымен бірге мектептер компьютерлендіру үстінде.
Білім беру жүйесінде жасалып жатқан әрекеттерді іске асыру – барлық
пәндерді оқыту әдістемесіне де жаңаша талаптар қоюда.
Келешек әр бір пән мұғалімі компьютердің мүмкіндіктерін жетік меңгеріп
өз пәнінде, мектепте қолдана алуы тиіс.
Өйткені ХХ ғасыр Қазақстанды ақпараттандыру ғасыры болғандықтан БОЛОН
процесінде білім санасын әлемдік деңгейге көтеру, білім беру жүйесін
ақпараттандыру, мектеп – интернеттерді құру құрастырылды. Сондай – ақ,
Елбасымыздың Қазақстан халқына Жолдауында барлық білім беру мекеме
қызметкерлері өз бетімен білім алу, толық қанды, сапалы және бәсекеге
қабілетті білім беруге қол жеткізу үшін оқу процесіне электронды оқулықтар
мен мультимедиялық бағдарламаларды тиімді енгізу, сонымен бірге халықтың
кең жігінің компьютерлік сауаттылығын қамтамасыз ететін әлемдік білім беру
ортасына интеграциялану үшін жан – жақты жағдайлар жасау бойынша масштапты
жұмыс бастау қажеттілігі жөнінде, әрбір пән мұғалімінің компьютерлік білімі
болып, сабақта электрондық оқулықтарды тиімді қолдана алуы тиіс деген
болатын.
Бұл электронды оқулық бастауыш педагогтармен орта мектеп оқушыларына
арналып, ақпараттық технологияның соңғы жетістіктерін кеңінен пайдалана
отырып, өзіміздің төл тілімізде дайындалған.
І. Еңбекті қорғау және техника қауіпсіздік ережелері
1.1 Еңбекті қорғаудың түсінігі және қағидалары
Қазақстан Республикасының Конституциясында адамдардың еңбегі мен
денсаулығы мемлекетпен қорғалатыны, әрбір адамзаттың қауіпсіздік және
тазалық талаптарына жауап беретін жағдайда еңбек ету құқығы жарияланған.
Мемлекет бұл талаптарды, ең алдымен, еңбекті қорғау және оларды орындауға
қадағалау жүргізу туралы нормалар жүйесі арқылы орындайды.
Еңбекті қорғауды кең және тар мағынада түсінуге болады. Кең мағынада
еңбекті қорғау дегеніміз – бұл қызметкерлердің еңбек қызметі барысында оның
өмірі мен денсаулығын қорғауға бағытталған шаралар жүйесі. Кең мағынада
еңбекті қорғау құқықтық, медициналық, техникалық және экономикалық құрамдас
бөліктерден тұрады. Бұл жерде ескеретін бір жайт, еңбекті қорғаудың кем
дегенде бір құрамдас бөлігі бұзылса, онда бүкіл еңбекті қорғау бұзылды деп
саналады.
Мысалы, еңбекті қорғаудың техникалық аспектісі машиналарды,
жабдықтарды жасау, өндірістік ғимараттарды салу және т.б кезінде еңбекті
қорғау ережелерінің сақталуы тиіс екендігін білдіреді. Егер жабдықтар,
станоктар, машиналар және т.б оларда жұмыс істейтін адамдардың өмірі мен
денсаулығына қауіпті етіп жасалса, онда өндірістегі қайғылы оқиғалар,
өндірістік жарақаттар орын алатыны сөзсіз. Немесе егер ластанумен
байланысты жұмыстар өндірісінде жуыну, санитарлық – гигиеналық бөлмелер
жабдықталмаса, ал ыстық цехтарда тиісті тұзды су болмаса немесе бөлмелер
ластанған, қоқыстанған, газданған болса не оларда зиянды заттардың рұқсат
етілген нормалары шамадан тыс асып кетсе – бұл еңбекті қорғаудың
медициналық құрамдас бөлігінің бұзылғанын білдіреді, бұл дегеніміз бүкіл
еңбекті қорғау бұзылған, яғни сол жерде жұмыс істейтін қызметкерлердің
өмірі мен денсаулығына қауіп төнген.
Дәл осындай жағдайда еңбекті қорғаудың экономикалық аспектісі бұзылған
кезде де орын алады, яғни еңбекті қорғау қаржыландырылмаса және осының
нәтижесінде қызметкерлер қорғау құралдарымен, арнайы киіммен қамтамасыз
етілмесе, ескірген жабдықтар, машиналар ауыстырылмаса, бұд жағдайлар
қызметкерлердің өмірі мен денсаулығы үшін қауіпті еңбек жағдайларын
тудыратыны сөзсіз.
Кең мағынада еңбекті қорғау адам еңбек ететін кез келген жерде қажет.
Еңбекті қорғау барлық меншік нысанындағы ұйымдардағы еңбекке, сонымен
қатар, қызметкерлердің, жұмыс берушілердің, кооператив мүшелерінің,
тәжірибеден өтіп жүрген студенттердің, соттың үкімі бойынша жазасын өтеп
жүрген азаматтардың еңбегіне таралады.
Тар мағынада еңбекті қорғау дегеніміз – бұл қызметкерлердің өмірі мен
денсаулығы үшін қауіпсіз еңбек жағдйаларын қамтамасыз етуі тиіс құралдар
мен шаралардың жүйесі.
Бұл шаралар мен құралдар мыналарда көзделген:
- еңбекті қорғау жөніндегі ережелер мен нұсқауларда;
- ауыр, зиянды және қауіпті жұмыстарда істейтін тұлғалар үшін
жеңілдіктер мен өтемақылар туралы арнайы нормаларда;
- әйелдердің, кәмелетке толмағандардың және еңбекке қабілеті төмен
тұлғалардың еңбегін қорғау жөніндегі нормаларда;
- өндірістегі қайғылы оқиғаларды тергеу және есепке алу ережелерінде;
- қауіпсіздік техникасы және өндірістік санитария жөніндегі
ережелерде.
Еңбекті қорғау саласындағы ұлттық саясаттың негізгі қағидалары
Қазақстан Республикасының Еңбекті қорғау туралы заңының 4 – бабында
көзделген. Еңбекті қорғау саласындағы ұлттық саясат кәсіподақтар мен жұмыс
берушілердің қатысуымен барлық деңгейдегі мемлекеттік билік және басқару
органдарының қызметінің бірлесуін көздейді және келесі қағидаларға
негізделеді:
- кәсіпорынның өндірістік қызметінің нәтижелеріне қарағанда
қызметкердің өмірі мен денсаулығының үстемдігі;
- меншік иесінің немесе оның уәкілетті өкілінің толық жауапкершілігі;
- еңбекті қорғау міндеттерін осы мәселелерге қатысты мемлекеттік
бағдарламалардың және еңбекті қорғау саласындағы қызметтің экономикалық
және әлеуметтік саясаттың өзге де бағыттарымен үйлестірудің нәтижесінде
кешенді түрде шешу;
- еңбекті қорғау саласында меншік нысанын және шаруашылық қызметіне
қарамастан барлық кәсіпорындар үшін бірыңғай талаптарды белгілеу;
- кәсіпорындардағы еңбекті қорғау және қауіпсіздік техника
талаптарының орындалуына мемлекеттік қадағалау және бақылауды жүзеге асыру;
- еңбекті қорғауға қатыстыалдыңғы қатарлы ұлттық және шетелдік
тәжірибені, ғылым, техника жетістіктерін кеңінен пайдалану;
- еңбекті қорғауды қаржыландыруға мемлекеттің қатысуы;
- қызметкерлерді арнайы киіммен және аяқ киіммен, жеке қорғану
құралдарымен, емдеу – сауықтыру орындарындағы демалыспен және т.б
қамтамасыз ету;
- өндірісте қайғылы оқиғалардан жәбір шеккен немесе кәсіптік аурумен
науқастанған қызметкерлердің мүдделерін әлеуметтік қорғау;
- жоғары және орта арнайы оқу мекемелерінде еңбекті қорғау және
қауіпсіздік техникасы бойынша мамандарды дайындау;
- қызметкерлердің, қоғамдық бірлестіктердің, кәсіпорындардың және
жекеленген тұлғалардың өкілдік ұйымдарының еңбекті қорғауды қаматамасыз
етуге бағытталағн қызметіне жан – жақты қолдау көрсету;
- еңбекті қорғау мәселелерін шешудегі халықаралық одақтастық.
1.2 Қызметкерлер мен жұмыс берушілердің еңбекті қорғауға қатысты
құқұқтары мен міндеттері және олардың кепілдіктері
Әрбір азамат еңбекті қорғау құқығына, яғни қауіпсіздік пен еңбек
тазалығы талаптарына жауап беретін еңбек жағдайлары құқығына ие. Бұл
Қазақстан Республикасының Конституциясында және Қазақстан Республикасының
Еңбек туралы заңында белгіленген негізгі құқықтардың бірі.
Еңбекті қорғауға құқық дегеніміз бұл:
- зиянды және қауіпті өндірістік факторлардан қорғаулы тиіс қауіпсіз
жұмыс орны, мұндай факторлар өндірістік жарақатқа, кәсіптік ауруға немесе
жұмысқа қабілеттің төмендеуіне әкелмеуі тиіс;
- қайғылы оқиғалар мен кәсіптік ауруларды міндетті түрде тергеу және
мұндай жағдайларда әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ету;
- ұжымдық және жеке қорғану құралдарымен тегін қамтамасыз ету;
- жұмыстың және еңбек тәсілдерінің қауіпсіз әдістеріне үйрету;
- өзінің жұмыс орнындағы еңбекті қорғау жағдайы туралы, денсаулыққа
келуі мүмкін зақымдарға қатысты тәуекелдер туралы және оларды қорғау
жөнінде қабылданған шаралар туралы шынайы ақпарат алу;
- өзінің өмірі мен денсаулығына тікелей қауіп төнген жағдайда осы
қауіпті жойғанға дейін жұмысты орындаудан бас тарту;
- кәсіпорындарды жобалау, салу және қолданысқа беру кезінде еңбекті
қорғау талаптарын қамтамасыз ету,
- еңбекті қорғау бойынша мамандарды дайындау;
- еңбекті қорғауды қаржыландыру.
Қауіпсіз жұмыс орнына құқық кәсіпорындардағы, әрбір жұмыс орнындағы
еңбек жағдайлары еңбекті қорғауға қатысты стандарттарға, ережелерге және
нормаларға сәйкес болуы тиіс екендігін білдіреді. Жұмыс орны өндірістік
жарақатқа, кәсіптік ауруға немесе еңбекке қабілеттің төмендеуіне әкеп соғуы
мүмкін қауіпті, зиянды өндірістік факторлардың әсерінен қорғалуы тиіс.
Еңбектің қауіпсіз жағдайларын қамтамасыз ету, еңбекті қорғаудың жағдайына
бақылауды ұйымдастыру және еңбек ұжымын осы бақылаудың нәтижелері туралы
уақтылы хабарланыдырып отыру міндеті жұмыс берушіге жүктеледі.
Еңбекті қорғау талаптарын сақтаған жағдайда өндірістегі қайғылы
оқиғалар, жарақат алу, кәсіптік аурумен ауыру төтенше жағдайлар болып
табылады. Алайда, егер мұндай жағдайлар орын алса, қызметкерлер өздерінің
тікелей басшыларын немесе басшылықты кез келген қайғылы оқиға, кәсіптік
аурудың белгілері туралы, адамдардың өмірі мен денсаулығына қауіп төндіруі
мүмкін кез келген жағдайлар туралы жедел түрде хабарландыруға міндетті.
1.3 Техника қауіпсіздік ережелері және есептеу техника кабинетіне
қойылатын талаптар
Есептеуіш техникасы кабинетінде (компьютерлік сыныпта )жұмыс істеу
кезінде белгілі бір ережелерді сақтаған өте маңызды.Сол ережелерді тізіп
шығайық.Әрбір оқушы оларды жаттап,мұқият орындауы керек.
Есептеуіш техника кабинетінде тәртіп сақтау ережелері:
1 Есептеу техникасы кабинетінде кірерде оқушылар бірін-бірі итермелемеуі
керек.Стол бетінде ештеңеге тиіспей,асықпай өз жұмыс орнына отыру керек.
2 Есептеу техникасы кабинетіне сыртқы киіммен және ауысымды аяқкиімсіз
кіруге болмайды.
3 Есептеу техникасы кабинетінде мұғалімнің бақылауынсыз кіруге болмайды.
4 Есептеу техникасы кабинетінде:
1) қосылушы сымдардың айырғыштарын қозғауға;
2) желілік сымдарға қол тигізуге;
3) монитордың артқы жағы мен экранға қол тигізуге
4) кернеу сөніп тұрған жағдайда пернетақтамен жұмыс істеуге
5) компьютерде ылғалды киіммен және сулы қолмен жұмыс істеуге
6) компьютерде құрамдық тетіктерінің үстіне заттарды қоюға болмайды
Оқушының міндеттері:
Компьютерде жұмысты бастар алдында:
1)компьютерде көзге көрінерлік ақаулықтардың жоқ екеніне көз
жеткізуге,ондай болған жағдайда бұл жөнінде мұғалімге хабарлауға және өзі
жөндемеуге
2)машиналық уақытты есептеу журналында жұмыстың басталған күні мен
уақытын,аты-жөні мен сынып атауын және де жұмысты бастар алдында байқаған
ақаулықтарды жазуға,
3) жұмысқа мұғалімнің нұсқауымен ғана кірісуге міндетті.
Қауіпсіздік техникасының ережелері:
1. Жалпы қауіпсіздік талаптар
2. ДК-де жұмысты бастау алдында
3. Жұмыс істеу кезінде
4. Апат жағдайларында
5. Жұмысты аяқтағанда
Жалпы қауіпсіздік талаптары:
1. Мұғалімнің рұқсатынсыз құрал-жабдықтарды орнынан қозғауға, сымдарға,
розеткаларға, штекерге тиісуге тиым салынады.
2. Мұғалімнің рұқсатынсыз сыныпқа кіруге, сыныпта жүруге және сыныптан
шығуға болмайды.
3. ДК-де су киіммен және су қолмен жұмыс істеуге болмайды.
4. Корпусы мен сымдарының бүтіндігі бұзылған (ашық) ДК-де жұмыс істеуге
тиым салынады.
5. Үстелге, ДК-дің жанына сумка, портфель, кітап қоюға болмайды.
ДК-де жұмысты бастау алдында қойылатын қауіпсіздік талаптары:
1. ДК электр тогына қосылмаған жағдайда сымдардың, ДК-дің корпусының
бүтіндігін және айыру (изоляция) бұзылмағанын қарап шығып, олардың
дұрыс жағдайда екендігіне көз жеткізу керек.
2. Сымдардың бос салбырап тұрмауына көңіл бөлу керек.
3. Жұмыс орнын пайдалануды есепке алу журналына белгі қою керек.
ДК-де жұмыс істеу кезінде қойылатын қауіпсіздік талаптары:
1. ЭЕМ-да жұмыс істеу кезінде көздің экраннан ең қолайлы қашықтығын (60-
70 см) сақтау керек. Мүмкін қашықтық - 50см.
2. Келушілер кіргенде оқушылардың орнынан тұруыныңқажеті жоқ.
3. Көз талғанда немесе шаршағанда орнынан тұрмай көзді демалдыратын
бірнеше жаттығу орындау керек.
4. Пайдаланушы электр тогымен зақымдағанда алғашқы алғашқы медициналық
көмек көрсету әдістерін, өрт сөндіргішпен жұмыс істеу және өрт сөндіру
әдістерін білуі керек.
Апат жағдайларында қауіпсіздік талаптары:
1. ДК-де жұмыс істеу барысында түтін немесе әдеттен тыс дыбыстар пайда
болғанда жұмысты тоқтатып, ЭЕМ-ді өшіріп оқытушыға хабарлау керек.
2. Қажет болса, өртті сөндіруге көмектесу керек.
3. Есептеуіш техника кабинетінде өртті сумен өшіруге болмайды. Мұнда
құмды немесе көбікті өрт сөндіргішті пайдалану керек.
4. Егер зақымданған адам электр тогының әсерінде болса, оны жалаңаш
қолмен ұстауға болмайды. Зақымданушыны электр тогын өткізбейтін
материалды пайдаланып ток көзінен босату керек.
ДК-де жұмысты аяқтау қауіпсіздігінің талаптары:
1. ЭЕМ-ді белгілі тәртіп бойынша өшіру керек.
2. Жұмыс орнын ретке келтіру керек.
3. Жұмыс орнын пайдалануды есепке алу журналына белгі қою керек.
Көз талғанда жасайтын жаттығулар
1-жаттығу
- көздеріңнің бұлшық етін қатайтып, бірнеше секунд жұмыңдар
- көздеріңнің бұлшық етін босаңсытып, ашыңдар
- Бұл кезде бірқалыпты дем алып, 4-5 рет қайталаймыз.
2-жаттығу
- кеңсірікке қарап тұрып, 3 рет терең дем алыңдар. Көздеріңді
талдырмаңдар
- алысқа қадалып қараңдар.
3-жаттығу
- бастарында бұрмай, оңға қарап, көз тікке нүктені белгілендер
- алысқа қадалып қараңдар.
4-жаттығу
- бастарында бұрмай, солға қарап, көз тікке нүктені белгілендер
- алысқа қадалып қараңдар.
5-жаттығу
- бастарында көтермей, жоғары қарап, көздерің түскен нүктені белгілендер
- алысқа қадалып қараңдар.
6-жаттығу
- бастарында бұрмай, төмен қарап, көздерің түскен нүктені белгілендер
- алысқа қадалып қараңдар.
7-жаттығу
- көздеріңді 20-30 секунд бойы жиі-жиі жыпылықтатыңдар.
Алғашқы медициналық көмек көрсету әдістері:
Электр тогымен зақымданғанда көмек көрсету:
1. Токты ажырату (тарату тақтасындағы тумблерді өшіру);
2. Зақымданған адамды электр тогының әсерінен электр тогын өткізбейтін
қол астындағы материалдарды пайдаланып босату;
3. Зақымданған адамды қарап шығып, оған зардабының ауырлығына байланысты
көмек көрсету;
4. Дәрігер шақыру (мектептің медпунктінен, 03 телефоны арқылы жедел
жәрдем немесе жақын жердегі емдеу мекемесінен)
Күйгенде көмек көрсету:
1. Ауруды сездірмейтін және тыныштандыратын дәрілер беру (аналгин,
валерьянка);
2. Күйген жеріне май жағу (винилин);
3. Жарақаттанған жерге микробтар түспеуі үшін алдын ала целлофанмен
орап, суық судың астына ұстау;
4. Дәрігер шақыру.
Талып қалғанда көмек көрсету:
1. Зақымданған адамды басын бұрып жазық жерге шалқасынан жатқызу;
2. Дәрігер шақыру.
Демі тоқтағанда көмек көрсету:
1. Зақымданған адамды тілінің аузындағы қалпын тексеру керек, егер ары
кетіп қалған болса, қолымен орнына келтіру;
2. Дәрігер шақыру.
3. Демі қалпына келгенше немесе дәрігерлер келіп жеткенше қолдан дем
алдыру (ауыздан-ауызға) керек.
Санитарлық-гигиеналық талаптар:
1. Есептеуіш техника (ЕТ) кабинеті бөлмелерінің санитарлық-гигиеналық
талаптарға сәйкес табиғи және жасанды жарық көздері болуы тиіс.
2. Негізгі табиғи жарық көздері сол жақтан түсуі керек. Терезелер
бөлменің солтүстік немесе солтұстік-шығыс жағындағы қабырғаларда
орналасқаны дұрыс. Негізгі табиғи жарық сәулелерін дербес компьютерде
отырған адамның алдынан немесе артынан түсіруге болмайды. Кабинет
бөлмесінің ұзындығы 6м-ден асып, жарық екі жақтан түсірілетні болған
жағдайда, оң жақта еденнен 2,2м-ден кем болмайтын биіктікте қосымша
жарық беретін құрылғы болуы тиіс.
3. ЕТ кабинетінің жарық беру қонырғылары ретінде ДЭЕМ орналасқан жұмыс
үстелдерінің екі жағында түзу қатар бойына ара қашықтықтары бірдей
болып орналасқан люминесценттіжарық шамдары пайдаланылуы тиіс, олар
бөлме төбесіне қондырылады немесе ілініп қойылады. Жарық шамдары мен
терезеден түскен сәулелер ДЭЕМ экрандарынан шағылыспауы керек.
4. Оқушылар отырған үстел беттерінің жасанды жарық көздерінен сәулеленуі
300-500 лк аймағында болуы тиіс. Жарық шамдары сәулелерді біркелкі
шашырататын арматуралармен жабдықталуы керек.
5. Жарық көздері ретінде ең тиімді болып саналатын және спектрлік құрамы
да ойдағыдай деп есептелетін, қуаты 40 Вт, 58 ВТ люминесцентті немесе
энергияны тиімді пайдаланатын ЛБ, ЛХБ типтес шамдарды пайдалану
ұсынылады.
6. ДЭЕМ-дер орналастырылған оқу бөлмелері үшін іске қосылуы реттелетін
жоғары жиілікті аппараттары бар ЛП036 сериясындағы шамдарды пайдалану
керек. Мұнан өзге қиғаш жарық (косо свет) модификация-сындағы жарық
шамдарын пайдалануға болады.
7. ДЭЕМ-дер орналасқан бөлмелердің ауасын органикалық негіздегі
антропогенді заттармен және көміртегі диоксидімен ластамас үшін барлық
климаттағы аймақтарда тиімді ылғалдық-температуралық режимді
қамтамасыз ететін кірмелі-шықпалы вентиляция қою ұсынылады.
8. Кірмелі-шықпалы вентиляция болмаған жағдайда ауаны тазарту ісін
тұрмыстық кондиционерлер көмегімен ұйымдастыруға болады.
Кондиционерлер мүмкіндігін есептеуді вентиляцияның жұмыс өнімділігін,
компьютерлерден шамадан тыс бөлінетін жылу көлемін, ондағы адамдар
санын, күннің радиациясын және жасанды жарық көздерін есепке алу
жолымен вентиляция жөніндегі инженер жүргізеді
9. ЕТ кабинеті салқын және ыстық суы бар қол жуғышпен жабдықталуы тиіс.
10. Кабинеттің электрмен жабдықталуы ГОСТ 28139-89 талаптарына және электр
қондырғыларын орнату ережелеріне сәйкес атқарылуы керек.
11. Мұғалім мен оқушылар үстелдеріне электр кернеуін жалғау тұрақты түрде
және көзге көрінбейтіндей етіп жасалуы тиіс.
12. Электр беру тақтасы мен оны қорғаныс мақсатында өшіру құрылғысы
мұғалімге электрмен қоректендіру жүйесін бірден өшіру мүмкіндігін
беруі қажет. Олар сынып тақтасының оң және сол жақтарында орналасуы
тиіс.
13. ЕТ кабинетінің өртке қарсы қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін ол екі
көмірқышқылды өртсөндіргішпен (ОУ-2 типтес) жабдықталуы қажет.
14. Қабырғалар мен тақталарды бояу ақшыл реңді бояулар пайдаланылуы керек
(р=0,5-0,6). Бояулар құрамы ауаға әк тозаңын шығармайтындай болуы
тиіс.
15. Кабинеттегі заттардың, сынып тақтасының, жұмыс үстелдерінің беткейлері
жылтыр емес, біркелкі жағымды түсте болғаны дұрыс.
16. Еден беткейлері де тайғанамайтын тегіз, тазалауға, ылғалмен сүртуге
ыңғайлы, антистатикалық қасиеттері бар болуы керек.
17. ДЭЕМ-дер мен бейне дисплейлік терминалдар орналастырылған бөлмелердің
ауасындағы зиянды химиялық заттар мөлшері олардың атмосфералық
ауадағы орташа тәуліктік концентрациясынан аспауы тиіс.
18. ДЭЕМ-дер мен бейне дисплейлік терминалдар тұрған бөлмелердің ішкі
интерьерін безендіруде ауаға зиянды химиялық заттар тозаңдарын бөліп
шығаратын синтетикалық материалдар пайдалануға рұқсат етілмейді.
Ондайларға ағаш жаңқаларынан шыққан тақталар, қабатталған қағаз
пластик, жуылатын түсқағаздар (обои), оралмалы синтетикалық
қабыршақтар т.б. жатады.
19. ДЭЕМ-дер мен бейне дисплейлік терминалдар орналастырылған барлық
бөлмелердегі шу деңгейі 50 дБ-дан аспауы тиіс.
ІІ. Негізгі бөлім
2.1 Паскаль тілінің электронды есептер жиынтығы электронды
оқулығының мақсаты мен маңыздылығы
Бұл электронды оқулықтың басты бағыты Турбо Паскаль тілін меңгеруді
қызықты әрі ыңғайлы түрге келтіру, сонымен қатар ақпараттық ізденіс
қабілетін дамыту.
Паскаль тілінің бірінші версиясы Швецария ғалымы профессор Никлау Вирт
тарапынан (1968ж) жаратылған. Тіл өз атауын француз математигі және
философы Блез Паскальдың (1623-1662) құрметіне алған.
Қазіргі кезде Паскаль тілінің кеңейтілген ондаған диалектісі
(версиялары) бар, оның ішінде IBM PC-ге үйлесімді дербес компьютерлер жұмыс
істей алатын Турбо Паскаль диалектісінің нұсқалары да жеткілікті.
1992 ж. Borland International фирмасы Паскаль тіліне негізделген екі
пакет жасап шығарды: Borland Pascal 7.0 және Turbo Pascal 7.0. Бірінші
бағдарлама пакеті үш режимде жұмыс істей алады: Ms Dos операциялық жүйсінің
әдеттегі қорғаныс режимінде және Windows жүйесінде. Ол үшін қатты дисктен
30 мБайт және оперативтік жадтан 2 мБайт мөлшерде орын қажет.
1981 жылы Паскаль тілі Халықаралық стандартты қабылдады. IBM PC типіндегі
дербес компьютерлерде Borland корпорациясы профессор Андерс Хейзбург -
Турбо Паскаль басшылығмен жасалынған компилятор кеңінен қолданылды.
Турбо Паскаль тілінің маңызды жетістігі компилятор көлемінің аздығы,
стандартты Паскальға сәйкес жоғары дәрежесі, бағдарламаны өте аз
компиляциялау, компиляторды интерактивті экрандық редактормен бірлестіру,
ағымдағы бағдарламалар деңгейінде қателер жөнінде алдын ала ескерту,
бағдарлама аясындағы ауқымды кітапхана және бағдарламалау жүйесін
оңайтылатын пайдалы кеңейтулер жатады.
Паскаль тілі оқып үйреуге жеңіл, түрлі салалық информациямен жұмыс
істеуде нәтижелі болғандықтан, дүние жүзінде көп тараған тілдердің бірі.
Оның ыңғайлылығы:
– Тіл алгоритм құрылымын сақтап құрылған.
Мұнда бағдарламаны бірте-бірте дамыту арқылы жинақты түрде құруға
болады. Ол бағдарламалау тәсілін үйрену үшін де қажет;
– Тілге дамытылған берілгендер типтері енгізілген.
Олар өңделген берілгендер элементтердің толық сәйкестендіріп сипаттау
және жаңа берілгендер типтерін енгізуге мүмкіндік береді;
– Мұнда кішігірім жеңіл бастамалар мен бірге күрделі құрылымды
бағдарламаларды да құруға болады;
– Тіл синтаксисі қиын емес, нұсқаулардың (операторлардың) саны
мүмкіндігінше азайтылған т.б.
2.2. Borland Delphі программасы туралы қысқаша түсініктеме
Wіndows терезесі арқылы Borland Delphі-ді іске қосу командасы:
Пуск - Программа - Borland Delphі 7 ( Delphі 7
3
2
(1-
сурет)
Borland Delphі ортасы
Мұндағы:
1 - Borland Delphі дің негізгі терезесі;
2 - Форма (Form1); 3 - Объект инспекторы терезесі (Object Іnspector).
Жалпы, ортада программа құруға арналған төртінші, модуль терезесі
де іске қосылады (Unіt1.pas). Форма терезесінің астында орналасатындықтан,
ол алғашқыда көрінбейді.
Borland Delphі-дің негізгі терезесінің құрамына негізгі мәзір,
аспаптар панелі және компоненттер палитрасы енгізілген Негізгі мәзір
пункттеріне (ішкі мәзірлерге) Borland Delphі-де жұмыс істеу командалары,
аспаптар панеліне ішкі мәзірлерге енгізілген негізгі командаларды
орындайтын түймелер орналастырылған.
2-сурет
New (Жаңа);
Open (Ашу);
Save (Сақтау);
Open Project (Проектіні ашу);
Vіew Form (Форманы көрсету);
Run (Іске қосу);
Pause (Үзіліс);
Add fіle to Project (Проектіге файл қосу), т.б.
Borland Delphі-де дайындалатын программа проект (жоба) деп аталады.
Форма - программаны дайындау алдында ашылатын, программаның сұхбаттық
терезесі. Delphі алғашқы рет іске қосылған кезде форма Form1 атауымен
(тақырыбымен) көрінеді. Оның жиектеріне тышқан көрсеткішін орналастырып, ол
екі жақты нұсқама түріне айналған кезде жылжыту және қалдыру тәсілі бойынша
форманы кеңейту не қысу қиын емес.
Құрылатын программада пайдалану үшін формада түрлі компоненттер
(форма компоненттері) орнатылады. Негізгі компоненттердің кейбірі Access
берілгендер қоры жүйесінде пайдаланылатын элементтер панеліне енгізілген
түймелер сияқты. Олар Delphі терезесінің компоненттер палитрасына
орналастырылған.
Кей жағдайларда экранда форма көрінбеуі мүмкін. Оны экранға шығару
үшін Vіew-Forms командасын беру жеткілікті.
Форманың және формаға енгізілетін компоненттердің (компоненттер
жөнінде келесі тақырыптарды қараңыз) түрлі қасиеттері бар (оларды компонент
“паспорты” деп те атайды). Қасиет (Сипаттама, параметр) - айнымалылардың
ерекше түрі. Олар объектінің түрлі мүмкіндіктерін сипаттап, ағымдық күйін
анықтайды. Мысалы, форма қасиеттерінің мәндері - форма тақырыбының мәтіні,
өлшемі, экранда орналасуы, түсі т.б. Delphі іске қосылған кезде форма
қасиеттеріне алғашқы сәйкес мәндер меншіктеліп қойылады.
Форманы не онда орнатылған компонентті программа құру үшін дайындау
оның кейбір қасиеттерінің мәндерін өзгертуден басталады. Іасиеттер тізімі
Объект инспекторы (Object Іnspector) терезесіне енгізілген. Тізімді
инспектор терезесіне шығару үшін сәйкес объектіні (форманы не формада
орнатылған форма компонентін) бір шерту арқылы таңдау керек. Инспектор
терезесінің жоғарғы қатарына таңдалған объект атауы да жазылып қойылады.
Мысалы, Delphі іске қосылған кезде форманың ашылған қасиеттер терезесі 1-
суретте көрсетілген. Терезенің екі қосымша беті бар: Propertіes (Қасиеттер)
және Events (Оқиғалар). Терезе ашылғанда екі бағанға енгізілген жазулардан
тұратын оның Propertіes бөлімі ашылулы тұрады. Бірінші бағанда көрінетіндер
– қасиет атаулары, екінші бағанға сәйкес жазылғандар – олардың мәндері.
Форма қасиеттері:
Name (Атау) – формаға берілген атау. Ол Delphі объектілерінің
(компоненттердің) негізгі қасиеттерінің бірі. Delphі-дің жұмыс істеуі
кезінде ол объектіні осы атау бойынша ажыратып таниды. Delphі-дің формаға
автоматты түрде алғашқы рет меншіктеген атауын (Form1) өзгертіп, басқа атау
беруге болады. Форманың іс - әрекеті атауынан белгілі болуы үшін атауды
мазмұнға жақын етіп енгізген жөн. Мысалы, форма квадрат теңдеуді шешуге
пайдаланылатын болса, Form1 орнына KvTend атауын енгізу. Ол үшін қасиеттер
терезесінен Name атауын таңдап, жаңа атауды клавиатура арқылы теріп алса
болғаны. Терілген атау Name жолының оң қатарына жазылып қойылады.
Captіon (Тақырып, бетіне жазу) – форма терезесінің тақырыбына
енгізілетін мәтін. Алғашқы кезде қасиеттер терезесінің Captіon қасиетіне
тақырып үшін Form1 сөзі енгізіліп қойылған. Оны “Redactor” не басқа
тақырыпқа алмастыру Name қасиетіне мән меншіктеу тәсілі сияқты (қасиет мәні
енгізілген соң КІ (каретканы қайтару, енгізу) клавишін басып қойған жөн).
Color (Түс) – форманың түсін орнату қасиеті. Ол таңдалған кезде оң
жағында тілсызық түймесі көрінеді. Тілсызық түймесі – қасиет мәнінің
бірнеше екенінің белгісі. Тілсызық белгісін шерткен кезде мәндер (түстер)
терезесі ашылады. Тізімде көрінген қалаған түсті шерткен соң форма сәйкес
түске боялып қойылады.
Wіdth (Ен), Heіght (Биіктік) – пиксель өлшем бірлігімен берілген
форманың ені мен биіктігін орнату қасиеттері (бұл мәндер форманы қолдан
кеңейту не сығу кезінде де автоматты түрде орнатылып қойылады).
Объект қасиетін программа (программалық код) ішінде орнату да мүмкін.
Мысалы, форма тақырыбы шрифтінің өлшемін 14 ету үшін программаға
Form1.FontSіze:= 14 меншіктеу операторын енгізуге болады.
Жалпы, бір қасиет мәнімен танысу үшін оны қасиеттер терезесінде
таңдап, Ғ1 клавишін басу арқылы сәйкес анықтаманы шақыру керек. Delphі-
де анықтамалар ағылшын тілінде жазылған. Ол түсініксіз болса, экранда
орысша аудармасын көрсететін “Сократ 97” сияқты арнайы дайындалған
программаны пайдаланған жөн (мұндай программа компьютерге орнатылса, оны
пайдалану қиын емес).
Экранда қасиеттер терезесі көрінбесе, оны шығару үшін Vіew-Object
Іnspector командасын беру жеткілікті. Ол Ғ11 клавиші басылған кезде де
көрінеді.
Ескерту. Жаңа проект іске қосылған кезде алдымен Delphі Dіrect
терезесі іске қосылуы мүмкін. Терезеден Delphі News бумасын таңдау
жеткілікті.
2.3 HTML тілінде WEB құжаттарын құру мүкіндіктері
Интернеттің WWW (World Wide Web) қызметіндегі барлық гипер мәтінді
құжаттардың жалпы бір қасиеті, олардың барлығы HTML тілінде жазылған. HTML
(HyperText Markup Language) –гипер мәтінді белгілеу тілі мәтіндерді Web-
құжат (HTML-құжат) түрінде бейнелеуге арналған нұсқаулар жиынын анықтайды.
Сонымен қатар Web-құжатқа суреттерді, кестелерді түрлі түспен бейнелеу
мүмкіндігін береді. Web-құжаттар Интернеттің WWW қызметімен бірге дами
отырып, оның соңғы технологияларымен үнемі толықтырылып отырылады. Төменде
тілдің Интернет консорциум ұсынған HTML 4.0 версиясын қарастырамыз.
HTML тілінде жазылған гипермәтіндік құжаттар браузер терезесінде ықшам
түрде көрсетілгенімен, HTML тілі мәтіндерді пішімдеп көрсету тіліне
жатпайды. Ол гипермәтіндердің атқаратын қызметін анықтап, оларды тұтынушыға
бейнелеп жеткізетін тіл болып есептеледі. Web-құжаттар тұтынушы мониторының
мүмкіндіктеріне қарап, браузермен әртүрлі бейнеленуі мүмкін.
Web-құжат файлдары .html немесе .htm кеңеймесі бар мәтіндік файлдар.
Оларды құруда қарапайым мәтіндік редакторлардан пайдалануға болады. Мысалы:
MS Windows ортасында Notepad (Блокнот) редакторы.
Бірақта Web-құжаттарды арнайы HTML-редакторларда құру ыңғайлы. HTML-
редакторлар екі топқа бөлінеді:
ASCII - редакторлар (ASCII-editors, Source editors);
WYSIWYG - редакторлар (WYSIWYG-editors).
ASCII - редакторлар қарапайым мәтіндік редакторлар.
Тек олар HTML-құжаттарды құруға арналған қосымша мүмкіндіктерге
ие. Оларға Webber, Macromedia HomeSite, DarekWare HTML Author, WebEdit
редакторлары жатады.
WYSIWYG-редакторлар HTML-құжаттарды дайындалу барысында терезеде көру,
құжатқа алдын-ала дайындалған шаблондарды қосу мүмкіндігін береді.
Редакторлар қосымша терезе – браузерлермен жабдықталған. Оларға Microsoft
FrontPage, Netscape Navigator Gold редакторлары жатады.
Web–браузерлер HTML тілінде Internet желісіне арнап жазылған Web-
сайттар мен Web-құжаттарды парақтап көру, оқу мүмкіндігін береді.
Web–браузерлер ішінде ең көп таралғандары Netscape Navigator (Netscape
Communications) және Internet Explorer (Microsoft).
HTML тілінің мәтіндерді белгілеу нұсқаулары тэг (tag) деп аталады. Тэг
символдар тізбегінен тұрады. Барлық тэг (кіші) символынан басталып,
(үлкен) символымен аяқталады. Осы символдар ішіне қызметші сөз – тэг
орналасады. Әрбір тэг өзіне тән бір арнаулы қызмет атқарады. Оларды жазуда
бас әріпті де, кіші әріптерді де қатар қолдануға болады, әріптер бірдей
қабылданады. Браузер мәтінді монитор терезесіде көрсеткенде тэгтер
бейнеленбейді, тек олардың құжат мәтініне тигізетін әсері ғана білініп
тұрады. HTML тілінің әрбір тэгі әдетте құжаттың белгілі бір бөлігіне ғана
әсер етеді. Осыған орай екі тэг қатар қолданылады: бірі – тэгті ашады,
екіншісі – жабады. Ашатын тэг белгілі бір нұсқауды бастайды, ал жабатын тэг
– оны аяқтайды. Жабу тэгінің алдына (қиғаш сызық) символы жазылуы тиіс.
Кейбір тэгтер мағынасына орай жабылмауы да мүмкін. Тэгтердің мәтінге
тигізетін әсерлерін түрлендіруде олардың атрибуттарынан пайдаланады. Әдетте
атрибуттар ашылу тэгтерінде кездесіп, қосымша қызметші сөздерден тұрады.
Көбінесе атрибуттар " (қос тырнақша) символдары ішіне жазылған мәнімен
беріледі. Атрибут мәні оның қызметші сөзінен = (теңдік) символы арқылы
бөлініп жазылады.
Web-құжатта түсініктеме жазу үшін !-- comment -- тэгінен
пайдаланамыз. Түсініктемеде жазылған мәтін немесе тэг өңделмейді, яғни
браузер терезесіне шықпайды. Түсініктемені құжаттың кез келген жеріне
жазуға болады.
Web-құжатты құрудан алдын, оның қай тілде жазылғанын браузер үшін
анықтау қажет. Ол үшін құжаттың басына
!doctype html public"-W3CDTD HTML 4.0EN"
тэгін орналастырамыз. Бұл қатар құжаттың HTML 4.0 тілінде жазылғанын
білдіреді.
Web -құжат құрылымы төмендегі негізгі тэгтерден тұрады:
html
head
title тақырып title
head
body
негізгі бөлім
body
html
Web-құжат html тэгімен басталып, сәйкес html тэгімен аяқталады.
Осы екеуінің арасына құжаттың тақырыбы және негізгі бөлімі орналасады.
Құжаттың тақырыптық бөлімі head және head тэгтерінің ортасына
орналасады ды, жалпы құжат жайлы мәлімет береді. Бұл бөлім браузер
терезесінде бейнеленбейді. Әдетте бұл бөлімде title және title
тэгтерімен шектелетін құжаттың ресми тақырыбы жазылады. Браузерлер бұл
атауды браузердің терезе тақырыбында жазылатын файл аты есебінде
пайдаланады.
Құжаттың негізгі бөлімі body және body тэгтерінің ортасында
жазылады. Негізгі бөлімде құжат мәтіні, кестелер, суреттер, сілтемелер
сәйкес тэгтермен өрнектеліп жазылады. Сонымен қарапайым құжат көрінісі
мынадай түрде болады:
html
head
title Информатика title
head
body
HTML негіздері
body
html
Жоғарыда көрсетілген html, head, body тэгтері HTML тілінде
бекітілгенімен, оларды жазбаса да болады, бірақта алдын-ала тұтынушының
қандай браузер пайдаланатыны белгісіз. Сондықтан Web-құжат құрылымы олардың
толық болуын талап етеді. Әйтпесе кейбір браузерлер Web-құжатты терезеде
дұрыс бейнелемеуі мүмкін.
Негізгі бөлімде қолданылатын body тэгінің атрибуттарын қарастырайық:
text="түс" – мәтін түсін анықтау;
bgcolor="түс" – фон түсін анықтау;
link="түс" – қаралмаған сілтеме түсі;
vlink="түс" – қаралған сілтеме түсі;
alink="түс" – тұтынушы таңдаған уақыттағы сілтеме түсі;
background="URL-адрес" – фондық сурет адресі.
Мысалы: body background="filesgraf01.gif" text="#0000FF". Мұнда фондық
обой ретінде graf01.gif файлы алынған.
Түсті анықтауда түстердің RGB (red, green, blue) моделінен пайдаланып,
түстің ағылшынша атын немесе он алтылық санақ жүйесіндегі мәнін береміз.
Түс red-қызыл, green-жасыл, blue-көк үш бояудың араласуынан тұрады. Араласу
мөлшері он алтылық сан 00-ден басталып FF-санымен аяқталады. Он алтылық сан
алдына # символы жазылады.
Мысалы: body bgcolor="#008000". Терезенің фоны ретінде жасыл түсі
алынады.
ІІІ. Арнайы бөлім
3.1. Delphi ортасында электронды оқулық ЖҮЙЕСlН
ДАЯРЛАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
Компьютерлiк оқыту жүйелерiн жобалауда жасау құралдарын тиiмдi таңдау
да оның сәттi жұмыс жасауының алғы шарттарының бiрi.
Инструменталдық жабдықтар ретiнде компьютерлiк оқыту жүйелерiн құру
барысында орындалуы тиiс мәселелердi шешуде қолданылатын программалық
жүйелердi түсiнемiз. Негiзгi инструменталдық жабдықтар мен оларды қолдану
кезеңдерi 1 -суретте келтiрiлген.
Паскаль тілінің электронды есептер жиынтығы электронды окулық
жасауда бiз Delphi программалау ортасы, Macromedia Flash бағдарламасын және
Namo WebEditor веб-беттер құру бағдарламасын қолдандық.
Жаңа құрылған программманы (проектiнi) сақтаған соң, оны
iске қосу үшiн компиляциялау қажет. Ол үшiн берiлетiн команда:
Project – Compile Project (Проект- Пректiнi компиляциялау). Жүйенiң
сәйкес күйге келтiрiлуiне байланысты, iске қосу командасы берiлген
кезде компиляциялау барысы Compiling сұхбаттық терезесiнде көрiнiп
тұрады.
1-сурет
Delphi ортасында Паскаль тілінің электронды есептер жиынтығы
курсының компьютерлiк оқыту жүйесін жасаудың алгоритмi:
1. Оқыту жүйесінiң бас мәзiрiнiң интерфейсiн жобалау;
2. Курс мазмұнын даярлау;
3. Есеп шығару жолдары жүйесін даярлау;
4. Тест жүйесін даярлау;
Оқыту жүйесінiң интерфейсiн жобалау технологиясы
1. Delphi ортасын iске қосып, 2-суреттегi форма дайындамасын жасау керек.
Суретте келтiрiлген компоненттердi форма бетiне орнатып, олардың
қасиеттерiне мәндер меншiктеу керек.
2-сурет. Delphi ортасында электронды оқулыктың
оқыту жүйесінiң интерфейсi
2. Негiзгi программаны ашып, тақырыптар шертiлген кезде шақырылатын сәйкес
процедураларды жариялау керек. (3-сурет)
3-сурет
3.Бас мәзiр даярланып болған соң оның әрбiр пунктiнiң қызметiн сипаттайтын
форма терезелерi мен программалық кодтарды жазып шығу қажет. 4-суретте
компьютерлiк оқыту құралының Есеп шығару үлгілері бетiнiң интерфейсiнiң
дайындамасы келтiрiлген.
4-сурет
4. Тақырыптар бөлiмiн аяқтағаннан соң, Тест тапсыру бөлiмiне көшемiз. Тест
тапсыру бөлiмiне кiру терезесiнiң түрі 5-суретте келтiрiлген.
5-сурет
Тест тапсыру бөлiмiне енгеннен кейін БАСТАУ батырмасын шертеміз, аты-
жөнімізді енгізіп жұмысты бастаймыз. (5.1-сурет).
5.1-сурет
Ескерту: жауаптарды тандаған кезде сәйкес реттік нөмірі жасыл түске
боялады, ал жауабы таңдалмай қалған сұрақтардың сәйкес реттік нөмірі қара
түс болады.
Жауаптарын белгілеп болған соң НӘТИЖЕ батырмасын шертіп, жауабымызды
аламыз. Дұрыс жауаптар жасыл түске, дұрыс еместері қызыл тұске боялады (5.2-
сурет).
5.2-сурет
3.2 Жоғарғы деңгейлі программалау тілдері
3.2.1 Программалау жүйесі
Программалау жұйесі – программаны құрудың және жөндеудің автоматтануын
қамтамасыз ететін программалық құралдардың жиынтығы. Оның ішіне
программалау тілдері, осы тілдерден аударғыштар, бағынынқы программалардың
кітапханалары, программалардың құрастырушысы және жөндеуіші кіреді.
Әр ЭЕМ-нің өз программалау тілдері болады – машиналық командалар тілі
немесе машиналық тілі және осы тілде жазылған программалаларды ғана орындай
алады. Сандар тілі бола тұра, машиналық тіл программалау үшін жарамсыздау,
өйткені программаларды жазу және жөндеу үшін көп уақыт жұмсауды талап
етеді. Осы себептен машиналық тілмен сай келмейтін программалау тілдері
кеңінен тарады. Машиналық тілге жақындығы дәрежесі бойынша – программалау
тілдері төмен және жоғары дәрежеліге бөлінеді. Осы тілдердің бірінде
жазылған программа сөйлемдердің немесе операторлардың бірізділігінен тұрады
және бастапқы программа немесе бастапқы модуль деп аталады. Программалау
тілдері машиналық кодқа қаншалықты жақын болса, программа процессор үшін
соншалықты ыңғайлы оның орындалуы да жылдамданады, жадта да аз орын алады.
Адам тіліне жақын болған сайын, адамдарға ыңғайлығы артады, бірақ процессор
регисторларын меңгеруге арналған командалары азаяды. Процессорға жақын
тілдер – төмен дәрежелі программалар деп аталады, ал адамдарға ыңғайлы
тілдер – жоғары жәрежелі тілдер.
Программалаудың жоғары дәрежелі тілдері адамға үйреншікті
терминдердің көмегімен программалар жазуға арналған. Олар жадтың нақты
ұяшықтарымен және элементар нұсқаулармен емес, табиғи тіл командаларымен
монипуляция жасайды. Келешекте бұл командалар арнайы программалар көмегімен
автоматты түрде машиналық кодқа өтеді.
Шығарылып жатқан есептерге қарай (математикалық, эканомикалық немесе
басқа) – жоғары дәрежелі тілдер айырмашылықтары бола тұра үш-төрт базалық
тіл түзілістеріне және ақпарат көрсетімі әдістеріне негізделеді. Бір
белгілі тілді үйреніп алып, басқасын үйренуге көшу оңай.
Жоғары деңгейлі программалау тілдері жарыққа шыға бастағаннан бері
көптеген программалау тілдері пайда болды. Қазіргі кезде олар процедуралық,
логикалық және объектілі – бағдарлы болып үш түрге бөлінеді. Мысалы,
дәстүрлі (классикалық) процедуралық программалау тілдері – Фортран,
Бейсик, Паскаль, логикалық тілдер - ЛИСП, Пролог. Есептеуіш техниканың
қарқынды дамуы және программалық жабдықтауды тиімді дайындауға қажеттілік
нәтижесінде соңғы кездерде Windows ортасында жарыққа шыққан және объектілі
– бағдарлы программалау (ОБП) негізінде құрылған программалау тілдері –
Borland C++ for Windows, Object Pascal және визуальды Microsoft Visual
Basic, Borland Delphi.
Процедуралық программалау тілдерінде программаның жұмысы операторды
ретімен орындау бойынша, ал логикалық программалау тілдерінде ол қатаң
логикалық ережелерге сәйкес өзгертулер енгізу ретінде қарастырылған
болатын. Объектіге бағдарлы оқиғалық программалау тілінде программаның
жұмысы негізінен оқиғалар тізбегінен және түрлі объектілердің осы
оқиғаларға жауабынан тұрады. Олардың визуалды түрлері -Visual Basic тілі
QBasic программалау тілі негізінде, Delphi (Дельфи) Объектілі Паскаль
(Object Pascal) тілі негізінде Windows операциялық жүйесін басшылыққа алып
құрылған.
3.2.2 Есептің ЭЕМ-де шешу басқыштары.
Кез-келген бағдарламаны бағдарламалау тілінде құру бір мезеттік
кезеңнен тұрмайтыны алдынғы тарауларда айтып өткендерден белгілі. Төменде
біз бағдарлама құрудың негізгі кезеңдерін қарастырып өтеміз.
Есептің құрылымы
Бағдарламаны дұрыс құру үшін, бағдарламашы бағдарлама құру барысында
алдымен есепті тура және айқын тұжырымдап, өзі қандай мақсатқа жету
керектігін жоспарлап, оның шешімі үшін қандай бастапқы мәлімет қажеттігін
және қорытындысы қандай болу керектігін айқындап алуы керек.
Есепті шешудің үйлесімді әдісін табу және
сәйкес алгоритм құру.
Қойылған есепті табысты шешу үшін, бағдарламашы тым болмағанда сол
есепті шешу жолының жалпы жоспарын құрып, шешімінің ең нәтижелі және
сенімді жолын белгілеу керек. Көбіне бағдарламаны компьютерде құрмас бұрын
алдымен оның негізгі кезеңдерінің блок схемасын сызып алғанның көмегі
көбірек болады.
Бағдарламалау тілінде бағдарлама мәтінің жазу.
Бұл кезеңді көбінесе бағдарламаны аударғыш кезеңі деп атайды. Яғни,
алгоритмді машиналық код тіліне аударады. Бағдарлама мәтінің теру үшін
компьютерде мәтіндік редактордың қажетті бағдарламалары орнатылуы керек.
Мәтінді редакциялау мағынасы мәтінің түзетілуі, яғни, мәтінде
табылған қателерді дұрыстауды түсіндіреді. Түзету мүмкіншіліктерінің барысы
мәтіндік редактордың міндеттерімен келеді, себебі кез – келген бағдарламада
мәтін теру барысында қате кетуі мүмкін.
Бағдарламаның терілген және редакцияланған мәтіні белгілі бір уақытқа
дейін компьютердің оперативті жадысында сақталады. Бағдарламаның кейінірек
қолданысқа қажеттілігі болса оны компьютердің қатқыл дискісіне жеке бір
файл түрінде сақтап қойған дұрыс. Кері жағдайда компьютер өшкен мезетте
оның оперативті жадысындағы мәліметтер толығымен жойылады.
Бағдарламаны тексеру
Бұл кезең бағдарламаның трансляцияға (аударғыш) жүктелуінен басталады.
Яғни, бағдарлама – транслятор бағдарлама мәтінің толығымен сол
бағдарламалау тілінің орфографиясы мен синтаксисіне сәйкес қателерін
тексереді. Қате табылған жағдайда транслятор сол қате туралы мәлімет
береді. Бұл кезде бағдарлама жұмыс істеуін уақытша тоқтатады. Сондықтан
бағдарламашы қатені түзетіп бағдарламаны қайтадан трансляцияға жүктеуі
керек. Транслятор бағдарламадан қате таппаған жағдайда, ол бағдарлама
мәтінің объектілі модуль деп аталатын машиналық код тіліне аударады. Бірақ,
объектілі модуль компьютердің бағдарламаны толық орындауына дайын түрі
емес. Себебі, бір де бір компьютерлік бағдарламалар қосалқы
бағдарламаларсыз жұмыс істемейді. Мұндай қосалқы бағдарламалар стандартты
ішкі бағдарламалар (подпрограммалар) деп аталады және арнайы
кітапханалармен бірігеді. Бұл кітапханалар бағдарламаға байланыстардың
редакторы деп аталатын арнайы бағдарламаның көмегімен қосылады.
Бағдарламаларды жөндеу, нәтижелерді талқылау.
Бағдарламашы бағдарламаны граматикалық қатесіз дұрыс құрып бірақ
нәтижесі дұрыс шықпайтын кездер жиі кездесіп тұрады. Бұл, бағдарламада
семантикалық (мағыналық) қате бар дегенді білдіреді. Мұндай жағдайларда
бағдарламашының бағдарламалау тілінің тек формальды түрде білгені
жеткіліксіз. Ол логикасы, ойлау қабілеті жоғары дәрежелі, бағдарламаның
негізгі принциптерімен қателерді табудың ең нәтижелі әдістерін білетін және
компьютерлік бағдарламаларды құрастыруда айқын тәжірибелі бағдарламашы
болуы керек.
Өңдеушінің интеграцияланған ортасы және оның компоненттері.
Бастапқы бірінші, екінші кезеңдерде есепті тиісті жолмен шешіп және
оның нәтижесін алу тәсілін құрастыруда басты құрал бағдарламашының миы
болып есептелсе, келесі кезеңдерде көбіне бөлімнің маңыздылығына байланысты
адам емес компьютер орындауға қабілетті жұмыстар кездеседі.
Бағдарламалау тәжірибесінің негізінде жоғарғы дәрежелі тілде қосалқы
бағдарламалардың қасына транслятор қосу, бағдарламаны құру және тоқтатуды
маңызды дәрежеде жеңілдететін процесстерін бірінғай бағдарламалау
комплексіне интегралдау ойы пайда болды. Мұндай комплекс интегралданған
жүйе немесе бағдарламалау ортасы деп аталады. Берілген комплекс келесі
негізгі элементтерден тұрады.
• Қосалқы (қоса салынған) мәтіндік редактор.
• Компилятор. Бұл бағдарламалау жүйесінің негізгі ядросы.
• Байланыс редакторы. Қажетті стандартты кітапханалармен
байланысытырады.
• Бағдарлама-тоқтату. Қате табылған жағдайда мәлімет береді, сонымен
қатар қатені сипаттап, көбіне қате табылған қатарды көрсетіп,
бағыттауышты (курсор) қатенің үстіне апарады.
Анықтама жүйесі.
3.3 Турбо Паскаль программалау тілі және программалау
жүйесінің негізгі элементтері
3.3.1 Алгоритм ұғымы
Адам белгілі бір бағыт бойынша яғни, мақсат қоя жұмыс бастаса оның
қарастырғалы тұрған есебі нақты әрі сапалы шешім беретіні анық. Мұндай
жоспар жеке адамның өз бетінше ізденісі мен өмірлік тәжірибесінің арқасында
немесе ол өзге біреудің құрған, тәжірибе жүзінде тесеріліп өнделген
еңбектерін қолданып жүзеге асырады. Қай жолмен болсын адам тура бағытта өз
мақсатына жете алады.
Жалпы алгоритм деп алға қойылған мақсатқа жету немесе берілген есепті
шешу бағытында арнайы ережелер бойынша орындаушыға (адам немесе
компьютерге) жинақы түрде берілген нұсқаулар тізбегін айтады.
Ең қарапайым мысал, жолдан өту ережесі. Оны бірнеше кезеңдерге
бөлеміз:
1. Жолдан өтпес бұрын алдымен сол жақ бетке қарап автокөліктің жоқтығын
бақылаңыз.
2. Автокөлік жолға жақын келіп қалған жағдайда жолдан өтпей автокөліктің
өтіп кеткенің күтіңіз. Кері жағдайда жолдың бел сызығына дейін
жүріңіз.
3. Жолдың бел сызығына жеткен кезде оң жақ бетке көңіл аударыңыз.
4. Егер де автокөлк сізге жақын келіп қалған болса онда сол автокөліктің
өтіп кеткенің күтіңіз, сосын жолдың келесі бетіне өтіңіз.
Осындай жолдар көптеген арифметикалық, ғылыми т.б. есептерді шешу жолында
да пайдаланылуы мүмкін. Мысалы берілгендердің арифметикалық ортасын табу
алгоритімі келесі жолдардан тұрады:
1. Қатардағы барлық сандарды қосу.
2. Алынған нәтижені қатардағы сандардың жалпы санына бөлу.
Алгоритм қасиеттері
Жоғарыда көрсетілген алгоритмдер әртүрлі ортаға байланысты
келтірілген, сондай - ақ алгоритмнің кейбір қасиеттерін қолданушы міндетті
түрде білу керек. Олар:
Алгоритмнің үздіктілігі – информацияны өңдеу процесі ретімен жазылған
жеке - жеке нұсқаулардан тұратын тізбектен тұруы тиіс.
Дискреттік – бұл қасиет есепті шешу кезінде оны өз алдына бірнеше
кезеңдерге бөлуге болатының түсіндіреді.
Алгоритмнің түсініктілігі мен анықтылығы – орындаушы (адам немесе
компьютер) алгоритмді түсініп орындай алатын болу керек. Оның үстіне түрлі
түрде түсіндірілетін нұсқаулар енгізілмеуі тиіс. Ол орындаушыға алгоритмді
орындау үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz