Сақтанушы - сақтандырушымен сақтандыру шартын жасасқан тұлға
КІРІСПЕ
Сақтандыру адам пайда болған кезден бастап дамып келеді. Сақтандырудың
қалыптасуы әр түрлі сатырлардан өтіп қазіргі жағдайларына жетті десек
болады. Қазіргі жағдайда сақтандыру – бұл өмірдің әр түрлі салаларында
барынша жиі болатын жағдайлардың теріс әсерінен заңды тұлғалар мен
азаматтардың мүдделерін қорғау әдістерінің бірі.
Сақтандыру шарты қазіргі уақытта жеке тұлғалардың да, заңды
тұлғалардың да белгілі бір уақиғаға байланысты (сақтандыру жағдайы) жан-
жақты универсалды қорғау құралы болып табылады. Ал сақтандыру жүйесі
республика экономикасы тұрақты дамуына, халықты әлеуметтік қорғауды көтеру
үшін қосымша негізді құруға, азаматтар мен шаруашылық субъектілер мүлкін
сақтандыруға әсер етуі қажет. Республикада жаңа сақтандыру нарығы
қалыптасуда, мұнда бірінші орында ерікті сақтандыру, әлеуметтік
сақтандырудың түрі бойынша мемлекеттік міндетті сақтандыру түрлері
еңгізілді.
Осы дипломдық жұмыстың мақсаты аннутеттік сақтандыру шартының пәнін,
жалпы сипаттамасын зерттеу. Осыдан шығатын міндеттер:
а) аннуитеттік сақтандыру шарттың сипаттамасы;
ә) шарттан туындайтын міндеттемелер мазмұны;
б) шарттың өзекті мәселелері мен оны болашақта тәжірибеде қолдану.
Мен өзімнің дипломдық жұмысымда сақтандыру шартының, жалпы
сақтандырудың мазмұның ашуға, оның тек қазіргі заманда ғана емес, келешекте
же өз маңыздылығын жоғалтпайтының көрсетуге тырыстым. Сақтандыру шартының
адамның әр минутында оның психологиялық, материалды, әлеуметтік жағдайының
қалыпты болуына әсер етуге қатысты болатындығы көрсеткім келді.
Аннуитеттік шартын Жинақтаушы зейнетақы қорларының тиімдірек
ұсыныстары, оның өзеліктігін төмендетуіне әкеп соқтыратын секілді, алайда
көп дау тудыратын мәселелердің бірі болып – Аннуитеттік сақтандыру шартын
құқықтық табиғаты және азаматтық-құқықтық мәмілелер жүйесіндегі алатын орны
туралы мәселелер табылады. Қазіргі кезде бұл мәселелерге ғылыми
публикациялар арналған.
Аннуитеттік сақтандыру қатынастарды құқықтық реттеудің күрделілігі мен
жаңалылығы, әлеуметтік маңыздылығы қолданыстағы заңнаманың бірқатар
жетілдіруді қажет етуі дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты аннуитеттік сақтандыру теориялық
және құқықтық аспектілерін ашу, қазіргі экономикалық жағдайда оның негізгі
рөлі, өзге әлеуметтік сақтандыру құралдары алдында артықшылығы, сонымен
бірге халықаралық тәжірибедегі ұйымдастырудағы тиімді жолдарын қарастыру.
Негізгі мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттерді орындау керек:
- Аннуитеттік сақтандыру қатынастарды құқықтық реттеуге байланысты, ҚР
заңнамаларының пайда болуы мен дамуы процесінде талдау жасау, сондай-ақ
халықаралық жеке құқықтағы аннуитеттік сақтандыру құқықтық реттеудің
ерекшеліктерін зерттеу;
- ҚР заңнамасымен қарастырылған Аннуитеттік сақтандыру шартының
түрлері мен нысандарының құқықтық ерекшеоіктерорін анықтау;
- ҚР заңнамасына сәйкес, Аннуитеттік сақтандыру шартының
азаматтыққұқықтық сипаттамасын анықтау, белгілерін анықтау, аннуитеттік
сақтандыру шартының құқықтық табиғатын зерттеу;
- Аннуитеттік сақтандыру қатынастарының құрылымдық байланысын анықтап
зерттеу;
- Аннуитеттік сақтандыру шартын мазмұның, субъектілерінің құқықтық
жағдайын зерттеу;
- Аннуитеттік сақтандыру шартын жасасу тәртібін талдап зерттеу.
Дипломдық жұмыстың объектісі болып ҚР заңнамасына бойынша Аннуитеттік
сақтандыру щартын азаматтық-құқықтық реттеу қарастырылған. Дипломдық жұмыс
шеңберінде Қазақстандық сақтандыру заңнамасының пайда болуы мен даму тарихы
қарастырылады, аннуитеттік сақтандырудың құқықтық табиғаты анықталады,
аннуитеттік сақтандыру шартынан туындайтын құқықтық қатынастар құрылымы
талданады, аннуитеттік сақтандыру шартының негізгі элементтері зерттеледі,
сондай-ақ сақтандыру шартының нысаны мен түрлері ҚР заңнамасына сәйкес
қарастырылады.
Зерттеу жұмысының пәні – ҚР заңнамасына сәйкес, аннуитеттік сақтандыру
шартын құқықтық реттеумен байланысты мәселелер кешені.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізгі болып кедесідей ғалымдардың
еңбектері пайдаланылды: Сулейменов М.К., Басин Ю.Г., Сман Б. Ө., Гекко
М.Н., Худяков А.И., Брагинский М.И., Жайлин Ғ.А., Шиминова М.Я., Корчевская
Л.И., Турбина К.Е., Шынғыс Мұқан, Оскар Лер, Кеңес Жуйриков және т.б.
Нормативтік-құқықтық негізі болып Сақтандыру қызметі туралы
Қазақстан Республикасының Заңы Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
Ерекше бөлім, Еңбек қызмет міндеттернін орындау барысында жұмыскердің
женсаулығы мен өміріне келтірілген залалды жұыс берушінің скақтандыру
міндеті туралы Қазақстан Республикасы Заңының жобасы туралы Қазақстан
Республикасы Үкіметінің қаулысы, ҚР Ұлттық Банкі Басқармасының Қазақстан
Респубикасы сақтандыру ұйымдарының зейнетақы аннуитеттерінің келісім-
шартттары негізінде зейнетақы жинақтары есебінен зейнетақымен
қамсыздандыруының ережелері және аннуитеттік сақтандыру қатынастарын
реттейтін өзге де нормативтік-құқықтық актілері жатады.
Тәжірибелік негізі ретінде аннуитетік сақтандыру шартын жасасу және
ұйымдастыру тәртібіне байланысты сақтандыру компанияларының ақпараттары,
сақтандыру компаниялардың аннцитеттік сақтандыру шартына байланысты
мәліметтері, сондай-ақ, ҚР қарды ұйымдары мен қаржы нарығын реттеу және
қадағалау жөніндегі агенттігінің аннуитеттік сақтандыруға байланысты ресми
түсіндірулері жатады.
Дипломдық жұмысты орындау барысында келесідей әдістер қолданылды:
диалектикалық танымның жалпы ғылыми әдістері; сонымен бірге жеке ғылыми
әдістер: жүйелелік, тарихи, салсытрмалы-құқықтық талдау, ғылыми талдау
сияқты әдістер қолданылды.
Дипломдық жұмысты жазу барысында анықталғын аннуитеттік сақтандыру
шартының құқықтық табиғатын, аннуитеттік сақтандыру шартынан туындайтын
құқықтық қатынастар құрылымы, аннуитеттік сақтандыру шартаның негізгі
элементтері, аннуитеттік сақтандырудың нысаны мен түрлеріне байланысты
мәліметтерді анықтауда қолданылады, сондай-ақ азаматтық-құқықтық қатынастар
субъектілерінің аннуитеттік сақтандыру шартын жасасуда пайдалана алады.
1 САҚТАНДЫРУ ШАРТЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Сақтандыру шартының түсінігі және даму тарихы
Сақтандыру дегеніміз не? Осы сөздің ең кең мағынасы – белгілі бір
құбылыстардың жағымсыз нәтижелерінен қорғану. Сақтандыру адам өмірге келе
салысымен пайда болды. Ол жануарлар әлемінде де жиі кездесетін оқиға.
Расында да, қасөыр тамағының қалдықарын жерге көмуінің өзі, ертеңгі күнгі
аң аулаудың жағымсыз нәтижелерінен қорғанып, өзін-өзі сақтандыруы болып
табылмай ма? Сол сияқты адам да, күн сайын бір-бір мамонттан өлтіру мүмкін
еместігін жақсы біліп, қорлар құра бастады. Осыдан сақтандырудың ең ежелгі
түрі – өзін-өзі сақтандыру пайда болды.
Ежелгі заманнан бері адам өзінің қалыпты күнкөрісін қамтамасыз етуге,
болашаққа сенімді болуға талпынатын. Сол ерте уақыттан-ақ адам кенеттен
болып қалуға мүмкін қатерлі оқиғалардың әсерінен болатын шығындардан
қорғану үшін белгілі бір қорлар құру керектігін түсінді. Қатерлі оқиғалар
аяқ астынан болып қалуы мүмкін еді. Әр мезетте адамның өмірі, мүлкі,
денсаулығына қатер төніп тұрады. Бұл факторды жою болатын мүмкін емес,
бірақ келеңсіз жағдайларға алдын-ала дайындалып, мүмкін болатын мүліктік
немесе басқа шығындардың көлемін төмендетуге болады. Адамға оның қалыпты
өмір сүруы үшін сенімділік жұмысын жоғалтуына қатысты ертең күн көруге
қаражатсыз қалмайтынында, немесе қатерлі оқиғадан кейін белгілі бір
мерзімге жанұясын қамтамасыз ете алмайтын болған жағдайда, тағы да сондай
оқиғаларда қатысты болған жағдайларда қаолында қаражат болатынына
санімділік. Бір сөзбен айтқанда – адамға ертеңге деген сенімділік қажет.
Сақтандыру сөзінің өзі бір нәрседен сақтау деген мағынаны, дәлірек
айтсақ, ол қатерлі оқиғалардың нәтижелерінен қорғауды болдіреді.
Жылдар, ғасырлыр өте келе, қоғам да өзгере, күрделене бастады. Адамдар
енді сақтандырудың басқа да формаларын ойлап таба бастады. Мысалы, бірнеше
адам жиналып, егер олардың біреуі қатерлі оқиғаға ұшырап, белгілі бір
шығындарға кез болса, олар бір-біріне көмекке келетіні туралы уәделеседі.
Сақтандырудың бұндай түрі бірін-бірі сақтандыру деп аталады.
Бірте-бірте сақтандыру қоғамның сұраныстарың қамтамасыз ететін қызмет
көрсетудің арнайы саласына айналып, осы қызметпен кәсіптік деңгейде
айналысатын адамдар мен ұйымдар пайда болады.
Уақыт өте келе сақтандыру термині өзінің анықтамасына ие болғанымен,
оның қарастыратын құбылыстырының көлемі тым ауқымды болуымен байланысты,
берілген кез келген анықтама толық бола алмайды. Қалай болғанымен
сақтандыруға мынадай анықтама беруге болады.
Заңды немесе жеке тұлға (сақтанушы), өзі үшін маңызды белгілі бір
заттың (мүліктің, өмірдің, денсаулығының және т.б.) тағдыры үшін
қауіптенген соң ол сақтандыру объектісінің құнынан аспайтын төлем үшін,
белгілі бір оқиғаның (сақтандыру жағдайының) нәтижесінде келтірілетін
зардапты (толығымен немесе бір бөлігін ғана) өтеу міндеттемесін өз мойнына
алатын басқа тұлғаның (сақтандырушының) қызметіне жүгінеді. [1, 7 бет]
Тәуекел категориясы белгілі бір жағдайдың пайда болуының алдын-ала
болжай алмайтындығын белгілейді. Сондықтан болу мүмкіндігі даусыз
оқиғаларда (мысалы, күннің батуы сияқты құбылыстарға) сақтандыру
жүргізілмейді.
Сонымен сақтандыру құрылымы барлық жағдайлар кезігде осындай болу
керек: сақтандыру жағдайы – себептік байланыс – зардап.
Сақтандыру – сақтандырушымен сақтанушылар төлейтін сыйлықақылар мен
заңмен тыйым салынбаған басқа қайнар көздерінен құрылатын ақшалық қорлардаң
сақтандыру төлемдерін төлеумен белгілі сақтандыру жағдайы туған кезде жеке
және заңды тұлғалардың (сақтандырылғандардың) мүліктік қорғалуы бойынша
қатынасы (Сақтандыру туралы ҚР Заңы).
Аннуитеттік сақтандыру – скақтандырушы белгілі бір жасқа жеткен, еңбек
ету қабілетін (жасына байланысты, мүгедектігіне байланысты, науқастығына
байланысты) жоғалтқан, асыраушысы қайтыс болған, жұмыссыз қалған
жағдайларда немесе сақтандырушының жеке табыстарының келуіне немесе одан
айрылуына әкеліп соққан өзге де жағдайларда зейнетақы немесе рента түрінде
кезең-кезеңімен сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жеке
сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Сақтандыру ісінің тарихы. Сақтандыру адамзатпен бірге туып, дәл
соншама өмір сүріп келеді деуге болады. Жеке адамның бастапқыда өзін өзінің
сақтау инстинкті ретінде аңғартылған болашағын қандай да бір жолмен
қамсыздандырып, она қолайсыз жағдайлар мен сол жағдайлардың нәтижелерінен
қорғап қалудың стихиялы әрекеттерінен бастап, сақтандыру өз қалыптасуының
әр түрлі сатыларынан өтіп өзінің қазіргі жағдайына жетті.
Өзінің шығуы бойынша сақтандыру институты стихиялы, шаруашылық ету
үдерісі кезіндегі материалдық жоғалтулардың экономикалық құбылысына
автоматты реакция болып табылады. Сақтандыру сөзінің орыс тіліндегі
этимологиясының әлем едлерінің көпшілігінде қабылданған ағылшын
этимологиясынан өзгеше екендігін айта кеткен жөн. Орыс тіліндегі
страхование созінің төркіні страх (қорқыныш) сөзінен шықса, ағылшын
тілінде ол қорғау сөзінен туындайды. Біздің көзқарасымыз бойынша аталған
жайт бұл категорияның ішкі мазмұнына ешқандай әсерін тигізбей, тек қана
мәдени-тарихи себептермен түсіндіріледі.
Сақтандыру ісі сақтандыру компаниясының (сақтандырушылардың)
сақтанушылары болашақта орын алуы мүмкін жоғалтулардан қорғап, қауіп-қатер
мөлгерін азайту бойынша іс-әрекетті білдіреді.
XIX ғасырдың аяғында американдық ұлыстанушы, тарихшы және археолог
Л.Морган (1818-1881) және неміс экономисі Ф.Энгельс (1820-1895) мәдени-
тарихи кезеңдерді әзірледі, және оған сәйкес адамзат қоғамы өз тамуы
барысында үш дәуірден өткен екен: жабайылық, варварлық, өркениет, ал
бұлардың әр ұайсысы үш сатынан: ең төмен, орташа және жоғарғы сатырлардан
тұрады. Тәуекел жабайлықтың ең төмен сатысының аяғында, дәлірек айтатын
болсақ, жыбыйының тәуекел ұғымын сезіне бастайтын жабайлықтың ең төмен
сатысынан оның орташа сатысына өтуі кезінде пайда болады. Себебі, өлімнің
не екенін түсінбейтін жабайының өлім алдында қорқыныш сезімі болмайды ғой.
Жартастан төмен секіріп, ол өз өмірін тәуекел ететіндігін аңғармайды да.
[2, 22 бет]
Сақтандыру адамның кездейсоқ қауіп-қатердерден қорғануға деген
қажеттіліктерін қанағаттандыру нысаны ретінде пайда болды. Сақтандыру
түріндегі өзара көмек көрсету жолымен мұндай қорғап-қорғанудың алғашқы
формалары туралы мәліметтерді біздің күндерге дейін өткен заманнан жеткен
жазбаша деректерден байқауға болады. Ежелгі сақтандыру келісім-шарттардың
басым көпшілігі сол кездердегі теңіз немесе құрлық сауда жолдарының елеулі
созылыңқылығымен сипатталған сауда саласында жасалатын. Сондықтан да
сақтандыру туралы келісімдерде оның объектілері ретінде тауармен қатар
тасымалдау құралдары да белгіленетін.
Өмірді сақтандырудың отаны ретінде 1699 жылы жесірлер өмірлерін
сақтандырумен айналысқан кәсіби ұйым пайда болған, ал кейіннен жеке
тұлғаларды сақтанырумен айналысқан Ecrvatede сақтандыру компаниясы құрылған
Англия болып есептеледі.
Қоғамдық қатынастардың дамуымен бірге сақтандыру да даму үстіне болды.
Рим империясында басқа мақсаттармен қатар жәрдем көрсету үшін құрылған
және іс жүзінде жерлеу кассалары рөлін атқаран коллегиялар кең таралған
болатын. Коллегия мүшесі қайтыс болған жағадайда оның мұрагерлеріне
марқұмды жерлеу бойынша шығындарды өтеуге және отбасыға біраз материалдық
сүйеніш ретінде белгілі бір сома төленетін.
Коллегияға мүше болып кірү үшін кіру жарнасын енгізіп, одан кейін
оқтын жарналар енгізіп тұру қажет болды. Бұл жәрдем кқрсету идеясын басқа
халықтар кабылдады. Орта ғасырларда герман халықтарында талан-тараж,
қарақшылық, жортуылдардың және т.б. құрбандарына көмек корсету мақсатына
құрылатын көпес гильдиялары бар болды.
XX ғасырдың басына қарай көптеген еуропалық елдердің сақтандыру
қоғамтастығы нығайып, сақтандыру компанияларының саны кеңейтілді (Францияда
– 20, Италияда – 161). Сонымен бірге өндіріс пен экономиканың қарқынды
дамуы жұмысшыларды дерттену немесе өлім жағдайларынан мемлекеттік
сақтандыру жүйесін құру қажеттілігін тудырды, ал жұмысшылардың кәсіби
одақтарының талаптары кейбір елдерде (Ұлыбритания, Германия, Италия,
Австрия және т.б.) міндетті түрде жүзеге асырылатын жұмыссыздықтан
сақтандырудың пайда болуына әкелді.
Жарғылық типтегі тұрақты кәсіби-корпоративті ұйымдардағы өзара
сақтандыру көптеген елдерде, атап айтқанда, Ежелгі Үндістанда және Ежелгі
Мысырда бар болған. Бұл ұйымдардың мақсаттарына жазатайым оқиғалар кезінде
олардың мүшелеріне, ал өлім жағдайында ө асыраушыдан айрылған отбасыларына
материалдық көмек көрсету кіретін. Бізге жеткен деректерге сүйенсек, басқа
ежелгі елдермен салыстырғанда, жарғылық типтегі тұрақты ұйымдардағы өзара
сақтандыру ең анық түрде ежелгі римдіктер қоғамында көрініс табады. [3, 68
бет]
Ғалымдардың болжамы бойынша, сақтандыру жүйесі көне Вавилонда (4000
мың жыл бұрын) адам қажеттілігіне жараса, ескі сақтандыру келісім-шарттары
Палестина, Сирия және Ұлыбританияда болған.
Негізгі, сақтандырудың пайда болуын индиустрияның басталуымен
байланыстырады. Кейбір деректерге сүйенсек, 1300 жылдары Италия мен
Ұлыбритания халқы алғашқы сақтандыру құжаттарын пайдалана бастаған.
Ұлыбританияда ең алғаш рет лондондық Уильям Гибсон 32 фунт стерлингпен өз
өмірін сақтандырыпты. Ол өмірден өткен соң ұрпақтары 400 фунт стерлинг
алған екен.
Сақтандыру Исламда да бар. Әлеуметтік сақтандыру идеясы тарихшылардың
пікірінше, Ислам дініде бұрынан бар. Сақтандыру төлемақысы зекет деп
аталады.
Қазақтың сақтандыру жүйесінің айырмашылығы ол Еуропада бас кезінен-ақ
заң билеген, заңға бағынған болса, ал қазақта мұндай дауды тұлғалар, билер
шешіп, бір-бірінің ақысын жегізбей, қиқысыз нәпсені қиыстырып отырған. [4,
3 бет]
Сақтандыру негізіндегі шартты жүзеге асыру. Сақтандыру ұйымының
уәкілетті мемлекеттік органның лицензиясы негізінде әрі сақтандыру шартын
жасасу жолымен сақтандыру жағдайы орын алған кезде сақтанушы жеке немесе
заңды тұлғаның мүліктік мүдделерін сақтандыру қорғауымен қамтамасыз етуіне
(сақтандыру төлемін төлеуіне), былайша айтқанда сақтандыру рыногының
экономикалық негізін құрайтын сақтандыру өнімдері рыногында сақтандыру
шартын жасасу арқала сақтанушыға (тұтынушыға) сақтандыру қызметтерін
көсрсетуіне байланысты кешенді сипатты қоғамдық қатынастарды білдіреді. Бұл
ретте бірден байқалатын жағдаят, қандай болмасын сақтандыру өнімін сатуға
байланысты сақтандыру қызметтерін көрсету, былайша айтқанда сақтандыру тек
сақтандыру шартының негізінде жүзеге асырылады. Осы орайда сақтандыру шарты
бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтандыру сыйлықақысын төлеуге міндеттенеді,
ал екінші тарап (сақтандырушы) сақтандыру жағдайы басталған кезде
сақтанушыға немесе шартта белгіленген сома (сатандыру сомасы) шегінде
өзінің пайдасына шарт жасалған өзге тұлғаға (пайда алушыға) сақтандыру
төлемін төлеуге міндеттенеді. Сақтандыру сақтандыру шарты бойынша жүзеге
асырылады.
Сақтандыру шарты тек қос тараптың тараптың – сақтанушы мен
сақтандырушының арасында көбінесе пайда алушының не үшінші тұлғаның
пайдасына жасасылған келісім ретінде көрініс табады; сақтандыру шарты
нақтылы сақтандыру түрі бойынша сақтандыру міндеттемесінің туындауын
негіздейді; сақтандыру шартының негізінде сақтандыру қорғауы қамтамасыз
етіледі; сақтандырудың қандай болмасын түрі (сақтандыру өнімі) сақтандыру
шартының негізінде жүзеге асырылады.
Сақтандыру нарығының қатысушылары.
Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының қатысушыларына
төмендегілер жатады:
- сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы;
- сақтандыру брокері;
- сақтандыру агенті;
- сақтанушы, сақтандырылушы, пайда алушы;
- актуарий;
- уәкілетті аудиторлық ұйым (уәкілетті аудитор);
- өзара сақтандыру қоғамы;
- сақтандырушымен бафланысты кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын өзге
де заңды жеке ішкі тұлғалар болып табылады.
Сақтандыру брокері – сақтандыру және қайта сақтандыру мәселелері
бойынша консультациялық қызметті өз атынан және сақтанушының тапсыруымен
сақтандыру шарттарын немесе өз атынан және цеденттің тапсыруымен қайта
сақтандыру шарттарын жасау жөніндегі делдалдық қызметті жүзеге асыратын
заңды тұлға.
Сақтандыру брокерінің өзі қатысып жасалатын сақтандыру (қайта
сақтандыру) шарты бойынша өкілеттігі мен жауапкершілігі сақтандыру (қайта
сақтандыру) шартының тараптарымен жасалатын тиісті шарттармен белгіленеді.
Сақтандыру агенті – берілген өкілеттілігіне сәйкес сақтандыру ұйымының
атынан және тапсыруымен сақтандыру шарттарын жасау жөніндегі делдалдық
қызметі жүзеге асыратын жеке немесе заңды тұлға.
Сақтанушы – сақтандырушымен сақтандыру шартын жасасқан тұлға.
Сақтандырушы – сақтандыруды жүзеге асыратын, яғни, сақтандыру жағдайы
пайда пада болған кезде сақтанушыға немесе пайдасына шарт жасалған өзге
тұлғаға (пайда алүшыға) шартта айқындалған соманың (сақтандыру сомасының)
шегінде тиесілі сақтандыру төлемін жүргізуге міндетті тұлға.
Сақтандыру ұйымы ретінде тіркелген және сақтандыру қызметін жүзеге
асыру құқығына лицензиясы бар заңды тұлға ғана сақтандырушы бола алады.
Пайда алушы – сақтандыру шартына немесе міндетті сақтандыру турала
заң актілеріне сәйкес сақтандыру төлемін алушы болып табылатын тұлға.
Заңды тұлға да, азамат та пайда алушы бола алады.
Пайда алушы жеке де, мүліктік те сақтандыру бойынша тағайындалады.
Сақтандырудың міндетті түрі бойынша пайда алушы сақтандырудың осы
түрін реттейтін заң актілермен айқындалады, ерікті түрі бойынша оны
сақтаушы тағайындайды.
Сақтандырушы болып табылмайтын, оған қатысты мұндай жағдайды
көздемейтін жеке басты сақтандыру шарты жасалған сақтандырылған адам қайтыс
болған жағдайда, егер заң актілерінде немесе шартта сақтандырылған адамды
ауыстыру көзделмесе, бұл шарт тоқтатылуға жатады.
Актуарий – сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының қажетті төлем
қабілеттілігі мен қаржылық тұрақтылық деңгейін қамтамасыз ету мақсатында
сақтандыру және қайта сақтандыру шарттары бойынша міндеттемелер мөлшерінің
экономикалық-математикалық есептеулерін жүзеге асыруға байланысты қызметті
атқаратын жеке адам.
Актуарийлік қызметті жүзеге асыруға уәкілетті мемлекеттік орган берген
лицензиясы бар жеке адам актуарий болуға құқылы.
Актуарийлік қызмет осы заңға және уәкілетті мемлекеттік органның
нормативтік-құқықтық актілеріне сәйкес, сондай-ақ актуарийлік қызметті
жүзеге асырудың халықаралық принциптері (стандарттары) ескеріле отырып
жүзеге асырылуға тиіс.
Актуарий, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының сақтандыру
резервткрін қалыптастыру жөніндегі талаптарды сақтамағандығы туралы өзі
анықтаған фактілерді уәкілетті мемлекеттік органға дереу хабарлауға
міндетті.
Уәкілетті аудиторлық ұйым (уәкілетті аудитор) – уәкілетті мемлекеттік
органның тиісті лицензиясы негізіндегі сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымының аудиті жөніндегі қызметті жүзеге асыратын аудиторлық ұйым.
Өзара сақтандыру қоғамы. Қазақстан Республикасының азаматтық
кодексінің 845-бабының 2-ші тармағына сәйкес өзара сақтандыру қоғамдары өз
мүшелерінің мүлік және өзге де мүліктік мүдделерін сақтандыруды жүзеге
асырады және коммерциялық емес ұйымдар болып табылады. Өзара сақтандыру
қоғамының құқықтық жағдайының ерекшекліктері мен олардың қызметінің
шарттары осы Кодекске және өзврв сақтандыру туралы заң актілеріне сәйкес
айқындалады.
Өзара сақтандыру жолымен міндетті сақтандыруды жүзеге асыруға өзара
сақтандыру туралы заң актілерінде көзделген жағдайларда жол бкріледі.
Егер мұндай сақтандыру қызметі оның құрылтай құжаттарында көзделіп,
қоғам коммерциялық ұйым нысанында құрылса, тиісті түрдегі сақтандыруды
жүзеге асыруға лицензиясы болса және сақтандыру туралы тиісті заң актілері
белгіленген басқа талаптарға сай келсе, өзара қоғамның мүшесі болып
табылмайтын адамдардың мүдделерін сақтандыруды жүзеге асыра алады.
Демек, сақтандыру нарығындағы сақтандыру салалары бойынша сақтандыру
өнімдерін сатуға орай сақтандыру қызметтерін көрсету негізіндегі сақтандыру
шарты осы ауқымды туындайтын қоғамдық қатынастарды нақтылы – жекелей
реттейтін құқықтық құрал болып табылады. Сонымен қатар, ол заңи факті
ретінде сақтандыру міндеттемесін туындатады. Сақтандыру шарты қос тарапты,
тараптардың келісіміне қарай консенсуалды, сақтандыру қорғауын нысаналауына
орай сақтандыру сыйлықақысының және сақтандыру төлемінің төленуіне
байланысты ақылы, сондай-ақ сақтандыру сыйлықақысы мен сақтандыру төлемінің
ақша түрінде жүзеге асырылуына қарай ақшалай шарт сипатында ерекшеленеді.
1.2 Сақтандыру түрлері
Сақтандыру бірнеше анықталған түрлерге бөлінеді. Оларды әртүрлі
негіздер бойынша классификациялауға болады. Қазақстан Республмкасының
заңнамасы осындай схема берілген:
1. Міндеттілік дәрежесі бойынша:
а) міндетті;
б) ерікті.
2. Сақтандыру объектісі бойынша:
а) жеке;
б) мүліктік.
Сонымен қатар өзінің юридикалық-техникалық белгілеріне қарай көпше
(қос және топтық сақтандыру) және комплекстік (ортақ сақтандыру және қайта
сақтандыру) болуы мүмкін.
Міндетті сақтандыру. Атынан көрініп тұрғандай, осы сақтандыру заңнама
бойынша міндетті болып келеді. Олардың түрлері Парламент актілерімен
бекітіледі. Ал Үкімет оның іске асу процесін қамсыздандырады. Сонымен
Қазақстанда міндетті сақтандырудың құқықтық реттеуінің екі деңгейлі жүйесі
қалыптасқанын көріп отырмыз.
Заңмен азаматқа өз өмірін немесе денсаулығын сақтандыру міндетті
жүктелмейтіндігі ерекше түрде көрсетіледі. Бұл міндетті жеке сақтандырудың
болмайтындығы туралы мүлдем айтып тұрған жоқ. Бірақ осы жағдайда сақтанушы
ретінде сақтандырылған адам емес, былай айтқанда делдал болады (мысалы, өз
жұмысшыларының өмірі мен денсаулығын міндетті сақтандыруын жүргізетін
ұйым). Сонымен қатар тасымалдаушы да өз жолаушыларын міндетті түрде
сақтандыруы мүмкін, бұл да жеке сақтандыруға жатады.
Бұгінгі таңда Қазақстан Республикасының міндетті сақтандыру туралы
заңнамалық актілеріне сәйкес сақтандырушы мен сақтанушының арасында
міндетті түрде: жекеше нотариустардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
міндетті сақтандыру шарты; өсімдік шаруашылығындағы міндетті сақтандыру
шарты; қызметі шінші тұлғаларға зиян келтіру қаупімен байланысты объектілер
иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті міндетті сақтандыру
шарты; аудиторлық ұйымдардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті
сақтандыру шарты; міндетті экологиялық сақтандыру шарты; көлік құралдары
иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандырудың
стандартты шарты; көлік құралдар иелерінің азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін міндетті сақтандырудың стандартты шарты; көлік құраралдары
иелерінің азаматтық құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандырудың кешенді
шарты; тасымалдаушының жолаушылар алдындағы азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін міндетті сақтандыру шарты; қызметкерінің еңбек (қызметтік)
міндеттерін атқаруы кезінде өмірі мен денсаулығына зиян келтіргені үшін
жұмыс берушінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру
шарты жасалады.
Әлемнің кейбір елдерінде міндетті сақтандыру шартсыз нысанда болуы да
мүмкін. Ондай сақтандырудың барлық жағдайлары тек заңмен ғана анықталады,
ал қатысушы жақтардан тек қана она орындау талап етіледі.
Ал Қазақстан Республикасының заңнамасы міндетті түрде міндетті
сақтандырудың және ерікті сақтандырудың шарт нысанында болуын көздейді.
Бірақ сақтанушы сақтандырушымен шарт жасасқан кезде, міндетті түрде
заңнамаға сүйеніп жасасу керек. Сақтандырушы сақтанушыға заңнамада
көрсетілген жағдайлардан гөрі пайдалы жағдай ұсына алады.
Осының нәтижесінде міндетті сақтандырудың мынадай белгілерін атап
кетуге болады:
а) ол заң актісімен, демек, Парламент актісімен бекітіледі;
б) міндетті сақтандырудың жағдайлары сақтандырудың осы түрін реттейтін
заңнамамен анықталады;
в) сақтанушылардың міндетті сақтандырудан бас тартуы заңмен бекітілген
тәртіптік, әкімшілік немесе қылмыстық жауапкершілікке әкеледі.
Міндетті сақтандыру тек қана бір сақтандыру ұйымының (соның ішінде
мемелекеттік ұйымның да) қарамағына болуы мүмкін емес. Себебі бұл
сақтандыру ісінің монополизациясына әкеліп, меншік формаларының теңдігі
қағидасының бұзылуына әкеп соғады. Сондықтан заңда сақтанушының кез келген
сақтандыру ұйымында сақтануына мүмкіншілігі бар дегені көрсетіледі. Сонымен
қатар, егер ешбір сақтандыру ұйымы сақтандыруды жүргізбесе (олай кейде
болады, өйткені міндетті сақтандыру көбінесе әлеуметтік сипатта болып,
сақтандырушы үшін пайдалы емес болуы мүмкін), онда сақтандырудың осы түріне
лицензиясы бар сақтандыру ұйымы сақтандыру шартын жасасудан бас тарта
алмайды деп көрсетілген. Сонымен сақтандыру ұйымдары үшін міндетті
сақтандыру процесіне қатысу тек құқықығы ғана емес, міндетті болып та
табылады.
Міндетті сақтандырудың ең көп тараған түрлеріне келіп тоқталсақ,
оларға жолушыларды сақтандыру (әуе, теміржол, теңіз, ішкі сулар, сонымен
қатар аймақаралық және халықаралық автомобильді транспорт машруттарындағы)
және транспорт иелерінің азаматтық жауапкершілігін сақтандыру жатады.
Сақтандырудың аталған осы екі түрі тек Қазақстанда ғана емес, сонымен қатар
бүкіл әлемде өте кең таралған.
Мемлекеттің осы саладағы міндетті сақтандыру туралы ескертпелері
міндетті түрде орындалуы үшін, заңнамамен белгілі шаралар бекітілген. Соған
суйене сақтанушы сақтандырушыдан өзін сақтандыруды сот тәртібімен талап ете
алады. Сонымен қатар сақтандыру бағытталған тұлға оған сақтандыру
жүргізілмегенін білсе, сақтандырушыдан сақтандыру жүргізу міндетін сол
сияқты сот арқылы талап ете алады.
Ерікті сақтандыру – қатысушы жақтардың еркіне байланысты туындайтын
сақтандыру.
Ерікті сақтандырудың түрі, жағдайы және тәртібі тараптардың
келісімімен анықталады.
Ерікті сақтандыруға жатады – өмірі сақтандыру. Өмірді сақтандыру –
сақтандырушы қайтыс болған немесе ол сақтандыру мерзімі біткенге дейін өмір
сүрген жағдайда сақтандыру төлемін жүзеге асыруды кездейтін жеке сақтандыру
түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Сонымен, ерікті сақтандыру қатынастарын реттеудің негізгі қайнар көзі
болып шарт табылады.
Сақтандыру объектісі бойынша ол екіге, жеке және мүліктікке,
бөлінетінін жоғары айтып кетке болатынбыз.
Бұл жерде сақтандыру объектісінің не екендігі туралы айтып кетуі жөн
болады.
Сақатныдру объектісі деп – сақтандыру неге бағытталған, демек
сақатандырумен қорғалуға не жатады деп түсінуге болады. [1, 32 бет]
Жеке сақтандыру дегеніміз – адам өмірін, денсаулығын, еңбек ету
жағдайын және азамат тұлғасына байланысты басқа да мүдделерін сақтандыру.
Жеке сақтандырудың объектісі болып осы жағдайда:
1) өмірді сақтандыру кезінде – адам, биологиялық тіршілік иесі
ретінде;
2) денсаулықты сақтандыру кезінде – ағзаның физиологиялық сапасы;
3) еңбек ету жағдайын сақтандыру кезінде – ағзаның функционалдық
сапасы;
4) азамат тұлғасына байланысты басқа да мүдделерін сақтандыру кезінде
– сақтандыру жағдайы пайда болған кезде ағзаның немесе азаматтық статустың
сапалық төмендеуіне немесе өзгеруіне әкеп соқпайтын белгілер.
Соңғы жеке сақтандыру түріне, көбінесе, белгілі бір жасқа толу
сақтандыруы, қосымша зейнетақы сақтандыруы, кәмелет жасқа толуын
сақтандыру, үйленуіне дейінгі сақтандыру және т.б. Осындай шарттарға көбіне
қайтару-жинақтау сипаты тән. Бұл дегеніміз – олар өз ішінде сақтандырудың
өзімен қоса ақша қаражатын жинақтау функциясын біріктіру.
Кейде сақтандыру кәсіптік еңбек жағдайын қорғау құралы ретінде
танылады. Мысалы, топ-модельдің фигурасын, әншінің даусын, пианистің
саусақтарын сақтандыру және т.б.
Жеке сақтандыру міндетті хәне ерікті болатындығын жоғарыда айтып
кеткенбіз. Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес азамтқа өзінің
өмірін және денсаулығын сақтандыру міндеті жүктелуі мүмкін емес. Сондықтан
сақтанушы ретінде сақтандырылған адам болатын өмірі мен денсаулығын
міндетін сақтандыру заңсыз болып саналушы еді.
Мүліктік сақтандыру кезінде сақтандыру объектісі болып мнлік (сөздің
кең мағынасында) табылады.
Мүліктік сақтандыру өз ішінен үшке бөлінеді:
а) мүлікті сақтандыру;
ә) кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру;
б) азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру.
Азаматтық-құқықытық жауапкершілікті сақтандыру екіге бөлінеді:
а) зардап келтіргені үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілікті
сақтандыру;
ә) щарт бойынша азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру.
Мүлікті сақтандыру кезінде мүліктің немесе басқа да мүліктік игіліктер
мен құқықтардың жойылу, жетіспеушілік немесе жоғалту тәуекелі
сақтандырылады. Сақтанушының немесе пайда алушының мүліктерді сақтандыруға
мүддесі болмаған жағдайда жасалған мүліктік сақтандыру шарты жарамсыз
болады. [5, 809 бап]
Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру кезінде кәсіпкердің сақтанушы ретінде
іс-қимыл жасайтын келісім-шарт жасасушы агенттерінің өз міндеттемелерін
бұзуынан болған кәсіпкерлік қызметтің залалдар тәуекелі немесе кәсіпкерге
байланысты емес жағдайлармен осы қызмет шарттарының өзгеруінен болған
залалдар тәуекелі, соның ішінде күтілген кірісті алмай қалу тәуекелі
сақтандырылады. [6, 48 бет]
Зиян келтіргендігі үшін азаматтықөқұқықтық жауаптылықтың сақтандыру
кезінже сақтанушының (пайда алушының) басқа тұлғаның өміріне, денсаулығына
және мүлкіне зардап келтіргендігі үшін жауапқа тарту салдарынан болатын
шығындардьң тәуекелiн сақтандырылады. Осындай сақтандыру кезінде
сақтанушыньң да және осындай жауапкершілік жүктелген бақа да тұлғаның
жауаптылығы сақтандырылуы мүмкін.
Зиян келтіргендiгi үшін азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру
шарты зиян келтiруi мүмкін, бұл жағдайда пайда алушы ретiнде iс-қимыл
жасайтын тұлғаның пайдасына жасалған болып есептеледi.
Caқтaндыpyдың осындай түрлерiнiң автокөлiктер иелерiнiң азаматтық-
құқықтық жауаптылығын сақтандыру сияқты түрі сақтандырудың мiндеттi түpi
болып табылады.
Осы жерде мынадай пікiр қалыптасады: азаматтық-құқықтық жауаптылығын
сақтандырудың объектiсi болып сақтандырылған адам ретiндегi жәбiрленушiнiң
мүддесі, сақтандырудың мақсаты ретінде сақтанушының жәбiрленушiге тигiзген
зардапты өтеу, ал сақтандыру жағдайы – зиян келтiру фактiсi табылады. Бiрақ
бұл жерде сақтандыру объектiсi болып сақтанушының, сақтандырылған адам
ретiндегi өзiнiң мүддесі, сақтандырудың мақсаты – жауапкершiлiкке тартудың
арқасында болған оның шығындарын өтеу, сақтандыру жағдайы – сақтанушыны
азаматтық-құқықтық жауаптылыққа тарту фактiсi табылады.
Сол уақытта осы сақтандыру түрі жәбiрленушiлердiң мүдделерiн де
қорғайды, өйткенi сақтандырушы сақтанушы жағынан оларға келтірілген
зардаптың өтелетiнiне кепiлдiк бередi.
Шарт бойынша азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктi сақтандыру кезінде
сақтанушыныц шартты бұзғаны (дұрыc орындамағаны) үшiн азаматтық-құқықтық
жауапкершiлiкке тарту салдарынан болатын шығынарының тәуекелi
сақтандырылады. Сақтандырудың осы түрiнде тек сақтанушының жауапкершілік
тәуекелі сақтандырылады, демек сақтанырылған адам ретiнде сақтанушыныц езi
болуы керек. Осы талаптарға сәйкес келмейтiн сақтандыру шарты заңсыз деп
есептеледi.
Шартты бұзғандығы үшiн азаматтьқ-құқықтық жауаптылық тәуекелi шартта
оның талаптарына сәйкес сақтанушы оның алдында азаматтық-құқықтық жағынан
жауапты болуға тиiс тарап болып табылатын және бұл жағдайда пайда алушы
ретiнде iс-қимыл жасайтын тұлғаның пайдасына сақтандырылған болып
есептеледi.
Сақтандырудың осы түрiнде де объектiсi болып шартты бұзғаны (дұрыс
орындамағаны) үшiн жауапкершiлiкке тартумен байланысты сақтанушының мүддесi
табылады.
Осы сақтандыру түpi, көбiнесе қарызды өтеу керектігі кезінде
пайдаланады. Мысал үшiн, банктен кредит алу шартында, заем берушiге заемды
өтейтiгiне сенiмдi болу үшiн заемшының кредиттiң банкке қайтарылмау
тәуекелiн сақтандыруда пайдаланады.
Аталған сақтандыру түрлерiнiң барлығында тәуекел термині жиі
пайдаланылады. Осы термин сақтандыруда әртүрлі мағынасында пайдаланылады,
бiрақ жалпы қағида бойынша, сақтандырудағы тәуекел – сақтандыру объектiсiне
сақтандыру жағдайы ретінде көрсетілген құбылыстың жағымсыз әcepнің болу
мүмкiндiгi.
Сақтандыру, көбiнесе сақтанушы – сақтандырушы схемасы бойынша
жүредi. Бiрақ кейбiр жағдайларда сақтандыру күрделiрек, комбинацияланған,
мысалы, сақтандырушы немесе сақтанушы жағында бiрнеше субъект қатысу
нысанда болуы мүмкін. Олардың iшiндегi негiзгiлерiне тоқталып кетейiк,
Комбинацияланған сақтандыруды көпше және комплекстiк деп екіге бөлiп
қарастыруға болады.
Көпше сақтандыру өз iшiнен қос және топтық болып тағы бөлiнедi.
Қос (көпше) сақтандыру – белгiлi бiр объектiнi бiрнеше сақтандырушыда
әрқайсысымен дербес шарт бойынша сақтандыру.
Қос сақтандырудың белгiлерi:
а) сақтанушының бiр болуы;
ә) сақтандыру объектiсiнiң бiр болуы;
б) сақтандыру жағдайының бiр болуы;
в) сақтандыру мезгiлiнiң бiрдей болуы;
г) бiрнеше сақтандырушыда сақтандыру;
ғ) әp сақтандырушымен сақтанушының дербес шарт жасасуы;
д) шартта көзделген сақтандыру сомалары қосылғанда сақтандыру затының
сақтандыру құнынан асуы.
Сақтандырудың комбинацияланған келесi түpi болып топтық сақтандыру
табылады. Топтық сақтандыру кезiнде бiр сақтандыру шартымен бiр мезгiлде
ездерi пайда алушы болып табылатын бiрнеше сақтандырылған адамдар
қамтылады.
Топтық сақтандыру жеке, мүлiктiк, тұлғандырылған, белгiлi бiр пайда
алушы керсетiлмеген, демек тұлғалардың белгiлi бiр категориясын қамтитын
бола алады. Топтық сақтандыру өмiрдiң ұжымдық сақтандыру түрiнде кең етек
жайды. Бұндай сақтандыру кезiнде сақтанушы ретiнде ұйым (басқаша айтқанда,
жұмыc берушi), ал сақтандырылған адамдар ретiнде ұйымның жұмыc iстеушiлерi
болады. Әлемнiң кейбiр елдерiнде сақтандырудың осындай түpi мiндеттiлiк
сипатта болады. [7, 15 бет]
Opтақ сақтандыру – бiрнеше сақтандырушының бiр шарт бойынша бiр
сақтандыру объектiсiн сақтандыру.
Opтақ сақтандырудың белгiлерi:
а) сақтанушы ретiнде бiр тұлға;
ә) сақтандыру бiр объектiге бағытталған;
б) бiр шарт бойынша;
в) бiрнеше сақтандырушының бiрлесуiмен;
г) бiр сақтандыру жағдайы бойынша.
Opтақ сақтандырудың қос сақтандырудан айырмашылығы – қос сақтандыруда
сақтандырушы қанща сақтандыру шарты да сонша болады, ал ортақ сақтандыруда
тек бiр ғана шарт жасалады.
Қайта сақтандыру – сақтандырушының (қайта сақтанушы деп аталатын)
сақтандыру шарты бойынша өзiне алған мiндеттiлiктi толығымен немесе бiр
белiгiн басқа сақтандырушыда (қайта сақтандырушы деп аталатын) сақтандыруы.
Азаматтьқ кодексте бұл туралы былай айтылған: сақтандырушы сақтанушы
алдындағы өз мiндеттерiнiң бәрiн немесе оның бiр белiгiн орындау тәуекелiн
жабуды басқа сақтандырушыда (қайта сақтандырушыда) қайта сақтандыру жолымен
қамтамасыз етуге құқылы [5, 824 бап]. Демек, қайта сақтандыру сақтандыру
шартын орындауды сақтандыру болып табылады деп айтуға болады.
1.3 Сақтандырудың элементтері
Сақтандыру элементтерi болып табылады:
сақтандыру заты;
сақтандыру объектiсi;
сақтандыру жағдайы;
сақтандыру тәуекелi;
сақтандыру сомасы;
сақтандыру құны;
сақтандыру сыйлқақысы;
сақтандыру төлемi.
Оларға ендi жеке-жеке тоқталып кетейiк.
Сақтандыру заты сақтандыру түpiне байланысты. Мүлiктiк сақтандыру
кезiнде сақтандыру заты ретiнде, көбiнесе, ғимараттар, үйлер, транспорт,
мүлiк және басқа да материалды құндылықтар, oған қoca өзiндiк құндылығы бар
мүлiктiк құқық та болады. Жауаптылықты сақтандыру кезiнде – белгiлi бiр
түрдегi жауаптылықтың өзi, кәсiпкерлiк тәуекелдi сақтандыру кезiнде
сақтандыру заты болып кәсiпкерлiктi дұрыс атқарудың қалыпты жағдайы болып
табылады. Жеке сақтандыру кезiнде сақтандыру заты болып адамның тiршiлiк
иесi ретiнде өмірі, денсаулығы, еңбек ету әpeкeтi және т.б. сақтандырылады.
Жинақтаушы сақтандыру кезiнде заты болып сақтандырылган тұлғаның өмip
сүруiнiң деңгейi табылады.
Сақтандыруды iскe асыру барысында оның заты бiрнеше негізгі
функцияларды атқарады.
Бiрiншiден, белгiлi бiр затты иелену сақтанушыда өмір сүруiнiң белгiлi
бiр жағдайын құрайды. Мысалы, сақтанушыда үйiнiң болу фактiсi оньщң
тұрғылықты жайына байланысты белгiлi жағдайлар тудырады.
Екiншiден, осы зат сақтанушыда сақтандыруға қызығулышығын туғызады.
Мысал үшiн, сақтанушыда автокөлiктiң болуы, осы автокөлiктi ұрлап кеткен
жағдайда не болатыны туралы ойлануға әкеп соғады. Автокөлiгi жайлы ойлары
сақтанушыны оны сақтандыруға итермелейдi.
Үшiншiден, сақтандыру заты сақтандыру объектiсi ретiндегi
қызығушылықтың материализациялаудың құралы болып табылады. Мысалы,
автокөлiктi сақтандыру кезiнде, сақтандыру жағдайы болып, автокөлiктi
шынымен де ұрлап кеткен жағдайда сақтандырушы сақтандыру төлемiн беруге
мiндеттi болады. Нәтижесiнде, сақтанушы сақтандыру қорғанысына ие болады:
ендi оның автокөлiгi ұрланса, ол сақтандырушыдан, тап болған проблемы шешу
үшiн белгiлi ақша сомасын алатынын бiледi.
Төртiншiден, сақтандыру заты негiзiнде бүкiл сақтандыру конструкциясы
құрылады: сақтандыру сомасы анықталады (мүлiктiк сақтандыру кезiнде
сақтандыру бағасы да), сақтандыру сыйлықақыларыньщ көлемi анықталады, оған
байланысты сақтандыру жағдайы да белгiлiнедi. Сақтандыру затына тигiзiлген
зардап сақтандыру төлемдерiнiц көлемiн санаудың негiзi болып табылуымен
қoca, сақтандырушының осы төлемдердi төлеудiц мiндетiн туғызатын юридикалық
факт болып табылады.
Сақтандыру объектiсi – сақтандыру затындағы сақтанушының қызығулышығы.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде сақтандыру объектiсi
ретiнде заңды тұлғаның немесе азаматтың кез келген мүддесі сақтандыру
объектiсi бола алады деп көрсетiлген.
Құқыққа қайшы қызығушылықтарға сақтандырудың кез келген түрiнде тыйым
салынады. Құқыққа қайшы қызығушылықтар дегенiмiз – құқыққа қайшы келетiн
немесе оны бұзатын кез келген қызығyшылық. Сондықтан құқыққа қайшы
қызығyшылықты сақтандыру тиесiлi құқықтық мәртебесi жоқ немесе құқыққа
қайшы әрекеттердiң салдарын сақтандыруды бiлдiредi.
Құқыққа қайшы қызығушылықты сақтандыруға салынатын кейбiр тыйымдар
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнде де бар. Мысалы, сақтанушының
немесе пайда алушының мүлiктердi сақтандыруға мүддесi болмаrан жағдайда
жасалrан мүлiктiк сақтандыру шарты жарамсыз болады [5, 809 бап];
кәсiпкерлiк тәуекелдердi сақтандыру шарты бойынша тек сол сақтанушының
кәсiпкерлiк тәуекелi және тек соның пайдасына ғaнa сақтандырылуы мүмкін [5,
810 бап]; сақтанушының құқыққа қайшы мүдделерi сақтандыруға жатпайды [5,
807 бап].
Сакқтандыру затқа емес, осы затты иеленуден түceтін пайдасына
(қызығушылығына) бағытталғандықтан, бiрiншiден, сақтанушының өзiнiң
материалдық жағдайының нашарлауының қаупiн, екiншiден, өзінің жағдайын
сақтандыру жағдайына дейiнгi деңгейде сақтап қалғысы келетiнiн бiлдiредi.
Сактандыру сомасы – сақтандыру объектiлерi сақтандырылған адам және
сақтандыру жағдайы басталған кездегі сақтандырушы жауаптылығының шектi
көлемiн бiлдiретiн ақша сомасы.
Сақтандыру сомасы сақтандыру қатынасының негiзгi элементтерінің бiрi
болып табылатыны жағдаят емес. Eрікті сақтандыру кезiнде сақтандыру
сомасының көлемi eкi жақтың келiсiмi бойынша, демек, шарт бойынша шартпен
анықталады, ал мiндеттi сақтандыруда – заң актiлерiмен. Осы жерде
сақтандыру сомасы заң актiлерiнде белгiленген мөлшерден кем болмауы керек.
Сақтандыру құны – бұл мүлiктi сақтандыру немесе кәсiпкерлiк тәуекелдi
сақтандыру кезiнде қолданылатын сақтандыру затының ақшалай бағалауы.
Сақтандыру құны деп саналады:
а) мүлiктi сақтандыру кезiнде сақтандыру шартын жасасу кезiндегi оның
нағыз бағасы;
ә) кәсiпкерлiк тәуекелдi сақтандыру кезiнде сақтанушы кәсiпкерлiк
қызметтен сақтандыру жағдайы басталғанда күткендегiдей шегуi мүмкін
залалдар.
Сақтандыру сомасы сақтандыру құнынан аспауы жайлпы ереже мүлiктiк
сақтандыpyдың жалпы қағидасына сәйкес келедi, себебi ол сақтанушының баюына
әкеп соқпау керек. Егер сақтандыpy шартымен бекiтiлген сақтандыру сомасы
сақтандыру құнынан артық болса, ол сақтандыру шартын жасасқан кезіндегі
сақтандыру сомасынан асырылған сақтандыру сомасының белiгiнде әpeкeт
етпейтiн болып табылады. Мысалы, егер 5 миллион теңге тұратын үйдi 6
миллион теңге сомасына сақтандырса, заң талаптары бойынша сақтандыру
шартының 1 миллион теңге белiгi әpeкeт етпейтiн болады.
Жеке сақтандыру шартында және азаматтық-құқықтық жауаптылықты
сақтандыру шартында сақтандыру сомасы қатысушы жақтардың келісімімен
анықталады.
Жеке сақтандыруда сақтандыру сомасының көлемiн бекiту кезінде адамның
өміpi, денсаулығы белгiлi бiр құнға ие бола алмайтындығынан заң қатысушы
жақтарға сақтандыру сомасын бекiтуде еркiндiк бередi.
Азаматтық-құқықтық жауаптылықтық тәуекелiн сақтандыруға келсек, шарт
жасасу кезiнде сақтандыру сомасының мөлшерiн бiлу мүмкін емес.
Себебi сақтанушының артылатын жауаптылықтың көлемiн бiлу мүмкінді
туындамайды. Сондықтан сақтандырудың сомасы сақтандыру шартында белгiлi бiр
нақты сан түрiнде емес сақтанушы жауаптылығының мөлшерiмен анықталатын
шартты көлеммен белгiленедi. Басқаша айтқанда, сақтандыру сомасының мөлшерi
сақтандыру жағдайы туындаған кезден кейiн ғана нақты caнауға мүмкін
сақтанушының іс жүзіндегі шығындарының көлемімен анықталады.
Сақтандыру сомасының мөлшерi келесi түрде анықталуы мүмкін:
а) тұрақты мөлшерде. Мысалы, белгiлi мүлiк 100 мың теңге сомасына
сақтандырылады;
ә) сақтандыру сомасынан белгiлi бiр пайыздық мөлшерде, мүліктік
сақтандыруда және кәсiпкерлiк тәуекелдi сақтандыруда қолданылуы мүмкін.
Мысалы, шарт бойынша мүлiк оның сақтандыру құнынан 70% мөлшерiнде
сақтандырылған;
б) сақтандыру жағдайының түpiнe және оның салдарына (одан келтiрiлген
зиянына, келтiрiлген шығынына) байланысты. Мысалы, қауiптi жағдайдан
сақтандыру шартында сақтандырылған адамның өлiмi кезiнде сақтандыру сомасы
100 мың тeңгe, 1 топтағы мүгедектiк түрiндегi еңбек ету әрекетін жоғалту
кезiнде сақтандыру сомасы 70 мың теңге, II топтағы мүгедектiк кезiнде – 50
мың теңге, III топтағы мүгедектiк кезiнде – 30 мың теңге сақтандыру сомасы
кезделеді;
в) факт бойынша, демек, ic жүзiнде келтiрiлген шығын көлемiнде.
Көбiнесе сақтандыру сомасының көлемiн анықтаудың бұл әдісі
сақтанушының үшiншi тұлғалар алдындағы жауаптылығын сақтандыру кезінде
қолданылады;
г) факт бойынша, бiрақ, былай айтқанда, сақтандырушының
жауаптылығының шегiн белгiлеумен, демек, сақтандырушының төлейтiн
сақтандыру төлемiннiң ең жоғарғы сомасын бекiту.
Сақтандыру жағдайы сақтандырудың негiзi болып табылады, сақтандыру
конструкциясы оның туындауына негізделген.
Азаматтық кодексте сақтандыру жағдайының мынадай aныкқтамасы
белгiленген: сақтандыру жағдайы – басталған бойда сақтандыру шарты
сақтандыру төлемiн жүзеге асыруды кездейтiн оқиға.
Сақтандыру жағдайы категориясы мен сақтандыру тәуекелі категориясы
тығыз байланысты.
Сақтандыру тәуекелi – бұл сақтандыру жағдайының туындауының мүмкіндігі
және оның келтірілуге мүмкін шығындарының көлемі.
Сақтандыру жағдайы және сақтандыру тәуекелi сияқты категориялар туралы
айтқанда, сақтандырудың өзінің тарихи дамуы процесінде түрлендiрiлiп,
кеңейiп жаңа түрлерге ие болғаны туралы айта кету керек. Ең басында
сақтандыру сақтандыру жағдайынан келген белгiлi бiр зиянды (шығынды) өтеу
ретiнде пайда болды. Осы жағдайда сақтандыру жағдайы әрқашанда зиян
келтiретiн оқиға ретiнде болады. Бiрак, бiрте-бiрте сақтандырудың зиян
келтiрумен байланысы жоқ оқиғаның келуiмен сақтандыру төлемi төленетiн
түрлерi пайда болды. Осының нәтижесiнде сақтандыруды тәуекелдi және
тәуекелсiз болып белу пайда болды [8, 213 бет].
Тәуекелдi сақтандыру кезiнде сақтандыру төлемi тек қана сақтандыру
жағдайының келуiмен және зиян келтiруiмен төленедi, егер сақтандыру жағдайы
туындамаса, сақтандыру төлемi теленбейдi. Тәуекелсiз сақтандыру кезiнде
сақтандыру төлемi әрқашанда төленедi. Себебi онда кезделген сақтандыру
жағдайы ретiндегi оқиға мiндеттi түрде болу керек.
Тәуекелдi сақтандыру iскe асатын оқиғаның (сақтандыру жағдайы) мынадай
белгiлерi болуы мүмкін:
а) сақтандыру жағдайының туындау мүмкiндiгi;
е) сақтандыру жағдайының туындауының жағдаяттылығы;
б) сақтандыру жағдайының туындауының шынайылығы;
в) сақтандыру жағдайының туындауының алдын ала болжай алмайтындығы;
г) оқиғаның туындауның тәуелсiздiгi;
ғ) сақандыру жағдайының туындауының сақтанушы жағынан тілемеушілігі;
д) сақтандыру жағдайы туындайтынының немесе туындамайтындығының
қатысушы жақтарға белгiсiздiгi;
е) сақтандыру жағдайының зияндылығы;
ж) сақтандыру объектiсi болып табылатын сақтанушының құқықтық
мүдделерiне сақтандыру жағдайының әcepi.
Тәуекелсiз сақтандыру кезiнде сақтандыру жағдайы ретiнде аталған оқиға
тек бiр функцияны орындауы керек – сақтандыру сомасын төлеуiне байланысты
сақтандырушы мiндеттiлiгiн туғыздыратын кездi белгiлеу. Осы жағдайда
сақтандыру жақдайы өзiнiң туындауының мүмкiндiгi, жағдаяты және алдын ала
болжамдығы белгiлерiне ие болмай, керiсiнше осы кездi анық бекiтуi мiндеттi
болып табылады.
Сақтандыру жағдайы залалды белгiсiне ие болмауы керек.
Тәуекелдi жене тәуекелсiз сақтандыру категорияларына байланысты
азаматтық кодексте сақтандыруды сақтандыру төлемiн iскe асыру негiздерiне
байланысты жинақтаушы және жинақтаушы емес түрлерiне белiну орын алды.
Жинақтаушы сақтандыру дегенiмiз – келесi негiздерге байланысты
сақтандыру төлемін төлеудi қарастыратын сақтандыру: сақтандыру шартымен
белгiленген уақыттың бiтуiмен немесе сақтандыру жағдайының іске асуымен.
Жинақтаушы емес сақтандыру сақтандыру төлемін тек қaнa сақтандыру
жағдайының туындауымен байланысты төлеудi қарастыратын сақтандыру болып
табылады.
Жинақтаушы сақтандырудың бiр түpi ретiнде Азаматтық кодексте аннуитет
шартын белiп шығарады. Аннуитет шарты – сақтандырушыны шартта белгiленген
мерзiм iшiнде пайда алушының пайдасына мерзiмдi төлемдер түрінде сақтандыру
төлемін жүзеге асыруға міндітті ететін сақтандыру шарты.
Сақтандыру сыйлықақысы – сақтандырушы сақтанушыға (пайда алушыға)
сақтандыру немесе аннуитет шартында кезделген мөлшерде сақтандыру төлемiн
жүргiзу мiндеттемесiн қабылдағаны үшiн сақтанушы сақтанжырушыға төлеуге
мiндеттi ақша сомасы [5, 818-бап].
Сақтандыру сыйлықақыларының мөлшері шартпен анықталады. Мiндеттi
сақтандыру шарттарында олар заң актiлерiнде бекiтiлген мөлшерден артық
болмауы тиiс. Сақтандыру сыйлықақыларын төлеу тәртiбi және мерзiмдерi
шартпен бекiтiледi. Мiндеттi сақтандыру шарттарында олар заңнамамен
анықталады.
Қатысушы жақтар сақтандыру сыйлықақыларының мөлшерiн анықтау кезінде
сақтандырушы жасаған сақтандыру тарифтерiн қолдануға мүмкiншiлiктерi бар.
Сақтандыру тарифiнiң ставкалары көбiнесе сақтандыру сомасынан белгiлi бiр
пайыздық мөлшерде немесе сақтандыру сомасының есептiк бiрлiгiнiң белгiлi
бiр ақшалық масштабында (мысалы, сақтандыру сомасының әp 100 теңгесi үшiн 1
теңге) немесе абсолюттi ақшалай көлемде белгiленуi мүмкін.
Сақтандыру cыйлақақылары бiр peттік төлеммен немесе рассрочкамен
төленуi мүмкін. Осы кезде оларды АК сақтандыру жарнасы деп атайды.
Сақтандыру сыйлықақыларын төлеу тек ақшалай түрде жүзеге асырылады. ҚР
сақтандыру заңнамасы сақтандыру сыйлықакыларын натуралды нысанда төлеуге
тыйым салады.
Сақтандыру сыйлықақысы сақтандырушының сақтанушыға көрсететін
сақтандыру қызметтерiнiң бағасы және сақтандыру үшiн төлем болып табылады.
Сақтандыру сыйлықақыларын төлеу сақтанушының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Сақтандыру адам пайда болған кезден бастап дамып келеді. Сақтандырудың
қалыптасуы әр түрлі сатырлардан өтіп қазіргі жағдайларына жетті десек
болады. Қазіргі жағдайда сақтандыру – бұл өмірдің әр түрлі салаларында
барынша жиі болатын жағдайлардың теріс әсерінен заңды тұлғалар мен
азаматтардың мүдделерін қорғау әдістерінің бірі.
Сақтандыру шарты қазіргі уақытта жеке тұлғалардың да, заңды
тұлғалардың да белгілі бір уақиғаға байланысты (сақтандыру жағдайы) жан-
жақты универсалды қорғау құралы болып табылады. Ал сақтандыру жүйесі
республика экономикасы тұрақты дамуына, халықты әлеуметтік қорғауды көтеру
үшін қосымша негізді құруға, азаматтар мен шаруашылық субъектілер мүлкін
сақтандыруға әсер етуі қажет. Республикада жаңа сақтандыру нарығы
қалыптасуда, мұнда бірінші орында ерікті сақтандыру, әлеуметтік
сақтандырудың түрі бойынша мемлекеттік міндетті сақтандыру түрлері
еңгізілді.
Осы дипломдық жұмыстың мақсаты аннутеттік сақтандыру шартының пәнін,
жалпы сипаттамасын зерттеу. Осыдан шығатын міндеттер:
а) аннуитеттік сақтандыру шарттың сипаттамасы;
ә) шарттан туындайтын міндеттемелер мазмұны;
б) шарттың өзекті мәселелері мен оны болашақта тәжірибеде қолдану.
Мен өзімнің дипломдық жұмысымда сақтандыру шартының, жалпы
сақтандырудың мазмұның ашуға, оның тек қазіргі заманда ғана емес, келешекте
же өз маңыздылығын жоғалтпайтының көрсетуге тырыстым. Сақтандыру шартының
адамның әр минутында оның психологиялық, материалды, әлеуметтік жағдайының
қалыпты болуына әсер етуге қатысты болатындығы көрсеткім келді.
Аннуитеттік шартын Жинақтаушы зейнетақы қорларының тиімдірек
ұсыныстары, оның өзеліктігін төмендетуіне әкеп соқтыратын секілді, алайда
көп дау тудыратын мәселелердің бірі болып – Аннуитеттік сақтандыру шартын
құқықтық табиғаты және азаматтық-құқықтық мәмілелер жүйесіндегі алатын орны
туралы мәселелер табылады. Қазіргі кезде бұл мәселелерге ғылыми
публикациялар арналған.
Аннуитеттік сақтандыру қатынастарды құқықтық реттеудің күрделілігі мен
жаңалылығы, әлеуметтік маңыздылығы қолданыстағы заңнаманың бірқатар
жетілдіруді қажет етуі дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты аннуитеттік сақтандыру теориялық
және құқықтық аспектілерін ашу, қазіргі экономикалық жағдайда оның негізгі
рөлі, өзге әлеуметтік сақтандыру құралдары алдында артықшылығы, сонымен
бірге халықаралық тәжірибедегі ұйымдастырудағы тиімді жолдарын қарастыру.
Негізгі мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттерді орындау керек:
- Аннуитеттік сақтандыру қатынастарды құқықтық реттеуге байланысты, ҚР
заңнамаларының пайда болуы мен дамуы процесінде талдау жасау, сондай-ақ
халықаралық жеке құқықтағы аннуитеттік сақтандыру құқықтық реттеудің
ерекшеліктерін зерттеу;
- ҚР заңнамасымен қарастырылған Аннуитеттік сақтандыру шартының
түрлері мен нысандарының құқықтық ерекшеоіктерорін анықтау;
- ҚР заңнамасына сәйкес, Аннуитеттік сақтандыру шартының
азаматтыққұқықтық сипаттамасын анықтау, белгілерін анықтау, аннуитеттік
сақтандыру шартының құқықтық табиғатын зерттеу;
- Аннуитеттік сақтандыру қатынастарының құрылымдық байланысын анықтап
зерттеу;
- Аннуитеттік сақтандыру шартын мазмұның, субъектілерінің құқықтық
жағдайын зерттеу;
- Аннуитеттік сақтандыру шартын жасасу тәртібін талдап зерттеу.
Дипломдық жұмыстың объектісі болып ҚР заңнамасына бойынша Аннуитеттік
сақтандыру щартын азаматтық-құқықтық реттеу қарастырылған. Дипломдық жұмыс
шеңберінде Қазақстандық сақтандыру заңнамасының пайда болуы мен даму тарихы
қарастырылады, аннуитеттік сақтандырудың құқықтық табиғаты анықталады,
аннуитеттік сақтандыру шартынан туындайтын құқықтық қатынастар құрылымы
талданады, аннуитеттік сақтандыру шартының негізгі элементтері зерттеледі,
сондай-ақ сақтандыру шартының нысаны мен түрлері ҚР заңнамасына сәйкес
қарастырылады.
Зерттеу жұмысының пәні – ҚР заңнамасына сәйкес, аннуитеттік сақтандыру
шартын құқықтық реттеумен байланысты мәселелер кешені.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізгі болып кедесідей ғалымдардың
еңбектері пайдаланылды: Сулейменов М.К., Басин Ю.Г., Сман Б. Ө., Гекко
М.Н., Худяков А.И., Брагинский М.И., Жайлин Ғ.А., Шиминова М.Я., Корчевская
Л.И., Турбина К.Е., Шынғыс Мұқан, Оскар Лер, Кеңес Жуйриков және т.б.
Нормативтік-құқықтық негізі болып Сақтандыру қызметі туралы
Қазақстан Республикасының Заңы Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
Ерекше бөлім, Еңбек қызмет міндеттернін орындау барысында жұмыскердің
женсаулығы мен өміріне келтірілген залалды жұыс берушінің скақтандыру
міндеті туралы Қазақстан Республикасы Заңының жобасы туралы Қазақстан
Республикасы Үкіметінің қаулысы, ҚР Ұлттық Банкі Басқармасының Қазақстан
Респубикасы сақтандыру ұйымдарының зейнетақы аннуитеттерінің келісім-
шартттары негізінде зейнетақы жинақтары есебінен зейнетақымен
қамсыздандыруының ережелері және аннуитеттік сақтандыру қатынастарын
реттейтін өзге де нормативтік-құқықтық актілері жатады.
Тәжірибелік негізі ретінде аннуитетік сақтандыру шартын жасасу және
ұйымдастыру тәртібіне байланысты сақтандыру компанияларының ақпараттары,
сақтандыру компаниялардың аннцитеттік сақтандыру шартына байланысты
мәліметтері, сондай-ақ, ҚР қарды ұйымдары мен қаржы нарығын реттеу және
қадағалау жөніндегі агенттігінің аннуитеттік сақтандыруға байланысты ресми
түсіндірулері жатады.
Дипломдық жұмысты орындау барысында келесідей әдістер қолданылды:
диалектикалық танымның жалпы ғылыми әдістері; сонымен бірге жеке ғылыми
әдістер: жүйелелік, тарихи, салсытрмалы-құқықтық талдау, ғылыми талдау
сияқты әдістер қолданылды.
Дипломдық жұмысты жазу барысында анықталғын аннуитеттік сақтандыру
шартының құқықтық табиғатын, аннуитеттік сақтандыру шартынан туындайтын
құқықтық қатынастар құрылымы, аннуитеттік сақтандыру шартаның негізгі
элементтері, аннуитеттік сақтандырудың нысаны мен түрлеріне байланысты
мәліметтерді анықтауда қолданылады, сондай-ақ азаматтық-құқықтық қатынастар
субъектілерінің аннуитеттік сақтандыру шартын жасасуда пайдалана алады.
1 САҚТАНДЫРУ ШАРТЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Сақтандыру шартының түсінігі және даму тарихы
Сақтандыру дегеніміз не? Осы сөздің ең кең мағынасы – белгілі бір
құбылыстардың жағымсыз нәтижелерінен қорғану. Сақтандыру адам өмірге келе
салысымен пайда болды. Ол жануарлар әлемінде де жиі кездесетін оқиға.
Расында да, қасөыр тамағының қалдықарын жерге көмуінің өзі, ертеңгі күнгі
аң аулаудың жағымсыз нәтижелерінен қорғанып, өзін-өзі сақтандыруы болып
табылмай ма? Сол сияқты адам да, күн сайын бір-бір мамонттан өлтіру мүмкін
еместігін жақсы біліп, қорлар құра бастады. Осыдан сақтандырудың ең ежелгі
түрі – өзін-өзі сақтандыру пайда болды.
Ежелгі заманнан бері адам өзінің қалыпты күнкөрісін қамтамасыз етуге,
болашаққа сенімді болуға талпынатын. Сол ерте уақыттан-ақ адам кенеттен
болып қалуға мүмкін қатерлі оқиғалардың әсерінен болатын шығындардан
қорғану үшін белгілі бір қорлар құру керектігін түсінді. Қатерлі оқиғалар
аяқ астынан болып қалуы мүмкін еді. Әр мезетте адамның өмірі, мүлкі,
денсаулығына қатер төніп тұрады. Бұл факторды жою болатын мүмкін емес,
бірақ келеңсіз жағдайларға алдын-ала дайындалып, мүмкін болатын мүліктік
немесе басқа шығындардың көлемін төмендетуге болады. Адамға оның қалыпты
өмір сүруы үшін сенімділік жұмысын жоғалтуына қатысты ертең күн көруге
қаражатсыз қалмайтынында, немесе қатерлі оқиғадан кейін белгілі бір
мерзімге жанұясын қамтамасыз ете алмайтын болған жағдайда, тағы да сондай
оқиғаларда қатысты болған жағдайларда қаолында қаражат болатынына
санімділік. Бір сөзбен айтқанда – адамға ертеңге деген сенімділік қажет.
Сақтандыру сөзінің өзі бір нәрседен сақтау деген мағынаны, дәлірек
айтсақ, ол қатерлі оқиғалардың нәтижелерінен қорғауды болдіреді.
Жылдар, ғасырлыр өте келе, қоғам да өзгере, күрделене бастады. Адамдар
енді сақтандырудың басқа да формаларын ойлап таба бастады. Мысалы, бірнеше
адам жиналып, егер олардың біреуі қатерлі оқиғаға ұшырап, белгілі бір
шығындарға кез болса, олар бір-біріне көмекке келетіні туралы уәделеседі.
Сақтандырудың бұндай түрі бірін-бірі сақтандыру деп аталады.
Бірте-бірте сақтандыру қоғамның сұраныстарың қамтамасыз ететін қызмет
көрсетудің арнайы саласына айналып, осы қызметпен кәсіптік деңгейде
айналысатын адамдар мен ұйымдар пайда болады.
Уақыт өте келе сақтандыру термині өзінің анықтамасына ие болғанымен,
оның қарастыратын құбылыстырының көлемі тым ауқымды болуымен байланысты,
берілген кез келген анықтама толық бола алмайды. Қалай болғанымен
сақтандыруға мынадай анықтама беруге болады.
Заңды немесе жеке тұлға (сақтанушы), өзі үшін маңызды белгілі бір
заттың (мүліктің, өмірдің, денсаулығының және т.б.) тағдыры үшін
қауіптенген соң ол сақтандыру объектісінің құнынан аспайтын төлем үшін,
белгілі бір оқиғаның (сақтандыру жағдайының) нәтижесінде келтірілетін
зардапты (толығымен немесе бір бөлігін ғана) өтеу міндеттемесін өз мойнына
алатын басқа тұлғаның (сақтандырушының) қызметіне жүгінеді. [1, 7 бет]
Тәуекел категориясы белгілі бір жағдайдың пайда болуының алдын-ала
болжай алмайтындығын белгілейді. Сондықтан болу мүмкіндігі даусыз
оқиғаларда (мысалы, күннің батуы сияқты құбылыстарға) сақтандыру
жүргізілмейді.
Сонымен сақтандыру құрылымы барлық жағдайлар кезігде осындай болу
керек: сақтандыру жағдайы – себептік байланыс – зардап.
Сақтандыру – сақтандырушымен сақтанушылар төлейтін сыйлықақылар мен
заңмен тыйым салынбаған басқа қайнар көздерінен құрылатын ақшалық қорлардаң
сақтандыру төлемдерін төлеумен белгілі сақтандыру жағдайы туған кезде жеке
және заңды тұлғалардың (сақтандырылғандардың) мүліктік қорғалуы бойынша
қатынасы (Сақтандыру туралы ҚР Заңы).
Аннуитеттік сақтандыру – скақтандырушы белгілі бір жасқа жеткен, еңбек
ету қабілетін (жасына байланысты, мүгедектігіне байланысты, науқастығына
байланысты) жоғалтқан, асыраушысы қайтыс болған, жұмыссыз қалған
жағдайларда немесе сақтандырушының жеке табыстарының келуіне немесе одан
айрылуына әкеліп соққан өзге де жағдайларда зейнетақы немесе рента түрінде
кезең-кезеңімен сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жеке
сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Сақтандыру ісінің тарихы. Сақтандыру адамзатпен бірге туып, дәл
соншама өмір сүріп келеді деуге болады. Жеке адамның бастапқыда өзін өзінің
сақтау инстинкті ретінде аңғартылған болашағын қандай да бір жолмен
қамсыздандырып, она қолайсыз жағдайлар мен сол жағдайлардың нәтижелерінен
қорғап қалудың стихиялы әрекеттерінен бастап, сақтандыру өз қалыптасуының
әр түрлі сатыларынан өтіп өзінің қазіргі жағдайына жетті.
Өзінің шығуы бойынша сақтандыру институты стихиялы, шаруашылық ету
үдерісі кезіндегі материалдық жоғалтулардың экономикалық құбылысына
автоматты реакция болып табылады. Сақтандыру сөзінің орыс тіліндегі
этимологиясының әлем едлерінің көпшілігінде қабылданған ағылшын
этимологиясынан өзгеше екендігін айта кеткен жөн. Орыс тіліндегі
страхование созінің төркіні страх (қорқыныш) сөзінен шықса, ағылшын
тілінде ол қорғау сөзінен туындайды. Біздің көзқарасымыз бойынша аталған
жайт бұл категорияның ішкі мазмұнына ешқандай әсерін тигізбей, тек қана
мәдени-тарихи себептермен түсіндіріледі.
Сақтандыру ісі сақтандыру компаниясының (сақтандырушылардың)
сақтанушылары болашақта орын алуы мүмкін жоғалтулардан қорғап, қауіп-қатер
мөлгерін азайту бойынша іс-әрекетті білдіреді.
XIX ғасырдың аяғында американдық ұлыстанушы, тарихшы және археолог
Л.Морган (1818-1881) және неміс экономисі Ф.Энгельс (1820-1895) мәдени-
тарихи кезеңдерді әзірледі, және оған сәйкес адамзат қоғамы өз тамуы
барысында үш дәуірден өткен екен: жабайылық, варварлық, өркениет, ал
бұлардың әр ұайсысы үш сатынан: ең төмен, орташа және жоғарғы сатырлардан
тұрады. Тәуекел жабайлықтың ең төмен сатысының аяғында, дәлірек айтатын
болсақ, жыбыйының тәуекел ұғымын сезіне бастайтын жабайлықтың ең төмен
сатысынан оның орташа сатысына өтуі кезінде пайда болады. Себебі, өлімнің
не екенін түсінбейтін жабайының өлім алдында қорқыныш сезімі болмайды ғой.
Жартастан төмен секіріп, ол өз өмірін тәуекел ететіндігін аңғармайды да.
[2, 22 бет]
Сақтандыру адамның кездейсоқ қауіп-қатердерден қорғануға деген
қажеттіліктерін қанағаттандыру нысаны ретінде пайда болды. Сақтандыру
түріндегі өзара көмек көрсету жолымен мұндай қорғап-қорғанудың алғашқы
формалары туралы мәліметтерді біздің күндерге дейін өткен заманнан жеткен
жазбаша деректерден байқауға болады. Ежелгі сақтандыру келісім-шарттардың
басым көпшілігі сол кездердегі теңіз немесе құрлық сауда жолдарының елеулі
созылыңқылығымен сипатталған сауда саласында жасалатын. Сондықтан да
сақтандыру туралы келісімдерде оның объектілері ретінде тауармен қатар
тасымалдау құралдары да белгіленетін.
Өмірді сақтандырудың отаны ретінде 1699 жылы жесірлер өмірлерін
сақтандырумен айналысқан кәсіби ұйым пайда болған, ал кейіннен жеке
тұлғаларды сақтанырумен айналысқан Ecrvatede сақтандыру компаниясы құрылған
Англия болып есептеледі.
Қоғамдық қатынастардың дамуымен бірге сақтандыру да даму үстіне болды.
Рим империясында басқа мақсаттармен қатар жәрдем көрсету үшін құрылған
және іс жүзінде жерлеу кассалары рөлін атқаран коллегиялар кең таралған
болатын. Коллегия мүшесі қайтыс болған жағадайда оның мұрагерлеріне
марқұмды жерлеу бойынша шығындарды өтеуге және отбасыға біраз материалдық
сүйеніш ретінде белгілі бір сома төленетін.
Коллегияға мүше болып кірү үшін кіру жарнасын енгізіп, одан кейін
оқтын жарналар енгізіп тұру қажет болды. Бұл жәрдем кқрсету идеясын басқа
халықтар кабылдады. Орта ғасырларда герман халықтарында талан-тараж,
қарақшылық, жортуылдардың және т.б. құрбандарына көмек корсету мақсатына
құрылатын көпес гильдиялары бар болды.
XX ғасырдың басына қарай көптеген еуропалық елдердің сақтандыру
қоғамтастығы нығайып, сақтандыру компанияларының саны кеңейтілді (Францияда
– 20, Италияда – 161). Сонымен бірге өндіріс пен экономиканың қарқынды
дамуы жұмысшыларды дерттену немесе өлім жағдайларынан мемлекеттік
сақтандыру жүйесін құру қажеттілігін тудырды, ал жұмысшылардың кәсіби
одақтарының талаптары кейбір елдерде (Ұлыбритания, Германия, Италия,
Австрия және т.б.) міндетті түрде жүзеге асырылатын жұмыссыздықтан
сақтандырудың пайда болуына әкелді.
Жарғылық типтегі тұрақты кәсіби-корпоративті ұйымдардағы өзара
сақтандыру көптеген елдерде, атап айтқанда, Ежелгі Үндістанда және Ежелгі
Мысырда бар болған. Бұл ұйымдардың мақсаттарына жазатайым оқиғалар кезінде
олардың мүшелеріне, ал өлім жағдайында ө асыраушыдан айрылған отбасыларына
материалдық көмек көрсету кіретін. Бізге жеткен деректерге сүйенсек, басқа
ежелгі елдермен салыстырғанда, жарғылық типтегі тұрақты ұйымдардағы өзара
сақтандыру ең анық түрде ежелгі римдіктер қоғамында көрініс табады. [3, 68
бет]
Ғалымдардың болжамы бойынша, сақтандыру жүйесі көне Вавилонда (4000
мың жыл бұрын) адам қажеттілігіне жараса, ескі сақтандыру келісім-шарттары
Палестина, Сирия және Ұлыбританияда болған.
Негізгі, сақтандырудың пайда болуын индиустрияның басталуымен
байланыстырады. Кейбір деректерге сүйенсек, 1300 жылдары Италия мен
Ұлыбритания халқы алғашқы сақтандыру құжаттарын пайдалана бастаған.
Ұлыбританияда ең алғаш рет лондондық Уильям Гибсон 32 фунт стерлингпен өз
өмірін сақтандырыпты. Ол өмірден өткен соң ұрпақтары 400 фунт стерлинг
алған екен.
Сақтандыру Исламда да бар. Әлеуметтік сақтандыру идеясы тарихшылардың
пікірінше, Ислам дініде бұрынан бар. Сақтандыру төлемақысы зекет деп
аталады.
Қазақтың сақтандыру жүйесінің айырмашылығы ол Еуропада бас кезінен-ақ
заң билеген, заңға бағынған болса, ал қазақта мұндай дауды тұлғалар, билер
шешіп, бір-бірінің ақысын жегізбей, қиқысыз нәпсені қиыстырып отырған. [4,
3 бет]
Сақтандыру негізіндегі шартты жүзеге асыру. Сақтандыру ұйымының
уәкілетті мемлекеттік органның лицензиясы негізінде әрі сақтандыру шартын
жасасу жолымен сақтандыру жағдайы орын алған кезде сақтанушы жеке немесе
заңды тұлғаның мүліктік мүдделерін сақтандыру қорғауымен қамтамасыз етуіне
(сақтандыру төлемін төлеуіне), былайша айтқанда сақтандыру рыногының
экономикалық негізін құрайтын сақтандыру өнімдері рыногында сақтандыру
шартын жасасу арқала сақтанушыға (тұтынушыға) сақтандыру қызметтерін
көсрсетуіне байланысты кешенді сипатты қоғамдық қатынастарды білдіреді. Бұл
ретте бірден байқалатын жағдаят, қандай болмасын сақтандыру өнімін сатуға
байланысты сақтандыру қызметтерін көрсету, былайша айтқанда сақтандыру тек
сақтандыру шартының негізінде жүзеге асырылады. Осы орайда сақтандыру шарты
бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтандыру сыйлықақысын төлеуге міндеттенеді,
ал екінші тарап (сақтандырушы) сақтандыру жағдайы басталған кезде
сақтанушыға немесе шартта белгіленген сома (сатандыру сомасы) шегінде
өзінің пайдасына шарт жасалған өзге тұлғаға (пайда алушыға) сақтандыру
төлемін төлеуге міндеттенеді. Сақтандыру сақтандыру шарты бойынша жүзеге
асырылады.
Сақтандыру шарты тек қос тараптың тараптың – сақтанушы мен
сақтандырушының арасында көбінесе пайда алушының не үшінші тұлғаның
пайдасына жасасылған келісім ретінде көрініс табады; сақтандыру шарты
нақтылы сақтандыру түрі бойынша сақтандыру міндеттемесінің туындауын
негіздейді; сақтандыру шартының негізінде сақтандыру қорғауы қамтамасыз
етіледі; сақтандырудың қандай болмасын түрі (сақтандыру өнімі) сақтандыру
шартының негізінде жүзеге асырылады.
Сақтандыру нарығының қатысушылары.
Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының қатысушыларына
төмендегілер жатады:
- сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы;
- сақтандыру брокері;
- сақтандыру агенті;
- сақтанушы, сақтандырылушы, пайда алушы;
- актуарий;
- уәкілетті аудиторлық ұйым (уәкілетті аудитор);
- өзара сақтандыру қоғамы;
- сақтандырушымен бафланысты кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын өзге
де заңды жеке ішкі тұлғалар болып табылады.
Сақтандыру брокері – сақтандыру және қайта сақтандыру мәселелері
бойынша консультациялық қызметті өз атынан және сақтанушының тапсыруымен
сақтандыру шарттарын немесе өз атынан және цеденттің тапсыруымен қайта
сақтандыру шарттарын жасау жөніндегі делдалдық қызметті жүзеге асыратын
заңды тұлға.
Сақтандыру брокерінің өзі қатысып жасалатын сақтандыру (қайта
сақтандыру) шарты бойынша өкілеттігі мен жауапкершілігі сақтандыру (қайта
сақтандыру) шартының тараптарымен жасалатын тиісті шарттармен белгіленеді.
Сақтандыру агенті – берілген өкілеттілігіне сәйкес сақтандыру ұйымының
атынан және тапсыруымен сақтандыру шарттарын жасау жөніндегі делдалдық
қызметі жүзеге асыратын жеке немесе заңды тұлға.
Сақтанушы – сақтандырушымен сақтандыру шартын жасасқан тұлға.
Сақтандырушы – сақтандыруды жүзеге асыратын, яғни, сақтандыру жағдайы
пайда пада болған кезде сақтанушыға немесе пайдасына шарт жасалған өзге
тұлғаға (пайда алүшыға) шартта айқындалған соманың (сақтандыру сомасының)
шегінде тиесілі сақтандыру төлемін жүргізуге міндетті тұлға.
Сақтандыру ұйымы ретінде тіркелген және сақтандыру қызметін жүзеге
асыру құқығына лицензиясы бар заңды тұлға ғана сақтандырушы бола алады.
Пайда алушы – сақтандыру шартына немесе міндетті сақтандыру турала
заң актілеріне сәйкес сақтандыру төлемін алушы болып табылатын тұлға.
Заңды тұлға да, азамат та пайда алушы бола алады.
Пайда алушы жеке де, мүліктік те сақтандыру бойынша тағайындалады.
Сақтандырудың міндетті түрі бойынша пайда алушы сақтандырудың осы
түрін реттейтін заң актілермен айқындалады, ерікті түрі бойынша оны
сақтаушы тағайындайды.
Сақтандырушы болып табылмайтын, оған қатысты мұндай жағдайды
көздемейтін жеке басты сақтандыру шарты жасалған сақтандырылған адам қайтыс
болған жағдайда, егер заң актілерінде немесе шартта сақтандырылған адамды
ауыстыру көзделмесе, бұл шарт тоқтатылуға жатады.
Актуарий – сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының қажетті төлем
қабілеттілігі мен қаржылық тұрақтылық деңгейін қамтамасыз ету мақсатында
сақтандыру және қайта сақтандыру шарттары бойынша міндеттемелер мөлшерінің
экономикалық-математикалық есептеулерін жүзеге асыруға байланысты қызметті
атқаратын жеке адам.
Актуарийлік қызметті жүзеге асыруға уәкілетті мемлекеттік орган берген
лицензиясы бар жеке адам актуарий болуға құқылы.
Актуарийлік қызмет осы заңға және уәкілетті мемлекеттік органның
нормативтік-құқықтық актілеріне сәйкес, сондай-ақ актуарийлік қызметті
жүзеге асырудың халықаралық принциптері (стандарттары) ескеріле отырып
жүзеге асырылуға тиіс.
Актуарий, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының сақтандыру
резервткрін қалыптастыру жөніндегі талаптарды сақтамағандығы туралы өзі
анықтаған фактілерді уәкілетті мемлекеттік органға дереу хабарлауға
міндетті.
Уәкілетті аудиторлық ұйым (уәкілетті аудитор) – уәкілетті мемлекеттік
органның тиісті лицензиясы негізіндегі сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымының аудиті жөніндегі қызметті жүзеге асыратын аудиторлық ұйым.
Өзара сақтандыру қоғамы. Қазақстан Республикасының азаматтық
кодексінің 845-бабының 2-ші тармағына сәйкес өзара сақтандыру қоғамдары өз
мүшелерінің мүлік және өзге де мүліктік мүдделерін сақтандыруды жүзеге
асырады және коммерциялық емес ұйымдар болып табылады. Өзара сақтандыру
қоғамының құқықтық жағдайының ерекшекліктері мен олардың қызметінің
шарттары осы Кодекске және өзврв сақтандыру туралы заң актілеріне сәйкес
айқындалады.
Өзара сақтандыру жолымен міндетті сақтандыруды жүзеге асыруға өзара
сақтандыру туралы заң актілерінде көзделген жағдайларда жол бкріледі.
Егер мұндай сақтандыру қызметі оның құрылтай құжаттарында көзделіп,
қоғам коммерциялық ұйым нысанында құрылса, тиісті түрдегі сақтандыруды
жүзеге асыруға лицензиясы болса және сақтандыру туралы тиісті заң актілері
белгіленген басқа талаптарға сай келсе, өзара қоғамның мүшесі болып
табылмайтын адамдардың мүдделерін сақтандыруды жүзеге асыра алады.
Демек, сақтандыру нарығындағы сақтандыру салалары бойынша сақтандыру
өнімдерін сатуға орай сақтандыру қызметтерін көрсету негізіндегі сақтандыру
шарты осы ауқымды туындайтын қоғамдық қатынастарды нақтылы – жекелей
реттейтін құқықтық құрал болып табылады. Сонымен қатар, ол заңи факті
ретінде сақтандыру міндеттемесін туындатады. Сақтандыру шарты қос тарапты,
тараптардың келісіміне қарай консенсуалды, сақтандыру қорғауын нысаналауына
орай сақтандыру сыйлықақысының және сақтандыру төлемінің төленуіне
байланысты ақылы, сондай-ақ сақтандыру сыйлықақысы мен сақтандыру төлемінің
ақша түрінде жүзеге асырылуына қарай ақшалай шарт сипатында ерекшеленеді.
1.2 Сақтандыру түрлері
Сақтандыру бірнеше анықталған түрлерге бөлінеді. Оларды әртүрлі
негіздер бойынша классификациялауға болады. Қазақстан Республмкасының
заңнамасы осындай схема берілген:
1. Міндеттілік дәрежесі бойынша:
а) міндетті;
б) ерікті.
2. Сақтандыру объектісі бойынша:
а) жеке;
б) мүліктік.
Сонымен қатар өзінің юридикалық-техникалық белгілеріне қарай көпше
(қос және топтық сақтандыру) және комплекстік (ортақ сақтандыру және қайта
сақтандыру) болуы мүмкін.
Міндетті сақтандыру. Атынан көрініп тұрғандай, осы сақтандыру заңнама
бойынша міндетті болып келеді. Олардың түрлері Парламент актілерімен
бекітіледі. Ал Үкімет оның іске асу процесін қамсыздандырады. Сонымен
Қазақстанда міндетті сақтандырудың құқықтық реттеуінің екі деңгейлі жүйесі
қалыптасқанын көріп отырмыз.
Заңмен азаматқа өз өмірін немесе денсаулығын сақтандыру міндетті
жүктелмейтіндігі ерекше түрде көрсетіледі. Бұл міндетті жеке сақтандырудың
болмайтындығы туралы мүлдем айтып тұрған жоқ. Бірақ осы жағдайда сақтанушы
ретінде сақтандырылған адам емес, былай айтқанда делдал болады (мысалы, өз
жұмысшыларының өмірі мен денсаулығын міндетті сақтандыруын жүргізетін
ұйым). Сонымен қатар тасымалдаушы да өз жолаушыларын міндетті түрде
сақтандыруы мүмкін, бұл да жеке сақтандыруға жатады.
Бұгінгі таңда Қазақстан Республикасының міндетті сақтандыру туралы
заңнамалық актілеріне сәйкес сақтандырушы мен сақтанушының арасында
міндетті түрде: жекеше нотариустардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
міндетті сақтандыру шарты; өсімдік шаруашылығындағы міндетті сақтандыру
шарты; қызметі шінші тұлғаларға зиян келтіру қаупімен байланысты объектілер
иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті міндетті сақтандыру
шарты; аудиторлық ұйымдардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті
сақтандыру шарты; міндетті экологиялық сақтандыру шарты; көлік құралдары
иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандырудың
стандартты шарты; көлік құралдар иелерінің азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін міндетті сақтандырудың стандартты шарты; көлік құраралдары
иелерінің азаматтық құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандырудың кешенді
шарты; тасымалдаушының жолаушылар алдындағы азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін міндетті сақтандыру шарты; қызметкерінің еңбек (қызметтік)
міндеттерін атқаруы кезінде өмірі мен денсаулығына зиян келтіргені үшін
жұмыс берушінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру
шарты жасалады.
Әлемнің кейбір елдерінде міндетті сақтандыру шартсыз нысанда болуы да
мүмкін. Ондай сақтандырудың барлық жағдайлары тек заңмен ғана анықталады,
ал қатысушы жақтардан тек қана она орындау талап етіледі.
Ал Қазақстан Республикасының заңнамасы міндетті түрде міндетті
сақтандырудың және ерікті сақтандырудың шарт нысанында болуын көздейді.
Бірақ сақтанушы сақтандырушымен шарт жасасқан кезде, міндетті түрде
заңнамаға сүйеніп жасасу керек. Сақтандырушы сақтанушыға заңнамада
көрсетілген жағдайлардан гөрі пайдалы жағдай ұсына алады.
Осының нәтижесінде міндетті сақтандырудың мынадай белгілерін атап
кетуге болады:
а) ол заң актісімен, демек, Парламент актісімен бекітіледі;
б) міндетті сақтандырудың жағдайлары сақтандырудың осы түрін реттейтін
заңнамамен анықталады;
в) сақтанушылардың міндетті сақтандырудан бас тартуы заңмен бекітілген
тәртіптік, әкімшілік немесе қылмыстық жауапкершілікке әкеледі.
Міндетті сақтандыру тек қана бір сақтандыру ұйымының (соның ішінде
мемелекеттік ұйымның да) қарамағына болуы мүмкін емес. Себебі бұл
сақтандыру ісінің монополизациясына әкеліп, меншік формаларының теңдігі
қағидасының бұзылуына әкеп соғады. Сондықтан заңда сақтанушының кез келген
сақтандыру ұйымында сақтануына мүмкіншілігі бар дегені көрсетіледі. Сонымен
қатар, егер ешбір сақтандыру ұйымы сақтандыруды жүргізбесе (олай кейде
болады, өйткені міндетті сақтандыру көбінесе әлеуметтік сипатта болып,
сақтандырушы үшін пайдалы емес болуы мүмкін), онда сақтандырудың осы түріне
лицензиясы бар сақтандыру ұйымы сақтандыру шартын жасасудан бас тарта
алмайды деп көрсетілген. Сонымен сақтандыру ұйымдары үшін міндетті
сақтандыру процесіне қатысу тек құқықығы ғана емес, міндетті болып та
табылады.
Міндетті сақтандырудың ең көп тараған түрлеріне келіп тоқталсақ,
оларға жолушыларды сақтандыру (әуе, теміржол, теңіз, ішкі сулар, сонымен
қатар аймақаралық және халықаралық автомобильді транспорт машруттарындағы)
және транспорт иелерінің азаматтық жауапкершілігін сақтандыру жатады.
Сақтандырудың аталған осы екі түрі тек Қазақстанда ғана емес, сонымен қатар
бүкіл әлемде өте кең таралған.
Мемлекеттің осы саладағы міндетті сақтандыру туралы ескертпелері
міндетті түрде орындалуы үшін, заңнамамен белгілі шаралар бекітілген. Соған
суйене сақтанушы сақтандырушыдан өзін сақтандыруды сот тәртібімен талап ете
алады. Сонымен қатар сақтандыру бағытталған тұлға оған сақтандыру
жүргізілмегенін білсе, сақтандырушыдан сақтандыру жүргізу міндетін сол
сияқты сот арқылы талап ете алады.
Ерікті сақтандыру – қатысушы жақтардың еркіне байланысты туындайтын
сақтандыру.
Ерікті сақтандырудың түрі, жағдайы және тәртібі тараптардың
келісімімен анықталады.
Ерікті сақтандыруға жатады – өмірі сақтандыру. Өмірді сақтандыру –
сақтандырушы қайтыс болған немесе ол сақтандыру мерзімі біткенге дейін өмір
сүрген жағдайда сақтандыру төлемін жүзеге асыруды кездейтін жеке сақтандыру
түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Сонымен, ерікті сақтандыру қатынастарын реттеудің негізгі қайнар көзі
болып шарт табылады.
Сақтандыру объектісі бойынша ол екіге, жеке және мүліктікке,
бөлінетінін жоғары айтып кетке болатынбыз.
Бұл жерде сақтандыру объектісінің не екендігі туралы айтып кетуі жөн
болады.
Сақатныдру объектісі деп – сақтандыру неге бағытталған, демек
сақатандырумен қорғалуға не жатады деп түсінуге болады. [1, 32 бет]
Жеке сақтандыру дегеніміз – адам өмірін, денсаулығын, еңбек ету
жағдайын және азамат тұлғасына байланысты басқа да мүдделерін сақтандыру.
Жеке сақтандырудың объектісі болып осы жағдайда:
1) өмірді сақтандыру кезінде – адам, биологиялық тіршілік иесі
ретінде;
2) денсаулықты сақтандыру кезінде – ағзаның физиологиялық сапасы;
3) еңбек ету жағдайын сақтандыру кезінде – ағзаның функционалдық
сапасы;
4) азамат тұлғасына байланысты басқа да мүдделерін сақтандыру кезінде
– сақтандыру жағдайы пайда болған кезде ағзаның немесе азаматтық статустың
сапалық төмендеуіне немесе өзгеруіне әкеп соқпайтын белгілер.
Соңғы жеке сақтандыру түріне, көбінесе, белгілі бір жасқа толу
сақтандыруы, қосымша зейнетақы сақтандыруы, кәмелет жасқа толуын
сақтандыру, үйленуіне дейінгі сақтандыру және т.б. Осындай шарттарға көбіне
қайтару-жинақтау сипаты тән. Бұл дегеніміз – олар өз ішінде сақтандырудың
өзімен қоса ақша қаражатын жинақтау функциясын біріктіру.
Кейде сақтандыру кәсіптік еңбек жағдайын қорғау құралы ретінде
танылады. Мысалы, топ-модельдің фигурасын, әншінің даусын, пианистің
саусақтарын сақтандыру және т.б.
Жеке сақтандыру міндетті хәне ерікті болатындығын жоғарыда айтып
кеткенбіз. Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес азамтқа өзінің
өмірін және денсаулығын сақтандыру міндеті жүктелуі мүмкін емес. Сондықтан
сақтанушы ретінде сақтандырылған адам болатын өмірі мен денсаулығын
міндетін сақтандыру заңсыз болып саналушы еді.
Мүліктік сақтандыру кезінде сақтандыру объектісі болып мнлік (сөздің
кең мағынасында) табылады.
Мүліктік сақтандыру өз ішінен үшке бөлінеді:
а) мүлікті сақтандыру;
ә) кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру;
б) азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру.
Азаматтық-құқықытық жауапкершілікті сақтандыру екіге бөлінеді:
а) зардап келтіргені үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілікті
сақтандыру;
ә) щарт бойынша азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру.
Мүлікті сақтандыру кезінде мүліктің немесе басқа да мүліктік игіліктер
мен құқықтардың жойылу, жетіспеушілік немесе жоғалту тәуекелі
сақтандырылады. Сақтанушының немесе пайда алушының мүліктерді сақтандыруға
мүддесі болмаған жағдайда жасалған мүліктік сақтандыру шарты жарамсыз
болады. [5, 809 бап]
Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру кезінде кәсіпкердің сақтанушы ретінде
іс-қимыл жасайтын келісім-шарт жасасушы агенттерінің өз міндеттемелерін
бұзуынан болған кәсіпкерлік қызметтің залалдар тәуекелі немесе кәсіпкерге
байланысты емес жағдайлармен осы қызмет шарттарының өзгеруінен болған
залалдар тәуекелі, соның ішінде күтілген кірісті алмай қалу тәуекелі
сақтандырылады. [6, 48 бет]
Зиян келтіргендігі үшін азаматтықөқұқықтық жауаптылықтың сақтандыру
кезінже сақтанушының (пайда алушының) басқа тұлғаның өміріне, денсаулығына
және мүлкіне зардап келтіргендігі үшін жауапқа тарту салдарынан болатын
шығындардьң тәуекелiн сақтандырылады. Осындай сақтандыру кезінде
сақтанушыньң да және осындай жауапкершілік жүктелген бақа да тұлғаның
жауаптылығы сақтандырылуы мүмкін.
Зиян келтіргендiгi үшін азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру
шарты зиян келтiруi мүмкін, бұл жағдайда пайда алушы ретiнде iс-қимыл
жасайтын тұлғаның пайдасына жасалған болып есептеледi.
Caқтaндыpyдың осындай түрлерiнiң автокөлiктер иелерiнiң азаматтық-
құқықтық жауаптылығын сақтандыру сияқты түрі сақтандырудың мiндеттi түpi
болып табылады.
Осы жерде мынадай пікiр қалыптасады: азаматтық-құқықтық жауаптылығын
сақтандырудың объектiсi болып сақтандырылған адам ретiндегi жәбiрленушiнiң
мүддесі, сақтандырудың мақсаты ретінде сақтанушының жәбiрленушiге тигiзген
зардапты өтеу, ал сақтандыру жағдайы – зиян келтiру фактiсi табылады. Бiрақ
бұл жерде сақтандыру объектiсi болып сақтанушының, сақтандырылған адам
ретiндегi өзiнiң мүддесі, сақтандырудың мақсаты – жауапкершiлiкке тартудың
арқасында болған оның шығындарын өтеу, сақтандыру жағдайы – сақтанушыны
азаматтық-құқықтық жауаптылыққа тарту фактiсi табылады.
Сол уақытта осы сақтандыру түрі жәбiрленушiлердiң мүдделерiн де
қорғайды, өйткенi сақтандырушы сақтанушы жағынан оларға келтірілген
зардаптың өтелетiнiне кепiлдiк бередi.
Шарт бойынша азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктi сақтандыру кезінде
сақтанушыныц шартты бұзғаны (дұрыc орындамағаны) үшiн азаматтық-құқықтық
жауапкершiлiкке тарту салдарынан болатын шығынарының тәуекелi
сақтандырылады. Сақтандырудың осы түрiнде тек сақтанушының жауапкершілік
тәуекелі сақтандырылады, демек сақтанырылған адам ретiнде сақтанушыныц езi
болуы керек. Осы талаптарға сәйкес келмейтiн сақтандыру шарты заңсыз деп
есептеледi.
Шартты бұзғандығы үшiн азаматтьқ-құқықтық жауаптылық тәуекелi шартта
оның талаптарына сәйкес сақтанушы оның алдында азаматтық-құқықтық жағынан
жауапты болуға тиiс тарап болып табылатын және бұл жағдайда пайда алушы
ретiнде iс-қимыл жасайтын тұлғаның пайдасына сақтандырылған болып
есептеледi.
Сақтандырудың осы түрiнде де объектiсi болып шартты бұзғаны (дұрыс
орындамағаны) үшiн жауапкершiлiкке тартумен байланысты сақтанушының мүддесi
табылады.
Осы сақтандыру түpi, көбiнесе қарызды өтеу керектігі кезінде
пайдаланады. Мысал үшiн, банктен кредит алу шартында, заем берушiге заемды
өтейтiгiне сенiмдi болу үшiн заемшының кредиттiң банкке қайтарылмау
тәуекелiн сақтандыруда пайдаланады.
Аталған сақтандыру түрлерiнiң барлығында тәуекел термині жиі
пайдаланылады. Осы термин сақтандыруда әртүрлі мағынасында пайдаланылады,
бiрақ жалпы қағида бойынша, сақтандырудағы тәуекел – сақтандыру объектiсiне
сақтандыру жағдайы ретінде көрсетілген құбылыстың жағымсыз әcepнің болу
мүмкiндiгi.
Сақтандыру, көбiнесе сақтанушы – сақтандырушы схемасы бойынша
жүредi. Бiрақ кейбiр жағдайларда сақтандыру күрделiрек, комбинацияланған,
мысалы, сақтандырушы немесе сақтанушы жағында бiрнеше субъект қатысу
нысанда болуы мүмкін. Олардың iшiндегi негiзгiлерiне тоқталып кетейiк,
Комбинацияланған сақтандыруды көпше және комплекстiк деп екіге бөлiп
қарастыруға болады.
Көпше сақтандыру өз iшiнен қос және топтық болып тағы бөлiнедi.
Қос (көпше) сақтандыру – белгiлi бiр объектiнi бiрнеше сақтандырушыда
әрқайсысымен дербес шарт бойынша сақтандыру.
Қос сақтандырудың белгiлерi:
а) сақтанушының бiр болуы;
ә) сақтандыру объектiсiнiң бiр болуы;
б) сақтандыру жағдайының бiр болуы;
в) сақтандыру мезгiлiнiң бiрдей болуы;
г) бiрнеше сақтандырушыда сақтандыру;
ғ) әp сақтандырушымен сақтанушының дербес шарт жасасуы;
д) шартта көзделген сақтандыру сомалары қосылғанда сақтандыру затының
сақтандыру құнынан асуы.
Сақтандырудың комбинацияланған келесi түpi болып топтық сақтандыру
табылады. Топтық сақтандыру кезiнде бiр сақтандыру шартымен бiр мезгiлде
ездерi пайда алушы болып табылатын бiрнеше сақтандырылған адамдар
қамтылады.
Топтық сақтандыру жеке, мүлiктiк, тұлғандырылған, белгiлi бiр пайда
алушы керсетiлмеген, демек тұлғалардың белгiлi бiр категориясын қамтитын
бола алады. Топтық сақтандыру өмiрдiң ұжымдық сақтандыру түрiнде кең етек
жайды. Бұндай сақтандыру кезiнде сақтанушы ретiнде ұйым (басқаша айтқанда,
жұмыc берушi), ал сақтандырылған адамдар ретiнде ұйымның жұмыc iстеушiлерi
болады. Әлемнiң кейбiр елдерiнде сақтандырудың осындай түpi мiндеттiлiк
сипатта болады. [7, 15 бет]
Opтақ сақтандыру – бiрнеше сақтандырушының бiр шарт бойынша бiр
сақтандыру объектiсiн сақтандыру.
Opтақ сақтандырудың белгiлерi:
а) сақтанушы ретiнде бiр тұлға;
ә) сақтандыру бiр объектiге бағытталған;
б) бiр шарт бойынша;
в) бiрнеше сақтандырушының бiрлесуiмен;
г) бiр сақтандыру жағдайы бойынша.
Opтақ сақтандырудың қос сақтандырудан айырмашылығы – қос сақтандыруда
сақтандырушы қанща сақтандыру шарты да сонша болады, ал ортақ сақтандыруда
тек бiр ғана шарт жасалады.
Қайта сақтандыру – сақтандырушының (қайта сақтанушы деп аталатын)
сақтандыру шарты бойынша өзiне алған мiндеттiлiктi толығымен немесе бiр
белiгiн басқа сақтандырушыда (қайта сақтандырушы деп аталатын) сақтандыруы.
Азаматтьқ кодексте бұл туралы былай айтылған: сақтандырушы сақтанушы
алдындағы өз мiндеттерiнiң бәрiн немесе оның бiр белiгiн орындау тәуекелiн
жабуды басқа сақтандырушыда (қайта сақтандырушыда) қайта сақтандыру жолымен
қамтамасыз етуге құқылы [5, 824 бап]. Демек, қайта сақтандыру сақтандыру
шартын орындауды сақтандыру болып табылады деп айтуға болады.
1.3 Сақтандырудың элементтері
Сақтандыру элементтерi болып табылады:
сақтандыру заты;
сақтандыру объектiсi;
сақтандыру жағдайы;
сақтандыру тәуекелi;
сақтандыру сомасы;
сақтандыру құны;
сақтандыру сыйлқақысы;
сақтандыру төлемi.
Оларға ендi жеке-жеке тоқталып кетейiк.
Сақтандыру заты сақтандыру түpiне байланысты. Мүлiктiк сақтандыру
кезiнде сақтандыру заты ретiнде, көбiнесе, ғимараттар, үйлер, транспорт,
мүлiк және басқа да материалды құндылықтар, oған қoca өзiндiк құндылығы бар
мүлiктiк құқық та болады. Жауаптылықты сақтандыру кезiнде – белгiлi бiр
түрдегi жауаптылықтың өзi, кәсiпкерлiк тәуекелдi сақтандыру кезiнде
сақтандыру заты болып кәсiпкерлiктi дұрыс атқарудың қалыпты жағдайы болып
табылады. Жеке сақтандыру кезiнде сақтандыру заты болып адамның тiршiлiк
иесi ретiнде өмірі, денсаулығы, еңбек ету әpeкeтi және т.б. сақтандырылады.
Жинақтаушы сақтандыру кезiнде заты болып сақтандырылган тұлғаның өмip
сүруiнiң деңгейi табылады.
Сақтандыруды iскe асыру барысында оның заты бiрнеше негізгі
функцияларды атқарады.
Бiрiншiден, белгiлi бiр затты иелену сақтанушыда өмір сүруiнiң белгiлi
бiр жағдайын құрайды. Мысалы, сақтанушыда үйiнiң болу фактiсi оньщң
тұрғылықты жайына байланысты белгiлi жағдайлар тудырады.
Екiншiден, осы зат сақтанушыда сақтандыруға қызығулышығын туғызады.
Мысал үшiн, сақтанушыда автокөлiктiң болуы, осы автокөлiктi ұрлап кеткен
жағдайда не болатыны туралы ойлануға әкеп соғады. Автокөлiгi жайлы ойлары
сақтанушыны оны сақтандыруға итермелейдi.
Үшiншiден, сақтандыру заты сақтандыру объектiсi ретiндегi
қызығушылықтың материализациялаудың құралы болып табылады. Мысалы,
автокөлiктi сақтандыру кезiнде, сақтандыру жағдайы болып, автокөлiктi
шынымен де ұрлап кеткен жағдайда сақтандырушы сақтандыру төлемiн беруге
мiндеттi болады. Нәтижесiнде, сақтанушы сақтандыру қорғанысына ие болады:
ендi оның автокөлiгi ұрланса, ол сақтандырушыдан, тап болған проблемы шешу
үшiн белгiлi ақша сомасын алатынын бiледi.
Төртiншiден, сақтандыру заты негiзiнде бүкiл сақтандыру конструкциясы
құрылады: сақтандыру сомасы анықталады (мүлiктiк сақтандыру кезiнде
сақтандыру бағасы да), сақтандыру сыйлықақыларыньщ көлемi анықталады, оған
байланысты сақтандыру жағдайы да белгiлiнедi. Сақтандыру затына тигiзiлген
зардап сақтандыру төлемдерiнiц көлемiн санаудың негiзi болып табылуымен
қoca, сақтандырушының осы төлемдердi төлеудiц мiндетiн туғызатын юридикалық
факт болып табылады.
Сақтандыру объектiсi – сақтандыру затындағы сақтанушының қызығулышығы.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде сақтандыру объектiсi
ретiнде заңды тұлғаның немесе азаматтың кез келген мүддесі сақтандыру
объектiсi бола алады деп көрсетiлген.
Құқыққа қайшы қызығушылықтарға сақтандырудың кез келген түрiнде тыйым
салынады. Құқыққа қайшы қызығушылықтар дегенiмiз – құқыққа қайшы келетiн
немесе оны бұзатын кез келген қызығyшылық. Сондықтан құқыққа қайшы
қызығyшылықты сақтандыру тиесiлi құқықтық мәртебесi жоқ немесе құқыққа
қайшы әрекеттердiң салдарын сақтандыруды бiлдiредi.
Құқыққа қайшы қызығушылықты сақтандыруға салынатын кейбiр тыйымдар
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнде де бар. Мысалы, сақтанушының
немесе пайда алушының мүлiктердi сақтандыруға мүддесi болмаrан жағдайда
жасалrан мүлiктiк сақтандыру шарты жарамсыз болады [5, 809 бап];
кәсiпкерлiк тәуекелдердi сақтандыру шарты бойынша тек сол сақтанушының
кәсiпкерлiк тәуекелi және тек соның пайдасына ғaнa сақтандырылуы мүмкін [5,
810 бап]; сақтанушының құқыққа қайшы мүдделерi сақтандыруға жатпайды [5,
807 бап].
Сакқтандыру затқа емес, осы затты иеленуден түceтін пайдасына
(қызығушылығына) бағытталғандықтан, бiрiншiден, сақтанушының өзiнiң
материалдық жағдайының нашарлауының қаупiн, екiншiден, өзінің жағдайын
сақтандыру жағдайына дейiнгi деңгейде сақтап қалғысы келетiнiн бiлдiредi.
Сактандыру сомасы – сақтандыру объектiлерi сақтандырылған адам және
сақтандыру жағдайы басталған кездегі сақтандырушы жауаптылығының шектi
көлемiн бiлдiретiн ақша сомасы.
Сақтандыру сомасы сақтандыру қатынасының негiзгi элементтерінің бiрi
болып табылатыны жағдаят емес. Eрікті сақтандыру кезiнде сақтандыру
сомасының көлемi eкi жақтың келiсiмi бойынша, демек, шарт бойынша шартпен
анықталады, ал мiндеттi сақтандыруда – заң актiлерiмен. Осы жерде
сақтандыру сомасы заң актiлерiнде белгiленген мөлшерден кем болмауы керек.
Сақтандыру құны – бұл мүлiктi сақтандыру немесе кәсiпкерлiк тәуекелдi
сақтандыру кезiнде қолданылатын сақтандыру затының ақшалай бағалауы.
Сақтандыру құны деп саналады:
а) мүлiктi сақтандыру кезiнде сақтандыру шартын жасасу кезiндегi оның
нағыз бағасы;
ә) кәсiпкерлiк тәуекелдi сақтандыру кезiнде сақтанушы кәсiпкерлiк
қызметтен сақтандыру жағдайы басталғанда күткендегiдей шегуi мүмкін
залалдар.
Сақтандыру сомасы сақтандыру құнынан аспауы жайлпы ереже мүлiктiк
сақтандыpyдың жалпы қағидасына сәйкес келедi, себебi ол сақтанушының баюына
әкеп соқпау керек. Егер сақтандыpy шартымен бекiтiлген сақтандыру сомасы
сақтандыру құнынан артық болса, ол сақтандыру шартын жасасқан кезіндегі
сақтандыру сомасынан асырылған сақтандыру сомасының белiгiнде әpeкeт
етпейтiн болып табылады. Мысалы, егер 5 миллион теңге тұратын үйдi 6
миллион теңге сомасына сақтандырса, заң талаптары бойынша сақтандыру
шартының 1 миллион теңге белiгi әpeкeт етпейтiн болады.
Жеке сақтандыру шартында және азаматтық-құқықтық жауаптылықты
сақтандыру шартында сақтандыру сомасы қатысушы жақтардың келісімімен
анықталады.
Жеке сақтандыруда сақтандыру сомасының көлемiн бекiту кезінде адамның
өміpi, денсаулығы белгiлi бiр құнға ие бола алмайтындығынан заң қатысушы
жақтарға сақтандыру сомасын бекiтуде еркiндiк бередi.
Азаматтық-құқықтық жауаптылықтық тәуекелiн сақтандыруға келсек, шарт
жасасу кезiнде сақтандыру сомасының мөлшерiн бiлу мүмкін емес.
Себебi сақтанушының артылатын жауаптылықтың көлемiн бiлу мүмкінді
туындамайды. Сондықтан сақтандырудың сомасы сақтандыру шартында белгiлi бiр
нақты сан түрiнде емес сақтанушы жауаптылығының мөлшерiмен анықталатын
шартты көлеммен белгiленедi. Басқаша айтқанда, сақтандыру сомасының мөлшерi
сақтандыру жағдайы туындаған кезден кейiн ғана нақты caнауға мүмкін
сақтанушының іс жүзіндегі шығындарының көлемімен анықталады.
Сақтандыру сомасының мөлшерi келесi түрде анықталуы мүмкін:
а) тұрақты мөлшерде. Мысалы, белгiлi мүлiк 100 мың теңге сомасына
сақтандырылады;
ә) сақтандыру сомасынан белгiлi бiр пайыздық мөлшерде, мүліктік
сақтандыруда және кәсiпкерлiк тәуекелдi сақтандыруда қолданылуы мүмкін.
Мысалы, шарт бойынша мүлiк оның сақтандыру құнынан 70% мөлшерiнде
сақтандырылған;
б) сақтандыру жағдайының түpiнe және оның салдарына (одан келтiрiлген
зиянына, келтiрiлген шығынына) байланысты. Мысалы, қауiптi жағдайдан
сақтандыру шартында сақтандырылған адамның өлiмi кезiнде сақтандыру сомасы
100 мың тeңгe, 1 топтағы мүгедектiк түрiндегi еңбек ету әрекетін жоғалту
кезiнде сақтандыру сомасы 70 мың теңге, II топтағы мүгедектiк кезiнде – 50
мың теңге, III топтағы мүгедектiк кезiнде – 30 мың теңге сақтандыру сомасы
кезделеді;
в) факт бойынша, демек, ic жүзiнде келтiрiлген шығын көлемiнде.
Көбiнесе сақтандыру сомасының көлемiн анықтаудың бұл әдісі
сақтанушының үшiншi тұлғалар алдындағы жауаптылығын сақтандыру кезінде
қолданылады;
г) факт бойынша, бiрақ, былай айтқанда, сақтандырушының
жауаптылығының шегiн белгiлеумен, демек, сақтандырушының төлейтiн
сақтандыру төлемiннiң ең жоғарғы сомасын бекiту.
Сақтандыру жағдайы сақтандырудың негiзi болып табылады, сақтандыру
конструкциясы оның туындауына негізделген.
Азаматтық кодексте сақтандыру жағдайының мынадай aныкқтамасы
белгiленген: сақтандыру жағдайы – басталған бойда сақтандыру шарты
сақтандыру төлемiн жүзеге асыруды кездейтiн оқиға.
Сақтандыру жағдайы категориясы мен сақтандыру тәуекелі категориясы
тығыз байланысты.
Сақтандыру тәуекелi – бұл сақтандыру жағдайының туындауының мүмкіндігі
және оның келтірілуге мүмкін шығындарының көлемі.
Сақтандыру жағдайы және сақтандыру тәуекелi сияқты категориялар туралы
айтқанда, сақтандырудың өзінің тарихи дамуы процесінде түрлендiрiлiп,
кеңейiп жаңа түрлерге ие болғаны туралы айта кету керек. Ең басында
сақтандыру сақтандыру жағдайынан келген белгiлi бiр зиянды (шығынды) өтеу
ретiнде пайда болды. Осы жағдайда сақтандыру жағдайы әрқашанда зиян
келтiретiн оқиға ретiнде болады. Бiрак, бiрте-бiрте сақтандырудың зиян
келтiрумен байланысы жоқ оқиғаның келуiмен сақтандыру төлемi төленетiн
түрлерi пайда болды. Осының нәтижесiнде сақтандыруды тәуекелдi және
тәуекелсiз болып белу пайда болды [8, 213 бет].
Тәуекелдi сақтандыру кезiнде сақтандыру төлемi тек қана сақтандыру
жағдайының келуiмен және зиян келтiруiмен төленедi, егер сақтандыру жағдайы
туындамаса, сақтандыру төлемi теленбейдi. Тәуекелсiз сақтандыру кезiнде
сақтандыру төлемi әрқашанда төленедi. Себебi онда кезделген сақтандыру
жағдайы ретiндегi оқиға мiндеттi түрде болу керек.
Тәуекелдi сақтандыру iскe асатын оқиғаның (сақтандыру жағдайы) мынадай
белгiлерi болуы мүмкін:
а) сақтандыру жағдайының туындау мүмкiндiгi;
е) сақтандыру жағдайының туындауының жағдаяттылығы;
б) сақтандыру жағдайының туындауының шынайылығы;
в) сақтандыру жағдайының туындауының алдын ала болжай алмайтындығы;
г) оқиғаның туындауның тәуелсiздiгi;
ғ) сақандыру жағдайының туындауының сақтанушы жағынан тілемеушілігі;
д) сақтандыру жағдайы туындайтынының немесе туындамайтындығының
қатысушы жақтарға белгiсiздiгi;
е) сақтандыру жағдайының зияндылығы;
ж) сақтандыру объектiсi болып табылатын сақтанушының құқықтық
мүдделерiне сақтандыру жағдайының әcepi.
Тәуекелсiз сақтандыру кезiнде сақтандыру жағдайы ретiнде аталған оқиға
тек бiр функцияны орындауы керек – сақтандыру сомасын төлеуiне байланысты
сақтандырушы мiндеттiлiгiн туғыздыратын кездi белгiлеу. Осы жағдайда
сақтандыру жақдайы өзiнiң туындауының мүмкiндiгi, жағдаяты және алдын ала
болжамдығы белгiлерiне ие болмай, керiсiнше осы кездi анық бекiтуi мiндеттi
болып табылады.
Сақтандыру жағдайы залалды белгiсiне ие болмауы керек.
Тәуекелдi жене тәуекелсiз сақтандыру категорияларына байланысты
азаматтық кодексте сақтандыруды сақтандыру төлемiн iскe асыру негiздерiне
байланысты жинақтаушы және жинақтаушы емес түрлерiне белiну орын алды.
Жинақтаушы сақтандыру дегенiмiз – келесi негiздерге байланысты
сақтандыру төлемін төлеудi қарастыратын сақтандыру: сақтандыру шартымен
белгiленген уақыттың бiтуiмен немесе сақтандыру жағдайының іске асуымен.
Жинақтаушы емес сақтандыру сақтандыру төлемін тек қaнa сақтандыру
жағдайының туындауымен байланысты төлеудi қарастыратын сақтандыру болып
табылады.
Жинақтаушы сақтандырудың бiр түpi ретiнде Азаматтық кодексте аннуитет
шартын белiп шығарады. Аннуитет шарты – сақтандырушыны шартта белгiленген
мерзiм iшiнде пайда алушының пайдасына мерзiмдi төлемдер түрінде сақтандыру
төлемін жүзеге асыруға міндітті ететін сақтандыру шарты.
Сақтандыру сыйлықақысы – сақтандырушы сақтанушыға (пайда алушыға)
сақтандыру немесе аннуитет шартында кезделген мөлшерде сақтандыру төлемiн
жүргiзу мiндеттемесiн қабылдағаны үшiн сақтанушы сақтанжырушыға төлеуге
мiндеттi ақша сомасы [5, 818-бап].
Сақтандыру сыйлықақыларының мөлшері шартпен анықталады. Мiндеттi
сақтандыру шарттарында олар заң актiлерiнде бекiтiлген мөлшерден артық
болмауы тиiс. Сақтандыру сыйлықақыларын төлеу тәртiбi және мерзiмдерi
шартпен бекiтiледi. Мiндеттi сақтандыру шарттарында олар заңнамамен
анықталады.
Қатысушы жақтар сақтандыру сыйлықақыларының мөлшерiн анықтау кезінде
сақтандырушы жасаған сақтандыру тарифтерiн қолдануға мүмкiншiлiктерi бар.
Сақтандыру тарифiнiң ставкалары көбiнесе сақтандыру сомасынан белгiлi бiр
пайыздық мөлшерде немесе сақтандыру сомасының есептiк бiрлiгiнiң белгiлi
бiр ақшалық масштабында (мысалы, сақтандыру сомасының әp 100 теңгесi үшiн 1
теңге) немесе абсолюттi ақшалай көлемде белгiленуi мүмкін.
Сақтандыру cыйлақақылары бiр peттік төлеммен немесе рассрочкамен
төленуi мүмкін. Осы кезде оларды АК сақтандыру жарнасы деп атайды.
Сақтандыру сыйлықақыларын төлеу тек ақшалай түрде жүзеге асырылады. ҚР
сақтандыру заңнамасы сақтандыру сыйлықакыларын натуралды нысанда төлеуге
тыйым салады.
Сақтандыру сыйлықақысы сақтандырушының сақтанушыға көрсететін
сақтандыру қызметтерiнiң бағасы және сақтандыру үшiн төлем болып табылады.
Сақтандыру сыйлықақыларын төлеу сақтанушының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz