Мәліметтер базасының теориясы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1 Автоматтандыру мәселесіне аналитикалық шолу 5
1.1 Автоматтандыру мәселесінің теоретикалық негіздері 5
1.2 Қазіргі кездегі МББЖ теориясы 9
1.2.1 Мәліметтер базасының теориясы 9
1.2.2 МББЖ архитектурасы 11
1.2.3 Мәліметтер базасы теориясының негізгі түсініктері 14
1.2.4 Мәліметтер базасын жобалау негіздері 21
1.3 Қызметкерлермен жұмысты автоматтандыру 25
1.3.1 Қызметкерлермен жұмысты автоматтандыру мәселелері 25
1.3.2 Кадрлық ақпаратты көкейкесті қалыпта ұстау 26
2 Реляционды МББЖ Microsoft Access 28
2.1 Microsoft Access-ті қолданудың ерекшеліктері 28
2.2 Мәліметтер құрылымын анықтау мен енгізу 29
2.3 Мәліметтерді өңдеу және басқару 31
2.4 Microsoft Access-тің қосымша мүмкіндіктері. 32
2.5 Microsoft Access-ті қолдану ерекшеліктері 33
3 Жобалық бөлім 36
3.1 Зерттеу объектінің сипаттамасы 36
3.2 Мәселенің қойылымы 38
3.3 Мәселені шешу алгоритмі 39
3.4 Бағдарламаны сипаттау 42
3.5 Мәліметтерді өңдеудің нәтижелері 46
3.6 Мәліметтер өңдеу жүйесінің экономикалық тиімділігі 46
Қорытынды 48
Қолданылған әдебиеттер тізімі 50
Кіріспе
Экономикадағы нарықтық қатынастарға өту мен ғылыми техникалық прогресс
Қазақстан қоғамының әлеуметтік-экономикалық өмірінің барлық сфераларына
ақпараттандыру облысындағы соңғы жетістіктерінің енгізілуін елеулі
жеделдетті. Қазақстанның экономикада, әлеуметтік салада жоғары нәтижеге
жетуі және әлемдік экономикалық жүйеде тең құқықты әріптес орнына ие болуы
қазіргі кездегі ақпараттық технологиялардың адам қызметінің барлық
аспекттерінде қолданылу масштабна, сонымен қатар осы технологиялар қоғамдық
еңбектің тиімділігін көтеруде қандай рөл атқаратынына байланысты.
Соңғы жылдары отандық ғылымымыз ақпараттандырудың теоретикалық
негіздерін тұрғызуында елеулі үлесін қосты. Ол информациологияның тууына
себеп болды. Информациология ғылымы құбылыстарды зерттеудегі ғылыми
бағыттарының анализі мен синтез нәтижесі және бірдей ақпараттық негізде
болатын үрдістердің нәтижесі болып табылады. Ақпарат энегиямен, массамен,
кеңістікпен және уақытпен қатар тұтынылатын пән ретінде ғана зерттелінбей,
сонымен қатар қазіргі кезде адамзат өмірінің барлық сфераларында тапшы және
көкейкесті болып келеді[1].
Экономикалық үрдістерді басқару облысында ақпарат ең алдымен
құнөндіріс қатынасын төмендету арқылы жұмысшылар еңбегінің өндірістігін
арттыру, сонымен қатар басқарушылық қызметпен айналысатын мамандардың
біліктілігі мен кәсіпкерлік сауаттылықты жоғарылатуды білдіреді.
ЭЕМ мен дамыған коммуникация құралдары негізінде экономикада жаңа
ақпараттық технологияларды қолдану сферасы өте кең және жұмыс бойынша хат
алмасуды қамтамасыз етуден бастап жүйелік анализ бен күрделі есептерде
шешім қабылдауға дейін әртүрлі аспекттері кіреді. Персоналды компьютерлер,
лазерлі оптикалық техника, бұқаралық ақпарат құралдары кәсіпорындарға,
фирмаларға, ұйымдарға, олардың еңбек ұжымдары мен жеке мамандарға өздерінің
кәсіптік, білімдік, мәдениет жағынан және тұрмыс қызығушылықтарын іске
асару үшін керекті кезде толық көлемде барлық керекті ақпаратты ұсынады.
Ақпараттық үрдістер ақпаратты еңбек, материалдық, қаржылық құралдарды
үнемдейтін өте маңызды, құнды және қымбат ресурстарға жатқызуға мүмкіндік
береді.
Қазақстанда тауарлы және қаржылық нарықтардың ұмтылысты дамуы қоғам
өмірінің барлық сфераларында ақпараттандыру үрдістерінің қарқынды өсуіне
түрткі болды. Ақпараттандырудың рөлін бағалауға және шаруашылық-өндірістік,
басқарушылық қызметтерге, қолданушылардың әртүрлі категорияларына
ақпараттық қызмет етуге деген көзқарастар өзгерді. Біздің қоғамымыз ашық
болды. Сол себептен қолданушының сенімді, жаңа, толық, қол жетерлік
мәліметтерге деген қажеттілігі өсті. Ақпарат экономика және өндіріс
субьектілері қызметтерінің барлық жақтарын қамтиды.
Басқару мақсаттары үшін ақпараттың жоғары қажеттілігі мен ақпараттық
үрдістердің ауқымды дамуы оның инфрақұрылымының компоненттерін жасауын
бірінші орынға қойды. Ақпараттық инфрақұрылым есептеуіш техникасын,
коммуникация құралдарын, әдістік және бағдарламалық қамтамасыз
етуді,технологияларды,қосымша қызмет түрлерін қамтиды. Ғылыми-техникалық,
саясаттық, экономикалық және басқа да ақпараттүрлер көлемінің өсуі
басқаруда ақпараттық технологиялардың кең қолдану қажеттілігін тудырады.
Әртүрлі сипаттағы автоматтандырылған жүйелерді тұрғызуда да қажеттілік
сәйкесінше өседі.
Автоматтандырылған жүйелер мен технологиялардың тиімділік
критерийлерін қалыптастыруда өзгерістер орын алды. Егер де бұрын әкімшілік-
топтық жүйе жағдайында негізгі қысым машиналық ақпаратты өңдеудегі
шығындарды анықтауға жасалса, онда бүгінгі таңда ең алдымен тез шешім
қабылдау, нақты үрдістерге аналитикалық мәліметтердің баламалылық дәрежесі,
экономикалық-математикалық әдістер мен модельдерді нақты қаржылық,
өндірістік жағдайларда анализ жасау үшін мүмкіндігін қолдану көкейкесті
болып табылады[2].
Қоғамдық-экономикалық өмірдің барлық сфераларында ақпараттандыру
мәселелерінің көкейкестілігі айқын болып тұр. Тиімді компьютерлік
бағдарламалар мен технологияларды құруға, қолдануға деген сұраныс қазіргі
кезде өте жоғары. Нарық еркіндігін тәртіпке келтіру қажеттілігі кәсіпкерлік
субъекттері үшін өте маңызды. Бұл жадай үшін де компьютерлік технология өте
керек. Себебі ол ақпаратты жинау, өңдеу, өткізу құралдарын қолдану арқылы
басқарушылық қызметтегі автоматизация үрдісін ұйымдастыруды қайта құруды
ғана емес, сонымен қатар осы қызметті өткізудің жаңа нысандарын таратуды
тудырады.
1 Автоматтандыру мәселесіне аналитикалық шолу
1.1 Автоматтандыру мәселесінің теоретикалық негіздері
Мәліметтерді өңдейтін қолданбалы жүйелерді тұрғызу үшін бұл жерде ең
тиімді құрал болып жоғары деңгейдегі әмбебап алгоритмдік тілдер емес,
мәліметтерді басқару жүйесін құру үшін мамандырылған тілдер
табылатындығын ЭЕМ-ді қолдану тәжірибесі көрсетеді. Қалыпты жағдайда бұндай
құралдар мәліметтер базасын басқару жүйесі (МББЖ) құрамына кіреді. МББЖ
қолданушыларға мәліметтерді тікелей басқаруға, ал бағдарламалаушыларға тез
олардың өңделген кәміл бағдарламалық құралдарын әзірлеуге мүмкіндік
береді.Дайын қолданбалы пакеттердің сипаттамалары МББЖ-де мәліметтерді
ұйымдастырумен және қолданылатын транслятор типімен анықталынады.
Мәліметтер арасында байланыстарды ұйымдастыру реляционды, иерархиялық
және желілік модельдерді қолдану арқылы олардың орнатылуын қажет етеді.
Реляционды модель кесте түріндегі мәліметтердің ең қарапайым және ең
бастапқы нысаны болып табылады. Реляционды модельдің артықшылығы болып оның
қолдауының құралды қаражаттары салыстырмалы қарапайымдылығы табылады. Ал
кемшілігіне мәліметтер құрылымының қатаң болуы мен оның жұмысының
жылдамдығы мәліметтер базасының көлеміне тәуелділігі жатады.
Иерархиялық пен желілік модельдер жалпы бір белгісі бар мәліметтер
арасындағы байланыстардың болуын көрсетеді. Иерархиялық модельде бұндай
байланыстар ағаш-граф түрінде бейнеленуі мүмкін. Бұл жерде үлкен биіктерден
кішілерге деген тек біржақты байланыстар мүмкін.
Бұл кемшілік желілік модельде жоқ, себебі бұл модельде кем дегенде
„бәрінің бәрімен” байланысы мүмкін. Иерархиялық және желілік модельдерді
қолдану мәліметтер базасындағы ақпаратқа деген қол жетуді жеделдетеді.
Мәліметтердің әрбір элементі құрамында басқа элементтерге сілтеменің қажет
болғандықтан ол ЭЕМ-нің негізгі және дисктік зердесінің елеулі ресурстарын
қажет етеді. Әрине, негізгі зерденің жетіспеушілігі мәліметтерді өңдеу
жылдамдығын төмендетеді. Сонымен қатар, бұндай модельдерге МББЖ-ны өткізу
қиындығы тән.
Желілік модельді персоналды компьютер үшін МББЖ құру талпыныстары
белгілі болғанымен қазіргі кезде реляционды жүйелер олардың техникалық
мүмкіндіктеріне сәйкестірек болып келеді және қолданушылардың көбісін толық
қанағаттандырады. МББЖ-ң жылдамдылық сипаттамасы ақпаратқа жылдамдытылған
қол жетудің арнайы құралдары арқылы жүзеге асырылады. Ол мәліметтер базасын
индекстеу.
МББЖ пакетінің толық вариантында келесі құрамдастар бар:
• мәліметтерді клавиатурамен тікелей басқаруға мүмкіндік беретін қолданушы
ортасы ;
• бағдарламаны тез құруға және дұрыстауға мүмкіндік беретін интерпретатор
сияқты іске асырылған мәліметтерді өңдеу үшін қолданбалы жүйелерді
бағдарламалау үшін алгоритмдік тіл ;
• дайын бағдарламаға тәуелсіз EXE-файл түріндегі дайн коммерциялық өнім
түріне келтіру үшін компілятор ;
• кертартпалық операцияларды тез бағдарламалайтын бағдарлама-утилиттер
(есептер, экрандар, меню және басқа да қосымшалар генераторы).
МББЖ бағдарламалау тілінің болуы белгілі бір тапсырмалар мен белгілі
бір қолданушыға бағытталған мәліметтерді өңдейтін күрделі жүйелерді құруға
мүмкіндік береді. Тілі ғана бар және қолданушы сипати жоқ МББЖ-лер бар.
Олар тек бағдарламалаушыларға ғана арналған, яғни компиляторлық тұрпаттағы
жүйелер. Оларды компиляторлар деп атайды.
Бағдарламалық өнімдер нарығында реляционды МББЖ тобі кең ұсынылған.
Мысалы, Paradox, R:base, Clarion, бірақ dBASE отбасы нарықта басымырақ орын
алады. dBASE – 80 жылдардың басында Ashton- Tate фирмасы ұсынған dBASEII
МББЖ-сі бас тама болван МББЖ сияқты. Осы жүйе және оның кезекті версиялары
өте популярды болғандықтан Ashton- Tate идеологиясы мен тілін пайдаланған
бірнеше қолданушы-фирмалар пайда болды. МББЖ dBASEII-ден басқа бұл отбасына
келесідей МББЖ-лер кіреді: FoxBASE, Clipper, Quick Silver, DBXL, Dbfast.
Қазіргі кезде МББЖ-лер арасында ең белгілісі dBASE, одан басқа
FoxBASE, Clipper, Paradox, R:base, FoxPro, SQL, Oracle, Access және тағы
басқалары бар.
МББЖ мәліметтер базасымен әртүрлі режимде жұмысты ұсынады:
• тармақталынатын менюді қолдану арқылы „ассистент” режимі қолданушының
арнайы дайындығын талап етпейтін жұмыстың ең қарапайым, оңай әдісі;
• МББЖ тілінің командалар жүйесі мен қолданушы диалогын ұсынатын командалық
режим қолданушыға осы тілдің білу ін талап етюді;
• МББЖ тілін қолданатын және әртүрлі күрделілік деңгейінде, ыңғайлы
жасалған, тапсырманы орындау үшін барлық функцияларды орындауға мүмкіндік
беретін бағдарламалық режим. Бұл тіл дер ыңғайлы „достық” қолданушылық
інтерфейсі бар бағдарламалар құруға көмектеседі.
МББЖ-сін таңдау көптеген факторларға байланысты, бірақ негізгі фактор
ол мәліметтердің құрылған моделімен жұмыс істеу мүмкіндігі болып табылады.
Сол себептен ең маңызды сипаттамалар болып МББЖ-гі модельді типі
(реляционды, иерархиялық, желілік) табылады. Иерархиялық және желілік
модельдермен жұмыс істейтін жүйелер бар, бірақ персоналды ЭЕМ үшін МББЖ-ң
көбісі реляционды модельмен жұмыс істейді. Оларға FoxBASE, FoxPro, Paradox,
R:base, Clipper, Access жатады. Персоналды ЭЕМ үшін реляционды МББЖ-сі ол
орындай алатын реляционды операциялар түрлеріне ажыратылады. Атап кеткен
МББЖ-лер күрделі емес мәліметтер құрылымы бар үлкен емес оқшауланған
жүйелерді құру үшін тиімді. Оның мәліметтерінің көлемі салыстырмалы үлкен
емес (10-40 Мбайт) және күрделі емес сұрау салулары болу керек.
МББЖ-ні бағдарламалық өнім ретінде баға, орындайтын функциялар
жиынтығы және жадыда сақтау көлемі сипаттайды. әрбір МББЖ үшін техникалық
құжаттамада талап етілетін операциялық орта, техникалық құралдардың
минималды және ұсынылатын конфигурациясын көрсетеді.
Қолданушы-экономисттің МББЖ-сін таңдау кезінде, біріншіден, жүйені
меңгеру қиындықтары, оның енгізу мен қолданудың оңайлылығы, беріген МББЖ
ортасында жұмыс істеу күрделілігі, техникалық құжаттаманың сапасы мен
жөнелту деңгейін қарастыру керек.
Қолданушылық интерфейс қолданушының МББЖ-мен жұмыс істеуінің
қолайлығын анықтайды. Тармақталынған иерархиялық менюдің көптеген
әзіржауаптардың және әртүрлі көмектердің бар болуынан қолданушы жұмыс
үрдісі кезінде туындайтын адекватті жағдайлардың іс-әрекеттерін таңдауда
оңай бағдарланады.
МБ-сының жұмыс істеу үшін МББЖ-сі ғана сатып алынбайды, сонымен қатар
қосымша, оның айналасындағы әртүрлі бағдарламалық құралдар (қолданушыны
үйрету бағдарламалары, анықтамалық жүйелер, зақымданған МБ-сын қалпына
келтіру бағдарламалары) қосылып алынады. Осындай аспаптық бағдарламанық
құралдардың көптігі қолданушының өнімділігін арттырады, оның уақытын
үнемдейді, қолданбалы есептерді өңдеу және шығару мерзімдерін қысқартады.
Берілген жұмыстың қажеттіліктеріне сәйкес бағдарламаны таңдау мүмкіндігі
пайда болып, есептеуіш ресурстардың ең рационалды қолданылуы қаматмасыз
етіледі[3].
Соңғы жылдардағы техникалық және бағдарламалық жетістіктерге
байланысты ақпараттық құралдардың сыйымдылығы мен қуаттылығының тез
өсуінен, коммуникацияның дамуынан, массалық жадыда сақтаудың жаңа
түрлерінің пайда болуынан, қолданушылардың ақпараттық қажеттіліктерінің
өсуінен МБ-сының мүмкіндіктер спектрі жетілдірілуде.
МБ-сы және онымен байланысты технологиялар жаңа жүйелерді құруда
кілтті рөл атқарады. Индустрияның ақпаратты сыйымды салалары және барлық
бізнес түрлерінің тиімділігін көтеру үшін МБ-сы негізінде технологиялардың
дамуын бірінші орынға қойылатын факторлар болып табылады. Осыған байланысты
оған қоса МБ-сын ұйымдастыру мен МББЖ-сін құруда жаңа тәсілдер қажет
етіледі.
Кез-келген МББЖ-ң басты функциясы – бөлінетін ақпаратпен біріккен
жұмыстың көптеген көрсеткіштерінің үйлестірілуі.
Өсіп келе жатқан ақпараттық қажеттіліктер МББЖ технологияларда бар
шектеулерді анық көрсетуде. МБ-сымен байланысты қосымшаларды өңдеу
құралдарының, сонымен қатар МБ-сына қол жеткізу құралдарының және,
сәйкесінше, интерфейстердің ұмтылысты дамуы алдын ала жобаланған жүйелердің
модарнизация немесе жұмыс істеп тұрған жүйелерді жаңа платформаларға,
аспаптарға және методологиясына ауысу проблемасын тудырады.
Біздің республикада ақпараттық жүйелердің көбісі персоналды
компъютерлерде жұмыс істейтін қарапайым МББЖ-ді пайдаланады. Бұндай жүйелер
ұйымның бастапқы қажеттіліктерін қанағаттандырады, бірақ олар перспективті
емес. Кәсіптік МББЖ мен олардың негізінде іске асырылатын „клиент-сервер”
архитектура жүйелеріне жеке тоқталып кетейік.
Кәсіптік МББЖ-лері күрдерірек операциялардың орындалуын қамтамасыз
етеді. Оларға Oracle, SyBase, Informix, Ingres, Progress жатады. Оларға
„клиент-сервер” технологиясын қолдап, жүйе қолданушылардың жұмыс орны
болуынан ПК паркін тиімдірек қолдануға мүмкіндік береді. Осылайша, үш
бағытты ұтыс болады:
• біріншіден, сервердің қуатты процессоры тиімдірек жұмыс істейді;
• екіншіден, желі керек емес жүктемеден босатылады;
• үшіншіден, қолданушылардың жұмыс рындарында жоғарғы өнімді компъютерлерге
деген қажеттілік жоқ болады.
Жүйе архитектурасын қысқарту кезінде компъютерлерді өнімдірек
компъютерлерге ауыстыру жолымен ақпараттық жүйенің есептеуіш қуатын өсіруін
оңайлату маңызды факторлардың бірі болып табылады. Қолданушыда мынадай
таңдау пайда болады: жабдықтарды жаңғырту және желіні құрылымдау арқылы
немесе мәліметтерді сақтауды оңтайландыру арқылы, немесе компъютердең
өнімділігін өсіру арқылы немесе жоғарыда атап кеткен әдістердің
ұштастырылуы арқылы жүйенің өнімділігін арттыру.
Қазіргі кездегі МББЖ-ң кемшіліктерінің арасынан операциялық жүйенің
функцияларынан қосарлануы мен нақта бір әзірлемеде оның барлық
мүмкіндіктерін толық көлемде қолданылуының мүмкін еместігін бөлек айтып
кету керек.
1.2 Қазіргі кездегі МББЖ теориясы
1.2.1 Мәліметтер базасының теориясы
Көлемі үздіксіз өсіп келе жатқан ақпаратты ортақтастырудың қолайлы
әдістерін іздеуге бағытталған белсенді әрекет 60-шы жылдардың басында
арнайы бағдарламалық кешендерді құруға әкелді. Оларды „Мәліметтер базаларын
басқару жүйелері”(МББЖ) деп атады. [мәліметтер базасы жүйелеріне кіріспе
оқу құралы]. Мәліметтер базаларын ұйымдастыру үшін файлдық жүйелерді
қолдану ең бірінші тәжірибе болды. Файлдық жүйелер үлкен ақпарат көлемін
өңдеуде бірталай проблемаларға тап болып, мәліметтер база теориясының
дамуының негізгі бағыттарын анықтады. Файлдармен басқару жүйесі төмендегі
тізімдегі қажеттіліктерді қанағаттандырмады:
• файлдар жиынтықтарының логикалық ұйғарылуы;
• мәліметтерді манипуляция тілімен қамтамасыз ету;
• әртүрлі мәжбүрлі жұмыс тоқтауларынан кейін ақпараттың қалпына
келуі;
• бірнеше қолданушылардың параллельді жұмыс істеуі.
Егер де қолданбалы ақпараттық жүйе жоғарыда айтып кеткен
қажеттіліктерді қанағаттындыратын мәліметтерді басқару жүйесіне
сүйенсе, онда бұндай жүйе мәліметтер базасын басқару жүйесі деп
санауға болады. МББЖ-нің негізгі ерекшелігі болып мәліметтерді енгізу
және сақтау үшін процедуралардың бар болуы ғана емес, сонымен қатар
олардың құрылымдарын сипаттау табылады. Сақталынған мәліметтердің
сипаттамаларымен қамтамасыз етілген және МББЖ басқаруындағы файлдарды
мәліметтер банктері, содан кейін „Мәліметтер базасы”(МБ) деп атап
кетті. МББЖ-мен жұмысты ұйымдастырудың үлгілік сызбасын қарастырайық
(сур.1).
Терминалдар және басқа ЭЕМ-дер
Сур.1 МББЖ-ні қолданған кездегі бағдарламалар мен мәліметтердің
байланысы
1.2.2 МББЖ архитектурасы
МББЖ төмендегі түсініктер туралы білмейтін қолданушылар үшін
мәліметтерге деген қол жетерлікті қамтамасыз етуі қажет:
• жадыда мәліметтердің және олардың сипаттамаларының физикалық
орналасуы;
• сұралатын мәліметтерді іздеу механизмдері;
• көп қолданушылардың бір уақытта бірдей мәліметтерге сұрау
жасаған кезде туатын проблемалар;
• дұрыс емес жаңартулардан және рұқсат етілмеген әрекеттерден
мәліметтерді сақтауды қамтамасыз ету әдістері;
• мәліметтер базасын көкейкесті қалыпта ұстау.
МББЖ-нің функцияларын орындау кезінде мәліметтердің әртүрлі
сипаттамалары қолданылады. Бұл сипаттамаларды жобалау бір адамға(топқа)
тапсырылады, ол-Мәліметтер Базасының Администраторы (МБА) [„Мәліметтер
базаларын және білім базаларын басқару жүйелері” оқу құралы].
МБА мәліметтер базасы туралы жалпы түсініктер мен өзінің мәліметтер
жайындағы түсініктерін қоса қортындылап, құрылатын мәліметтер базасының
формальды емес жалпы сипаттамасын жасау керек. Бұл сипаттама бәріне
түсінікті табиғи тілі, математикалық формулаларды, кестелерді, графиктерді
және т.б. құралдарды қолдану арқылы мәліметтер базасын жобалауды
мәліметтердің инфологиялық моделі деп атайды (сур.2).
Бұл адамдарға бағытталған модель мәліметтерді сақтаудың физикалық
параметрлерінен толық тәуелсіз. Бұл орта болып ЭЕМ-нен басқа адамның жадысы
бола алады. Сол себептени нфологиялық модель шынайы өмірдегі құбылыстар
өзгерістерді қажет етпейінше өзгермеуі тиіс.
Пән облысы
(МБ-да көрініс табатын шынайы өмір бөлігі)
Сур.2 Мәліметтер деңгейлерінің модельдері.
Сур.2 көрсетілген басқа модель дер компьютерге бағытталған. Олардың
көмегімен МББЖ бағдарламалар мен қолданушыларға сақталынатын мәліметтерге
тек аттарынан ғана қол жетерлікке мүмкіндік береді. Коректі мәліметтер МББЖ
сыртқы еске сақтау құрылғыларында мәліметтердің физикалық моделі бойынша
ізделінеді.
Көрсетілген қол жетерлік нақты МББЖ көмегімен іске асатындықтан,
модельдер осы МББЖ-нің мәліметтерді сипаттау тілімен сипатталуы тиіс.
Мәліметтердің инфологиялық моделі бойынша МБА жасайтын бұндай сипаттау
мәліметтердің даталогиялық моделі деп аталады.
Үш деңгейлі архітектура (инфологиялық, даталогиялық және физикалық
деңгейлер) сақталынатын мәліметтерді оларды қолданатанб ағдарламаларға
тәуелсіздігін қамтамасыз етюді. Керек кезде МБА сақталынатын мәліметтерді
басқа апарат тасығыштарға көшіре алады және мәліметтердің физикалық моделі
өзгертіп қана олардың физикалық құрылымын қайта ұйымдастыра алады. МБА
жүйеге егер керек болса даталогиялық модельді толықтырып жаңа
қолданушылардың кез-келген Санин енгізе алады. Физикалық және даталогиялық
модельдердегі өзгерістерді бұрынғы қолданушылар байқамайды. Яғни,
мәліметтердің тәуелсіздігі бұрынғы қосымшаларды бұзбай-ақ мәліметтер базасы
жүйесінің дамуына мүмкіндікті қамтамасыз етеді
1.2.3 Мәліметтер базасы теориясының негізгі түсініктері
Экономиканың дамуымен коммерциялық және әкімшілік тапсырмаларды шешу
үшін керекті өзара байланысты мәліметтердің көлемі өседі. өзара байланысқан
мәліметтерді ақпараттық жүйе деп атайды. Бұндай жүйе, ең алдымен, адам
еңбегін жеңілдету үшін жасалған, бірақ ол үшін бұл жүйе шынайы өмірдің өте
күрделі моделіне жақсы сәйкес болуы керек [Мәліметтерді басқару жүйесінің
негіздері оқу құралы].
Ақпараттық жүйенің түйіні болып оның ішінде сақталынатын мәліметтер
табылады. Кез-келген кәсіпорында әртүрлі бөлімдердің мәліметтері қиылысады,
яғни бірнеше бөлімдермен қолданылады немесе жалпы болып табылады. Мысалы,
басқару мақсатында бүкіл кәсіпорын бойынша ақпарат керек. Ақпараттық жүйеде
сақталынатын мәліметтер жеңіл қол жеткізетін түрде болады. Қазіргі кезде
мәліметтерді өңдейтін ЭЕМ-ді, күрделі құрылғыларды және бағдарламамен
қамтамасыз етуді пайдаланатын жүйелер жұмыс істейді[3].
Ақпараттық жүйелердің құрылуы мәліметтер база теориясының
түсініктеріне негізделеді.
Пән облысы
Берілген зерттеу үшін қызығушылығын білдіретін нақты жүйенің бөлігі
пән облысы деп аталады.
Автоматтандырылған ақпараттық жүйелерді жобалағанда пән облысы бірнеше
деңгейдегі мәліметтер модельдерімен көрсетіледі. Қолданылатын деңгейлердің
саны жүйенің күрделілігіне байланысты, бірақ барлық жағдайда да физикалық
және логикалық деңгейлер бар. Пән облысы әртүрлі мекеемлердің түріне
жатады(мысалы, банк, университет,шағын кәсіпорын немесе зауыт).
Толық пән облысы(кәсіпорын) мен осы пән облысының ұйымдастырушылық
бірлігін ажырата білу керек. Ұйымдастырушылық бірлік, өз кезегінде, өзінің
пән облысын(бөлімдер) ұсынуы мүмкін.
Пән облысын сипаттау үшін керек ақпарат нақты модельге тәуелді және
оған персонал, жалақа, тауарлар, шоттар, есеп берулер туралы мәліметтер
кіреді, яғни адамдар, пәндер, құбылыстар және түсініктер туралы
мағлуматтар.
Объект
Объект деп ол туралы ақпаратты сақтайтын ақпараттық жүйе элементін
айтамыз. Мәліметтер базасының реляционды теориясында объектті мән деп
атаймыз.
Объект нақты (мысалы, адам, зат) және абстрактілі (мысалы, құбылыс,
студенттер оқитын пән, тұтынушы шоты) болуы мүмкін. Әрбір объектте
ақпараттық жүйеде еске сақталынатын белгілі бір қасиеттер жиынтығы бар.
Мәліметтерді өңдегенде біртекті объекттер жиынтығы жиі кездеседі, мысалы
қызметкерлер, олардың әрбіреуі үшін бір қасиеттері туралы ақпаратты жазу.
Объекттер класы
Бірдей қасиеттер жиынтықтары бар объекттер жиынтығын объекттер класы
деп атайды. Осылайша, бір класс объекттері үшін қасиеттер жиынтықтары
бірдей болады, бірақ әрбір объект үшін осы қасиеттердің мәндері әртүрлі
болуы мүмкін.
Объекттер және олардың қасиеттері нақты өмірдің түсініктері болып
табылады. Ақпараттық кеңістік үшін объекттің атрибуты түсінігі қолданылады.
Атрибут
Атрибут – бұл объекттің қасиеттерінің ақпараттық көрінісі. әрбір
объект негізгі атрибуттар қатарымен сипатталынады. Мысалы, мекеме
қызметкерінің атрибуттары: аты-жөні, мекен-жайы, идентификациялық номер.
Модельдегі әрбір атрибутта бірегей аты – идентификатор болуы керек. Кез-
келген ақпарат тасығышта ақпараттық модельді жүзеге асырған кезде атрибутты
жиі мәліметтердің элементі, мәліметтер алаңы немесе жай ғана алаң деп
аталады.
Жоғарыда атап кеткен түсініктердің өзара байланысы сур.3 сызба түрінде
көрсетілген.
Сур.3 Ақпараттық модельді іске асырған кездегі мәліметтер мәндерінің
өзара байланысы.
Кесте
Кесте – бұл бір типті жобалардың ақырғы жиынтығынан тұратын жүйелі
құрылым.
Бір кестенің әрбір жобасы соңғы өрістер санынан тұрады. Бір кестенің
әрбір жазбасының нақты өрісінде тек бір типтің мәліметтері ғана жазылады.
Мәліметтердің мәні
Мәліметтердің мәні деп мәліметтердің әрбір элементіндегі ақиқат
мәліметтерді айтамыз. Мәліметтер элементтері объектті қалай сипаттайтынына
байланысты олардың мәндері сандық, сапалық, және суреттеуші болуы мүмкін.
Бір пән облысы туралы ақпаратты бірнеше объекттер көмегімен алуға
болады, ал әрбір объект мәліметтердің бірнеше элементімен суреттеледі.
Мәліметтер элементтерінің қабылдайтын мәндері мәліметтер деп аталады.
Мәліметтер элементтерінің мәндерінің қабылдайтын жеке жиынтығы объекттің
экземпляры деп аталады. Объекттер бір-бірімен белгілі бір әдіспен
байланысады. Объекттердің сәйкес модельдердің мәліметтерінің элементтері
және өзара байланыстары концептуалды модель деп аталады. Концептуалды
модель пән облысындағы мәліметтер ағымы туралы жалпы түсінікті береді.
Мәліметтердің кейбір элементтері ақпараттық модельді құру үшін маңызды
қасиетке ие. Егер де объект мәліметтерінің элементі болатын мәні белгілі
болса, онда біз осы объекттің мәліметтерінің басқа элементтер мәндерін
идентификациялай аламыз.
Мәліметтердің кілттік элементі
Мәліметтердің кілттік элементі болып ол арқылы мәліметтердің басқа
элементтерінің мәндерін анықтауға болатын элемент табылады.
Объектті мәліметтердің екі немесе ода көп элементтері бір мағыналы
идентификациялай алады. Бұл жағдайда оларды мәліметтердің кілтті
элементтеріне „кандидаттар” деп атайды. Объектте қайсы кандидаттың
тағайындалуынж үйені жасаушы адам шешеді. Мәліметтердің кілттік
элементтерін мұқият таңдау керек, себебі дұрыс таңдау мәліметтердің сенімді
концептуалды моделі құруға әкеледі.
Алғашқы кілт
Алғашқы кілт – ол кестедегі әрбір жолды жалғыз ғана әдіспен
идентификациялайтын атрибут (немесе атрибуттар тобы) . алғашқы кілт
түсінігі мәліметтер базасының тұтастығы түсінігімен байланысты өте маңызды
болып табылады.
Альтернативті кілт
Альтернативті кілт – ол алғашқы кілтке ұқсас емес және объекттің
экземплярын жеке идентификацияланатын атрибут. Мысалы, „ИДЕНТИФИКАТОР”,
АТЫ”, „ЖӨНІ” атрибуттары бар „қызметкер” объекті үшін „АТЫ”, „ЖӨНІ” атрибут
тар тобы „ИДЕНТИФИКАТОР” атрибутына қатысты альтернативті кілт бола алады.
Мәліметтердің жазбалары
Мәліметтердің жазбалары – бұл мәліметтердің байланысты элементтерінің
мәндер жиынтығы. Жазбалар тасығыштарда сақталынады, мысалы, адамның миы,
қағаз беті, ЭЕМ жадысы, сыртқы еске сақтау құрылғысы және т.б.
Мәліметтер типтері
Мәліметтер типтері мәліметтердің сақтау Турін сипаттайды. Қазіргі
кездегі мәліметтер базаларында символдық, сандық мәліметтерді, биттік
жолдарды, арнайы сандық мәліметтерді (мысалы, ақша бірліктеріндегі
сомалар), сонымен қатар арнайы форматтағы мәліметтерді (дата, уақыт, уақыт
интервалы және т.б.) сақтауға рұқсат бері леді. Кез-келген жағдайда
мәліметтердің типін таңдаған кезде МББЖ-нің мүмкіндіктерін ескеру керек. Ол
арқылы ақпараттық жүйенің физикалық моделі іске асады.
Домен
Қойылған шарттарды қанағаттандыратын бір тип мәліметтер элементтерінің
мәндерінің жиынтығы домен деп аталады.
Жалпы түрде домен мәліметтердің базалық типіне жататын домен
элементтерін белгілеумен және мәліметтердің элемент типі не қолданылатын
логикалық формуламен анықталынады. Егер де осы логикалық формуланы
есептегенде нәтиже „шындық” болса, онда мәліметтердің элементі домен
элементі болып табылады. Домен түсінігі бір типтің жіберілетін мәндерінің
потенциалды көпшілігі ретінде сипатталады. Егер мәліметтер бір доменне
қатысты болса, онда олар салыстырмалы болады.
Ұсыну
Ұсыну – ол мәліметтер базасында сақталынатын мәліметтерді іріктеуге
атаулы сұрау (бір немес бірнеше кестеден). Мәліметтерді іріктеуге кез-
келген сұраудың нәтижесі болып кесте табылады, сол себептен кестеге сияқты
кез-келген ұсынуға концептуалды қатысуға болады.
Байланыс
Байланыс – ол мәндердің арасындағы функционалды тәуелділігі.
Егер де кейбір мәндердің арасында байланыс болса, онда бір мәннің
фактілері сілтеледі немесе басқа мәндегі фактілермен байланысты.
Мәндер арасындағы функционалды тәуелділіктің қайшы болмауын қамтамасыз
етуді жүзеге асыруды сілтемелік тұтастылық дейміз. Байланыстар реляционды
модельдің ішінде болғандықтан, сілтемелік тұтастылық қосымшамен де, ресми
сілтемеліктұтастылық пен триггерлер механизмдері көмегімен МББЖ-нің өзімен
де іске асырылады.
Байланыстардың негізгі бес сипаттамасы:
• байланыс типі(теңестірілген, теңестірілмеген,толық, толық емес
категория, спецификалық емес байланыс);
• басты мән;
• тәуелді мән;
• байланыстың қуаттылығы;
• бос мәндердің болуына рұқсат етілу.
Егер де тәуелді мәннің экземпляры оның басты мәнмен байланысы арқылы
теңестірілсе (анықталса), онда байланыс теңестірілген деп аталады. Басты
мәннің алғашқы кілтін құратын атрибуттар осы кезде тәуелді мәннің алғашқы
кілтіне кіреді. Теңестірілген байланыс кезінде тәуелді мән әрқашанда тәуеді
болады.
Егер де тәуелді мән экземпляры родительдік мәнмен байланысынан өзгеше
теңестірілсе, онда байланыс теңестірілмеген деп аталады. Басты мәннің
алғашқы кілтін құрайтын атрибуттар осы кезде тәуелді мәннің кілттік емес
атрибуттардың құрамына кіреді.
Байланыстың құаттылығы басты мәннің экземплярларының санына тәуелді
мәннің экземплярларының сәйкесінше санына қатынасын білдіреді.
Сақталынатын процедуралар
Сақталынатын процедуралар – ол сұраулар мен процедуралық логиканы
білдіретін (меншіктеу операторы, логикалық тармақталу операторы және т.б.)
және мәліметтер базасында сақталынатын қосымша (бағдарлама).
Сақталынатын процедуралар желі бойынша мәліметтерді бермей жұмыстың
үлкен көлемін орындайтын күрделі бағдарламаларды мәліметтер базасымен бірге
болуына мүмкіндік береді. Әдетте, сақталынатын процедураларға жазылатын
бағдарламалар мәліметтерді өңдеумен байланысты. Сонымен бірге, мәліметтер
базасы сұрауларды алу мен мәліметтерді өңдеу үшін басқа деңгейлермен
бірлесіп әрекет ететін қосымшаның функционалды дербес деңгейін көрсете
алады.
Ережелер
Ережелер мәліметтер базасына мәліметтерді өзгерту немесе қосу кезінде
берілген әрекеттерді жүзеге асыруын шақыруға мүмкіндік береді.
Әрекет – ол белгілі бір процедураны немесе функцияны шақыру. Ережелер
өріспен немесе жазбамен ассоциацияланады және, сәйкесінше, кестенің белгілі
бір өрісі немесе жазбада мәліметтердің өзгерісі кезінде іске асады.
Мәліметтерді өшірген кезде ережені қолдануға болмайды.
Триггеры
Триггерлер – бұл мәліметтерді жаңарту, қосу немесеөшіру операцияларын
жүзеге асырған кезде автоматты түрде жасалынатын алдын ала белгіленген
әрекет немесе әрекеттер жүйесі.
Триггер мәліметтер базасында мәліметтердің өзгеруін бақылайтын қуатты
құрал болып табылады, сонымен қатар осы жағдайда бағдарламалаушыға жүзеге
асырылуы тиіс операцияларды автоматтандыруға мүмкіндік береді. Триггер
мәліметтерді өңдеудің ережелерін тексеруінен кейін орындалады. Триггерді
қолданушы немесе қосымша іске асыра алмайды, себебі ол қолданушы немесе
қосымша мәліметтер базасымен белгілі бір әрекеттерді орындағанда автоматты
түрде іске асады.
Триггерлердің мынадай компоненттері бар:
• Шектеулер, олардың іске асырылуы үшін триггерлер құрылады.
• Шектеулердің тексерілуін қажет ететін, жағдайдың тууын
сипаттайтын оқиға. Оқиғалар, көп жағдайда, мәліметтер
базасының жағдайының өзгеруімен байланысты (мысалы, бір
кестеге жазбаларды қосу), бірақ қосымша шарттар да ескерілуі
мүмкін (мысалы, теріс мәнді жазбаны қосу).
• Шектеулерді іске асыру үшін керек логиканың іске асырылуы
көмегімен процедуралар немесе процедуралар жүйесінің арқасында
алдын ала қарастырылған әрекет орындалады.
Мәліметтер базасын жобалауда триггерлерді қолдану қосымшаны тұрғызуда
келесі артықшылықтарды әкеледі:
• Триггерлер сәйкесінше әрекеттерді жасағанда әрқашанда
орындалады. өңдеуші мәліметтер базасын жобалауда триггерлердің
қолданылуын ойлап қойған және мәліметтерге қол жеткізу үшін
қосымшаны өңдегенде оны еске алмауы мүмкін. Егер де осы
мәліметтер базасымен жұмыс істеу үшін сіз жаңа қосымшаларды
құруды шешсеңіз, бұнда да триггерлер берілген шектеулерді істеп
шағады.
• Керек кезде триггерлерді тікелей мәліметтер базасында өзгертуге
болады. Осы мәліметтер базасының мәліметтерін қолданатын
қолданушылық бағдарламалар модернизацияны талап етпейді.
Сілтемелік тұтастылық
Сілтемелік тұтастылық – бұл тәуелді мән экземплярындағы сыртқы кілт
мәнінің басты мәніндегі алғашқы кілтіне сәйкес келуін қамтамасыз етеді.
Сілтемелік тұтастылық мәліметтерді өзгертетін барлық операциялары
кезінде бақылануы мүмкін.
Логикалық деңгейдегі әрбір байланыс үшін мәліметтерді қосу, жаңарту
және өшіру операцияларын өңдеуде басты және тәуелді мәндерге талап етілуі
мүмкін. Осы оқиғаларды өңдеудің келесідей варианттары қолданылуы мүмкін:
• бақылаудың болмауы;
• рұқсат етуді тексеру;
• операцияға рұқсат бермеу;
• бірнеше байланысқан кестенің мәліметтерін жаңарту немесе өшіру
операциялардың каскадті орындалуы;
• бос (NULL) мәнді белгілеу.
1.2.4 Мәліметтер базасын жобалау негіздері
Мәліметтерді өңдеу жүйесін жобалауда ең алдымен бізге мәліметтер
керек. Біз үшін ең маңыздысы мәліметтердің ұйымдастырылуы. Мәліметтердің
ұйымдастырылуын түсіну үшін ақпараттық модель ұғымы енгізіледі.
Мәліметтердің автоматты өңдеу жүйесі мәліметтердің белгілі бір моделін
немесе ақпараттық модельді қолдануға негізделген. Мәліметтердің моделі
объекттер арасындағы байланыстарды көрсетеді.
Ақпараттық модельді құру процесі бірқатар қолданушылардың концептуалды
талаптарын анықтаудан басталады. Концептуалды талаптар жақын болашақта іске
асырылуы жоспарланбаған кейбір тапсырмалар (қосымшалар) үшін анықталуы
мүмкін.
Концептуалды модель
Концептуалды модель объекттерді және олардың физикалық сақталу
әдістерін көрсетпей-ақ олардың байланыстарын көрсетеді.
Осылайша, концептуалды модель пән облысының моделі болып табылады.
Концептуалды модельді жобалағанда өңдеушінің барлық күші мәліметтерді
құрылымдауға және іске асырудың ерекшеліктері мен өңдеудің тиімділігі
туралы сұрақты қарастырмай-ақ олардың арасындағы байланыстарды анықтауға
бағытталуы тиіс. Концептуалды модельді жобалау мекемеде мәліметтерді
өңдеудегі тапсырмаларды шешу анализіне негізделген. Концептуалды модельге
объекттер және мәліметтердің анализі нәтижесіндегі байланыстар кіреді.
Содан кейін концептуалды модель таңдалған МББЖ-мен біріктірілген
мәліметтер моделіне трансляцияланады. Концептуалды модельде көрсетілген
объекттер арасындағы өзара байланыстар таңдалған МББЖ құралдарымен іске
аспауы мүмкін. Бұл концептуалды модельді өзгертуді талап етеді. Белгілі бір
МББЖ қамтамасыз етілуі мүмкін концептуалды модель версиясы логикалық модель
деп аталады[4].
Логикалық модель(сыртқы модель)
Логикалық модель мәліметтер элементтері арасындағы логикалық
байланысты бейнелейді.
Мәліметтердің логикалық моделі реляционды, иерархиялық немесе желілік
болады. Сыртқы модельдер деп аталатын осы логикалық модельдің пән облысы
туралы түсінік беретін, көпшілік астын қолданушы ажырата алады. Логикалық
модель физикалық модельдерге көше алады, мысалы, диск, лента немесе т.с.с.
ақпарат тасығыштар.
Физикалық модель(ішкі модель)
Мәліметтердің орналасуын, қол жетерлік әдістерін және индекстеу
техникасын анықтайтын физикалық модель жүйенің ішкі моделі деп аталады.
Сыртқы модельдер мәліметтер сақталынатын физикалық жады типімен және
осы мәліметтерге қол жеткізу әдістерімен ешқандай байланысы жоқ. Бұл жағдай
мәліметтер тәуелсіздігінің бірінші деңгейін білдіреді. Егер де концептуалды
модель болашақтағы жүйеге деген талаптарды ескере алатын болса, онда оған
енгізілетін өзгертулер бар сыртқы модельдерге әсер тигізбеуі керек. Бұл –
мәліметтер тәуелсіздігінің екінші деңгейі. Логикалық модельді құру
қолданылатын МББЖ талаптарының шарттарына негізделеді.
Пән облысының барлық көкейкесті талаптары жобалау сатысында
концептуалды модельде көрініс табуы тиіс. Әрине, мәліметтер базасын
қолданудың және өзгертудің барлық мүмкін варианттарын алдын ала білу мүмкін
емес. Бірақ пән облыстарының негізгі мәліметтері (объекттер және олардың
өзара байланыстары) салыстырмалы түрде тұрақты болып келеді. Ақпараттық
талаптар ғана өзгертіледі, яғни ақпаратты алу үшін мәліметтерді қолдану
әдістері.
Мәліметтердің тәуелсіздік деңгейі мәліметтер базасын жобалау
дұрыстығымен анықталынады. Пән облысының объекттерінің жан жақты талдауы
және олардың өзара байланысы бір бағдарлама мәліметтеріне талаптардың
өзгеруі басқа бағдарламаларға әсерін минималдайды. Осы кезде мәліметтердің
тәуелсіздігін көруге болады.
Мәліметтер модельдерінің типтері
Мәліметтердің иерархиялық және желілік модельдері МББЖ-де 60-шы
жылдардың басында қолданыла бастады. 70-шы жылдардың басында мәліметтердің
реляционды моделі ұсынылады. Осы 3 модель объекттер арасындағы өзара
байланыстардың негізгі әдістерімен ажыратылады.
Иерархиялық модель
Иерархиялық модель объекттер типтерінің иерархия принципімен құрылады,
яғни объекттің бір типі басты, ал қалғандары иерархияның төменгі деңгейінде
орналасқандар – бағынқы. Басты және бағынқы объекттердің арасында бір
көпке байланысы болады. Басқа сөзбен айтқанда, берілген объекттің басты
типі үшін объекттің бірнеше басыңқы бар. Осы кезде басты объекттің әрбір
экземпляры үшін объекттің бағынқы типтерінің бірнеше экземпляры болуы
мүмкін.
Тораптар емн тармақтар иерархиялық ағашқа ұқсас құрылымды жасайды.
Торап объектті сипаттайтын атрибуттар жиынтығы болып табылады. Иерархиядағы
ең жоғарғы торап түбірлі деп аталады(ол объекттің басты типі). Түбірлі
торап бірінші деңгейде орналасады. Бағыңқы тораптар екінші, үшінші және
т.с.с. деңгейлерде орналасады.
Желілік модель
Мәліметтердің желілік моделінде объекттің басты және бағыныңқы
түсініктері кеңейтілінген. Кез-келген объект басты және бағыныңқы болуы
мүмкін. Желілік модельде басты объект жиынтық иесі, ал бағыныңқы –
жиынтық мүшесі деп аталады. Бір объект бір уақытта жиынтық иесі және
жиынтық мүшесі рөлінде бола алады. Бұл кез-келген объект өзара
байланыстардың кез-келген санына қатысуы мүмкін.
Реляционды модель
Мәліметтердің реляционды моделінде объекттер және олардың арасындағы
байланыстар кесте көмегімен бейнеленеді. өзара байланыстар объекттер
ретінде де қарастырылады. әрбір кесте бір объектті бейнелеп, жолдар мен
бағандардан тұрады. Реляционды мәліметтер базасында әрбір кестеде бастапқы
кілт (кілттік элемент) болуы керек. Ол кестедегі әрбір жолды теңестіретін
өріс немесе өрістер комбинациясы. Компьютерлер үшін МББЖ-де ең кең тараған
реляционды модель, себебі ол қарапайым болып табылады.
Мәліметтер базасын жобалау
Ақпараттық модельді құрудағы барлық қиындықтар бір ғана мақсатты
көздейді – жақсы мәліметтер базасын алу.
Барлық керекті ақпаратты қамтитын бірегей мәліметтер базасын тәжірибе
жүзінде құру өте қиын. Сол себептен базасын компьютерде сақталынатын бір-
бірімен байланысты кез-келген жиынтықты мәліметтер базасы деп түсінеміз.
Мәліметтер базасын жобалаудың негізіне белгілі бір ұйымның соңғы
қолданушылардың талаптары кіреді, яғни жүйеге деген коцептуалды талаптар.
Соңғы қолданушылардың талаптарын қарастырғанда келесілерді ескеру
керек:
• Мәліметтер базасы ұйымның көкейкесті ақпараттық талаптарын
қанағаттандыруы керек. Алынатын ақпарат құрылымы мен мазмұны
жағынан шешіленетін тапсырмаларға сәйкес болуы тиіс.
• Мәліметтер базасы соңғы қолданушылармен кейін анықталған және
қайта туатын талаптарын қанағаттандыруы керек.
• Мәліметтер базасы пән облысын қайта ұйымдастырғанда және
кеңейткенде жеңіл кеңейтілуі тиіс.
• Мәліметтер базасы бағдарламалық және аппараттық ортаның өзгеруі
кезінде оңай өзгеруі керек.
• Мәліметтер базасына енгізілген дұрыс мәліметтер дұрыс күйде
қалуы тиіс.
• Мәліметтер базасына енгізуден бұрын мәліметтердің дұрыстығы
тексерілуі керек.
• Мәліметтер базасының мәліметтеріне сәйкесінше рұқсаты бар
тұлғалар ғана қол жеткізе алуды қамтамасыз етуі тиіс.
Тұтынушы қойған тапсырысты талдау және соңғы қолданушылардың
талаптарын өдеу нәтижесінде концептуалды модель жасалынады.
Мәліметтер базасының логикалық моделін құру кезінде, ең алдымен, пән
облысының нақты концептуалды моделін көрсету үшін мәліметтердің қандай
моделі сәйкес келетінін шешіп алу керек. Мәліметтер базасын басқарудың
коммерциялық жүйелері мәліметтердің белгілі моделін немесе олардың
комбинациясын қолданады. Персоналды компьютерлер үшін МББЖ-дің көбісі
мәліметтердің реляционды моделін қолданады.
Концептуалды модельдің реляционды модельде көрініс табуы салыстырмалы
оңай жүзеге асырылады.
1.3 Қызметкерлермен жұмысты автоматтандыру
1.3.1 Қызметкерлермен жұмысты автоматтандыру мәселелері
Ұйымның меншік нысанына байланыссыз жұмыс берушінің еңбек ұжымының
әрбір мүшесімен жеке қарым-қатынастарының нақтылығын нарық талап етеді.
Соңғы кезде ұйымдардың корпоративті нысаны кең тарады. Қызметкерлермен
жұмыс істейтін қызмет нақты, жедел және компактті болу керек. Шағын
кәсіпорындарда кадрлық мәселелер мен сәйкесінше айналым құжаттар ұйымның
басшылығымен тікелей шешіледі.
Еңбекті ұйымдастырудың контракттік жүйеге өтуі заңды және
психологиялық проблемалармен түйіндеседі жәнеұйымдық-техникалық
ерекшеліктеріне ие. Нарықтық экономикаға өту кезінде еңбек контракттарының
кадрлық қызметтің тәжіребелік жұмысына енуі осы қызметті автоматтандыруға,
айналым құжаттарды жөнелтуге және кадрлық қызметте есепке алуға
көмектеседі. Сонымен қатар келесілер қамтамасыз етіледі:
• әртүрлі мұрағаттық ақпаратпен жұмысты ұйымдастыру (бұйрықтар, келісім
шарттар, қызмет ауыстыру, демалыс);
• айналым құжаттардың икемділігі және жиі өзгеретін заңдардың талап
етілуіне сәйкес құжаттардың үлгілерінің байта келтірілуі;
• ұйымның күрделі құрылымдарын есепке алу;
• басқа қызметтермен ара қатынасы, мысалы, бухгалтерия (жалақы, несие,
есептегі сома, депоненттер, дивидендтер, алименттер және т.б.),
материалды-техникалық қамтамасыз ету және өткізу (материалдық
жауапкершілік), әкімшілік басқару (рөл, капиталға қатысуы);
• пайдаланудың жеделділігі, нақтылығы және оңайлылығы.
Қазақстан нарықтық экономикаға өту кезінде бұрын қабылданған кадрлық
есепке алудың қатаң нормаларынан бас тартуға мүмкіндік туди. Кадрлық
қызметтердің бағдарламалық кешендерінің талаптарына өзінің түзетулерін
енгізеді. Оларға еңбек заңындағы өзгертулер, еңбек қатынастарының жаңа
нысандары, холдингтік құрылым мен шағын кәсіпорындар талаптары жатады.
Тек техникалық сипаттағы жаңа ақпараттық технологиялар, күрделі
бағдарламалық және ақпараттық құралдарға қол жетерлік жаңа мүмкіндіктер
кадрлық есепке алу жүйесінің түрінің өзгеруіне әкеледі. Қызметкерлерді
есепке алуды автоматизациялау жүйесіне негізгі бес талап қойылады:
1. кадрлық ақпараттың коректі жиынтығының көкейкесті қалыпта ұстауы
мен енгізудің ыңғайлы механизмдері;
2. айналым құжаттардың қалыпты моделі сақтау және талап етілген
есептемені алу;
3. жұмыс істеуінің сыртқы шарттардың өзгеруіне жүйенің
инварианттылығын қамтамасыз ету;
4. фирманың бағдарламалық кешенінің басқа элементтерімен қарым-
қатынасты қамтамасыз ету және жиналған ақпаратты мұрағаттау;
5. жүйелердің сенімділігі және сонда сақталынған ақпаратты қорғауды
қамтамасыз ету.
1.3.2 Кадрлық ақпаратты көкейкесті қалыпта ұстау
Кадрлық ақпаратты көкейкесті қалыпта ұстауды бірнеше жеке сатыларға
бөлуке болады.
Жүйемен жұмыс істеудің бастапқы сатысында ақпараттың бастапқы
жинақталуын ұйымдастыру. Бұл сатының қиындықтары, біріншіден, шектелген
уақыт ішінде үлкен көлемді ақпаратты енгізудің қажеттілігіне байланысты.
Сонымен қатар, дұрыс ақпаратты енгізу керек. Бұл жұмысты жеңілдету үшін
мәліметтер импортының мүмкіндігі мен қолмен Тенгізу жағдайында бұл жұмысты
тездететін арнайы режимді қарастыру керек.
Қажетті кадрлық ақпаратты сақтауды ұйымдастыру. Әрине, әрбір ұйым
өзінің қызметкері туралы қандай ақпаратты білу де өзінің жеке көзқарасы
бар. Негізгі ақпараттық жүйе болып жалпы жұрт таныған кеңестік кезеңдегі
қызметкердің жеке карточкасы (форма Т-2) табылады. Мәселені шешудің екі
жолы бар:
• нақты ұйым үшін керек емес атрибуттардың (алаңдардың) өшірілу мүмкіндігі
бар сақталынатын мәліметтерінің кең жиынтығының берілуі;
• іске келтіру үрдісінде жүйенің соңғы қолданушысы керекті ақпарат тізімін
өзі белгілеу мүмкіндігін қамтамасыз ету.
Бірінші жолдың кемшілігі әрбір фирмалар үшін ақпараттық атрибуттардың
жеткіліксіздігінің болуы болып табылады, ал екіншісінің кемшілігі – он іске
асырудың қиындығы, себебі ол бұндай жүйемен жұмыс істеу кезінде бірқатар
шектеулерге әкеледі. Еңбек келісім шарттарымен жұмыс істеу кезінде
құжаттарды толық сәйкестендіру мүмкін емес және әрбір қызмеркер үшін
келісім шарттың жеке қалыптасуы үшін қосымша механизмді қолдану керек.
Сонымен қатар, үлгі келісім шарттардың қалыптасу мүмкіндігі еңбек
қатынастарын рәсімдеу үрдісін тездетеді және заң жағынан келісім шартты
дұрыс құруға көмектеседі.
Қызметкерді ұйымда қабылданған рәсімдеу циклін қолдау және оның
іскерлік мансабын тіркеу. Ұйымда кадрлық қызметті автоматизація жүйесін
Тенгізу мезетінде кадрлық есеп жүргізудің белгілі тәртібі болады.
Автоматизацияның мақсаты болып кадрлық қызметтердің жұмысын өзгерту емес,
жеңілдету болғандықтан жүйенің кадрлар есебінің бар және құрылымы өзгерген
технологияларына жақсы енуі маңызды. Ол үшін бағдарламалық кешен икемді
болып, қажетті регламент пен айналым құжаттарына іске келтіру мүмкіндігін
қарастыру керек.
Ең жиі өзгеретін ақпаратты ыңғайлы редактрлау мүмкіндігі және оның екі
рет енгізілуін болдыртпау. Қолданушыларда жүйенің ойдағыдай болуы көбінесе
күнделікті жұмыстың ыңғайлылығымен анықталатыны түсінікті. Сол себептен,
қолданушыға деген жүктеме минимизацияланатын жұмысты ұйымдастыруды
қамтамасыз ету маңызды. Мысалы, фирма қызметкерлерінің немесе белгілі бір
бөлімшелердің жалақыларын бір кезде редактрлайтын режимді қамтамасыз ету
және сонымен қатар қызметтегі ауысулардың анықтамалыққа автоматты түрде
толтырылу кезіндегі қамтамасыз ету.
2 Реляционды МББЖ Microsoft Access
2.1 Microsoft Access-ті қолданудың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 Автоматтандыру мәселесіне аналитикалық шолу 5
1.1 Автоматтандыру мәселесінің теоретикалық негіздері 5
1.2 Қазіргі кездегі МББЖ теориясы 9
1.2.1 Мәліметтер базасының теориясы 9
1.2.2 МББЖ архитектурасы 11
1.2.3 Мәліметтер базасы теориясының негізгі түсініктері 14
1.2.4 Мәліметтер базасын жобалау негіздері 21
1.3 Қызметкерлермен жұмысты автоматтандыру 25
1.3.1 Қызметкерлермен жұмысты автоматтандыру мәселелері 25
1.3.2 Кадрлық ақпаратты көкейкесті қалыпта ұстау 26
2 Реляционды МББЖ Microsoft Access 28
2.1 Microsoft Access-ті қолданудың ерекшеліктері 28
2.2 Мәліметтер құрылымын анықтау мен енгізу 29
2.3 Мәліметтерді өңдеу және басқару 31
2.4 Microsoft Access-тің қосымша мүмкіндіктері. 32
2.5 Microsoft Access-ті қолдану ерекшеліктері 33
3 Жобалық бөлім 36
3.1 Зерттеу объектінің сипаттамасы 36
3.2 Мәселенің қойылымы 38
3.3 Мәселені шешу алгоритмі 39
3.4 Бағдарламаны сипаттау 42
3.5 Мәліметтерді өңдеудің нәтижелері 46
3.6 Мәліметтер өңдеу жүйесінің экономикалық тиімділігі 46
Қорытынды 48
Қолданылған әдебиеттер тізімі 50
Кіріспе
Экономикадағы нарықтық қатынастарға өту мен ғылыми техникалық прогресс
Қазақстан қоғамының әлеуметтік-экономикалық өмірінің барлық сфераларына
ақпараттандыру облысындағы соңғы жетістіктерінің енгізілуін елеулі
жеделдетті. Қазақстанның экономикада, әлеуметтік салада жоғары нәтижеге
жетуі және әлемдік экономикалық жүйеде тең құқықты әріптес орнына ие болуы
қазіргі кездегі ақпараттық технологиялардың адам қызметінің барлық
аспекттерінде қолданылу масштабна, сонымен қатар осы технологиялар қоғамдық
еңбектің тиімділігін көтеруде қандай рөл атқаратынына байланысты.
Соңғы жылдары отандық ғылымымыз ақпараттандырудың теоретикалық
негіздерін тұрғызуында елеулі үлесін қосты. Ол информациологияның тууына
себеп болды. Информациология ғылымы құбылыстарды зерттеудегі ғылыми
бағыттарының анализі мен синтез нәтижесі және бірдей ақпараттық негізде
болатын үрдістердің нәтижесі болып табылады. Ақпарат энегиямен, массамен,
кеңістікпен және уақытпен қатар тұтынылатын пән ретінде ғана зерттелінбей,
сонымен қатар қазіргі кезде адамзат өмірінің барлық сфераларында тапшы және
көкейкесті болып келеді[1].
Экономикалық үрдістерді басқару облысында ақпарат ең алдымен
құнөндіріс қатынасын төмендету арқылы жұмысшылар еңбегінің өндірістігін
арттыру, сонымен қатар басқарушылық қызметпен айналысатын мамандардың
біліктілігі мен кәсіпкерлік сауаттылықты жоғарылатуды білдіреді.
ЭЕМ мен дамыған коммуникация құралдары негізінде экономикада жаңа
ақпараттық технологияларды қолдану сферасы өте кең және жұмыс бойынша хат
алмасуды қамтамасыз етуден бастап жүйелік анализ бен күрделі есептерде
шешім қабылдауға дейін әртүрлі аспекттері кіреді. Персоналды компьютерлер,
лазерлі оптикалық техника, бұқаралық ақпарат құралдары кәсіпорындарға,
фирмаларға, ұйымдарға, олардың еңбек ұжымдары мен жеке мамандарға өздерінің
кәсіптік, білімдік, мәдениет жағынан және тұрмыс қызығушылықтарын іске
асару үшін керекті кезде толық көлемде барлық керекті ақпаратты ұсынады.
Ақпараттық үрдістер ақпаратты еңбек, материалдық, қаржылық құралдарды
үнемдейтін өте маңызды, құнды және қымбат ресурстарға жатқызуға мүмкіндік
береді.
Қазақстанда тауарлы және қаржылық нарықтардың ұмтылысты дамуы қоғам
өмірінің барлық сфераларында ақпараттандыру үрдістерінің қарқынды өсуіне
түрткі болды. Ақпараттандырудың рөлін бағалауға және шаруашылық-өндірістік,
басқарушылық қызметтерге, қолданушылардың әртүрлі категорияларына
ақпараттық қызмет етуге деген көзқарастар өзгерді. Біздің қоғамымыз ашық
болды. Сол себептен қолданушының сенімді, жаңа, толық, қол жетерлік
мәліметтерге деген қажеттілігі өсті. Ақпарат экономика және өндіріс
субьектілері қызметтерінің барлық жақтарын қамтиды.
Басқару мақсаттары үшін ақпараттың жоғары қажеттілігі мен ақпараттық
үрдістердің ауқымды дамуы оның инфрақұрылымының компоненттерін жасауын
бірінші орынға қойды. Ақпараттық инфрақұрылым есептеуіш техникасын,
коммуникация құралдарын, әдістік және бағдарламалық қамтамасыз
етуді,технологияларды,қосымша қызмет түрлерін қамтиды. Ғылыми-техникалық,
саясаттық, экономикалық және басқа да ақпараттүрлер көлемінің өсуі
басқаруда ақпараттық технологиялардың кең қолдану қажеттілігін тудырады.
Әртүрлі сипаттағы автоматтандырылған жүйелерді тұрғызуда да қажеттілік
сәйкесінше өседі.
Автоматтандырылған жүйелер мен технологиялардың тиімділік
критерийлерін қалыптастыруда өзгерістер орын алды. Егер де бұрын әкімшілік-
топтық жүйе жағдайында негізгі қысым машиналық ақпаратты өңдеудегі
шығындарды анықтауға жасалса, онда бүгінгі таңда ең алдымен тез шешім
қабылдау, нақты үрдістерге аналитикалық мәліметтердің баламалылық дәрежесі,
экономикалық-математикалық әдістер мен модельдерді нақты қаржылық,
өндірістік жағдайларда анализ жасау үшін мүмкіндігін қолдану көкейкесті
болып табылады[2].
Қоғамдық-экономикалық өмірдің барлық сфераларында ақпараттандыру
мәселелерінің көкейкестілігі айқын болып тұр. Тиімді компьютерлік
бағдарламалар мен технологияларды құруға, қолдануға деген сұраныс қазіргі
кезде өте жоғары. Нарық еркіндігін тәртіпке келтіру қажеттілігі кәсіпкерлік
субъекттері үшін өте маңызды. Бұл жадай үшін де компьютерлік технология өте
керек. Себебі ол ақпаратты жинау, өңдеу, өткізу құралдарын қолдану арқылы
басқарушылық қызметтегі автоматизация үрдісін ұйымдастыруды қайта құруды
ғана емес, сонымен қатар осы қызметті өткізудің жаңа нысандарын таратуды
тудырады.
1 Автоматтандыру мәселесіне аналитикалық шолу
1.1 Автоматтандыру мәселесінің теоретикалық негіздері
Мәліметтерді өңдейтін қолданбалы жүйелерді тұрғызу үшін бұл жерде ең
тиімді құрал болып жоғары деңгейдегі әмбебап алгоритмдік тілдер емес,
мәліметтерді басқару жүйесін құру үшін мамандырылған тілдер
табылатындығын ЭЕМ-ді қолдану тәжірибесі көрсетеді. Қалыпты жағдайда бұндай
құралдар мәліметтер базасын басқару жүйесі (МББЖ) құрамына кіреді. МББЖ
қолданушыларға мәліметтерді тікелей басқаруға, ал бағдарламалаушыларға тез
олардың өңделген кәміл бағдарламалық құралдарын әзірлеуге мүмкіндік
береді.Дайын қолданбалы пакеттердің сипаттамалары МББЖ-де мәліметтерді
ұйымдастырумен және қолданылатын транслятор типімен анықталынады.
Мәліметтер арасында байланыстарды ұйымдастыру реляционды, иерархиялық
және желілік модельдерді қолдану арқылы олардың орнатылуын қажет етеді.
Реляционды модель кесте түріндегі мәліметтердің ең қарапайым және ең
бастапқы нысаны болып табылады. Реляционды модельдің артықшылығы болып оның
қолдауының құралды қаражаттары салыстырмалы қарапайымдылығы табылады. Ал
кемшілігіне мәліметтер құрылымының қатаң болуы мен оның жұмысының
жылдамдығы мәліметтер базасының көлеміне тәуелділігі жатады.
Иерархиялық пен желілік модельдер жалпы бір белгісі бар мәліметтер
арасындағы байланыстардың болуын көрсетеді. Иерархиялық модельде бұндай
байланыстар ағаш-граф түрінде бейнеленуі мүмкін. Бұл жерде үлкен биіктерден
кішілерге деген тек біржақты байланыстар мүмкін.
Бұл кемшілік желілік модельде жоқ, себебі бұл модельде кем дегенде
„бәрінің бәрімен” байланысы мүмкін. Иерархиялық және желілік модельдерді
қолдану мәліметтер базасындағы ақпаратқа деген қол жетуді жеделдетеді.
Мәліметтердің әрбір элементі құрамында басқа элементтерге сілтеменің қажет
болғандықтан ол ЭЕМ-нің негізгі және дисктік зердесінің елеулі ресурстарын
қажет етеді. Әрине, негізгі зерденің жетіспеушілігі мәліметтерді өңдеу
жылдамдығын төмендетеді. Сонымен қатар, бұндай модельдерге МББЖ-ны өткізу
қиындығы тән.
Желілік модельді персоналды компьютер үшін МББЖ құру талпыныстары
белгілі болғанымен қазіргі кезде реляционды жүйелер олардың техникалық
мүмкіндіктеріне сәйкестірек болып келеді және қолданушылардың көбісін толық
қанағаттандырады. МББЖ-ң жылдамдылық сипаттамасы ақпаратқа жылдамдытылған
қол жетудің арнайы құралдары арқылы жүзеге асырылады. Ол мәліметтер базасын
индекстеу.
МББЖ пакетінің толық вариантында келесі құрамдастар бар:
• мәліметтерді клавиатурамен тікелей басқаруға мүмкіндік беретін қолданушы
ортасы ;
• бағдарламаны тез құруға және дұрыстауға мүмкіндік беретін интерпретатор
сияқты іске асырылған мәліметтерді өңдеу үшін қолданбалы жүйелерді
бағдарламалау үшін алгоритмдік тіл ;
• дайын бағдарламаға тәуелсіз EXE-файл түріндегі дайн коммерциялық өнім
түріне келтіру үшін компілятор ;
• кертартпалық операцияларды тез бағдарламалайтын бағдарлама-утилиттер
(есептер, экрандар, меню және басқа да қосымшалар генераторы).
МББЖ бағдарламалау тілінің болуы белгілі бір тапсырмалар мен белгілі
бір қолданушыға бағытталған мәліметтерді өңдейтін күрделі жүйелерді құруға
мүмкіндік береді. Тілі ғана бар және қолданушы сипати жоқ МББЖ-лер бар.
Олар тек бағдарламалаушыларға ғана арналған, яғни компиляторлық тұрпаттағы
жүйелер. Оларды компиляторлар деп атайды.
Бағдарламалық өнімдер нарығында реляционды МББЖ тобі кең ұсынылған.
Мысалы, Paradox, R:base, Clarion, бірақ dBASE отбасы нарықта басымырақ орын
алады. dBASE – 80 жылдардың басында Ashton- Tate фирмасы ұсынған dBASEII
МББЖ-сі бас тама болван МББЖ сияқты. Осы жүйе және оның кезекті версиялары
өте популярды болғандықтан Ashton- Tate идеологиясы мен тілін пайдаланған
бірнеше қолданушы-фирмалар пайда болды. МББЖ dBASEII-ден басқа бұл отбасына
келесідей МББЖ-лер кіреді: FoxBASE, Clipper, Quick Silver, DBXL, Dbfast.
Қазіргі кезде МББЖ-лер арасында ең белгілісі dBASE, одан басқа
FoxBASE, Clipper, Paradox, R:base, FoxPro, SQL, Oracle, Access және тағы
басқалары бар.
МББЖ мәліметтер базасымен әртүрлі режимде жұмысты ұсынады:
• тармақталынатын менюді қолдану арқылы „ассистент” режимі қолданушының
арнайы дайындығын талап етпейтін жұмыстың ең қарапайым, оңай әдісі;
• МББЖ тілінің командалар жүйесі мен қолданушы диалогын ұсынатын командалық
режим қолданушыға осы тілдің білу ін талап етюді;
• МББЖ тілін қолданатын және әртүрлі күрделілік деңгейінде, ыңғайлы
жасалған, тапсырманы орындау үшін барлық функцияларды орындауға мүмкіндік
беретін бағдарламалық режим. Бұл тіл дер ыңғайлы „достық” қолданушылық
інтерфейсі бар бағдарламалар құруға көмектеседі.
МББЖ-сін таңдау көптеген факторларға байланысты, бірақ негізгі фактор
ол мәліметтердің құрылған моделімен жұмыс істеу мүмкіндігі болып табылады.
Сол себептен ең маңызды сипаттамалар болып МББЖ-гі модельді типі
(реляционды, иерархиялық, желілік) табылады. Иерархиялық және желілік
модельдермен жұмыс істейтін жүйелер бар, бірақ персоналды ЭЕМ үшін МББЖ-ң
көбісі реляционды модельмен жұмыс істейді. Оларға FoxBASE, FoxPro, Paradox,
R:base, Clipper, Access жатады. Персоналды ЭЕМ үшін реляционды МББЖ-сі ол
орындай алатын реляционды операциялар түрлеріне ажыратылады. Атап кеткен
МББЖ-лер күрделі емес мәліметтер құрылымы бар үлкен емес оқшауланған
жүйелерді құру үшін тиімді. Оның мәліметтерінің көлемі салыстырмалы үлкен
емес (10-40 Мбайт) және күрделі емес сұрау салулары болу керек.
МББЖ-ні бағдарламалық өнім ретінде баға, орындайтын функциялар
жиынтығы және жадыда сақтау көлемі сипаттайды. әрбір МББЖ үшін техникалық
құжаттамада талап етілетін операциялық орта, техникалық құралдардың
минималды және ұсынылатын конфигурациясын көрсетеді.
Қолданушы-экономисттің МББЖ-сін таңдау кезінде, біріншіден, жүйені
меңгеру қиындықтары, оның енгізу мен қолданудың оңайлылығы, беріген МББЖ
ортасында жұмыс істеу күрделілігі, техникалық құжаттаманың сапасы мен
жөнелту деңгейін қарастыру керек.
Қолданушылық интерфейс қолданушының МББЖ-мен жұмыс істеуінің
қолайлығын анықтайды. Тармақталынған иерархиялық менюдің көптеген
әзіржауаптардың және әртүрлі көмектердің бар болуынан қолданушы жұмыс
үрдісі кезінде туындайтын адекватті жағдайлардың іс-әрекеттерін таңдауда
оңай бағдарланады.
МБ-сының жұмыс істеу үшін МББЖ-сі ғана сатып алынбайды, сонымен қатар
қосымша, оның айналасындағы әртүрлі бағдарламалық құралдар (қолданушыны
үйрету бағдарламалары, анықтамалық жүйелер, зақымданған МБ-сын қалпына
келтіру бағдарламалары) қосылып алынады. Осындай аспаптық бағдарламанық
құралдардың көптігі қолданушының өнімділігін арттырады, оның уақытын
үнемдейді, қолданбалы есептерді өңдеу және шығару мерзімдерін қысқартады.
Берілген жұмыстың қажеттіліктеріне сәйкес бағдарламаны таңдау мүмкіндігі
пайда болып, есептеуіш ресурстардың ең рационалды қолданылуы қаматмасыз
етіледі[3].
Соңғы жылдардағы техникалық және бағдарламалық жетістіктерге
байланысты ақпараттық құралдардың сыйымдылығы мен қуаттылығының тез
өсуінен, коммуникацияның дамуынан, массалық жадыда сақтаудың жаңа
түрлерінің пайда болуынан, қолданушылардың ақпараттық қажеттіліктерінің
өсуінен МБ-сының мүмкіндіктер спектрі жетілдірілуде.
МБ-сы және онымен байланысты технологиялар жаңа жүйелерді құруда
кілтті рөл атқарады. Индустрияның ақпаратты сыйымды салалары және барлық
бізнес түрлерінің тиімділігін көтеру үшін МБ-сы негізінде технологиялардың
дамуын бірінші орынға қойылатын факторлар болып табылады. Осыған байланысты
оған қоса МБ-сын ұйымдастыру мен МББЖ-сін құруда жаңа тәсілдер қажет
етіледі.
Кез-келген МББЖ-ң басты функциясы – бөлінетін ақпаратпен біріккен
жұмыстың көптеген көрсеткіштерінің үйлестірілуі.
Өсіп келе жатқан ақпараттық қажеттіліктер МББЖ технологияларда бар
шектеулерді анық көрсетуде. МБ-сымен байланысты қосымшаларды өңдеу
құралдарының, сонымен қатар МБ-сына қол жеткізу құралдарының және,
сәйкесінше, интерфейстердің ұмтылысты дамуы алдын ала жобаланған жүйелердің
модарнизация немесе жұмыс істеп тұрған жүйелерді жаңа платформаларға,
аспаптарға және методологиясына ауысу проблемасын тудырады.
Біздің республикада ақпараттық жүйелердің көбісі персоналды
компъютерлерде жұмыс істейтін қарапайым МББЖ-ді пайдаланады. Бұндай жүйелер
ұйымның бастапқы қажеттіліктерін қанағаттандырады, бірақ олар перспективті
емес. Кәсіптік МББЖ мен олардың негізінде іске асырылатын „клиент-сервер”
архитектура жүйелеріне жеке тоқталып кетейік.
Кәсіптік МББЖ-лері күрдерірек операциялардың орындалуын қамтамасыз
етеді. Оларға Oracle, SyBase, Informix, Ingres, Progress жатады. Оларға
„клиент-сервер” технологиясын қолдап, жүйе қолданушылардың жұмыс орны
болуынан ПК паркін тиімдірек қолдануға мүмкіндік береді. Осылайша, үш
бағытты ұтыс болады:
• біріншіден, сервердің қуатты процессоры тиімдірек жұмыс істейді;
• екіншіден, желі керек емес жүктемеден босатылады;
• үшіншіден, қолданушылардың жұмыс рындарында жоғарғы өнімді компъютерлерге
деген қажеттілік жоқ болады.
Жүйе архитектурасын қысқарту кезінде компъютерлерді өнімдірек
компъютерлерге ауыстыру жолымен ақпараттық жүйенің есептеуіш қуатын өсіруін
оңайлату маңызды факторлардың бірі болып табылады. Қолданушыда мынадай
таңдау пайда болады: жабдықтарды жаңғырту және желіні құрылымдау арқылы
немесе мәліметтерді сақтауды оңтайландыру арқылы, немесе компъютердең
өнімділігін өсіру арқылы немесе жоғарыда атап кеткен әдістердің
ұштастырылуы арқылы жүйенің өнімділігін арттыру.
Қазіргі кездегі МББЖ-ң кемшіліктерінің арасынан операциялық жүйенің
функцияларынан қосарлануы мен нақта бір әзірлемеде оның барлық
мүмкіндіктерін толық көлемде қолданылуының мүмкін еместігін бөлек айтып
кету керек.
1.2 Қазіргі кездегі МББЖ теориясы
1.2.1 Мәліметтер базасының теориясы
Көлемі үздіксіз өсіп келе жатқан ақпаратты ортақтастырудың қолайлы
әдістерін іздеуге бағытталған белсенді әрекет 60-шы жылдардың басында
арнайы бағдарламалық кешендерді құруға әкелді. Оларды „Мәліметтер базаларын
басқару жүйелері”(МББЖ) деп атады. [мәліметтер базасы жүйелеріне кіріспе
оқу құралы]. Мәліметтер базаларын ұйымдастыру үшін файлдық жүйелерді
қолдану ең бірінші тәжірибе болды. Файлдық жүйелер үлкен ақпарат көлемін
өңдеуде бірталай проблемаларға тап болып, мәліметтер база теориясының
дамуының негізгі бағыттарын анықтады. Файлдармен басқару жүйесі төмендегі
тізімдегі қажеттіліктерді қанағаттандырмады:
• файлдар жиынтықтарының логикалық ұйғарылуы;
• мәліметтерді манипуляция тілімен қамтамасыз ету;
• әртүрлі мәжбүрлі жұмыс тоқтауларынан кейін ақпараттың қалпына
келуі;
• бірнеше қолданушылардың параллельді жұмыс істеуі.
Егер де қолданбалы ақпараттық жүйе жоғарыда айтып кеткен
қажеттіліктерді қанағаттындыратын мәліметтерді басқару жүйесіне
сүйенсе, онда бұндай жүйе мәліметтер базасын басқару жүйесі деп
санауға болады. МББЖ-нің негізгі ерекшелігі болып мәліметтерді енгізу
және сақтау үшін процедуралардың бар болуы ғана емес, сонымен қатар
олардың құрылымдарын сипаттау табылады. Сақталынған мәліметтердің
сипаттамаларымен қамтамасыз етілген және МББЖ басқаруындағы файлдарды
мәліметтер банктері, содан кейін „Мәліметтер базасы”(МБ) деп атап
кетті. МББЖ-мен жұмысты ұйымдастырудың үлгілік сызбасын қарастырайық
(сур.1).
Терминалдар және басқа ЭЕМ-дер
Сур.1 МББЖ-ні қолданған кездегі бағдарламалар мен мәліметтердің
байланысы
1.2.2 МББЖ архитектурасы
МББЖ төмендегі түсініктер туралы білмейтін қолданушылар үшін
мәліметтерге деген қол жетерлікті қамтамасыз етуі қажет:
• жадыда мәліметтердің және олардың сипаттамаларының физикалық
орналасуы;
• сұралатын мәліметтерді іздеу механизмдері;
• көп қолданушылардың бір уақытта бірдей мәліметтерге сұрау
жасаған кезде туатын проблемалар;
• дұрыс емес жаңартулардан және рұқсат етілмеген әрекеттерден
мәліметтерді сақтауды қамтамасыз ету әдістері;
• мәліметтер базасын көкейкесті қалыпта ұстау.
МББЖ-нің функцияларын орындау кезінде мәліметтердің әртүрлі
сипаттамалары қолданылады. Бұл сипаттамаларды жобалау бір адамға(топқа)
тапсырылады, ол-Мәліметтер Базасының Администраторы (МБА) [„Мәліметтер
базаларын және білім базаларын басқару жүйелері” оқу құралы].
МБА мәліметтер базасы туралы жалпы түсініктер мен өзінің мәліметтер
жайындағы түсініктерін қоса қортындылап, құрылатын мәліметтер базасының
формальды емес жалпы сипаттамасын жасау керек. Бұл сипаттама бәріне
түсінікті табиғи тілі, математикалық формулаларды, кестелерді, графиктерді
және т.б. құралдарды қолдану арқылы мәліметтер базасын жобалауды
мәліметтердің инфологиялық моделі деп атайды (сур.2).
Бұл адамдарға бағытталған модель мәліметтерді сақтаудың физикалық
параметрлерінен толық тәуелсіз. Бұл орта болып ЭЕМ-нен басқа адамның жадысы
бола алады. Сол себептени нфологиялық модель шынайы өмірдегі құбылыстар
өзгерістерді қажет етпейінше өзгермеуі тиіс.
Пән облысы
(МБ-да көрініс табатын шынайы өмір бөлігі)
Сур.2 Мәліметтер деңгейлерінің модельдері.
Сур.2 көрсетілген басқа модель дер компьютерге бағытталған. Олардың
көмегімен МББЖ бағдарламалар мен қолданушыларға сақталынатын мәліметтерге
тек аттарынан ғана қол жетерлікке мүмкіндік береді. Коректі мәліметтер МББЖ
сыртқы еске сақтау құрылғыларында мәліметтердің физикалық моделі бойынша
ізделінеді.
Көрсетілген қол жетерлік нақты МББЖ көмегімен іске асатындықтан,
модельдер осы МББЖ-нің мәліметтерді сипаттау тілімен сипатталуы тиіс.
Мәліметтердің инфологиялық моделі бойынша МБА жасайтын бұндай сипаттау
мәліметтердің даталогиялық моделі деп аталады.
Үш деңгейлі архітектура (инфологиялық, даталогиялық және физикалық
деңгейлер) сақталынатын мәліметтерді оларды қолданатанб ағдарламаларға
тәуелсіздігін қамтамасыз етюді. Керек кезде МБА сақталынатын мәліметтерді
басқа апарат тасығыштарға көшіре алады және мәліметтердің физикалық моделі
өзгертіп қана олардың физикалық құрылымын қайта ұйымдастыра алады. МБА
жүйеге егер керек болса даталогиялық модельді толықтырып жаңа
қолданушылардың кез-келген Санин енгізе алады. Физикалық және даталогиялық
модельдердегі өзгерістерді бұрынғы қолданушылар байқамайды. Яғни,
мәліметтердің тәуелсіздігі бұрынғы қосымшаларды бұзбай-ақ мәліметтер базасы
жүйесінің дамуына мүмкіндікті қамтамасыз етеді
1.2.3 Мәліметтер базасы теориясының негізгі түсініктері
Экономиканың дамуымен коммерциялық және әкімшілік тапсырмаларды шешу
үшін керекті өзара байланысты мәліметтердің көлемі өседі. өзара байланысқан
мәліметтерді ақпараттық жүйе деп атайды. Бұндай жүйе, ең алдымен, адам
еңбегін жеңілдету үшін жасалған, бірақ ол үшін бұл жүйе шынайы өмірдің өте
күрделі моделіне жақсы сәйкес болуы керек [Мәліметтерді басқару жүйесінің
негіздері оқу құралы].
Ақпараттық жүйенің түйіні болып оның ішінде сақталынатын мәліметтер
табылады. Кез-келген кәсіпорында әртүрлі бөлімдердің мәліметтері қиылысады,
яғни бірнеше бөлімдермен қолданылады немесе жалпы болып табылады. Мысалы,
басқару мақсатында бүкіл кәсіпорын бойынша ақпарат керек. Ақпараттық жүйеде
сақталынатын мәліметтер жеңіл қол жеткізетін түрде болады. Қазіргі кезде
мәліметтерді өңдейтін ЭЕМ-ді, күрделі құрылғыларды және бағдарламамен
қамтамасыз етуді пайдаланатын жүйелер жұмыс істейді[3].
Ақпараттық жүйелердің құрылуы мәліметтер база теориясының
түсініктеріне негізделеді.
Пән облысы
Берілген зерттеу үшін қызығушылығын білдіретін нақты жүйенің бөлігі
пән облысы деп аталады.
Автоматтандырылған ақпараттық жүйелерді жобалағанда пән облысы бірнеше
деңгейдегі мәліметтер модельдерімен көрсетіледі. Қолданылатын деңгейлердің
саны жүйенің күрделілігіне байланысты, бірақ барлық жағдайда да физикалық
және логикалық деңгейлер бар. Пән облысы әртүрлі мекеемлердің түріне
жатады(мысалы, банк, университет,шағын кәсіпорын немесе зауыт).
Толық пән облысы(кәсіпорын) мен осы пән облысының ұйымдастырушылық
бірлігін ажырата білу керек. Ұйымдастырушылық бірлік, өз кезегінде, өзінің
пән облысын(бөлімдер) ұсынуы мүмкін.
Пән облысын сипаттау үшін керек ақпарат нақты модельге тәуелді және
оған персонал, жалақа, тауарлар, шоттар, есеп берулер туралы мәліметтер
кіреді, яғни адамдар, пәндер, құбылыстар және түсініктер туралы
мағлуматтар.
Объект
Объект деп ол туралы ақпаратты сақтайтын ақпараттық жүйе элементін
айтамыз. Мәліметтер базасының реляционды теориясында объектті мән деп
атаймыз.
Объект нақты (мысалы, адам, зат) және абстрактілі (мысалы, құбылыс,
студенттер оқитын пән, тұтынушы шоты) болуы мүмкін. Әрбір объектте
ақпараттық жүйеде еске сақталынатын белгілі бір қасиеттер жиынтығы бар.
Мәліметтерді өңдегенде біртекті объекттер жиынтығы жиі кездеседі, мысалы
қызметкерлер, олардың әрбіреуі үшін бір қасиеттері туралы ақпаратты жазу.
Объекттер класы
Бірдей қасиеттер жиынтықтары бар объекттер жиынтығын объекттер класы
деп атайды. Осылайша, бір класс объекттері үшін қасиеттер жиынтықтары
бірдей болады, бірақ әрбір объект үшін осы қасиеттердің мәндері әртүрлі
болуы мүмкін.
Объекттер және олардың қасиеттері нақты өмірдің түсініктері болып
табылады. Ақпараттық кеңістік үшін объекттің атрибуты түсінігі қолданылады.
Атрибут
Атрибут – бұл объекттің қасиеттерінің ақпараттық көрінісі. әрбір
объект негізгі атрибуттар қатарымен сипатталынады. Мысалы, мекеме
қызметкерінің атрибуттары: аты-жөні, мекен-жайы, идентификациялық номер.
Модельдегі әрбір атрибутта бірегей аты – идентификатор болуы керек. Кез-
келген ақпарат тасығышта ақпараттық модельді жүзеге асырған кезде атрибутты
жиі мәліметтердің элементі, мәліметтер алаңы немесе жай ғана алаң деп
аталады.
Жоғарыда атап кеткен түсініктердің өзара байланысы сур.3 сызба түрінде
көрсетілген.
Сур.3 Ақпараттық модельді іске асырған кездегі мәліметтер мәндерінің
өзара байланысы.
Кесте
Кесте – бұл бір типті жобалардың ақырғы жиынтығынан тұратын жүйелі
құрылым.
Бір кестенің әрбір жобасы соңғы өрістер санынан тұрады. Бір кестенің
әрбір жазбасының нақты өрісінде тек бір типтің мәліметтері ғана жазылады.
Мәліметтердің мәні
Мәліметтердің мәні деп мәліметтердің әрбір элементіндегі ақиқат
мәліметтерді айтамыз. Мәліметтер элементтері объектті қалай сипаттайтынына
байланысты олардың мәндері сандық, сапалық, және суреттеуші болуы мүмкін.
Бір пән облысы туралы ақпаратты бірнеше объекттер көмегімен алуға
болады, ал әрбір объект мәліметтердің бірнеше элементімен суреттеледі.
Мәліметтер элементтерінің қабылдайтын мәндері мәліметтер деп аталады.
Мәліметтер элементтерінің мәндерінің қабылдайтын жеке жиынтығы объекттің
экземпляры деп аталады. Объекттер бір-бірімен белгілі бір әдіспен
байланысады. Объекттердің сәйкес модельдердің мәліметтерінің элементтері
және өзара байланыстары концептуалды модель деп аталады. Концептуалды
модель пән облысындағы мәліметтер ағымы туралы жалпы түсінікті береді.
Мәліметтердің кейбір элементтері ақпараттық модельді құру үшін маңызды
қасиетке ие. Егер де объект мәліметтерінің элементі болатын мәні белгілі
болса, онда біз осы объекттің мәліметтерінің басқа элементтер мәндерін
идентификациялай аламыз.
Мәліметтердің кілттік элементі
Мәліметтердің кілттік элементі болып ол арқылы мәліметтердің басқа
элементтерінің мәндерін анықтауға болатын элемент табылады.
Объектті мәліметтердің екі немесе ода көп элементтері бір мағыналы
идентификациялай алады. Бұл жағдайда оларды мәліметтердің кілтті
элементтеріне „кандидаттар” деп атайды. Объектте қайсы кандидаттың
тағайындалуынж үйені жасаушы адам шешеді. Мәліметтердің кілттік
элементтерін мұқият таңдау керек, себебі дұрыс таңдау мәліметтердің сенімді
концептуалды моделі құруға әкеледі.
Алғашқы кілт
Алғашқы кілт – ол кестедегі әрбір жолды жалғыз ғана әдіспен
идентификациялайтын атрибут (немесе атрибуттар тобы) . алғашқы кілт
түсінігі мәліметтер базасының тұтастығы түсінігімен байланысты өте маңызды
болып табылады.
Альтернативті кілт
Альтернативті кілт – ол алғашқы кілтке ұқсас емес және объекттің
экземплярын жеке идентификацияланатын атрибут. Мысалы, „ИДЕНТИФИКАТОР”,
АТЫ”, „ЖӨНІ” атрибуттары бар „қызметкер” объекті үшін „АТЫ”, „ЖӨНІ” атрибут
тар тобы „ИДЕНТИФИКАТОР” атрибутына қатысты альтернативті кілт бола алады.
Мәліметтердің жазбалары
Мәліметтердің жазбалары – бұл мәліметтердің байланысты элементтерінің
мәндер жиынтығы. Жазбалар тасығыштарда сақталынады, мысалы, адамның миы,
қағаз беті, ЭЕМ жадысы, сыртқы еске сақтау құрылғысы және т.б.
Мәліметтер типтері
Мәліметтер типтері мәліметтердің сақтау Турін сипаттайды. Қазіргі
кездегі мәліметтер базаларында символдық, сандық мәліметтерді, биттік
жолдарды, арнайы сандық мәліметтерді (мысалы, ақша бірліктеріндегі
сомалар), сонымен қатар арнайы форматтағы мәліметтерді (дата, уақыт, уақыт
интервалы және т.б.) сақтауға рұқсат бері леді. Кез-келген жағдайда
мәліметтердің типін таңдаған кезде МББЖ-нің мүмкіндіктерін ескеру керек. Ол
арқылы ақпараттық жүйенің физикалық моделі іске асады.
Домен
Қойылған шарттарды қанағаттандыратын бір тип мәліметтер элементтерінің
мәндерінің жиынтығы домен деп аталады.
Жалпы түрде домен мәліметтердің базалық типіне жататын домен
элементтерін белгілеумен және мәліметтердің элемент типі не қолданылатын
логикалық формуламен анықталынады. Егер де осы логикалық формуланы
есептегенде нәтиже „шындық” болса, онда мәліметтердің элементі домен
элементі болып табылады. Домен түсінігі бір типтің жіберілетін мәндерінің
потенциалды көпшілігі ретінде сипатталады. Егер мәліметтер бір доменне
қатысты болса, онда олар салыстырмалы болады.
Ұсыну
Ұсыну – ол мәліметтер базасында сақталынатын мәліметтерді іріктеуге
атаулы сұрау (бір немес бірнеше кестеден). Мәліметтерді іріктеуге кез-
келген сұраудың нәтижесі болып кесте табылады, сол себептен кестеге сияқты
кез-келген ұсынуға концептуалды қатысуға болады.
Байланыс
Байланыс – ол мәндердің арасындағы функционалды тәуелділігі.
Егер де кейбір мәндердің арасында байланыс болса, онда бір мәннің
фактілері сілтеледі немесе басқа мәндегі фактілермен байланысты.
Мәндер арасындағы функционалды тәуелділіктің қайшы болмауын қамтамасыз
етуді жүзеге асыруды сілтемелік тұтастылық дейміз. Байланыстар реляционды
модельдің ішінде болғандықтан, сілтемелік тұтастылық қосымшамен де, ресми
сілтемеліктұтастылық пен триггерлер механизмдері көмегімен МББЖ-нің өзімен
де іске асырылады.
Байланыстардың негізгі бес сипаттамасы:
• байланыс типі(теңестірілген, теңестірілмеген,толық, толық емес
категория, спецификалық емес байланыс);
• басты мән;
• тәуелді мән;
• байланыстың қуаттылығы;
• бос мәндердің болуына рұқсат етілу.
Егер де тәуелді мәннің экземпляры оның басты мәнмен байланысы арқылы
теңестірілсе (анықталса), онда байланыс теңестірілген деп аталады. Басты
мәннің алғашқы кілтін құратын атрибуттар осы кезде тәуелді мәннің алғашқы
кілтіне кіреді. Теңестірілген байланыс кезінде тәуелді мән әрқашанда тәуеді
болады.
Егер де тәуелді мән экземпляры родительдік мәнмен байланысынан өзгеше
теңестірілсе, онда байланыс теңестірілмеген деп аталады. Басты мәннің
алғашқы кілтін құрайтын атрибуттар осы кезде тәуелді мәннің кілттік емес
атрибуттардың құрамына кіреді.
Байланыстың құаттылығы басты мәннің экземплярларының санына тәуелді
мәннің экземплярларының сәйкесінше санына қатынасын білдіреді.
Сақталынатын процедуралар
Сақталынатын процедуралар – ол сұраулар мен процедуралық логиканы
білдіретін (меншіктеу операторы, логикалық тармақталу операторы және т.б.)
және мәліметтер базасында сақталынатын қосымша (бағдарлама).
Сақталынатын процедуралар желі бойынша мәліметтерді бермей жұмыстың
үлкен көлемін орындайтын күрделі бағдарламаларды мәліметтер базасымен бірге
болуына мүмкіндік береді. Әдетте, сақталынатын процедураларға жазылатын
бағдарламалар мәліметтерді өңдеумен байланысты. Сонымен бірге, мәліметтер
базасы сұрауларды алу мен мәліметтерді өңдеу үшін басқа деңгейлермен
бірлесіп әрекет ететін қосымшаның функционалды дербес деңгейін көрсете
алады.
Ережелер
Ережелер мәліметтер базасына мәліметтерді өзгерту немесе қосу кезінде
берілген әрекеттерді жүзеге асыруын шақыруға мүмкіндік береді.
Әрекет – ол белгілі бір процедураны немесе функцияны шақыру. Ережелер
өріспен немесе жазбамен ассоциацияланады және, сәйкесінше, кестенің белгілі
бір өрісі немесе жазбада мәліметтердің өзгерісі кезінде іске асады.
Мәліметтерді өшірген кезде ережені қолдануға болмайды.
Триггеры
Триггерлер – бұл мәліметтерді жаңарту, қосу немесеөшіру операцияларын
жүзеге асырған кезде автоматты түрде жасалынатын алдын ала белгіленген
әрекет немесе әрекеттер жүйесі.
Триггер мәліметтер базасында мәліметтердің өзгеруін бақылайтын қуатты
құрал болып табылады, сонымен қатар осы жағдайда бағдарламалаушыға жүзеге
асырылуы тиіс операцияларды автоматтандыруға мүмкіндік береді. Триггер
мәліметтерді өңдеудің ережелерін тексеруінен кейін орындалады. Триггерді
қолданушы немесе қосымша іске асыра алмайды, себебі ол қолданушы немесе
қосымша мәліметтер базасымен белгілі бір әрекеттерді орындағанда автоматты
түрде іске асады.
Триггерлердің мынадай компоненттері бар:
• Шектеулер, олардың іске асырылуы үшін триггерлер құрылады.
• Шектеулердің тексерілуін қажет ететін, жағдайдың тууын
сипаттайтын оқиға. Оқиғалар, көп жағдайда, мәліметтер
базасының жағдайының өзгеруімен байланысты (мысалы, бір
кестеге жазбаларды қосу), бірақ қосымша шарттар да ескерілуі
мүмкін (мысалы, теріс мәнді жазбаны қосу).
• Шектеулерді іске асыру үшін керек логиканың іске асырылуы
көмегімен процедуралар немесе процедуралар жүйесінің арқасында
алдын ала қарастырылған әрекет орындалады.
Мәліметтер базасын жобалауда триггерлерді қолдану қосымшаны тұрғызуда
келесі артықшылықтарды әкеледі:
• Триггерлер сәйкесінше әрекеттерді жасағанда әрқашанда
орындалады. өңдеуші мәліметтер базасын жобалауда триггерлердің
қолданылуын ойлап қойған және мәліметтерге қол жеткізу үшін
қосымшаны өңдегенде оны еске алмауы мүмкін. Егер де осы
мәліметтер базасымен жұмыс істеу үшін сіз жаңа қосымшаларды
құруды шешсеңіз, бұнда да триггерлер берілген шектеулерді істеп
шағады.
• Керек кезде триггерлерді тікелей мәліметтер базасында өзгертуге
болады. Осы мәліметтер базасының мәліметтерін қолданатын
қолданушылық бағдарламалар модернизацияны талап етпейді.
Сілтемелік тұтастылық
Сілтемелік тұтастылық – бұл тәуелді мән экземплярындағы сыртқы кілт
мәнінің басты мәніндегі алғашқы кілтіне сәйкес келуін қамтамасыз етеді.
Сілтемелік тұтастылық мәліметтерді өзгертетін барлық операциялары
кезінде бақылануы мүмкін.
Логикалық деңгейдегі әрбір байланыс үшін мәліметтерді қосу, жаңарту
және өшіру операцияларын өңдеуде басты және тәуелді мәндерге талап етілуі
мүмкін. Осы оқиғаларды өңдеудің келесідей варианттары қолданылуы мүмкін:
• бақылаудың болмауы;
• рұқсат етуді тексеру;
• операцияға рұқсат бермеу;
• бірнеше байланысқан кестенің мәліметтерін жаңарту немесе өшіру
операциялардың каскадті орындалуы;
• бос (NULL) мәнді белгілеу.
1.2.4 Мәліметтер базасын жобалау негіздері
Мәліметтерді өңдеу жүйесін жобалауда ең алдымен бізге мәліметтер
керек. Біз үшін ең маңыздысы мәліметтердің ұйымдастырылуы. Мәліметтердің
ұйымдастырылуын түсіну үшін ақпараттық модель ұғымы енгізіледі.
Мәліметтердің автоматты өңдеу жүйесі мәліметтердің белгілі бір моделін
немесе ақпараттық модельді қолдануға негізделген. Мәліметтердің моделі
объекттер арасындағы байланыстарды көрсетеді.
Ақпараттық модельді құру процесі бірқатар қолданушылардың концептуалды
талаптарын анықтаудан басталады. Концептуалды талаптар жақын болашақта іске
асырылуы жоспарланбаған кейбір тапсырмалар (қосымшалар) үшін анықталуы
мүмкін.
Концептуалды модель
Концептуалды модель объекттерді және олардың физикалық сақталу
әдістерін көрсетпей-ақ олардың байланыстарын көрсетеді.
Осылайша, концептуалды модель пән облысының моделі болып табылады.
Концептуалды модельді жобалағанда өңдеушінің барлық күші мәліметтерді
құрылымдауға және іске асырудың ерекшеліктері мен өңдеудің тиімділігі
туралы сұрақты қарастырмай-ақ олардың арасындағы байланыстарды анықтауға
бағытталуы тиіс. Концептуалды модельді жобалау мекемеде мәліметтерді
өңдеудегі тапсырмаларды шешу анализіне негізделген. Концептуалды модельге
объекттер және мәліметтердің анализі нәтижесіндегі байланыстар кіреді.
Содан кейін концептуалды модель таңдалған МББЖ-мен біріктірілген
мәліметтер моделіне трансляцияланады. Концептуалды модельде көрсетілген
объекттер арасындағы өзара байланыстар таңдалған МББЖ құралдарымен іске
аспауы мүмкін. Бұл концептуалды модельді өзгертуді талап етеді. Белгілі бір
МББЖ қамтамасыз етілуі мүмкін концептуалды модель версиясы логикалық модель
деп аталады[4].
Логикалық модель(сыртқы модель)
Логикалық модель мәліметтер элементтері арасындағы логикалық
байланысты бейнелейді.
Мәліметтердің логикалық моделі реляционды, иерархиялық немесе желілік
болады. Сыртқы модельдер деп аталатын осы логикалық модельдің пән облысы
туралы түсінік беретін, көпшілік астын қолданушы ажырата алады. Логикалық
модель физикалық модельдерге көше алады, мысалы, диск, лента немесе т.с.с.
ақпарат тасығыштар.
Физикалық модель(ішкі модель)
Мәліметтердің орналасуын, қол жетерлік әдістерін және индекстеу
техникасын анықтайтын физикалық модель жүйенің ішкі моделі деп аталады.
Сыртқы модельдер мәліметтер сақталынатын физикалық жады типімен және
осы мәліметтерге қол жеткізу әдістерімен ешқандай байланысы жоқ. Бұл жағдай
мәліметтер тәуелсіздігінің бірінші деңгейін білдіреді. Егер де концептуалды
модель болашақтағы жүйеге деген талаптарды ескере алатын болса, онда оған
енгізілетін өзгертулер бар сыртқы модельдерге әсер тигізбеуі керек. Бұл –
мәліметтер тәуелсіздігінің екінші деңгейі. Логикалық модельді құру
қолданылатын МББЖ талаптарының шарттарына негізделеді.
Пән облысының барлық көкейкесті талаптары жобалау сатысында
концептуалды модельде көрініс табуы тиіс. Әрине, мәліметтер базасын
қолданудың және өзгертудің барлық мүмкін варианттарын алдын ала білу мүмкін
емес. Бірақ пән облыстарының негізгі мәліметтері (объекттер және олардың
өзара байланыстары) салыстырмалы түрде тұрақты болып келеді. Ақпараттық
талаптар ғана өзгертіледі, яғни ақпаратты алу үшін мәліметтерді қолдану
әдістері.
Мәліметтердің тәуелсіздік деңгейі мәліметтер базасын жобалау
дұрыстығымен анықталынады. Пән облысының объекттерінің жан жақты талдауы
және олардың өзара байланысы бір бағдарлама мәліметтеріне талаптардың
өзгеруі басқа бағдарламаларға әсерін минималдайды. Осы кезде мәліметтердің
тәуелсіздігін көруге болады.
Мәліметтер модельдерінің типтері
Мәліметтердің иерархиялық және желілік модельдері МББЖ-де 60-шы
жылдардың басында қолданыла бастады. 70-шы жылдардың басында мәліметтердің
реляционды моделі ұсынылады. Осы 3 модель объекттер арасындағы өзара
байланыстардың негізгі әдістерімен ажыратылады.
Иерархиялық модель
Иерархиялық модель объекттер типтерінің иерархия принципімен құрылады,
яғни объекттің бір типі басты, ал қалғандары иерархияның төменгі деңгейінде
орналасқандар – бағынқы. Басты және бағынқы объекттердің арасында бір
көпке байланысы болады. Басқа сөзбен айтқанда, берілген объекттің басты
типі үшін объекттің бірнеше басыңқы бар. Осы кезде басты объекттің әрбір
экземпляры үшін объекттің бағынқы типтерінің бірнеше экземпляры болуы
мүмкін.
Тораптар емн тармақтар иерархиялық ағашқа ұқсас құрылымды жасайды.
Торап объектті сипаттайтын атрибуттар жиынтығы болып табылады. Иерархиядағы
ең жоғарғы торап түбірлі деп аталады(ол объекттің басты типі). Түбірлі
торап бірінші деңгейде орналасады. Бағыңқы тораптар екінші, үшінші және
т.с.с. деңгейлерде орналасады.
Желілік модель
Мәліметтердің желілік моделінде объекттің басты және бағыныңқы
түсініктері кеңейтілінген. Кез-келген объект басты және бағыныңқы болуы
мүмкін. Желілік модельде басты объект жиынтық иесі, ал бағыныңқы –
жиынтық мүшесі деп аталады. Бір объект бір уақытта жиынтық иесі және
жиынтық мүшесі рөлінде бола алады. Бұл кез-келген объект өзара
байланыстардың кез-келген санына қатысуы мүмкін.
Реляционды модель
Мәліметтердің реляционды моделінде объекттер және олардың арасындағы
байланыстар кесте көмегімен бейнеленеді. өзара байланыстар объекттер
ретінде де қарастырылады. әрбір кесте бір объектті бейнелеп, жолдар мен
бағандардан тұрады. Реляционды мәліметтер базасында әрбір кестеде бастапқы
кілт (кілттік элемент) болуы керек. Ол кестедегі әрбір жолды теңестіретін
өріс немесе өрістер комбинациясы. Компьютерлер үшін МББЖ-де ең кең тараған
реляционды модель, себебі ол қарапайым болып табылады.
Мәліметтер базасын жобалау
Ақпараттық модельді құрудағы барлық қиындықтар бір ғана мақсатты
көздейді – жақсы мәліметтер базасын алу.
Барлық керекті ақпаратты қамтитын бірегей мәліметтер базасын тәжірибе
жүзінде құру өте қиын. Сол себептен базасын компьютерде сақталынатын бір-
бірімен байланысты кез-келген жиынтықты мәліметтер базасы деп түсінеміз.
Мәліметтер базасын жобалаудың негізіне белгілі бір ұйымның соңғы
қолданушылардың талаптары кіреді, яғни жүйеге деген коцептуалды талаптар.
Соңғы қолданушылардың талаптарын қарастырғанда келесілерді ескеру
керек:
• Мәліметтер базасы ұйымның көкейкесті ақпараттық талаптарын
қанағаттандыруы керек. Алынатын ақпарат құрылымы мен мазмұны
жағынан шешіленетін тапсырмаларға сәйкес болуы тиіс.
• Мәліметтер базасы соңғы қолданушылармен кейін анықталған және
қайта туатын талаптарын қанағаттандыруы керек.
• Мәліметтер базасы пән облысын қайта ұйымдастырғанда және
кеңейткенде жеңіл кеңейтілуі тиіс.
• Мәліметтер базасы бағдарламалық және аппараттық ортаның өзгеруі
кезінде оңай өзгеруі керек.
• Мәліметтер базасына енгізілген дұрыс мәліметтер дұрыс күйде
қалуы тиіс.
• Мәліметтер базасына енгізуден бұрын мәліметтердің дұрыстығы
тексерілуі керек.
• Мәліметтер базасының мәліметтеріне сәйкесінше рұқсаты бар
тұлғалар ғана қол жеткізе алуды қамтамасыз етуі тиіс.
Тұтынушы қойған тапсырысты талдау және соңғы қолданушылардың
талаптарын өдеу нәтижесінде концептуалды модель жасалынады.
Мәліметтер базасының логикалық моделін құру кезінде, ең алдымен, пән
облысының нақты концептуалды моделін көрсету үшін мәліметтердің қандай
моделі сәйкес келетінін шешіп алу керек. Мәліметтер базасын басқарудың
коммерциялық жүйелері мәліметтердің белгілі моделін немесе олардың
комбинациясын қолданады. Персоналды компьютерлер үшін МББЖ-дің көбісі
мәліметтердің реляционды моделін қолданады.
Концептуалды модельдің реляционды модельде көрініс табуы салыстырмалы
оңай жүзеге асырылады.
1.3 Қызметкерлермен жұмысты автоматтандыру
1.3.1 Қызметкерлермен жұмысты автоматтандыру мәселелері
Ұйымның меншік нысанына байланыссыз жұмыс берушінің еңбек ұжымының
әрбір мүшесімен жеке қарым-қатынастарының нақтылығын нарық талап етеді.
Соңғы кезде ұйымдардың корпоративті нысаны кең тарады. Қызметкерлермен
жұмыс істейтін қызмет нақты, жедел және компактті болу керек. Шағын
кәсіпорындарда кадрлық мәселелер мен сәйкесінше айналым құжаттар ұйымның
басшылығымен тікелей шешіледі.
Еңбекті ұйымдастырудың контракттік жүйеге өтуі заңды және
психологиялық проблемалармен түйіндеседі жәнеұйымдық-техникалық
ерекшеліктеріне ие. Нарықтық экономикаға өту кезінде еңбек контракттарының
кадрлық қызметтің тәжіребелік жұмысына енуі осы қызметті автоматтандыруға,
айналым құжаттарды жөнелтуге және кадрлық қызметте есепке алуға
көмектеседі. Сонымен қатар келесілер қамтамасыз етіледі:
• әртүрлі мұрағаттық ақпаратпен жұмысты ұйымдастыру (бұйрықтар, келісім
шарттар, қызмет ауыстыру, демалыс);
• айналым құжаттардың икемділігі және жиі өзгеретін заңдардың талап
етілуіне сәйкес құжаттардың үлгілерінің байта келтірілуі;
• ұйымның күрделі құрылымдарын есепке алу;
• басқа қызметтермен ара қатынасы, мысалы, бухгалтерия (жалақы, несие,
есептегі сома, депоненттер, дивидендтер, алименттер және т.б.),
материалды-техникалық қамтамасыз ету және өткізу (материалдық
жауапкершілік), әкімшілік басқару (рөл, капиталға қатысуы);
• пайдаланудың жеделділігі, нақтылығы және оңайлылығы.
Қазақстан нарықтық экономикаға өту кезінде бұрын қабылданған кадрлық
есепке алудың қатаң нормаларынан бас тартуға мүмкіндік туди. Кадрлық
қызметтердің бағдарламалық кешендерінің талаптарына өзінің түзетулерін
енгізеді. Оларға еңбек заңындағы өзгертулер, еңбек қатынастарының жаңа
нысандары, холдингтік құрылым мен шағын кәсіпорындар талаптары жатады.
Тек техникалық сипаттағы жаңа ақпараттық технологиялар, күрделі
бағдарламалық және ақпараттық құралдарға қол жетерлік жаңа мүмкіндіктер
кадрлық есепке алу жүйесінің түрінің өзгеруіне әкеледі. Қызметкерлерді
есепке алуды автоматизациялау жүйесіне негізгі бес талап қойылады:
1. кадрлық ақпараттың коректі жиынтығының көкейкесті қалыпта ұстауы
мен енгізудің ыңғайлы механизмдері;
2. айналым құжаттардың қалыпты моделі сақтау және талап етілген
есептемені алу;
3. жұмыс істеуінің сыртқы шарттардың өзгеруіне жүйенің
инварианттылығын қамтамасыз ету;
4. фирманың бағдарламалық кешенінің басқа элементтерімен қарым-
қатынасты қамтамасыз ету және жиналған ақпаратты мұрағаттау;
5. жүйелердің сенімділігі және сонда сақталынған ақпаратты қорғауды
қамтамасыз ету.
1.3.2 Кадрлық ақпаратты көкейкесті қалыпта ұстау
Кадрлық ақпаратты көкейкесті қалыпта ұстауды бірнеше жеке сатыларға
бөлуке болады.
Жүйемен жұмыс істеудің бастапқы сатысында ақпараттың бастапқы
жинақталуын ұйымдастыру. Бұл сатының қиындықтары, біріншіден, шектелген
уақыт ішінде үлкен көлемді ақпаратты енгізудің қажеттілігіне байланысты.
Сонымен қатар, дұрыс ақпаратты енгізу керек. Бұл жұмысты жеңілдету үшін
мәліметтер импортының мүмкіндігі мен қолмен Тенгізу жағдайында бұл жұмысты
тездететін арнайы режимді қарастыру керек.
Қажетті кадрлық ақпаратты сақтауды ұйымдастыру. Әрине, әрбір ұйым
өзінің қызметкері туралы қандай ақпаратты білу де өзінің жеке көзқарасы
бар. Негізгі ақпараттық жүйе болып жалпы жұрт таныған кеңестік кезеңдегі
қызметкердің жеке карточкасы (форма Т-2) табылады. Мәселені шешудің екі
жолы бар:
• нақты ұйым үшін керек емес атрибуттардың (алаңдардың) өшірілу мүмкіндігі
бар сақталынатын мәліметтерінің кең жиынтығының берілуі;
• іске келтіру үрдісінде жүйенің соңғы қолданушысы керекті ақпарат тізімін
өзі белгілеу мүмкіндігін қамтамасыз ету.
Бірінші жолдың кемшілігі әрбір фирмалар үшін ақпараттық атрибуттардың
жеткіліксіздігінің болуы болып табылады, ал екіншісінің кемшілігі – он іске
асырудың қиындығы, себебі ол бұндай жүйемен жұмыс істеу кезінде бірқатар
шектеулерге әкеледі. Еңбек келісім шарттарымен жұмыс істеу кезінде
құжаттарды толық сәйкестендіру мүмкін емес және әрбір қызмеркер үшін
келісім шарттың жеке қалыптасуы үшін қосымша механизмді қолдану керек.
Сонымен қатар, үлгі келісім шарттардың қалыптасу мүмкіндігі еңбек
қатынастарын рәсімдеу үрдісін тездетеді және заң жағынан келісім шартты
дұрыс құруға көмектеседі.
Қызметкерді ұйымда қабылданған рәсімдеу циклін қолдау және оның
іскерлік мансабын тіркеу. Ұйымда кадрлық қызметті автоматизація жүйесін
Тенгізу мезетінде кадрлық есеп жүргізудің белгілі тәртібі болады.
Автоматизацияның мақсаты болып кадрлық қызметтердің жұмысын өзгерту емес,
жеңілдету болғандықтан жүйенің кадрлар есебінің бар және құрылымы өзгерген
технологияларына жақсы енуі маңызды. Ол үшін бағдарламалық кешен икемді
болып, қажетті регламент пен айналым құжаттарына іске келтіру мүмкіндігін
қарастыру керек.
Ең жиі өзгеретін ақпаратты ыңғайлы редактрлау мүмкіндігі және оның екі
рет енгізілуін болдыртпау. Қолданушыларда жүйенің ойдағыдай болуы көбінесе
күнделікті жұмыстың ыңғайлылығымен анықталатыны түсінікті. Сол себептен,
қолданушыға деген жүктеме минимизацияланатын жұмысты ұйымдастыруды
қамтамасыз ету маңызды. Мысалы, фирма қызметкерлерінің немесе белгілі бір
бөлімшелердің жалақыларын бір кезде редактрлайтын режимді қамтамасыз ету
және сонымен қатар қызметтегі ауысулардың анықтамалыққа автоматты түрде
толтырылу кезіндегі қамтамасыз ету.
2 Реляционды МББЖ Microsoft Access
2.1 Microsoft Access-ті қолданудың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz