Барлық ұлттық банктер
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ: ДЕПОЗИТТЕРДІ САҚТАНДЫРУ МЕН ОЛАРДЫҢ ПӘРМЕНДІЛІГІ
Жұмыс факультет Кеңесінің шешімімен
Мемлекеттік Аттестациялық Комиссия
алдында қорғауға жіберілді
Хаттама №___
Факультет деканы_____________________________ __
АЛМАТЫ 2007 ж.
Жоспар
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Тарау 1 Депозиттердi сақтандыру және оның банктiк жүйенiң қаржылық
тұрақтылығын қамтамасыз етудегi рөлi
1.1 Халықтың ақшалай қаражаттарын жинақтау құралы ретiндегi
депозиттердiң
мәнi, қызметтерi және
түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...6
1.2 Салымдарды сақтандыру жүйесiнiң негiзгi элементтерi және
банктiк жүйе үшiн
сақтандыру
институттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 18
1.3 Депозиттердi сақтандыру жүйесi дамуының шетелдiк
тәжiрибелерi ... ... . ... ...26
Тарау 2 Қазақстан Республикасындағы депозиттердi сақтандыру
жүйесiнiң
қалыптасуы және дамуы
2.1 Банктiк депозиттердi сақтандыру жүйесiн қалыптастырудың
объективтi
алғышарттары, қажеттiлiгi, оның даму кезеңдерi мен ағымдағы
жағдайы ... ...37
2.2 Темірбанк АҚ-ң жалпы сипаттамасы және оның депозиттік
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
2.3 Қазақстанның екінші деңгейдегі банктердің салымдарды мiндеттi
ұжымдық
кепiлдендiру жүйесiне
қатысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..57
Тарау 3 Қазақстан Республикасындағы депозиттердi сақтандыру
жүйесiнiң
өзекті мәселелері мен даму перспективасы
3.1 Қазақстан Республикасында қазiргi кезде депозиттердi сақтандыру
жүйесiн одан
әрi жетiлдiру
қажеттiлiгi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 75
3.2 Банктiк депозиттердi сақтандыруды жетiлдiру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 80
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..90
Қолданылған әдебиеттер
тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..93
КIРIСПЕ
Халықтың жинақ ақшалары кез келген мемлекеттiң iшкi инвестицияларының
негiзгi көзi болып табылады. Мемлекет бұл ақша қаражаттарын негiзгi екi
жолмен: бағалы қағаздар нарығы арқылы және қаржылық мекемелер арқылы
жұмылдыруға тырысады. Қазiргi уақытта Қазақстанда халықтың жинақ ақшаларын
тарту мәселесiнде басты орынды банктер иеленiп отыр. Осындай жағдайда
мемлекеттiң жалпы қаржы жүйесiнiң негiзi болып табылатын банктiк жүйенi
нығайту күн тәртiбiнде басты орынды алып отырған мәселелердiң бiрi болып
табылады.
Диплом жұмысының өзектiлiгi. Қазақстан Республикасының банктiк саласы
– жоғары қарқынмен дамып келе жатқан экономикадағы салалардың бiрi болып
табылады. Банктiк жүйе көпфункционалды – ол ақша-несие саясатын жүргiзедi,
тәуекелдердi бағалайды, есеп айырысуларды жүзеге асырады, клиенттерге
көптеген дәстүрлi және дәстүрлi емес қызметтердi ұсынады. Сонымен қатар,
банктер қызметiнiң ерекшелiгi оларды тәуекелге бағыттайды және де бiр
банктiң ауыр жағдайға ұшырауы мемлекеттiң жалпы қаржы жүйесiнiң
тұрақтылығына ықпал етуi мүмкiн. Тәуекелдердiң алдын алу мақсатында
көптеген елдерде банктердiң қауiпсiздiгiнiң өзiндiк жүйесi қалыптасқан,
атап айтқанда банктiк жүйеге қаржы жүйесiнiң тұрақтылығын қамтамасыз етуге
бағытталған шаралар кешенiнiң басты бағыттарының бiрi болып табылатын,
салымшылардың мүдделерiн қорғаудың құрылымдары ендiрiлген. Бұл құрылымдар
банктердегi халықтың салымдарын кепiлдендiру жүйелерi болып табылады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң, банктiк жүйенi реттеудегi
өкiлеттi орган ретiндегi маңызды мiндеттерiнiң бiрi – банк депозиторларының
мүделерiн қорғау мен халықтың банк жүйесiне деген сенiмiн арттыру болып
табылады. Мiне, осы мәселенi шешу үшiн көптеген шаралар жүзеге асырылды,
оның iшiнде 1999 ж. депозиттердi сақтандыру жүйесi iске қосылып, осы
сақтандыру жүйесi шеңберiнде Ұлттық Банктiң бастамасымен “Қазақстанның жеке
тұлғалардың салымдарын (депозиттерiн) кепiлдендiру (сақтандыру) қоры”
құрылды.
Депозиттердi сақтандыру жүйесi айтарлықтай “жас” деуге болады.
Қазақстан Республикасында депозиттердi сақтандыру жүйесiнiң қалыптасуы өмiр
қажеттiлiгiнен туындады және ол банк жүйесiн, жалпы экономиканы
жетiлдiрудiң негiзгi бағыттарының бiрi болып табылады. Мiне, осы жағдай
маған осы тақырыпты таңдауға септiгiн тигiздi.
Диплом жұмысының негiзгi мақсаты – екiншi деңгейдегi банктердегi жеке
тұлғалардың депозиттерiн сақтандыру жүйесiнiң қызмет етуiн талдап, оның
басты артықшылықтары мен кемшiлiктерiн анықтау.
Осы мақсатқа жету үшiн алдыма мынадай міндеттер қойылды:
- депозит ұғымын талдап, оның маңызын ашып көрсету, депозиттердiң
түрлерiмен жете танысу;
- депозиттердi сақтандыру жүйесiнiң негiзгi элементтерiн анықтау және
оның қажеттiлiгiн ашып көрсету;
- Қазақстан Республикасында депозиттердi сақтандыру жүйесiнiң
қалыптасуын және даму кезеңдерiн талдау;
- Отандық депозиттердi сақтандыру жүйесiн дамыған мемлекеттердегi
депозиттердi сақтандыру жүйелерiнiң тәжiрибесiмен салыстыра отырып,
негiзгi артықшылықтары мен кемшiлiктерiн және болашақтағы даму
бағыттарын анықтау.
Диплом жұмысында зерттеу объектiсi ретiнде Қазақстан Республикасында
депозиттердi сақтандырумен байланысты қалыптасатын коммерциялық банктер мен
сақтандыру қорының арасындағы экономикалық қатынастарды ұйымдастыру.
Коммерциялық банктердiң мiндеттемелер портфелiндегi жеке тұлғалар мен
заңды тұлғалардың депозиттерi және сол депозиттердi сақтандыру тәртiбi
диплом жұмысының зерттеу мәселесi болып табылады.
Диплом жұмысын жазуда теориялық – методологиялық негiз ретiнде шетел,
Ресей мен Қазақстанның алдыңғы қатарлы ғалым-экономистерiнiң депозиттер
туралы және депозиттердi сақтандыру жүйесiнiң проблемалары туралы ғылыми
еңбектерi мен монографиялары, “Жеке тұлғалардың салымдарына мiндеттi
ұжымдық кепiлдiк беру қорының” мәлiметтерi және Ұлттық Банктiң нормативтiк
құжаттары қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы үш тараудан құралған. Кiрiспеде диплом
жұмысының өзектiлiгiн дәлелдей келе, мен, бiрiншi тарауда жалпы
депозиттердiң мәнi мен маңызын зерттеп, олардың атқаратын қызметтерiн және
негiзгi түрлерiн талдай отырып, депозиттердi сақтандыру және оның банктiк
жүйенiң қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етудегi рөлiн ашып көрсетуге
тырыстым. Сондай-ақ депозиттердi сақтандыру жүйесiнiң дамуының шетелдiк
тәжiрибелерiн зерттеп, алынған мәлiметтер негiзiнде салыстырмалы кесте
құрастырылды.
Екiншi тарауда Қазақстан Республикасындағы депозиттердi сақтандыру
жүйесiнiң қалыптасуы және дамуы қарастырылды. Отандық банктiк депозиттердi
сақтандыру жүйесiнiң қалыптасуының объективтi алғышарттары мен қажеттiлiгi,
оның даму кезеңдерi және қазiргi жағдайы, сондай-ақ салымдарды мiндеттi
ұжымдық кепiлдендiру жүйесiне қатысушы екiншi деңгейдегi банктердiң
құқықтары мен мiндеттерi, банкротқа ұшыраған жағдайда депозиторларға
өтемдердi төлеу тәртiбi мен шарттары анықталды.
Қазақстан Республикасындағы депозиттердi сақтандыру жүйесiнiң
кемшiлiктерi, оны жетiлдiру қажеттiлiгi және даму перспективасы үшiншi
тарауда қарастырылып, бiрқатар ұсыныстар жасалған.
ТАРАУ 1 ДЕПОЗИТТЕРДI САҚТАНДЫРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ БАНКТIК ЖҮЙЕНIҢ ҚАРЖЫЛЫҚ
ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТУДЕГI РӨЛI
1. Халықтың ақшалай қаражаттарын жинақтау құралы ретiндегi
депозиттердiң мәнi, қызметтерi және түрлерi
Коммерциялық банктер қаржы сегментiнiң ерекше дербес саласын құрайтын
субъектiлер қатарына жататындықтан, олардың ресурстарының құралу көздерi
әртүрлi болып келедi. Әдетте банктiк ресурстарды құралу көздерiне
байланысты екi үлкен топқа бөлу қалыптасқан:
- сырттан тартылған қаражаттар есебiнен қалыптасқан банктiк ресурстар;
- меншiктi қаражаттар есебiнен қалыптасқан банктiк ресурстар.
Банктердiң коммерциялық кәсiпорын ретiндегi ерекшелiгi – оның
ресурстарының басым бөлiгi өз қаражаттары есебiнен емес, сырттан тартылған
қаражаттар есебiнен құралады. Коммерциялық банктердiң сырттан тартылған
қаражаттар есебiнен құралатын ресурстары үшiн жауапкершiлiгi өте жоғары.
Бiрiншiден, коммерциялық банктер клиенттер алдында сырттан тартылған
қаражаттардың өтiмдiлiгiн үнемi сақтап отыруы керек. Екiншiден,
коммерциялық банктер сырттан тартылған қаражаттар үшiн сыйақы төлеп отыруы
керек.
Банктердiң сырттан қаражаттарды тарту мүмкiндiгi шексiз емес және кез
келген мемлекетте орталық банк тарапынан реттелiнiп отырады.
Банктер тартатын қаражаттар құрамы жағынан әркелкi болып келедi. Ең
негiзгi түрлерi – клиенттермен жұмыс iстеу процесiнде тартылатын қаражаттар
(депозиттер), қаржы инструменттерiн шығару жолымен жинақталған қаражаттар
(депозиттiк және жинақ сертификаттары, вексельдер, облигациялар) және басқа
несиелiк мекемелерден қарызға алынған банкаралық несиелер мен Қазақстан
Республикасы Орталық Банкiнiң ссудалары түрiндегi қаражаттар.
Депозит терминi латын тiлiнен аударғанда “depositium” – сақтауға
берiлген зат дегендi бiлдiредi. Депозит – бұл бiр тұлғаның екiншi бiр тұлға
– банкке қайтарылу шартымен уақытша пайдалануға беретiн ақшаның сомасы.
Бұған шарттағы мерзiмi өткен соң қайтарылуға тиiс пайыздық сома мен
депозиттiң негiзгi сомасы жатады.
Әрине, алтын стандарт тұсында депозиттiң мәнi және мазмұны бiржақты
болатын. Себебi, монета сарайының иелерi сақтау мақсатында қабылдаған алтын
монеталарды өз еркiмен пайдаланып, қарыз капиталына айналдыруға мүмкiндiгi
болған жоқ. Ал, несиелiк ақшалардың пайда болып, кейбiр коммерциялық
банктердiң және Орталық банктердiң эмиссиялық қызметi мемлекет тарапынан
қолдау тапқан соң депозиттер ақша массасына өздiгiнен көбеюiнiң негiзiне
айналды. Алтын стандарт тұсында депозит ұғымының тек қана салым мағынасы
болса, ал қазiргi ақша жүйесi шеңберiнде депозит ұғымының мағынасы күрделi
және экономиканы инвестициялауда маңызы зор.
Сонымен, депозит дегенiмiз коммерциялық банктердiң ресурстық базасын
құрайтын және қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ететiн клиенттермен арада
белгiлi бiр шарт негiзiнде сырттан тартылған қаражаттардың жиынтығы.
Депозиттер банктердiң мiндеттемелер портфелiнiң негiзгi бөлiгiн құрайды.
Қазiргi кезде сырттан тартылған қаражаттардың депозитке жататын түрiн
тек қана коммерциялық банктер емес, басқа да қаржы институттары пайдаланып,
тарта алады. Ол үшiн Ұлттық Банктiң лицензиясы керек. Мiне, осының
нәтижесiнде депозиттердi тартуға лицензиясы бар коммерциялық банктердi де,
банк типтес емес несиелiк және қаржы институттарын да депозиттiк
институттар деп атау қалыптасқан.
Депозит тек қана салымшы емес банк үшiн де тиiмдi. Көптеген депозиттер
банктiң ссудалық капиталын қалыптастырады. Капиталды қарызға алушылардан
келетiн пайыздар мен депозиттер бойынша пайыздар арасындағы айырма банк
үшiн көрсетiлген қызметтер бойынша пайыздық табыс болып табылады. Банктер
осы пайыздық табыстың көлемiн ұлғайту үшiн өздерiнiң ресурстық базасын
кеңейте түседi.
Депозиттер депозиттiк операциялардың объектiлерi болып табылады.
Депозиттiк операциялар – бұл заңды және жеке тұлғалардың қаражаттарын
белгiлi бiр мерзiмдегi немесе қажет уақытында талап етiлетiн салымдарға
тартуға байланысты жүргiзiлетiн банктiң операциялары. Әдетте депозиттiк
операцияларға пассивтердiң 70-80% үлесi тиедi.
Шетелдiк банктiк тәжiрибеде депозиттердi әртүрлi белгiлерi бойынша
топтау қалыптасқан:
• субъектiлерiне немесе салымшыларының категорияларына байланысты:
- жеке тұлғалардың депозиттерi;
- заңды тұлғалардың (кәсiпорындардың, ұйымдардың, басқа банктердiң)
депозиттерi;
• қаражаттарды алуына байланысты немесе мерзiмдiлiгiне байланысты:
- мерзiмсiз депозиттер (нақты мерзiмi жоқ мiндеттемелер);
- мерзiмдi депозиттер (белгiлi бiр мерзiмi бар мiндеттемелер);
- жинақ салымдары;
• мерзiмiне байланысты:
- қысқа мерзiмдi;
- орта мерзiмдi;
- ұзақ мерзiмдi;
• ашылатын шоттардың түрлерiне байланысты:
- қажет уақытында талап етiлетiн шоттар;
- мерзiмдi шоттар;
- жинақ шоттары;
• пайдалану режимiне байланысты:
- қажет уақытында талап етiлетiн салымдар;
- мерзiмдi және трансакциялық салымдар;
• бекiтiлген пайыздық мөлшерлемелердің түрлерiне байланысты:
- тұрақты пайыздық мөлшерлеме;
- өзгермелi пайыздық мөлшерлеме;
• қаражаттарды тартудың шарттарына байланысты:
- стандартты шарттары бар салымдар;
- жеңiлдiкпен немесе ерекше шарттары бар салымдар;
• төлем инструменттерiне байланысты:
- жинақ кiтапшасы арқылы қызмет көрсетiлетiн салымдар;
- депозиттiк пластикалық карточкамен берiлетiн салымдар.
Мерзiмсiз депозиттерге қажет уақытында талап етiлетiн депозиттер
жатады. Мұндай депозиттердiң мерзiмсiз деп аталатындығының себебi мынада:
клиенттер мұндай депозиттiк шоттағы ақшаларын өз еркiмен кез келген уақытта
трансакциялық мақсатта пайдалана алады және банк мұндай депозиттiк шоттағы
ақшаларды өз қалауынша пайдаланып, клиенттердi өтiмдi активтерге мұқтаж
етпеуi керек. Мiне, сондықтан клиенттер үшiн де, банктер үшiн де мұндай
қаражаттарды пайдалануға уақыт бойынша ешқандай шек қойылмайды. Қажет
уақытында талап етiлетiн депозиттердiң өтiмдiлiгi өте жоғары. Банктердiң
депозиттiк портфелiнiң құрамында мерзiмсiз депозиттердiң үлес салмағы көп
болған сайын, олардың депозиттiк базасы тұрақты болады. Мiне сондықтан,
қажет уақытында талап етiлетiн депозиттердi ғылыми әдебиеттерде
коммерциялық банктердiң депозиттiк базасы деп атау қалыптасқан. Себебi,
мұндай депозиттер нарықтық конъюнктуралық өзгерiстердiң әсерiн өте сараң
қабылдайды және макро-микроэкономикалық тепе-теңдiктiң ауытқуына тез сыңай
таныта қоймайтын коммерциялық банктердiң орнықты депозиттiк базасы. Мұндай
депозиттер мөлшерiнiң көптiгi коммерциялық банктiң клиентуралық нарықтағы
репутациясын сипаттайды. Себебi, неғұрлым банк қызмет көрсететiн
клиенттердiң саны көп болса, соғұрлым мұндай депозиттердiң мөлшерi де көп
болады.
Қажет уақытында талап етiлетiн депозиттерге ағымдағы, есеп айырысу,
бюджеттiк және т.б. шоттардағы қаражаттар жатады.
Әдетте банк қажет уақытында талап етiлетiн депозиттер бойынша ең төмен
пайыздар төлейдi, ал кейбiр жағдайларда мүлдем төлемейдi. Кейбiр елдерде
пайыздарды есептеуге заңды тәртiппен тыйым салынған.
Қажет уақытында талап етiлетiн депозиттер бiрiншi кезекте ағымдағы
есеп айырысуларды, төлемдердi жүзеге асыру үшiн арналған. Депозиттiк шоттың
иесi оларды әртүрлi формаларда – қолма-қол ақшалармен, чектермен,
аударымдармен жүргiзе алады. Бұл қауiпсiз және тиiмдi болып табылады.
Банктiң өтiмдiлiгiн басқару тұрғысынан алғанда банктер үшiн ағымдағы
және бюджеттiк шоттар, күрделi салымдарды қаржыландыру шоттары, арнайы
мақсатты шоттар тиiмдi болып келедi, себебi, олар бойынша қаражаттар
қозғалысының сипаты (сомасы, мерзiмi, төлемдердi жүзеге асырудың
мерзiмдiлiгi және аударымдардың келiп түсуi) банкке алдын ала белгiлi болуы
мүмкiн. Сондай-ақ, қажет уақытында талап етiлетiн депозиттерге банктердiң
корреспондеттiк шоттары жатады. Банктiң басқа банк-корреспонденттерiнде
ашқан корреспондеттiк шоты – “ностро” шоты, ал басқа банктiң берiлген
банкте ашылған корреспондеттiк шоты “лоро” шоты деп аталады. “Ностро” және
“лоро” шоттары банктер арасындағы келiсiм-шарт негiзiнде ашылады. Келiсiм-
шартта шоттардың қызмет ету шарттары мен олар бойынша жүргiзiлетiн
операциялардың тiзiмi анықталады.
Сондай-ақ, қажет уақытында талап етiлетiн депозиттерге контокорренттiк
шоттар жатады. КОНТОКОРРЕНТ (итал. conto corrente – ағымдағы шот) – бұл
банктiң клиентпен жүргiзетiн барлық операциялары көрiнiс табатын бiрыңғай
шот. Бұл есеп айырысу және ссудалық шоттардың бiрiгуiн сипаттайтын активтi-
пассивтi шот. Контокоррентте: бiр жағында – банктiң ссудалары мен клиенттiң
тапсырысы бойынша барлық төлемдер, екiншi жағында – түсiмдер, аударымдар,
ссудаларды қайтару және т.б. түрiнде шотқа келiп түскен қаражаттар көрiнiс
табады. Несиелік қалдық клиенттiң меншiктi қаражаттарын бiлдiрсе, ал
дебеттiк – айналымға қарыз қаражаттарының түскенiн және шот иесi банкке
несие бойынша қарыздар екендiгiн сипаттайды. Несиелік сальдо бойынша банк
клиентке пайыздар есептейдi, ал дебеттiк қалдық бойынша өз пайдасына
пайыздар алады. Айта кететiн жәйт, банктiң пайдасына түсетiн пайыздар шот
иесiнiң пайдасына түсетiн пайыздармен салыстырғанда жоғары мөлшерлемемен
алынады. Контокорренттiк шоттар сенiмдi клиенттерге, бiрiншi сыныптағы
қарыз алушыларға ашылады. Клиент кез келген уақытта шоттан өз салымын алып
қана қоймай, ол белгiлi бiр уақытқа несие алуы мүмкiн.
Әлемдiк банктiк тәжiрибеде ОВЕРДРАФТ (ағыл. overdraft) ағымдағы
шотының контокорренттiк шотпен белгiлi бiр ұқсастықтары бар. Бұл шот
бойынша клиент пен банк арасында бекiтiлген шарт негiзiнде белгiлi бiр
мөлшерде дебеттiк сальдо рұқсат етiледi. Алайда бұл екi шот арасындағы
айырмашылықты бiлу қажет. Овердрафт бойынша мұндай қарыздар
(контокоррентпен салыстырғанда) тұрақсыз сипатқа ие. Сәйкесiнше, бұл шотқа
пассивтi (кредиттiк) қалдық тән. Овердрафт ағымдағы шотымен қатар қосымша
депозиттiк және ссудалық шоттар ашылуы мүмкiн, ал контокорренттiк шотта
банк пен клиент арасындағы барлық операциялар көрiнiс табады. Сонымен
қатар, контокорренттiк шоттар заңды тұлғалар үшiн ашылады, ал овердрафт
шоты сондай-ақ, жеке тұлғалардың қаражаттарының келiп түсуi мен
шығыстауының арасындағы уақытша айырманы жабу үшiн ашылады.
АҚШ-та коммерциялық банктерге талап еткенге дейiнгi шоттар бойынша
пайыздарды төлеуге заң бойынша тыйым салынған. Коммерциялық банктер өз
салымшыларын сақтап қалу мақсатымен депозиттiк шоттың жаңа түрiн
салымшыларға ұсынады, ол бiр жағынан жоғары өтiмдiлiк деңгейiн, шоттарды
есеп айырысу үшiн пайдалану мүмкiндiгiн қамтамасыз етсе, ал екiншi жағынан
салымшыларға белгiлi бiр табыс алуды қамтамасыз еттi. Бұл шот – НАУ-шот
(NOW – negotiable order of withdrawal) деп аталады. Ол тек жеке тұлғаларға
ғана ашылады. Бұл үшiншi тұлғаға төлемдер үшiн пайдалануы мүмкiн есеп
айырысу траттасы немесе қаражаттарды алу туралы бұйрығы, сондай-ақ ол
чектер сияқты есеп айырысу тратталарын беруге болатын депозиттiк шот, ол
бойынша нарықтық пайыздық төлемдер түрiнде табыс алуға болады. 1981 жылдан
бастап заң арқылы АҚШ-тың бүкiл аймағында шоттың бұл формасы рұқсат етiлдi.
Супер–нау шоттары – бґл шоттар бойынша пайыздық мөлшерлеменің жоғарғы
шегi жоқ, яғни ол өзгермелi болуы мүмкiн. Супер-нау шоттары – бұл қолма-қол
қаражаттарды басқару шоттары, олардың ашылуы қызметтер кешенiн ұсынуды
қарастырады.
Депозиттiк шоттардың келесi түрi – ATҚ шоттары (счета автоматического
перечисления). Бұл ақша қаражаттарын жинақ шоттарынан автоматты түрде
чектiк депозиттерге аударуға мүмкiндiк беретiн депозиттердiң түрi. Банктер
қаражаттарды автоматты түрде салымшының рұқсатымен пайыздар алып келетiн
шоттардан қажет уақытында талап етiлетiн депозиттерге несиенi жабу үшiн
немесе чектiк шоттарда минималды балансты сақтау үшiн аударады. Мұндай
тәжiрибе салымшыларға қажет уақытында талап етiлетiн салымда өте аз соманы
сақтауға және автоматты түрде аудару шоттары бойынша пайыздар алуға
мүмкiндiк бередi.
Қажет уақытында талап етiлетiн депозиттерге қарағанда мерзiмдi
депозиттер банкке белгiлi бiр мерзiмге орналастырылады және салымшыларға
пайда алып келедi. Мерзiмдi салымдар тек қана сақтау мерзiмiне сай алынуы
мүмкiн, керi жағдайда клиент пайыздарынан айырылып банкке айып төлейдi.
Мұндай салымдар банк үшiн өте тиiмдi, себебi салымшылардың депозиттерiн
ресурс ретiнде пайдалана отырып, банк оларды еркiн қолдана алады.
Мерзiмдi салым бойынша клиентке төленетiн сыйақының мөлшерi
депозиттiң мерзiмiне, сомасына байланысты. Салым мерзiмi ұзақ және сомасы
үлкен болған сайын сыйақы мөлшерi де жоғары болады. Әдетте тәжiрибеде
мерзiмдi салымдарды 1,3,6,9,12 ай және одан жоғары мерзiмге рәсiмдейдi. Ол
салымшыларды өз қаражаттарын тиiмдi ұйымдастыру мен салымдарға салуға
ынталандырады, сондай-ақ банктерге өздерiнiң өтiмдiлiгiн басқаруға жағдай
жасайды. Әдетте мерзiмдi салымның сомасы бүтiн сома ретiнде бекiтiледi және
келiсiм шарттың әрекет ету мерзiмi бойы өзгерiссiз қалады. Мерзiмдi
салымдар ағымдағы төлемдердi жүзеге асыру үшiн пайдаланылмайды.
Мерзiмдi салымдар меншiктi мерзiмдi салымдар және керi алу туралы
ескертуi бар мерзiмдi салымдар болып бөлiнедi. Меншiктi мерзiмдi салымдар
шот иелерiне алдын ала белгiленген күнi қайтарылады, ал осы күнге дейiн
банк оларды өз қалауы бойынша иемденедi. Егер шот иесi белгiленген күнi
соманы керi алмаса, онда оны сол күннен кейiн ағымдағы шот секiлдi
пайдаланады, сондай-ақ ол өз ақшаларын кез келген келесi күндерде керi ала
алады.
Ескертуi бар мерзiмдi депозиттерде салымшының ақшаларды керi алу
туралы арнайы арызын банкке алдын ала түсiруi талап етiледi. Әдетте ескерту
мерзiмдерi – 1 айдан 3 айға дейiн, 3 айдан 6 айға дейiн, 6 айдан 12 айға
дейiн және 1 жылдан жоғары. Ескерту мерзiмiне байланысты сәйкес проценттiк
мөлшерлемелер белгiленедi.
Мерзiмдi салымдар клиент пен банк арасында шарт негiзiнде бекiтiледi.
Банктер депозиттiк шарттың нысанын өздерi жасап, әр салымның түрiне қатысты
жеке бекiтедi. Шарт 2 данада жасалады: бiреуi – салымшыда, ал екiншiсi –
банктiң несиелiк немесе депозиттiк бөлiмiнде. Шартта салымның сомасы, оның
қызмет ету мерзiмi, пайыздар, салымшының мiндеттерi мен құқықтары, банктiң
мiндеттерi мен құқықтары, дауларды шешу тәртiбi анықталады. Көптеген
банктер кiшi, орта және iрi клиенттерге жеке-жеке мерзiмдi салымның
минималды мөлшерiн бекiтедi.
Мерзiмдi депозиттер туралы қорытындылай келе, олардың келесiдей жалпы
ерекшелiктерiн атап көрсетуге болады:
- мерзiмдi депозиттер шотындағы ақшалай қаражаттар кез келген
уақытта және кез келген мөлшерде алынбайды. Егер мұндай депозиттiк
шоттағы ақшаны шартта көрсетiлген мерзiмнен бұрын клиент алуға
бiржақты пайдалануға барса, онда клиент банкке пайыздар төлеуi
керек;
- мерзiмдi депозиттер үшiн банк, шартқа сәйкес, клиентке тұрақты
немесе өзгермелi пайыздық мөлшерлемемен сыйақы төлеп отыруы керек;
- мұндай мерзiмдi депозиттiк шоттағы ақшалар шартта көрсетiлген
уақыт өткенше трансакциялық мақсатқа пайдаланылмайды;
- мұндай депозиттер есебiнен банк клиентке чек жазып бере алмайды
және қолма қол ақша бермейдi, басқа да төлем құжаттары (аккредитив
ашу, вексельдердi акцепттеу) эмиссияланбайды;
- мұндай депозиттер есебiнен коммерциялық банктер орталық банк
жанынан мiндеттi резервтер құрауға тиiстi емес. Себебi, мұндай
депозиттер үшiн тәуекелдi банк шарт негiзiнде өз жауапкершiлiгiне
алады;
- мерзiмдi депозиттер бойынша ақша айналымы өте баяу;
- мерзiмдi депозиттердiң өтiмдiлiк дәрежесi төмен. Себебi, клиент
мұндай депозиттiк шоттағы ақшалай қаражаттарды шартта көрсетiлген
мерзiмi өткенше трансакциялық мақсатқа пайдалана алмайды;
- мерзiмдi депозиттердi тарту немесе жинақтау коммерциялық банктерге
қымбатқа түседi. Себебi, мерзiмдi депозиттер үшiн коммерциялық
банктер мерзiмсiз депозиттермен салыстырғанда жоғары мөлшерлемемен
сыйақы төлейдi.
Мерзiмдi депозиттердi тарту коммерциялық банктер үшiн алдын ала
депозиттiк саясат қалыптастырып, соны жүзеге асыруды қажет етедi. Себебi,
мерзiмдi депозиттердiң депозиттiк портфельдегi үлес-салмағы көп болса,
коммерциялық банктердiң өздерiнiң өтiмдiлiк дәрежесiмен санасуға тура
келедi. Олай болатын себебi, мерзiмдi депозиттердi коммерциялық банктер
ұзақ мерзiмге активтер бойынша орналастыра алады. Мiне, сондықтан мерзiмдi
депозиттермен жұмыс жүргiзу коммерциялық банктерге өтiмдiлiгiн басқарумен
байланысты үлкен жауапкершiлiк жүктейдi.
Әлемдiк банктiк тәжiрибеде мерзiмдi депозиттер мен қажет уақытында
талап етiлетiн депозиттердiң қатарына жинақ депозиттерi де жатқызылады.
Шетелдiк тәжiрибеде жинақ операцияларын депозиттiк операциялардан
өзгеше қарастырады; жинақ салымдарының ерекшелiгi – оның иесiне салымның
бар екендiгi туралы куәлiк, әдетте жинақ кiташасы берiледi. Жинақ
депозиттерi ақша қаражаттарын жинақтау немесе сақтау үшiн қажет. Шот иесi
шотқа ақша салу немесе одан керi алу үшiн жинақ кiтапшаларын мiндеттi түрде
ұсынуы керек. Депозиттердiң басқа түрлерiне қарағанда жоғары паыйздарды
төлеу – жинақ салымдарын демеу және салымшылардың жинақтарын банктерде
сақтауды ынталандыру үшiн пайдаланады. Халық пен коммерциялық емес ұйымдар
кәдiмгi жинақ салымдарын кеңiнен қолданады.
Қазiргi кезде банктермен ұсынылатын жинақ депозиттерiнiң негiзгi
түрлерi: жинақ кiтапшаларындағы шоттар, жинақ салымның жағдайы туралы
көшiрмесi бар шоттар және ақшалай нарықтың депозиттiк шоттары.
Жинақ кiтапшасы берiлетiн шоттар – пайыз әкелетiн чектiк емес
депозиттер.
Ерекшелiктерi:
- бұл салымдардың нақтыланған мерзiмi болмайды;
- банктер салымшылардан депозиттерден ақшалай қаражаттарды алдын-ала
алу туралы ескертудi талап етуге құқығы бар болса да, олар кейде
ғана талап етiп отырады;
- осы шоттар бойынша жоғары шегi шектеулi болуы мүмкiн;
- шотқа ақшаны салу немесе алу үшiн салым иесi жинақ кiтапшасын
ұсынуы қажет;
- жинақ кiтапшасындағы шоттарда мiндеттi минималды баланстық
қалдықтың болуы қажет емес.
Жинақ салымның жағдай туралы көшiрмесi бар шоттар. Жинақ
кiтапшаларындағы шоттарға ұқсас пайыз төленедi және жинақ кiтапшадағы
депозиттер сияқты олар да осы қызметтердi орындайды. Ерекшелiгi: бұл шоттар
бойынша кiтапша жүргiзiлмейдi, тек шоттың жағдайы туралы кезеңдiк
көшiрмелер қолданылады. Осындай процедура салымшыларды артық жүрiстен
босатады және сонымен қатар салымдық қатынасты пошта арқылы жүргiзуге
мүмкiндiк бередi.
Ақшалай нарықтық депозиттiк шоттар – АҚШ-та 1982 жылы желтоқсанда
алғаш рет енгiзiлген жинақ салымдарының жаңа түрлерi. Қазiргi кезде олардың
жинақ кiтапшадағы шоттармен ұқсас сипаттамалары көп. Тек солар бойынша
пайыз нормасы әр апта сайын түзетiледi, осы шоттарды жүргiзгенде жинақ
кiтапшалары пайдаланылмайды. Ерекшелiктерi:
- бґл шоттардың белгiлi бiр мерзiмi жоқ;
- ақшалай қорларды тез арада алады;
- басында бұл шоттар бойынша минималды баланстық қалдықтардың болуы
қажет едi, қазiр бұл талап етiлмеуi мүмкiн;
- иесi 1 айда осы шоттан 6 аударым жасай алады және телефон арқылы 3
аударым жасай алады, бiрақ қаражаттарды банкке өзi келiп алған
кезде ешқандай шектеулер қойылмайды;
- осы шоттар бойынша салымшы чектердiң тек шектеулi санын жазып
алуға құқығы бар;
- бұл шоттар көбiнесе жинақтық мақсатта, мәмiлелердi жасау үшiн
қолданылады;
- банктердiң шығындарының орнын толтыру үшiн иесiнен белгiленген
төлем алынады;
- ақшалай нарықтық депозиттiк шоттардың иелерi жеке тұлғалар және
корпорациялар болып табылады;
- егер салымшылар корпорациялар болса, банктер осы шоттар бойынша
белгiлi бiр резервтердi ұстауға мiндеттi.
Халықтың салымдарын тарту мақсатында жинақтардың түрлi формалары
қолданылады: ұтысқа, сыйлыққа, жастарға, мақсатты және т.б., жинақ
шоттарының тұрақты мерзiмi болмайды және шот иесiнен ақшаны алу туралы
алдын ала ескерту талап етiлмейдi, олар бойынша чектер берiлмейдi.
Мерзiмдi салымдардың басқа бiр түрi – мерзiмдi депозиттiк
сертификаттар болып табылады. Депозиттiк сертификат дегенiмiз коммерциялық
банктердiң өздерiнiң клиенттерiнiң алдындағы солардан ақшалай қаражаттарды
уақытша немесе белгiлi бiр мерзiм аралығына қарыз алғандығы жөнiндегi және
мерзiмi өткен соң сол ақшалай қаражаттарды пайыздық өсiмақымен уақытында
қайтаратындығын растайтын жазбаша мiндеттемесi.
Өз кезегiнде депозиттiк сертификаттар да бiрнеше түрге бөлiнедi:
• айналысқа түсiру тәсiлiне байланысты:
- бiр рет эмиссияланатын депозиттiк сертификаттар;
- айналысқа сериямен шығарылатын депозиттiк сертификаттар;
• айналыс мерзiмiне байланысты:
- мерзiмдi депозиттiк сертификаттар;
- мерзiмсiз депозиттiк сертификаттар;
• төлеу шарттарына байланысты:
- пайыздары жүйелi түрде төленетiн сертификаттар;
- пайыздары сертификаттың өтелу күнiнде төленетiн депозиттiк
сертификаттар;
• рәсiмдеу тәсiлiне байланысты:
- атаулы депозиттiк сертификаттар;
- атаусыз депозиттiк сертификаттар.
Салымшылады тарту мақсатында банктер пайыздарды есептеу мен төлеудiң
әртүрлi әдiстерiн қолданады. Табысты есептеудiң дәстүрлi түрi – жай
пайыздар болып табылады, есептеу базасы ретiнде салымның нақты қалдығы
алынады және жүйелi түрде шартта көрсетiлген пайыздық мөлшерлемеге сай
салым бойынша табыс есептелiнедi және төленедi. Табысты есептеудiң келесi
түрi күрделi пайыздар (паыйзға пайыз есептеу). Бұл жағдайда есептiк
кезеңнiң аяғында салым сомасына пайыздар есептелiп, алынған шама салым
сомасына қосылады. Сөйтiп, келесi есептiк кезеңде пайыздық мөлшерлеме жаңа
сомаға есептеледi.
Салымшылар үшiн салым мерзiмiне байланысты прогрессивтi түрде өсетiн
пайыздық мөлшерлеме өте тартымды болып табылады. Табысты есептеудiң мұндай
әдiсi ақша қаражаттарының сақталу мерзiмiн ұзартады және салымды
инфляциядан қорғайды.
Кейбiр банктер инфляцияның зардаптарын өтеу мақсатымен пайыздарды
алдын ала төлеудi ұсынады. Бұл жағдайда салымшы өз қаражаттарын белгiлi бiр
мерзiмге салып, алдын ала табысын алады. Егер келiсiм шарт мерзiмiнен бұрын
бұзылса, онда банк салым бойынша есептелген пайыздарды қайта санап, артық
мөлшерде төленген сома салым сомасынан шегерiледi.
Банктi таңдауда салымшы үшiн пайыздар мөлшерiн есептеу тәртiбi де
анықтаушы фактор бола алады. Кейбiр банктер пайыздарды есептеу кезiнде
жылдағы нақты күндер санын (365 немесе 366) пайдаланса, ал басқа банктер
шамамен 360 күн деп алуы мүмкiн. Ол табыс деңгейiне айтарлықтай дәрежеде
ықпал етедi.
2. Салымдарды сақтандыру жүйесiнiң негiзгi элементтерi және
банктiк жүйе үшiн сақтандыру институттары
Кепiлдендiру жүйесiнiң негiзгi элементтерiн сипаттау үшiн салымдарды
сақтандырудың мақсаттарын анықтап алу қажет:
- қорланымдардың жинақталуын ынталандыру;
- банктiк жүйенi қаржылық құлдыраудан қорғау, банктiк жүйе мен ақша
айналымының тұрақтылығын қамтамасыз ету;
- ұсақ салымшыларды тәуекелдерден әлеуметтiк қорғау.
Кепiлдендiру жүйесiнiң тиiмдi қызмет атқаруы үшiн ол қаржылық
институттар жүйесiне тиiстi түрде енiп, олармен өзара қарым-қатынас орнатуы
және мемлекет тарапынан реттелуi тиiс. Кепiлдендiру жүйесiнiң тиiмдi қызмет
атқаруына ықпал ететiн факторлардың бiрi – несиелiк-қаржылық мекемелер
жүйесiнiң дамуы болып табылады. Несиелiк-қаржылық ұйымдардың қызметi,
олардың тiркелуi, банкротқа ұшырау процедурасы әрқашан заңға сәйкес болуы
қажет. Сондай-ақ, несиелiк-қаржылық ұйымдарды, банктердi қоса алғанда,
бақылау және қадағалау жүйесi тиiмдi қызмет атқаруы керек.
Сақтандыру жүйелерi қызмет ететiн барлық елдерде коммерциялық банктер
мұндай жүйелердiң қызмет ету аясына енгiзiлген. Кейбiр жағдайларда бұл тек
қана жеке меншiк банктерге қатысты, себебi, мемлекеттiк банктердiң
салымшылары басқа тәсiлдермен қорғалады. Кепiлдендiру жүйелерi сондай-ақ,
банктерге жатпайтын мемлекеттiк емес несиелiк-қаржылық мекемелердiң әртүрлi
типтерiн қамтиды. Сондай-ақ, бұл жинақтаумен айналысатын кооперативтiк
несиелiк ұйымдарға да қатысты (несиелiк одақтар, ассоциациялар және т.б.).
Кейбiр елдерде қаржылық мекемелердiң бұл топтары үшiн арнайы кепiлдендiру
органдары мен жүйелерi қалыптасқан (Германия, Австрия).
Әлемдiк тәжiрибеде банк салымдарын сақтандырудың мiндеттi және ерiктi
нысандары қалыптасқан. Бiрiншi жағдайда барлық банктер жүйеге мiндеттi және
заңмен бекiтiлген тәртiпте қатысады. Көптеген дамыған елдер осы қағиданы
ұстанады, себебi көпжылдық тәжiрибе көрсетiп отырғандай, кепiлдендiру
жүйелерi толығымен өзiн ақтап отыр. Депозиттердi сақтандырудың мiндеттi
нысаны – АҚШ (Федералды Резервтiк Жүйеге мүше – банктер үшiн), Канада,
Ұлыбритания, Голландия, Жапония елдерiнде қалыптасқан. Екiншi жағдайда
әрбiр банк жүйеге қатысу мәселесiн өз бетiмен шешедi. Бұл нысан Батыс
Европа континентальдi елдерiнiң көбiсiнде, атап айтқанда, Франция,
Германия, Италия және т.б. елдерде қалыптасқан.
Салымшыларды қорғау жүйесiн тиiмдi iске қосуда қаржыландыру мәселесi
үлкен орынды алып отырады. Барлық елдерде, кепiлдендiру жүйесiн құруда
қаржыландыру мәселесi көптеген қиындықтар, шиеленiстер мен қарама-
қайшылықтар туғызады. Қалыпты банктiк жүйелердiң өзiнде-ақ депозиттердi
сақтандыру бiраз шығындармен байланысты, себебi бiрқатар несиелiк-қаржылық
мекемелердiң құлдырауға ұшырауы статистикалық заңдылық болып табылады.
Құлдырау кезiнде зиян шеккен азаматтарға өтемдердi төлеу, банктердiң
банкротқа ұшырау және олардың төлем қабiлеттiлiгiн қолдап отырумен
байланысты шығындар үлкен мөлшерге дейiн жетуi мүмкiн. Кепiлдендiру
жүйелерiне мемлекеттiк қаражаттарды тартудың шарттары мен мөлшерiне қатысты
мәселе әрқашан орталықтандырылған болып табылады. Алайда, кез келген
жағдайда да қаржыландырудың негiзгi көзi – жүйеге мүше–банктердiң жарналары
болып табылады, ал мемлекеттiк қаражаттар кепiлдендiру жүйесiн құруда
көбiнесе резервке бағытталатын алғашқы салым ретiнде сипатталады.
Халықаралық тәжiрибеде депозиттердi сақтандыру жүйесiн негiзгi 2 түрге
жiктеу қалыптасқан (ХВҚ мамандарының жiктеуi бойынша) - айқын (формальдi,
ашық) және айқын емес (формальдi емес, жасырын). Депозиттердi сақтандырудың
айқын емес жүйесi ең алдымен, заңды жауапкершiлiктi қамтамасыз ететiн
заңдылықтардың болмауымен; екiншiден, депозиторлардың талаптарын өтеу
ережелерiнiң болмауымен (төлем қабiлетсiздiгi жағдайында қаржылық көмек
селективтi, яғни арнайы түрде жүргiзiледi); үшiншiден, қаржылық көмек
көрсететiн нақты қордың жоқтығымен сипатталады.
Депозиттердi сақтандырудың айқын емес жүйесiнiң артықшылықтары
мынадай: iрi және ұсақ салымшылардың теңдей, бiрдей дәрежеде қорғалуы және
мемлекет үшiн сақтандыру қорын қалыптастыру қажеттiлiгiнiң болмауы.
Қарастырылып отырған жүйенiң басты кемшiлiктерi:
- банк санациясы жайлы шешiм осы банктегi мемлекеттiң қатысу
үлесiне байланысты қабылданады, жеке меншiк банктерге қаржылық
көмек көрсетiлмейдi;
- банктiк жүйенiң өтiмдiлiгiн қалпына келтiру шығындарының негiзгi
бөлiгi салық төлеушiлерге жүктеледi;
- банктiң банкроттығы жайлы шешiмдi Үкiметтiң өзi шығарады;
Жалпы бұл жүйеде көптеген күрделi мәселелер туындайды. Белгiсiздiк
факторы халықтың банктiк жүйеге деген сенiмiн арттырмайды.
Депозиттердi сақтандырудың формальдi жүйесi заңды түрде бекiтiлген
тәсiлдер мен процедураларға, заңдар мен нормативтiк актiлерге (Конституция,
“Ұлттық Банк туралы” Заң, “Қазақстан Республикасындағы банктер және банк
қызметтер туралы” Заң т.б.) негiзделедi. Әдетте мемлекет:
- сақтандыруға жататын депозиттер мен институттардың түрлерiн;
- сақтандыру шегiн (сақтандыру жарналары мен өтемдерiнiң шектерiн);
- басқару мен қатысу құқығын;
- қаржыландыру тәртiбiн;
- төлем қабiлетсiздiгiнiң шарттарын;
- банк банкроттығының тәртiбi мен процедурасын анықтайды.
Депозиттердi сақтандырудың айқын жүйесi анықырақ және сенiмдi болып
келедi.
Көптеген индустриалды дамыған мемлекеттер (Ұлыбритания, Франция,
Нидерланды, Италия т.б.) депозиттердi сақтандырудың формальдi жүйесiн 80
жж. бастап қолданып келедi. Кейбiр мемлекеттер (Аргентина, Жаңа Зеландия)
салымшылар, менеджерлер мен банк иелерiнiң жауапкершiлiгiн арттыру
мақсатымен банктер қызметтерiне қатаң стандарттар мен шектеулер енгiздi.
Жалпы, депозиттердi кепiлдендiру жүйесiнiң түрiн анықтайтын басты
фактор мемлекеттiң экономикалық даму деңгейi болып табылады: ақша-несие
жүйесiнiң даму деңгейi, мемлекеттiк меншiктiң үлесi т.б.
Банктiк депозиттердi сақтандыру тәжiрибесiн талдау сақтандыру
жүйесiнiң 4 негiзгi ұйымдастырушылық формасын бөлiп көрсетедi:
Бiрiншiсi, мемлекеттiң 100% қатысуын бiлдiредi, мұнда басқару мен
қаржыландыруды мемлекет жүргiзедi. Бұл нысан моральдi тәуекелдiң үлкен
үлесiн қамтиды, себебi бiр банктiң банкротқа ұшырауы нәтижесiнде пайда
болған шығындардың басқа банктерге ешқандай әсерi жоқ.
Екiншi - қоғамдық корпорациялармен басқарылатын және iшiнара
банктермен қаржыландырылатын қорлар арқылы сақтандыру жүйесi.
Үшiншi - банктермен, мемлекетпен басқарылатын және банктермен
қаржыландырылатын қорлар. Бұл аралас нысан сақтандыру жүйесiнiң меншiктi
қаражаттарын қалыптастыру мүмкiндiктерiн арттыруға жағдай жасайды, бiрақ
басқа инвесторлар үшiн тартымсыз болып келедi.
Төртiншi - мемлекеттiң қатысуынсыз, жеке басқарудағы жүйе. Ол
банктердiң банкротқа ұшырауының нәтижесiнде пайда болатын шығындарды
банктердiң өздерiне жүктейдi, алайда егер шығындар шамадан тыс көп болса,
онда мемлекеттiң қатысуы қарастырылады. Бұл нысан мемлекеттiң жасырын
қатысуын бiлдiруi мүмкiн.
Сақтандыру жүйесiне қатысу және басқару тәртiбi әр елде әртүрлi болып
келедi. Мысалы, Нидерланды сақтандыру жүйесiн басқару Орталық Банк
тарапынан жүзеге асырылады. Франция мен Швейцарияда басқарумен кәсiби
банктiк ассоциациялар айналысады.
Кепiлдендiру қорын мемлекет тарапынан қолдауға бағытталған шаралар
қордың қалыпты қызмет атқаруына және қордың банкроттығын болдырмауға
мемлекет мүдделi екендiгiн бiлдiредi.
Қордың банкротқа ұшырауы салымдарды кепiлдендiру жүйесiнiң құлдырауын
бiлдiредi, ал ол өз кезегiнде бүкiл банктiк жүйеге керi әсерiн тигiзедi.
Қордың алдында тұрған мәселелердiң маңыздылығын ескере отырып, мемлекет
қорды ынталандыру және қолдау механизмдерiн қалыптастыру керек.
Салымдарды кепiлдендiру жүйелерi үнемi, яғни жүйелi түрде төленiп
отыратын жарналар негiзiнде (қаржыландырылатын жүйе), сондай-ақ сақтық
оқиғасы орын алған кезде пайда болатын шығындарды қатысушылар, яғни мүше –
банктер тарапынан өтеу негiзiнде (қаржыландырылмайтын жүйе) құрылуы мүмкiн.
Қаржыландырылатын жүйелер көбiне ережелерге негiзделедi және
қаржыландырылмайтын жүйелерге қарағанда белгiсiздiк деңгейi төмен болып
келедi. Қаржыландырылмайтын жүйелерде сақтық қоры үнемi қолдап отырылмайды,
себебi сақтық жарналары өтелуге тиiс шығындар анықталған уақытта ғана
төленедi.
Атап өтетiн жәйт, кепiлдендiру жүйелерiнiң көбiсi қаржыландыру
схемасына негiзделген. Қаржыландыру жүйесiнде қордың резервiн толтырудың
негiзгi көзi алғашқы және жүйелi (календарлық) жарналарды төлеу жолымен
жүзеге асатын, кепiлдендiру жүйесiне мүше–банктердiң қаражаттарын
шоғырландыру болып табылады. Кейбiр елдерде банктер қажет уақытта қосымша
қаражаттарды салады. Банктердiң жарналарының мөлшерлемелері келесi жағдайды
ескере отырып бекiтiлуi тиiс: салынған қаражаттардың сомасы мақсатты
деңгейде, яғни өтемдердi төлеумен байланысты мүмкiн болатын мiндеттемелердi
жабуға жеткiлiктi болуы тиiс. Жарналарды төлеу тәртiбi мен мөлшерiн
анықтаған кезде келесiдей бiрқатар мәселелердi шешу тиiс:
• банктердiң алғашқы және жүйелi (календарлы) жарналарының мөлшерiн
анықтау;
• жарналардың мөлшерлемелері және оларды өзгертумен байланысты кепiлдендiру
органының құзыры;
• әрбiр қатысушының қаржылық жағдайын және өзге де факторларды ескере
отырып жарналарды дифференциациялау;
• қажет уақытында қосымша жарналардың мөлшерi мен шарттары және мұндай
шешiмдердi тез қабылдау мүмкiндiгi;
• қордың қаражаттарын орналастыру.
Салымдардың негiзi нақты банктiң ағымдағы мерзiмде есепте тұрған
барлық депозиттерi (АҚШ, Ұлыбритания, Германия) немесе сақтандырылған
депозиттер (Жапония, Испания, Турция) болып табылады. Депозиттердiң негiзi
ретiнде жыл соңындағы барлық депозиттердiң сомасы, олардың орташа шамалары,
сондай-ақ басқа да шамалар алынады.
Жарналардың мөлшерлемелері әртүрлi елдерде кеңiнен ауытқиды: жылына
1,2% Чилиден 0,008% Жапонияға дейiн. Дамушы елдерде бұл көрсеткiш жоғары
болып келедi. Негiзгi мөлшерлемелер әр түрлi себептерге байланысты
түзетiлiп және өзгертiлiп отыруы мүмкiн. Аргентинада беделi өте жоғары
банктер үшiн 10% мөлшерiнде жеңiлдiк жасалады. Кейбiр елдерде қордағы
қаражаттар мақсатты деңгейге жеткен кезде төленген жарналардың белгiлi бiр
үлесi банктерге қайтарылады немесе ағымдағы мөлшерлемелердің деңгейi
төмендетiледi.
Қаржылық жағдайы әртүрлi банктердiң жарналарын дифференциациялау –
қарама-қайшы процесс болып табылады. Бiр жағынан, тұрақтылығы төмен және
тәуекелдiлiгi жоғары банктер қаржылық жағдайы күдiк туғызбайтын банктерге
қарағанда үлкен мөлшерде жарналар төлейдi. Екiншi жағынан, сенiмсiз банк
үшiн жоғары мөлшерлемені белгiлеу тиiмсiз фактор болып табылады, себебi
банк жоғары мөлшерлемені дер кезiнде төлей алмауы мүмкiн. Бұл салымдардың
мұндай банктен кетуiн және нәтижесiнде қаржылық құлдырауға алып келуi
мүмкiн.
Банктiң банкротқа ұшырауы кезiнде қор салымшылар алдында сақтық
өтемдердi төлеумен байланысты мiндеттемелердi өзiне алады. Сөйтiп, сақтық
оқиға пайда болады. Қор көбiнесе банктердiң активтерiн уақытша басқарып,
зиян шеккен салымшыларға өтемдердi төлеудi ұйымдастырады.
Алайда банктiң экономикалық тұрақсыздығы жағдайында келесi мәселе
туындайды: банктi қалай құтқаруға болады, себебi оның банкротқа ұшырауы тек
қана салымшылардың алдындағы қарыздары емес, басқа да көптеген iрi
проблемаларды туғызуы мүмкiн. Өйткенi банктердiң қызметi тек қана салым
қабылдаумен байланысты емес. Егер банктiк қызметтi жалпы алып қарасақ,
басқа банктiк операциялардың iшiнде салымшылармен жұмыс iстеу барлық
көрсетiлетiн банктiк қызметтердiң шағын ғана бөлiгiн алатынын көремiз.
Сондықтан корпорацияны басқару органдары Орталық банкпен және құлдырауға
ұшырап отырған банкпен банкроттықтың алдын алуға бағытталған әр түрлi
шараларды жүзеге асырады. Сонымен қатар, басқа да банктер конкурстық
негiзде банкротқа ұшыраған банктiң негiзгi салымдарын өздерiне алады.
Конкурсты жеңiп алған банк банкроттың активтерi мен пассивтерiн иемденетiн
контрагент болып танылады, сөйтiп сақтық қордың шығындары азаяды.
Негiзiнен, банктi аман алып қалу және барлық салымшылардың
қажеттiлiктерiн қанағаттандыру – кепiлдендiру жүйесiнiң негiзгi мақсаты
болып табылады. Мұндай мақсатқа қол жеткiзу Орталық банк тарапынан да,
мемлекет тарапынан да қолдауды қажет етедi.
Банктiк депозиттердi сақтандырудың халықаралық тәжiрибесi көрсетiп
отырғандай, бұл жүйе тек қана қалыпты және тиiмдi қызмет атқарып тұрған
жалпы жүйедегi бiрнеше өзекті мәселелелік банктерге қатысты ғана тиiмдi
болады. Ал, жүйелi банктiк құлдырау кезiнде сақтандыру қорының қаражаттары
заңмен бекiтiлген кепiлдердi орындауға жеткiлiксiз болуы мүмкiн. Мысалы,
мұндай оқиға АҚШ және Норвегияда 80-шi және 90-шы жылдары банктiк құлдырау
кезiнде орын алған.
Кепiлдендiру қорының резервiнде қаражаттардың белгiлi бiр көлемi
жинақталған уақытта, оларды сақтау, орналастыру және шығындау мәселелерi
шешiлуi тиiс. Бұл қаражаттарды инвестициялау белгiлi бiр қиындық туғызады.
Әдетте заңнамаларда инвестициялық салымдардың негiзгi бағыттары
қарастырылады. Қордың мақсаттарына сай салынған қаражаттар бойынша алынатын
табыстылық – басты принцип емес, оларды орналастырудың сенiмдiлiгi және
өтiмдiлiгi маңыздырақ болып табылады. Инвестициялаудың бiрнеше нақты заңды
бағыттары бар, солардың шегiнен шығуға тыйым салынады.
Қор активтерiнiң бiр бөлiгi коммерциялық банктерге несиелердi беруге
және қаржылық көмек көрсетуге бағытталуы мүмкiн. Алайда, бұл мақсаттарға
ресурстардың белгiлi бiр бөлiгi ғана жұмсалуы мүмкiн және мұндай салымдар
қысқа мерзiмдi болуы керек: ссудалар уақытында өтелiп, банктердiң акциялары
сатылуы тиiс.
Сақтандыру қорларына салымдардың классикалық нысаны мемлекеттiк бағалы
қағаздар, әсiресе қысқа мерзiмдi және оңай өткiзiлетiн мемлекеттiк бағалы
қағаздар болып табылады. Тағы бiр жолы – қор қаражаттарын Орталық банкте
ашылатын шотта орналастыру. Дамушы елдердiң басым бөлiгi резерв
қаражаттарын шетел валютасында немесе экономикалық дамыған елдерде
эмиссияланған мемлекеттiк бағалы қағаздарға, сондай-ақ iрi халықаралық
банктерде шот ашу арқылы орналастырады. Қордың қаражаттарын орналастыруда
барлық жағдайларда да несиелiк, валюталық және пайыздық тәуекелдердi
минимизациялау басты принцип болып табылады.
3. Депозиттердi сақтандыру жүйесi дамуының шетелдiк
тәжiрибелерi
Қазiргi уақытта депозиттердi сақтандыру жүйелерi әлемнiң жүзден астам
елдерiнде iске қосылған.
Жалпы банктердiң тұрақтылығы мен олардың салымдарды қайтару мәселелерi
банк iсiнiң дамуының сонау алғашқы кезеңдерiнде-ақ қалыптасты.
АҚШ. Жоғары билiктiң қатысуымен формальдi сақтандыру жүйелерiн құруға
Америка Құрама Штаттарында жеке штаттар деңгейiнде 1829 жылы талпыныс
етiлдi. 1917 жылға дейiн мұндай жаңалық 14 штатта жүргiзiлдi. Алайда,
әртүрлi себептермен мұндай әрекеттер ешқандай нәтиже бермедi. ХХ-шы
ғасырға дейiн Американың экономикалық өмiрiнде кәсiпкерлiктiң өсуi
байқалып, қаржылық дағдарыстар орын алды. Мiне, осының нәтижесiнде Конгресс
ақша эмиссиясына бақылау жүргiзуге және салымдар бойынша пайыздық
мөлшерлемелердің күрт ауытқуын жою механизмiн жүзеге асыра бастады. 1913
жылы “Федералды Резервтiк Жүйе туралы” Заң қабылданды. Ұзақ уақыт бойы осы
Заң ақша айналысы мен банктiк қызметтi реттеудiң негiзгi құжаты болып
табылды, ал 1933 жылы Конгресс “Банктiк қызмет туралы” заң қабылдады. Ол
Депозиттердi Сақтандырудың Федералдық Корпорациясын (Federal Deposit
Insurance Corporation, FDIC, ДСФК) құру және федералды банктер үшiн
мiндеттi қатысу мен штаттарда тiркелген банктер үшiн ерiктi қатысудың
талаптарын белгiледi.
Депозиттердi Сақтандырудың Федералды Корпорациясы өз қызметiн 1934
жылы 1 қаңтардан бастап уақытша негiзде, ал 1935 ж. 23 тамызынан бастап
тұрақты негiзде атқара бастады. Сонымен қатар, 1934 ж. Ссудалық-Жинақ
Ассоциацияларының Федералды Корпорациясы (Federal Savings and Loan
Insurance Corporation, FSLIC) құрылып, жинақ институттарындағы депозиттердi
сақтандырумен 1989 жылға дейiн айналысты. Кейiннен бұл Корпорация
Депозиттердi Сақтандырудың Федералды Корпорациясының бөлiмшесi ретiнде
қайта құрылды.
ДСФК-ны басқаруды 5 адамнан тұратын директорлар кеңесiмен жүзеге
асырады. Оның үшеуi ақша айналысының бақылаушысы, ФРЖ және ДСФК арқылы
тағайындалады, ал екеуiн сенаттың келiсiмiмен Президент бекiтедi. Алдында
банктерде жұмыс iстеген адамдар директор бола алмайды және де олар әртүрлi
саяси партияларға кiрулерi керек. ДСФК-да өз депозиттерiн сақтандырған банк
кез келген уақытта келiсiм-шартты бұза алады. Өз бетiнше белгiлi
себептермен ДСФК-де банктердi мүшелiктен шығара алады. Алайда мүшелiктен
шықса да банктiң депозиттерi бойынша сақтандыру әлi де 2 жыл бойы өз
күшiнде болады. Осы уақытта банк ағымдағы мөлшерлеме бойынша белгiленген
депозиттер көлемiнде жарналарды төлейдi.
Депозиттердi сақтандыруға құқығы бар немесе депозиттердi сақтандыруға
мiндеттi банктерге:
1. Барлық ұлттық банктер;
2. Федералды Резервтiк Жүйеге мүше штаттардағы банктер;
3. Федералды Резервтiк Жүйеге мүше емес банктер және ұлттық банктер
Депозиттердi Сақтандырудың Федералды Корпорациясына заңмен
қарастырылған талаптарды орындаған жағдайда арыз жазу арқылы мүше
бола алады.
Депозиттердi Сақтандырудың Федералды Корпорациясының минималды
талаптарына сай келмейтiн банктердiң депозиттерi сақтандырылуға жатпайды.
Сондай-ақ, шетел банктерiнiң бөлiмшелерi де сақтандырылатын несиелiк
институттар қатарына жатпайды.
Бастапқы кезде Депозиттердi Сақтандырудың Федералды Корпорациясы 2500
долларға дейiнгi салымдарды сақтандырса, қазiргi кезде бұл көрсеткiш 100
мың долларды құрап отыр.
Алғашқы жылдары Депозиттердi Сақтандырудың Федералды Корпорациясына
жыл сайынғы жарна салымдардың жалпы сомасының 0,083%-ын құрады да, жалпы
жарнаның сомасы 319 млн. долларға тең болды, ал 1991 жылы жарна салымдардың
жалпы сомасының 0,15%-ын құрады. Заң бойынша жарналардың максималды шегi
банктiк салымдардың жалпы сомасының 0,325%-ын құрайды.1
Ұлы тоқырау жылдарында (1930-1933 жж.) Америка Құрама Штаттарында
банктер банкроттығының саны жыл сайын 2001-нан асып отырды, бұл олардың
жалпы санының шамамен 13 бөлiгiн құрады, олардың жалпы депозиттерiнiң
сомасы 6530 млн. долл. құрады. Кейiнiрек – 1934-1981 жж. – жыл сайын 10
банк банкротқа ұшырап отырды. Бұл көрсеткiштiң азаюы осы Депозиттердi
Сақтандырудың Федералды Корпорациясының құрылуымен байланысты. 1934 ж.
шамамен 15000 банк пен 3000 бөлiмше қызмет атқарса, олардың 90%-ы
Депозиттердi Сақтандырудың Федералды Корпорациясында сақтандырылған.1 Бұл
банктiк жүйеге деген сенiмдiлiктi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ: ДЕПОЗИТТЕРДІ САҚТАНДЫРУ МЕН ОЛАРДЫҢ ПӘРМЕНДІЛІГІ
Жұмыс факультет Кеңесінің шешімімен
Мемлекеттік Аттестациялық Комиссия
алдында қорғауға жіберілді
Хаттама №___
Факультет деканы_____________________________ __
АЛМАТЫ 2007 ж.
Жоспар
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Тарау 1 Депозиттердi сақтандыру және оның банктiк жүйенiң қаржылық
тұрақтылығын қамтамасыз етудегi рөлi
1.1 Халықтың ақшалай қаражаттарын жинақтау құралы ретiндегi
депозиттердiң
мәнi, қызметтерi және
түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...6
1.2 Салымдарды сақтандыру жүйесiнiң негiзгi элементтерi және
банктiк жүйе үшiн
сақтандыру
институттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 18
1.3 Депозиттердi сақтандыру жүйесi дамуының шетелдiк
тәжiрибелерi ... ... . ... ...26
Тарау 2 Қазақстан Республикасындағы депозиттердi сақтандыру
жүйесiнiң
қалыптасуы және дамуы
2.1 Банктiк депозиттердi сақтандыру жүйесiн қалыптастырудың
объективтi
алғышарттары, қажеттiлiгi, оның даму кезеңдерi мен ағымдағы
жағдайы ... ...37
2.2 Темірбанк АҚ-ң жалпы сипаттамасы және оның депозиттік
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
2.3 Қазақстанның екінші деңгейдегі банктердің салымдарды мiндеттi
ұжымдық
кепiлдендiру жүйесiне
қатысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..57
Тарау 3 Қазақстан Республикасындағы депозиттердi сақтандыру
жүйесiнiң
өзекті мәселелері мен даму перспективасы
3.1 Қазақстан Республикасында қазiргi кезде депозиттердi сақтандыру
жүйесiн одан
әрi жетiлдiру
қажеттiлiгi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 75
3.2 Банктiк депозиттердi сақтандыруды жетiлдiру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 80
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..90
Қолданылған әдебиеттер
тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..93
КIРIСПЕ
Халықтың жинақ ақшалары кез келген мемлекеттiң iшкi инвестицияларының
негiзгi көзi болып табылады. Мемлекет бұл ақша қаражаттарын негiзгi екi
жолмен: бағалы қағаздар нарығы арқылы және қаржылық мекемелер арқылы
жұмылдыруға тырысады. Қазiргi уақытта Қазақстанда халықтың жинақ ақшаларын
тарту мәселесiнде басты орынды банктер иеленiп отыр. Осындай жағдайда
мемлекеттiң жалпы қаржы жүйесiнiң негiзi болып табылатын банктiк жүйенi
нығайту күн тәртiбiнде басты орынды алып отырған мәселелердiң бiрi болып
табылады.
Диплом жұмысының өзектiлiгi. Қазақстан Республикасының банктiк саласы
– жоғары қарқынмен дамып келе жатқан экономикадағы салалардың бiрi болып
табылады. Банктiк жүйе көпфункционалды – ол ақша-несие саясатын жүргiзедi,
тәуекелдердi бағалайды, есеп айырысуларды жүзеге асырады, клиенттерге
көптеген дәстүрлi және дәстүрлi емес қызметтердi ұсынады. Сонымен қатар,
банктер қызметiнiң ерекшелiгi оларды тәуекелге бағыттайды және де бiр
банктiң ауыр жағдайға ұшырауы мемлекеттiң жалпы қаржы жүйесiнiң
тұрақтылығына ықпал етуi мүмкiн. Тәуекелдердiң алдын алу мақсатында
көптеген елдерде банктердiң қауiпсiздiгiнiң өзiндiк жүйесi қалыптасқан,
атап айтқанда банктiк жүйеге қаржы жүйесiнiң тұрақтылығын қамтамасыз етуге
бағытталған шаралар кешенiнiң басты бағыттарының бiрi болып табылатын,
салымшылардың мүдделерiн қорғаудың құрылымдары ендiрiлген. Бұл құрылымдар
банктердегi халықтың салымдарын кепiлдендiру жүйелерi болып табылады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң, банктiк жүйенi реттеудегi
өкiлеттi орган ретiндегi маңызды мiндеттерiнiң бiрi – банк депозиторларының
мүделерiн қорғау мен халықтың банк жүйесiне деген сенiмiн арттыру болып
табылады. Мiне, осы мәселенi шешу үшiн көптеген шаралар жүзеге асырылды,
оның iшiнде 1999 ж. депозиттердi сақтандыру жүйесi iске қосылып, осы
сақтандыру жүйесi шеңберiнде Ұлттық Банктiң бастамасымен “Қазақстанның жеке
тұлғалардың салымдарын (депозиттерiн) кепiлдендiру (сақтандыру) қоры”
құрылды.
Депозиттердi сақтандыру жүйесi айтарлықтай “жас” деуге болады.
Қазақстан Республикасында депозиттердi сақтандыру жүйесiнiң қалыптасуы өмiр
қажеттiлiгiнен туындады және ол банк жүйесiн, жалпы экономиканы
жетiлдiрудiң негiзгi бағыттарының бiрi болып табылады. Мiне, осы жағдай
маған осы тақырыпты таңдауға септiгiн тигiздi.
Диплом жұмысының негiзгi мақсаты – екiншi деңгейдегi банктердегi жеке
тұлғалардың депозиттерiн сақтандыру жүйесiнiң қызмет етуiн талдап, оның
басты артықшылықтары мен кемшiлiктерiн анықтау.
Осы мақсатқа жету үшiн алдыма мынадай міндеттер қойылды:
- депозит ұғымын талдап, оның маңызын ашып көрсету, депозиттердiң
түрлерiмен жете танысу;
- депозиттердi сақтандыру жүйесiнiң негiзгi элементтерiн анықтау және
оның қажеттiлiгiн ашып көрсету;
- Қазақстан Республикасында депозиттердi сақтандыру жүйесiнiң
қалыптасуын және даму кезеңдерiн талдау;
- Отандық депозиттердi сақтандыру жүйесiн дамыған мемлекеттердегi
депозиттердi сақтандыру жүйелерiнiң тәжiрибесiмен салыстыра отырып,
негiзгi артықшылықтары мен кемшiлiктерiн және болашақтағы даму
бағыттарын анықтау.
Диплом жұмысында зерттеу объектiсi ретiнде Қазақстан Республикасында
депозиттердi сақтандырумен байланысты қалыптасатын коммерциялық банктер мен
сақтандыру қорының арасындағы экономикалық қатынастарды ұйымдастыру.
Коммерциялық банктердiң мiндеттемелер портфелiндегi жеке тұлғалар мен
заңды тұлғалардың депозиттерi және сол депозиттердi сақтандыру тәртiбi
диплом жұмысының зерттеу мәселесi болып табылады.
Диплом жұмысын жазуда теориялық – методологиялық негiз ретiнде шетел,
Ресей мен Қазақстанның алдыңғы қатарлы ғалым-экономистерiнiң депозиттер
туралы және депозиттердi сақтандыру жүйесiнiң проблемалары туралы ғылыми
еңбектерi мен монографиялары, “Жеке тұлғалардың салымдарына мiндеттi
ұжымдық кепiлдiк беру қорының” мәлiметтерi және Ұлттық Банктiң нормативтiк
құжаттары қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы үш тараудан құралған. Кiрiспеде диплом
жұмысының өзектiлiгiн дәлелдей келе, мен, бiрiншi тарауда жалпы
депозиттердiң мәнi мен маңызын зерттеп, олардың атқаратын қызметтерiн және
негiзгi түрлерiн талдай отырып, депозиттердi сақтандыру және оның банктiк
жүйенiң қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етудегi рөлiн ашып көрсетуге
тырыстым. Сондай-ақ депозиттердi сақтандыру жүйесiнiң дамуының шетелдiк
тәжiрибелерiн зерттеп, алынған мәлiметтер негiзiнде салыстырмалы кесте
құрастырылды.
Екiншi тарауда Қазақстан Республикасындағы депозиттердi сақтандыру
жүйесiнiң қалыптасуы және дамуы қарастырылды. Отандық банктiк депозиттердi
сақтандыру жүйесiнiң қалыптасуының объективтi алғышарттары мен қажеттiлiгi,
оның даму кезеңдерi және қазiргi жағдайы, сондай-ақ салымдарды мiндеттi
ұжымдық кепiлдендiру жүйесiне қатысушы екiншi деңгейдегi банктердiң
құқықтары мен мiндеттерi, банкротқа ұшыраған жағдайда депозиторларға
өтемдердi төлеу тәртiбi мен шарттары анықталды.
Қазақстан Республикасындағы депозиттердi сақтандыру жүйесiнiң
кемшiлiктерi, оны жетiлдiру қажеттiлiгi және даму перспективасы үшiншi
тарауда қарастырылып, бiрқатар ұсыныстар жасалған.
ТАРАУ 1 ДЕПОЗИТТЕРДI САҚТАНДЫРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ БАНКТIК ЖҮЙЕНIҢ ҚАРЖЫЛЫҚ
ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТУДЕГI РӨЛI
1. Халықтың ақшалай қаражаттарын жинақтау құралы ретiндегi
депозиттердiң мәнi, қызметтерi және түрлерi
Коммерциялық банктер қаржы сегментiнiң ерекше дербес саласын құрайтын
субъектiлер қатарына жататындықтан, олардың ресурстарының құралу көздерi
әртүрлi болып келедi. Әдетте банктiк ресурстарды құралу көздерiне
байланысты екi үлкен топқа бөлу қалыптасқан:
- сырттан тартылған қаражаттар есебiнен қалыптасқан банктiк ресурстар;
- меншiктi қаражаттар есебiнен қалыптасқан банктiк ресурстар.
Банктердiң коммерциялық кәсiпорын ретiндегi ерекшелiгi – оның
ресурстарының басым бөлiгi өз қаражаттары есебiнен емес, сырттан тартылған
қаражаттар есебiнен құралады. Коммерциялық банктердiң сырттан тартылған
қаражаттар есебiнен құралатын ресурстары үшiн жауапкершiлiгi өте жоғары.
Бiрiншiден, коммерциялық банктер клиенттер алдында сырттан тартылған
қаражаттардың өтiмдiлiгiн үнемi сақтап отыруы керек. Екiншiден,
коммерциялық банктер сырттан тартылған қаражаттар үшiн сыйақы төлеп отыруы
керек.
Банктердiң сырттан қаражаттарды тарту мүмкiндiгi шексiз емес және кез
келген мемлекетте орталық банк тарапынан реттелiнiп отырады.
Банктер тартатын қаражаттар құрамы жағынан әркелкi болып келедi. Ең
негiзгi түрлерi – клиенттермен жұмыс iстеу процесiнде тартылатын қаражаттар
(депозиттер), қаржы инструменттерiн шығару жолымен жинақталған қаражаттар
(депозиттiк және жинақ сертификаттары, вексельдер, облигациялар) және басқа
несиелiк мекемелерден қарызға алынған банкаралық несиелер мен Қазақстан
Республикасы Орталық Банкiнiң ссудалары түрiндегi қаражаттар.
Депозит терминi латын тiлiнен аударғанда “depositium” – сақтауға
берiлген зат дегендi бiлдiредi. Депозит – бұл бiр тұлғаның екiншi бiр тұлға
– банкке қайтарылу шартымен уақытша пайдалануға беретiн ақшаның сомасы.
Бұған шарттағы мерзiмi өткен соң қайтарылуға тиiс пайыздық сома мен
депозиттiң негiзгi сомасы жатады.
Әрине, алтын стандарт тұсында депозиттiң мәнi және мазмұны бiржақты
болатын. Себебi, монета сарайының иелерi сақтау мақсатында қабылдаған алтын
монеталарды өз еркiмен пайдаланып, қарыз капиталына айналдыруға мүмкiндiгi
болған жоқ. Ал, несиелiк ақшалардың пайда болып, кейбiр коммерциялық
банктердiң және Орталық банктердiң эмиссиялық қызметi мемлекет тарапынан
қолдау тапқан соң депозиттер ақша массасына өздiгiнен көбеюiнiң негiзiне
айналды. Алтын стандарт тұсында депозит ұғымының тек қана салым мағынасы
болса, ал қазiргi ақша жүйесi шеңберiнде депозит ұғымының мағынасы күрделi
және экономиканы инвестициялауда маңызы зор.
Сонымен, депозит дегенiмiз коммерциялық банктердiң ресурстық базасын
құрайтын және қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ететiн клиенттермен арада
белгiлi бiр шарт негiзiнде сырттан тартылған қаражаттардың жиынтығы.
Депозиттер банктердiң мiндеттемелер портфелiнiң негiзгi бөлiгiн құрайды.
Қазiргi кезде сырттан тартылған қаражаттардың депозитке жататын түрiн
тек қана коммерциялық банктер емес, басқа да қаржы институттары пайдаланып,
тарта алады. Ол үшiн Ұлттық Банктiң лицензиясы керек. Мiне, осының
нәтижесiнде депозиттердi тартуға лицензиясы бар коммерциялық банктердi де,
банк типтес емес несиелiк және қаржы институттарын да депозиттiк
институттар деп атау қалыптасқан.
Депозит тек қана салымшы емес банк үшiн де тиiмдi. Көптеген депозиттер
банктiң ссудалық капиталын қалыптастырады. Капиталды қарызға алушылардан
келетiн пайыздар мен депозиттер бойынша пайыздар арасындағы айырма банк
үшiн көрсетiлген қызметтер бойынша пайыздық табыс болып табылады. Банктер
осы пайыздық табыстың көлемiн ұлғайту үшiн өздерiнiң ресурстық базасын
кеңейте түседi.
Депозиттер депозиттiк операциялардың объектiлерi болып табылады.
Депозиттiк операциялар – бұл заңды және жеке тұлғалардың қаражаттарын
белгiлi бiр мерзiмдегi немесе қажет уақытында талап етiлетiн салымдарға
тартуға байланысты жүргiзiлетiн банктiң операциялары. Әдетте депозиттiк
операцияларға пассивтердiң 70-80% үлесi тиедi.
Шетелдiк банктiк тәжiрибеде депозиттердi әртүрлi белгiлерi бойынша
топтау қалыптасқан:
• субъектiлерiне немесе салымшыларының категорияларына байланысты:
- жеке тұлғалардың депозиттерi;
- заңды тұлғалардың (кәсiпорындардың, ұйымдардың, басқа банктердiң)
депозиттерi;
• қаражаттарды алуына байланысты немесе мерзiмдiлiгiне байланысты:
- мерзiмсiз депозиттер (нақты мерзiмi жоқ мiндеттемелер);
- мерзiмдi депозиттер (белгiлi бiр мерзiмi бар мiндеттемелер);
- жинақ салымдары;
• мерзiмiне байланысты:
- қысқа мерзiмдi;
- орта мерзiмдi;
- ұзақ мерзiмдi;
• ашылатын шоттардың түрлерiне байланысты:
- қажет уақытында талап етiлетiн шоттар;
- мерзiмдi шоттар;
- жинақ шоттары;
• пайдалану режимiне байланысты:
- қажет уақытында талап етiлетiн салымдар;
- мерзiмдi және трансакциялық салымдар;
• бекiтiлген пайыздық мөлшерлемелердің түрлерiне байланысты:
- тұрақты пайыздық мөлшерлеме;
- өзгермелi пайыздық мөлшерлеме;
• қаражаттарды тартудың шарттарына байланысты:
- стандартты шарттары бар салымдар;
- жеңiлдiкпен немесе ерекше шарттары бар салымдар;
• төлем инструменттерiне байланысты:
- жинақ кiтапшасы арқылы қызмет көрсетiлетiн салымдар;
- депозиттiк пластикалық карточкамен берiлетiн салымдар.
Мерзiмсiз депозиттерге қажет уақытында талап етiлетiн депозиттер
жатады. Мұндай депозиттердiң мерзiмсiз деп аталатындығының себебi мынада:
клиенттер мұндай депозиттiк шоттағы ақшаларын өз еркiмен кез келген уақытта
трансакциялық мақсатта пайдалана алады және банк мұндай депозиттiк шоттағы
ақшаларды өз қалауынша пайдаланып, клиенттердi өтiмдi активтерге мұқтаж
етпеуi керек. Мiне, сондықтан клиенттер үшiн де, банктер үшiн де мұндай
қаражаттарды пайдалануға уақыт бойынша ешқандай шек қойылмайды. Қажет
уақытында талап етiлетiн депозиттердiң өтiмдiлiгi өте жоғары. Банктердiң
депозиттiк портфелiнiң құрамында мерзiмсiз депозиттердiң үлес салмағы көп
болған сайын, олардың депозиттiк базасы тұрақты болады. Мiне сондықтан,
қажет уақытында талап етiлетiн депозиттердi ғылыми әдебиеттерде
коммерциялық банктердiң депозиттiк базасы деп атау қалыптасқан. Себебi,
мұндай депозиттер нарықтық конъюнктуралық өзгерiстердiң әсерiн өте сараң
қабылдайды және макро-микроэкономикалық тепе-теңдiктiң ауытқуына тез сыңай
таныта қоймайтын коммерциялық банктердiң орнықты депозиттiк базасы. Мұндай
депозиттер мөлшерiнiң көптiгi коммерциялық банктiң клиентуралық нарықтағы
репутациясын сипаттайды. Себебi, неғұрлым банк қызмет көрсететiн
клиенттердiң саны көп болса, соғұрлым мұндай депозиттердiң мөлшерi де көп
болады.
Қажет уақытында талап етiлетiн депозиттерге ағымдағы, есеп айырысу,
бюджеттiк және т.б. шоттардағы қаражаттар жатады.
Әдетте банк қажет уақытында талап етiлетiн депозиттер бойынша ең төмен
пайыздар төлейдi, ал кейбiр жағдайларда мүлдем төлемейдi. Кейбiр елдерде
пайыздарды есептеуге заңды тәртiппен тыйым салынған.
Қажет уақытында талап етiлетiн депозиттер бiрiншi кезекте ағымдағы
есеп айырысуларды, төлемдердi жүзеге асыру үшiн арналған. Депозиттiк шоттың
иесi оларды әртүрлi формаларда – қолма-қол ақшалармен, чектермен,
аударымдармен жүргiзе алады. Бұл қауiпсiз және тиiмдi болып табылады.
Банктiң өтiмдiлiгiн басқару тұрғысынан алғанда банктер үшiн ағымдағы
және бюджеттiк шоттар, күрделi салымдарды қаржыландыру шоттары, арнайы
мақсатты шоттар тиiмдi болып келедi, себебi, олар бойынша қаражаттар
қозғалысының сипаты (сомасы, мерзiмi, төлемдердi жүзеге асырудың
мерзiмдiлiгi және аударымдардың келiп түсуi) банкке алдын ала белгiлi болуы
мүмкiн. Сондай-ақ, қажет уақытында талап етiлетiн депозиттерге банктердiң
корреспондеттiк шоттары жатады. Банктiң басқа банк-корреспонденттерiнде
ашқан корреспондеттiк шоты – “ностро” шоты, ал басқа банктiң берiлген
банкте ашылған корреспондеттiк шоты “лоро” шоты деп аталады. “Ностро” және
“лоро” шоттары банктер арасындағы келiсiм-шарт негiзiнде ашылады. Келiсiм-
шартта шоттардың қызмет ету шарттары мен олар бойынша жүргiзiлетiн
операциялардың тiзiмi анықталады.
Сондай-ақ, қажет уақытында талап етiлетiн депозиттерге контокорренттiк
шоттар жатады. КОНТОКОРРЕНТ (итал. conto corrente – ағымдағы шот) – бұл
банктiң клиентпен жүргiзетiн барлық операциялары көрiнiс табатын бiрыңғай
шот. Бұл есеп айырысу және ссудалық шоттардың бiрiгуiн сипаттайтын активтi-
пассивтi шот. Контокоррентте: бiр жағында – банктiң ссудалары мен клиенттiң
тапсырысы бойынша барлық төлемдер, екiншi жағында – түсiмдер, аударымдар,
ссудаларды қайтару және т.б. түрiнде шотқа келiп түскен қаражаттар көрiнiс
табады. Несиелік қалдық клиенттiң меншiктi қаражаттарын бiлдiрсе, ал
дебеттiк – айналымға қарыз қаражаттарының түскенiн және шот иесi банкке
несие бойынша қарыздар екендiгiн сипаттайды. Несиелік сальдо бойынша банк
клиентке пайыздар есептейдi, ал дебеттiк қалдық бойынша өз пайдасына
пайыздар алады. Айта кететiн жәйт, банктiң пайдасына түсетiн пайыздар шот
иесiнiң пайдасына түсетiн пайыздармен салыстырғанда жоғары мөлшерлемемен
алынады. Контокорренттiк шоттар сенiмдi клиенттерге, бiрiншi сыныптағы
қарыз алушыларға ашылады. Клиент кез келген уақытта шоттан өз салымын алып
қана қоймай, ол белгiлi бiр уақытқа несие алуы мүмкiн.
Әлемдiк банктiк тәжiрибеде ОВЕРДРАФТ (ағыл. overdraft) ағымдағы
шотының контокорренттiк шотпен белгiлi бiр ұқсастықтары бар. Бұл шот
бойынша клиент пен банк арасында бекiтiлген шарт негiзiнде белгiлi бiр
мөлшерде дебеттiк сальдо рұқсат етiледi. Алайда бұл екi шот арасындағы
айырмашылықты бiлу қажет. Овердрафт бойынша мұндай қарыздар
(контокоррентпен салыстырғанда) тұрақсыз сипатқа ие. Сәйкесiнше, бұл шотқа
пассивтi (кредиттiк) қалдық тән. Овердрафт ағымдағы шотымен қатар қосымша
депозиттiк және ссудалық шоттар ашылуы мүмкiн, ал контокорренттiк шотта
банк пен клиент арасындағы барлық операциялар көрiнiс табады. Сонымен
қатар, контокорренттiк шоттар заңды тұлғалар үшiн ашылады, ал овердрафт
шоты сондай-ақ, жеке тұлғалардың қаражаттарының келiп түсуi мен
шығыстауының арасындағы уақытша айырманы жабу үшiн ашылады.
АҚШ-та коммерциялық банктерге талап еткенге дейiнгi шоттар бойынша
пайыздарды төлеуге заң бойынша тыйым салынған. Коммерциялық банктер өз
салымшыларын сақтап қалу мақсатымен депозиттiк шоттың жаңа түрiн
салымшыларға ұсынады, ол бiр жағынан жоғары өтiмдiлiк деңгейiн, шоттарды
есеп айырысу үшiн пайдалану мүмкiндiгiн қамтамасыз етсе, ал екiншi жағынан
салымшыларға белгiлi бiр табыс алуды қамтамасыз еттi. Бұл шот – НАУ-шот
(NOW – negotiable order of withdrawal) деп аталады. Ол тек жеке тұлғаларға
ғана ашылады. Бұл үшiншi тұлғаға төлемдер үшiн пайдалануы мүмкiн есеп
айырысу траттасы немесе қаражаттарды алу туралы бұйрығы, сондай-ақ ол
чектер сияқты есеп айырысу тратталарын беруге болатын депозиттiк шот, ол
бойынша нарықтық пайыздық төлемдер түрiнде табыс алуға болады. 1981 жылдан
бастап заң арқылы АҚШ-тың бүкiл аймағында шоттың бұл формасы рұқсат етiлдi.
Супер–нау шоттары – бґл шоттар бойынша пайыздық мөлшерлеменің жоғарғы
шегi жоқ, яғни ол өзгермелi болуы мүмкiн. Супер-нау шоттары – бұл қолма-қол
қаражаттарды басқару шоттары, олардың ашылуы қызметтер кешенiн ұсынуды
қарастырады.
Депозиттiк шоттардың келесi түрi – ATҚ шоттары (счета автоматического
перечисления). Бұл ақша қаражаттарын жинақ шоттарынан автоматты түрде
чектiк депозиттерге аударуға мүмкiндiк беретiн депозиттердiң түрi. Банктер
қаражаттарды автоматты түрде салымшының рұқсатымен пайыздар алып келетiн
шоттардан қажет уақытында талап етiлетiн депозиттерге несиенi жабу үшiн
немесе чектiк шоттарда минималды балансты сақтау үшiн аударады. Мұндай
тәжiрибе салымшыларға қажет уақытында талап етiлетiн салымда өте аз соманы
сақтауға және автоматты түрде аудару шоттары бойынша пайыздар алуға
мүмкiндiк бередi.
Қажет уақытында талап етiлетiн депозиттерге қарағанда мерзiмдi
депозиттер банкке белгiлi бiр мерзiмге орналастырылады және салымшыларға
пайда алып келедi. Мерзiмдi салымдар тек қана сақтау мерзiмiне сай алынуы
мүмкiн, керi жағдайда клиент пайыздарынан айырылып банкке айып төлейдi.
Мұндай салымдар банк үшiн өте тиiмдi, себебi салымшылардың депозиттерiн
ресурс ретiнде пайдалана отырып, банк оларды еркiн қолдана алады.
Мерзiмдi салым бойынша клиентке төленетiн сыйақының мөлшерi
депозиттiң мерзiмiне, сомасына байланысты. Салым мерзiмi ұзақ және сомасы
үлкен болған сайын сыйақы мөлшерi де жоғары болады. Әдетте тәжiрибеде
мерзiмдi салымдарды 1,3,6,9,12 ай және одан жоғары мерзiмге рәсiмдейдi. Ол
салымшыларды өз қаражаттарын тиiмдi ұйымдастыру мен салымдарға салуға
ынталандырады, сондай-ақ банктерге өздерiнiң өтiмдiлiгiн басқаруға жағдай
жасайды. Әдетте мерзiмдi салымның сомасы бүтiн сома ретiнде бекiтiледi және
келiсiм шарттың әрекет ету мерзiмi бойы өзгерiссiз қалады. Мерзiмдi
салымдар ағымдағы төлемдердi жүзеге асыру үшiн пайдаланылмайды.
Мерзiмдi салымдар меншiктi мерзiмдi салымдар және керi алу туралы
ескертуi бар мерзiмдi салымдар болып бөлiнедi. Меншiктi мерзiмдi салымдар
шот иелерiне алдын ала белгiленген күнi қайтарылады, ал осы күнге дейiн
банк оларды өз қалауы бойынша иемденедi. Егер шот иесi белгiленген күнi
соманы керi алмаса, онда оны сол күннен кейiн ағымдағы шот секiлдi
пайдаланады, сондай-ақ ол өз ақшаларын кез келген келесi күндерде керi ала
алады.
Ескертуi бар мерзiмдi депозиттерде салымшының ақшаларды керi алу
туралы арнайы арызын банкке алдын ала түсiруi талап етiледi. Әдетте ескерту
мерзiмдерi – 1 айдан 3 айға дейiн, 3 айдан 6 айға дейiн, 6 айдан 12 айға
дейiн және 1 жылдан жоғары. Ескерту мерзiмiне байланысты сәйкес проценттiк
мөлшерлемелер белгiленедi.
Мерзiмдi салымдар клиент пен банк арасында шарт негiзiнде бекiтiледi.
Банктер депозиттiк шарттың нысанын өздерi жасап, әр салымның түрiне қатысты
жеке бекiтедi. Шарт 2 данада жасалады: бiреуi – салымшыда, ал екiншiсi –
банктiң несиелiк немесе депозиттiк бөлiмiнде. Шартта салымның сомасы, оның
қызмет ету мерзiмi, пайыздар, салымшының мiндеттерi мен құқықтары, банктiң
мiндеттерi мен құқықтары, дауларды шешу тәртiбi анықталады. Көптеген
банктер кiшi, орта және iрi клиенттерге жеке-жеке мерзiмдi салымның
минималды мөлшерiн бекiтедi.
Мерзiмдi депозиттер туралы қорытындылай келе, олардың келесiдей жалпы
ерекшелiктерiн атап көрсетуге болады:
- мерзiмдi депозиттер шотындағы ақшалай қаражаттар кез келген
уақытта және кез келген мөлшерде алынбайды. Егер мұндай депозиттiк
шоттағы ақшаны шартта көрсетiлген мерзiмнен бұрын клиент алуға
бiржақты пайдалануға барса, онда клиент банкке пайыздар төлеуi
керек;
- мерзiмдi депозиттер үшiн банк, шартқа сәйкес, клиентке тұрақты
немесе өзгермелi пайыздық мөлшерлемемен сыйақы төлеп отыруы керек;
- мұндай мерзiмдi депозиттiк шоттағы ақшалар шартта көрсетiлген
уақыт өткенше трансакциялық мақсатқа пайдаланылмайды;
- мұндай депозиттер есебiнен банк клиентке чек жазып бере алмайды
және қолма қол ақша бермейдi, басқа да төлем құжаттары (аккредитив
ашу, вексельдердi акцепттеу) эмиссияланбайды;
- мұндай депозиттер есебiнен коммерциялық банктер орталық банк
жанынан мiндеттi резервтер құрауға тиiстi емес. Себебi, мұндай
депозиттер үшiн тәуекелдi банк шарт негiзiнде өз жауапкершiлiгiне
алады;
- мерзiмдi депозиттер бойынша ақша айналымы өте баяу;
- мерзiмдi депозиттердiң өтiмдiлiк дәрежесi төмен. Себебi, клиент
мұндай депозиттiк шоттағы ақшалай қаражаттарды шартта көрсетiлген
мерзiмi өткенше трансакциялық мақсатқа пайдалана алмайды;
- мерзiмдi депозиттердi тарту немесе жинақтау коммерциялық банктерге
қымбатқа түседi. Себебi, мерзiмдi депозиттер үшiн коммерциялық
банктер мерзiмсiз депозиттермен салыстырғанда жоғары мөлшерлемемен
сыйақы төлейдi.
Мерзiмдi депозиттердi тарту коммерциялық банктер үшiн алдын ала
депозиттiк саясат қалыптастырып, соны жүзеге асыруды қажет етедi. Себебi,
мерзiмдi депозиттердiң депозиттiк портфельдегi үлес-салмағы көп болса,
коммерциялық банктердiң өздерiнiң өтiмдiлiк дәрежесiмен санасуға тура
келедi. Олай болатын себебi, мерзiмдi депозиттердi коммерциялық банктер
ұзақ мерзiмге активтер бойынша орналастыра алады. Мiне, сондықтан мерзiмдi
депозиттермен жұмыс жүргiзу коммерциялық банктерге өтiмдiлiгiн басқарумен
байланысты үлкен жауапкершiлiк жүктейдi.
Әлемдiк банктiк тәжiрибеде мерзiмдi депозиттер мен қажет уақытында
талап етiлетiн депозиттердiң қатарына жинақ депозиттерi де жатқызылады.
Шетелдiк тәжiрибеде жинақ операцияларын депозиттiк операциялардан
өзгеше қарастырады; жинақ салымдарының ерекшелiгi – оның иесiне салымның
бар екендiгi туралы куәлiк, әдетте жинақ кiташасы берiледi. Жинақ
депозиттерi ақша қаражаттарын жинақтау немесе сақтау үшiн қажет. Шот иесi
шотқа ақша салу немесе одан керi алу үшiн жинақ кiтапшаларын мiндеттi түрде
ұсынуы керек. Депозиттердiң басқа түрлерiне қарағанда жоғары паыйздарды
төлеу – жинақ салымдарын демеу және салымшылардың жинақтарын банктерде
сақтауды ынталандыру үшiн пайдаланады. Халық пен коммерциялық емес ұйымдар
кәдiмгi жинақ салымдарын кеңiнен қолданады.
Қазiргi кезде банктермен ұсынылатын жинақ депозиттерiнiң негiзгi
түрлерi: жинақ кiтапшаларындағы шоттар, жинақ салымның жағдайы туралы
көшiрмесi бар шоттар және ақшалай нарықтың депозиттiк шоттары.
Жинақ кiтапшасы берiлетiн шоттар – пайыз әкелетiн чектiк емес
депозиттер.
Ерекшелiктерi:
- бұл салымдардың нақтыланған мерзiмi болмайды;
- банктер салымшылардан депозиттерден ақшалай қаражаттарды алдын-ала
алу туралы ескертудi талап етуге құқығы бар болса да, олар кейде
ғана талап етiп отырады;
- осы шоттар бойынша жоғары шегi шектеулi болуы мүмкiн;
- шотқа ақшаны салу немесе алу үшiн салым иесi жинақ кiтапшасын
ұсынуы қажет;
- жинақ кiтапшасындағы шоттарда мiндеттi минималды баланстық
қалдықтың болуы қажет емес.
Жинақ салымның жағдай туралы көшiрмесi бар шоттар. Жинақ
кiтапшаларындағы шоттарға ұқсас пайыз төленедi және жинақ кiтапшадағы
депозиттер сияқты олар да осы қызметтердi орындайды. Ерекшелiгi: бұл шоттар
бойынша кiтапша жүргiзiлмейдi, тек шоттың жағдайы туралы кезеңдiк
көшiрмелер қолданылады. Осындай процедура салымшыларды артық жүрiстен
босатады және сонымен қатар салымдық қатынасты пошта арқылы жүргiзуге
мүмкiндiк бередi.
Ақшалай нарықтық депозиттiк шоттар – АҚШ-та 1982 жылы желтоқсанда
алғаш рет енгiзiлген жинақ салымдарының жаңа түрлерi. Қазiргi кезде олардың
жинақ кiтапшадағы шоттармен ұқсас сипаттамалары көп. Тек солар бойынша
пайыз нормасы әр апта сайын түзетiледi, осы шоттарды жүргiзгенде жинақ
кiтапшалары пайдаланылмайды. Ерекшелiктерi:
- бґл шоттардың белгiлi бiр мерзiмi жоқ;
- ақшалай қорларды тез арада алады;
- басында бұл шоттар бойынша минималды баланстық қалдықтардың болуы
қажет едi, қазiр бұл талап етiлмеуi мүмкiн;
- иесi 1 айда осы шоттан 6 аударым жасай алады және телефон арқылы 3
аударым жасай алады, бiрақ қаражаттарды банкке өзi келiп алған
кезде ешқандай шектеулер қойылмайды;
- осы шоттар бойынша салымшы чектердiң тек шектеулi санын жазып
алуға құқығы бар;
- бұл шоттар көбiнесе жинақтық мақсатта, мәмiлелердi жасау үшiн
қолданылады;
- банктердiң шығындарының орнын толтыру үшiн иесiнен белгiленген
төлем алынады;
- ақшалай нарықтық депозиттiк шоттардың иелерi жеке тұлғалар және
корпорациялар болып табылады;
- егер салымшылар корпорациялар болса, банктер осы шоттар бойынша
белгiлi бiр резервтердi ұстауға мiндеттi.
Халықтың салымдарын тарту мақсатында жинақтардың түрлi формалары
қолданылады: ұтысқа, сыйлыққа, жастарға, мақсатты және т.б., жинақ
шоттарының тұрақты мерзiмi болмайды және шот иесiнен ақшаны алу туралы
алдын ала ескерту талап етiлмейдi, олар бойынша чектер берiлмейдi.
Мерзiмдi салымдардың басқа бiр түрi – мерзiмдi депозиттiк
сертификаттар болып табылады. Депозиттiк сертификат дегенiмiз коммерциялық
банктердiң өздерiнiң клиенттерiнiң алдындағы солардан ақшалай қаражаттарды
уақытша немесе белгiлi бiр мерзiм аралығына қарыз алғандығы жөнiндегi және
мерзiмi өткен соң сол ақшалай қаражаттарды пайыздық өсiмақымен уақытында
қайтаратындығын растайтын жазбаша мiндеттемесi.
Өз кезегiнде депозиттiк сертификаттар да бiрнеше түрге бөлiнедi:
• айналысқа түсiру тәсiлiне байланысты:
- бiр рет эмиссияланатын депозиттiк сертификаттар;
- айналысқа сериямен шығарылатын депозиттiк сертификаттар;
• айналыс мерзiмiне байланысты:
- мерзiмдi депозиттiк сертификаттар;
- мерзiмсiз депозиттiк сертификаттар;
• төлеу шарттарына байланысты:
- пайыздары жүйелi түрде төленетiн сертификаттар;
- пайыздары сертификаттың өтелу күнiнде төленетiн депозиттiк
сертификаттар;
• рәсiмдеу тәсiлiне байланысты:
- атаулы депозиттiк сертификаттар;
- атаусыз депозиттiк сертификаттар.
Салымшылады тарту мақсатында банктер пайыздарды есептеу мен төлеудiң
әртүрлi әдiстерiн қолданады. Табысты есептеудiң дәстүрлi түрi – жай
пайыздар болып табылады, есептеу базасы ретiнде салымның нақты қалдығы
алынады және жүйелi түрде шартта көрсетiлген пайыздық мөлшерлемеге сай
салым бойынша табыс есептелiнедi және төленедi. Табысты есептеудiң келесi
түрi күрделi пайыздар (паыйзға пайыз есептеу). Бұл жағдайда есептiк
кезеңнiң аяғында салым сомасына пайыздар есептелiп, алынған шама салым
сомасына қосылады. Сөйтiп, келесi есептiк кезеңде пайыздық мөлшерлеме жаңа
сомаға есептеледi.
Салымшылар үшiн салым мерзiмiне байланысты прогрессивтi түрде өсетiн
пайыздық мөлшерлеме өте тартымды болып табылады. Табысты есептеудiң мұндай
әдiсi ақша қаражаттарының сақталу мерзiмiн ұзартады және салымды
инфляциядан қорғайды.
Кейбiр банктер инфляцияның зардаптарын өтеу мақсатымен пайыздарды
алдын ала төлеудi ұсынады. Бұл жағдайда салымшы өз қаражаттарын белгiлi бiр
мерзiмге салып, алдын ала табысын алады. Егер келiсiм шарт мерзiмiнен бұрын
бұзылса, онда банк салым бойынша есептелген пайыздарды қайта санап, артық
мөлшерде төленген сома салым сомасынан шегерiледi.
Банктi таңдауда салымшы үшiн пайыздар мөлшерiн есептеу тәртiбi де
анықтаушы фактор бола алады. Кейбiр банктер пайыздарды есептеу кезiнде
жылдағы нақты күндер санын (365 немесе 366) пайдаланса, ал басқа банктер
шамамен 360 күн деп алуы мүмкiн. Ол табыс деңгейiне айтарлықтай дәрежеде
ықпал етедi.
2. Салымдарды сақтандыру жүйесiнiң негiзгi элементтерi және
банктiк жүйе үшiн сақтандыру институттары
Кепiлдендiру жүйесiнiң негiзгi элементтерiн сипаттау үшiн салымдарды
сақтандырудың мақсаттарын анықтап алу қажет:
- қорланымдардың жинақталуын ынталандыру;
- банктiк жүйенi қаржылық құлдыраудан қорғау, банктiк жүйе мен ақша
айналымының тұрақтылығын қамтамасыз ету;
- ұсақ салымшыларды тәуекелдерден әлеуметтiк қорғау.
Кепiлдендiру жүйесiнiң тиiмдi қызмет атқаруы үшiн ол қаржылық
институттар жүйесiне тиiстi түрде енiп, олармен өзара қарым-қатынас орнатуы
және мемлекет тарапынан реттелуi тиiс. Кепiлдендiру жүйесiнiң тиiмдi қызмет
атқаруына ықпал ететiн факторлардың бiрi – несиелiк-қаржылық мекемелер
жүйесiнiң дамуы болып табылады. Несиелiк-қаржылық ұйымдардың қызметi,
олардың тiркелуi, банкротқа ұшырау процедурасы әрқашан заңға сәйкес болуы
қажет. Сондай-ақ, несиелiк-қаржылық ұйымдарды, банктердi қоса алғанда,
бақылау және қадағалау жүйесi тиiмдi қызмет атқаруы керек.
Сақтандыру жүйелерi қызмет ететiн барлық елдерде коммерциялық банктер
мұндай жүйелердiң қызмет ету аясына енгiзiлген. Кейбiр жағдайларда бұл тек
қана жеке меншiк банктерге қатысты, себебi, мемлекеттiк банктердiң
салымшылары басқа тәсiлдермен қорғалады. Кепiлдендiру жүйелерi сондай-ақ,
банктерге жатпайтын мемлекеттiк емес несиелiк-қаржылық мекемелердiң әртүрлi
типтерiн қамтиды. Сондай-ақ, бұл жинақтаумен айналысатын кооперативтiк
несиелiк ұйымдарға да қатысты (несиелiк одақтар, ассоциациялар және т.б.).
Кейбiр елдерде қаржылық мекемелердiң бұл топтары үшiн арнайы кепiлдендiру
органдары мен жүйелерi қалыптасқан (Германия, Австрия).
Әлемдiк тәжiрибеде банк салымдарын сақтандырудың мiндеттi және ерiктi
нысандары қалыптасқан. Бiрiншi жағдайда барлық банктер жүйеге мiндеттi және
заңмен бекiтiлген тәртiпте қатысады. Көптеген дамыған елдер осы қағиданы
ұстанады, себебi көпжылдық тәжiрибе көрсетiп отырғандай, кепiлдендiру
жүйелерi толығымен өзiн ақтап отыр. Депозиттердi сақтандырудың мiндеттi
нысаны – АҚШ (Федералды Резервтiк Жүйеге мүше – банктер үшiн), Канада,
Ұлыбритания, Голландия, Жапония елдерiнде қалыптасқан. Екiншi жағдайда
әрбiр банк жүйеге қатысу мәселесiн өз бетiмен шешедi. Бұл нысан Батыс
Европа континентальдi елдерiнiң көбiсiнде, атап айтқанда, Франция,
Германия, Италия және т.б. елдерде қалыптасқан.
Салымшыларды қорғау жүйесiн тиiмдi iске қосуда қаржыландыру мәселесi
үлкен орынды алып отырады. Барлық елдерде, кепiлдендiру жүйесiн құруда
қаржыландыру мәселесi көптеген қиындықтар, шиеленiстер мен қарама-
қайшылықтар туғызады. Қалыпты банктiк жүйелердiң өзiнде-ақ депозиттердi
сақтандыру бiраз шығындармен байланысты, себебi бiрқатар несиелiк-қаржылық
мекемелердiң құлдырауға ұшырауы статистикалық заңдылық болып табылады.
Құлдырау кезiнде зиян шеккен азаматтарға өтемдердi төлеу, банктердiң
банкротқа ұшырау және олардың төлем қабiлеттiлiгiн қолдап отырумен
байланысты шығындар үлкен мөлшерге дейiн жетуi мүмкiн. Кепiлдендiру
жүйелерiне мемлекеттiк қаражаттарды тартудың шарттары мен мөлшерiне қатысты
мәселе әрқашан орталықтандырылған болып табылады. Алайда, кез келген
жағдайда да қаржыландырудың негiзгi көзi – жүйеге мүше–банктердiң жарналары
болып табылады, ал мемлекеттiк қаражаттар кепiлдендiру жүйесiн құруда
көбiнесе резервке бағытталатын алғашқы салым ретiнде сипатталады.
Халықаралық тәжiрибеде депозиттердi сақтандыру жүйесiн негiзгi 2 түрге
жiктеу қалыптасқан (ХВҚ мамандарының жiктеуi бойынша) - айқын (формальдi,
ашық) және айқын емес (формальдi емес, жасырын). Депозиттердi сақтандырудың
айқын емес жүйесi ең алдымен, заңды жауапкершiлiктi қамтамасыз ететiн
заңдылықтардың болмауымен; екiншiден, депозиторлардың талаптарын өтеу
ережелерiнiң болмауымен (төлем қабiлетсiздiгi жағдайында қаржылық көмек
селективтi, яғни арнайы түрде жүргiзiледi); үшiншiден, қаржылық көмек
көрсететiн нақты қордың жоқтығымен сипатталады.
Депозиттердi сақтандырудың айқын емес жүйесiнiң артықшылықтары
мынадай: iрi және ұсақ салымшылардың теңдей, бiрдей дәрежеде қорғалуы және
мемлекет үшiн сақтандыру қорын қалыптастыру қажеттiлiгiнiң болмауы.
Қарастырылып отырған жүйенiң басты кемшiлiктерi:
- банк санациясы жайлы шешiм осы банктегi мемлекеттiң қатысу
үлесiне байланысты қабылданады, жеке меншiк банктерге қаржылық
көмек көрсетiлмейдi;
- банктiк жүйенiң өтiмдiлiгiн қалпына келтiру шығындарының негiзгi
бөлiгi салық төлеушiлерге жүктеледi;
- банктiң банкроттығы жайлы шешiмдi Үкiметтiң өзi шығарады;
Жалпы бұл жүйеде көптеген күрделi мәселелер туындайды. Белгiсiздiк
факторы халықтың банктiк жүйеге деген сенiмiн арттырмайды.
Депозиттердi сақтандырудың формальдi жүйесi заңды түрде бекiтiлген
тәсiлдер мен процедураларға, заңдар мен нормативтiк актiлерге (Конституция,
“Ұлттық Банк туралы” Заң, “Қазақстан Республикасындағы банктер және банк
қызметтер туралы” Заң т.б.) негiзделедi. Әдетте мемлекет:
- сақтандыруға жататын депозиттер мен институттардың түрлерiн;
- сақтандыру шегiн (сақтандыру жарналары мен өтемдерiнiң шектерiн);
- басқару мен қатысу құқығын;
- қаржыландыру тәртiбiн;
- төлем қабiлетсiздiгiнiң шарттарын;
- банк банкроттығының тәртiбi мен процедурасын анықтайды.
Депозиттердi сақтандырудың айқын жүйесi анықырақ және сенiмдi болып
келедi.
Көптеген индустриалды дамыған мемлекеттер (Ұлыбритания, Франция,
Нидерланды, Италия т.б.) депозиттердi сақтандырудың формальдi жүйесiн 80
жж. бастап қолданып келедi. Кейбiр мемлекеттер (Аргентина, Жаңа Зеландия)
салымшылар, менеджерлер мен банк иелерiнiң жауапкершiлiгiн арттыру
мақсатымен банктер қызметтерiне қатаң стандарттар мен шектеулер енгiздi.
Жалпы, депозиттердi кепiлдендiру жүйесiнiң түрiн анықтайтын басты
фактор мемлекеттiң экономикалық даму деңгейi болып табылады: ақша-несие
жүйесiнiң даму деңгейi, мемлекеттiк меншiктiң үлесi т.б.
Банктiк депозиттердi сақтандыру тәжiрибесiн талдау сақтандыру
жүйесiнiң 4 негiзгi ұйымдастырушылық формасын бөлiп көрсетедi:
Бiрiншiсi, мемлекеттiң 100% қатысуын бiлдiредi, мұнда басқару мен
қаржыландыруды мемлекет жүргiзедi. Бұл нысан моральдi тәуекелдiң үлкен
үлесiн қамтиды, себебi бiр банктiң банкротқа ұшырауы нәтижесiнде пайда
болған шығындардың басқа банктерге ешқандай әсерi жоқ.
Екiншi - қоғамдық корпорациялармен басқарылатын және iшiнара
банктермен қаржыландырылатын қорлар арқылы сақтандыру жүйесi.
Үшiншi - банктермен, мемлекетпен басқарылатын және банктермен
қаржыландырылатын қорлар. Бұл аралас нысан сақтандыру жүйесiнiң меншiктi
қаражаттарын қалыптастыру мүмкiндiктерiн арттыруға жағдай жасайды, бiрақ
басқа инвесторлар үшiн тартымсыз болып келедi.
Төртiншi - мемлекеттiң қатысуынсыз, жеке басқарудағы жүйе. Ол
банктердiң банкротқа ұшырауының нәтижесiнде пайда болатын шығындарды
банктердiң өздерiне жүктейдi, алайда егер шығындар шамадан тыс көп болса,
онда мемлекеттiң қатысуы қарастырылады. Бұл нысан мемлекеттiң жасырын
қатысуын бiлдiруi мүмкiн.
Сақтандыру жүйесiне қатысу және басқару тәртiбi әр елде әртүрлi болып
келедi. Мысалы, Нидерланды сақтандыру жүйесiн басқару Орталық Банк
тарапынан жүзеге асырылады. Франция мен Швейцарияда басқарумен кәсiби
банктiк ассоциациялар айналысады.
Кепiлдендiру қорын мемлекет тарапынан қолдауға бағытталған шаралар
қордың қалыпты қызмет атқаруына және қордың банкроттығын болдырмауға
мемлекет мүдделi екендiгiн бiлдiредi.
Қордың банкротқа ұшырауы салымдарды кепiлдендiру жүйесiнiң құлдырауын
бiлдiредi, ал ол өз кезегiнде бүкiл банктiк жүйеге керi әсерiн тигiзедi.
Қордың алдында тұрған мәселелердiң маңыздылығын ескере отырып, мемлекет
қорды ынталандыру және қолдау механизмдерiн қалыптастыру керек.
Салымдарды кепiлдендiру жүйелерi үнемi, яғни жүйелi түрде төленiп
отыратын жарналар негiзiнде (қаржыландырылатын жүйе), сондай-ақ сақтық
оқиғасы орын алған кезде пайда болатын шығындарды қатысушылар, яғни мүше –
банктер тарапынан өтеу негiзiнде (қаржыландырылмайтын жүйе) құрылуы мүмкiн.
Қаржыландырылатын жүйелер көбiне ережелерге негiзделедi және
қаржыландырылмайтын жүйелерге қарағанда белгiсiздiк деңгейi төмен болып
келедi. Қаржыландырылмайтын жүйелерде сақтық қоры үнемi қолдап отырылмайды,
себебi сақтық жарналары өтелуге тиiс шығындар анықталған уақытта ғана
төленедi.
Атап өтетiн жәйт, кепiлдендiру жүйелерiнiң көбiсi қаржыландыру
схемасына негiзделген. Қаржыландыру жүйесiнде қордың резервiн толтырудың
негiзгi көзi алғашқы және жүйелi (календарлық) жарналарды төлеу жолымен
жүзеге асатын, кепiлдендiру жүйесiне мүше–банктердiң қаражаттарын
шоғырландыру болып табылады. Кейбiр елдерде банктер қажет уақытта қосымша
қаражаттарды салады. Банктердiң жарналарының мөлшерлемелері келесi жағдайды
ескере отырып бекiтiлуi тиiс: салынған қаражаттардың сомасы мақсатты
деңгейде, яғни өтемдердi төлеумен байланысты мүмкiн болатын мiндеттемелердi
жабуға жеткiлiктi болуы тиiс. Жарналарды төлеу тәртiбi мен мөлшерiн
анықтаған кезде келесiдей бiрқатар мәселелердi шешу тиiс:
• банктердiң алғашқы және жүйелi (календарлы) жарналарының мөлшерiн
анықтау;
• жарналардың мөлшерлемелері және оларды өзгертумен байланысты кепiлдендiру
органының құзыры;
• әрбiр қатысушының қаржылық жағдайын және өзге де факторларды ескере
отырып жарналарды дифференциациялау;
• қажет уақытында қосымша жарналардың мөлшерi мен шарттары және мұндай
шешiмдердi тез қабылдау мүмкiндiгi;
• қордың қаражаттарын орналастыру.
Салымдардың негiзi нақты банктiң ағымдағы мерзiмде есепте тұрған
барлық депозиттерi (АҚШ, Ұлыбритания, Германия) немесе сақтандырылған
депозиттер (Жапония, Испания, Турция) болып табылады. Депозиттердiң негiзi
ретiнде жыл соңындағы барлық депозиттердiң сомасы, олардың орташа шамалары,
сондай-ақ басқа да шамалар алынады.
Жарналардың мөлшерлемелері әртүрлi елдерде кеңiнен ауытқиды: жылына
1,2% Чилиден 0,008% Жапонияға дейiн. Дамушы елдерде бұл көрсеткiш жоғары
болып келедi. Негiзгi мөлшерлемелер әр түрлi себептерге байланысты
түзетiлiп және өзгертiлiп отыруы мүмкiн. Аргентинада беделi өте жоғары
банктер үшiн 10% мөлшерiнде жеңiлдiк жасалады. Кейбiр елдерде қордағы
қаражаттар мақсатты деңгейге жеткен кезде төленген жарналардың белгiлi бiр
үлесi банктерге қайтарылады немесе ағымдағы мөлшерлемелердің деңгейi
төмендетiледi.
Қаржылық жағдайы әртүрлi банктердiң жарналарын дифференциациялау –
қарама-қайшы процесс болып табылады. Бiр жағынан, тұрақтылығы төмен және
тәуекелдiлiгi жоғары банктер қаржылық жағдайы күдiк туғызбайтын банктерге
қарағанда үлкен мөлшерде жарналар төлейдi. Екiншi жағынан, сенiмсiз банк
үшiн жоғары мөлшерлемені белгiлеу тиiмсiз фактор болып табылады, себебi
банк жоғары мөлшерлемені дер кезiнде төлей алмауы мүмкiн. Бұл салымдардың
мұндай банктен кетуiн және нәтижесiнде қаржылық құлдырауға алып келуi
мүмкiн.
Банктiң банкротқа ұшырауы кезiнде қор салымшылар алдында сақтық
өтемдердi төлеумен байланысты мiндеттемелердi өзiне алады. Сөйтiп, сақтық
оқиға пайда болады. Қор көбiнесе банктердiң активтерiн уақытша басқарып,
зиян шеккен салымшыларға өтемдердi төлеудi ұйымдастырады.
Алайда банктiң экономикалық тұрақсыздығы жағдайында келесi мәселе
туындайды: банктi қалай құтқаруға болады, себебi оның банкротқа ұшырауы тек
қана салымшылардың алдындағы қарыздары емес, басқа да көптеген iрi
проблемаларды туғызуы мүмкiн. Өйткенi банктердiң қызметi тек қана салым
қабылдаумен байланысты емес. Егер банктiк қызметтi жалпы алып қарасақ,
басқа банктiк операциялардың iшiнде салымшылармен жұмыс iстеу барлық
көрсетiлетiн банктiк қызметтердiң шағын ғана бөлiгiн алатынын көремiз.
Сондықтан корпорацияны басқару органдары Орталық банкпен және құлдырауға
ұшырап отырған банкпен банкроттықтың алдын алуға бағытталған әр түрлi
шараларды жүзеге асырады. Сонымен қатар, басқа да банктер конкурстық
негiзде банкротқа ұшыраған банктiң негiзгi салымдарын өздерiне алады.
Конкурсты жеңiп алған банк банкроттың активтерi мен пассивтерiн иемденетiн
контрагент болып танылады, сөйтiп сақтық қордың шығындары азаяды.
Негiзiнен, банктi аман алып қалу және барлық салымшылардың
қажеттiлiктерiн қанағаттандыру – кепiлдендiру жүйесiнiң негiзгi мақсаты
болып табылады. Мұндай мақсатқа қол жеткiзу Орталық банк тарапынан да,
мемлекет тарапынан да қолдауды қажет етедi.
Банктiк депозиттердi сақтандырудың халықаралық тәжiрибесi көрсетiп
отырғандай, бұл жүйе тек қана қалыпты және тиiмдi қызмет атқарып тұрған
жалпы жүйедегi бiрнеше өзекті мәселелелік банктерге қатысты ғана тиiмдi
болады. Ал, жүйелi банктiк құлдырау кезiнде сақтандыру қорының қаражаттары
заңмен бекiтiлген кепiлдердi орындауға жеткiлiксiз болуы мүмкiн. Мысалы,
мұндай оқиға АҚШ және Норвегияда 80-шi және 90-шы жылдары банктiк құлдырау
кезiнде орын алған.
Кепiлдендiру қорының резервiнде қаражаттардың белгiлi бiр көлемi
жинақталған уақытта, оларды сақтау, орналастыру және шығындау мәселелерi
шешiлуi тиiс. Бұл қаражаттарды инвестициялау белгiлi бiр қиындық туғызады.
Әдетте заңнамаларда инвестициялық салымдардың негiзгi бағыттары
қарастырылады. Қордың мақсаттарына сай салынған қаражаттар бойынша алынатын
табыстылық – басты принцип емес, оларды орналастырудың сенiмдiлiгi және
өтiмдiлiгi маңыздырақ болып табылады. Инвестициялаудың бiрнеше нақты заңды
бағыттары бар, солардың шегiнен шығуға тыйым салынады.
Қор активтерiнiң бiр бөлiгi коммерциялық банктерге несиелердi беруге
және қаржылық көмек көрсетуге бағытталуы мүмкiн. Алайда, бұл мақсаттарға
ресурстардың белгiлi бiр бөлiгi ғана жұмсалуы мүмкiн және мұндай салымдар
қысқа мерзiмдi болуы керек: ссудалар уақытында өтелiп, банктердiң акциялары
сатылуы тиiс.
Сақтандыру қорларына салымдардың классикалық нысаны мемлекеттiк бағалы
қағаздар, әсiресе қысқа мерзiмдi және оңай өткiзiлетiн мемлекеттiк бағалы
қағаздар болып табылады. Тағы бiр жолы – қор қаражаттарын Орталық банкте
ашылатын шотта орналастыру. Дамушы елдердiң басым бөлiгi резерв
қаражаттарын шетел валютасында немесе экономикалық дамыған елдерде
эмиссияланған мемлекеттiк бағалы қағаздарға, сондай-ақ iрi халықаралық
банктерде шот ашу арқылы орналастырады. Қордың қаражаттарын орналастыруда
барлық жағдайларда да несиелiк, валюталық және пайыздық тәуекелдердi
минимизациялау басты принцип болып табылады.
3. Депозиттердi сақтандыру жүйесi дамуының шетелдiк
тәжiрибелерi
Қазiргi уақытта депозиттердi сақтандыру жүйелерi әлемнiң жүзден астам
елдерiнде iске қосылған.
Жалпы банктердiң тұрақтылығы мен олардың салымдарды қайтару мәселелерi
банк iсiнiң дамуының сонау алғашқы кезеңдерiнде-ақ қалыптасты.
АҚШ. Жоғары билiктiң қатысуымен формальдi сақтандыру жүйелерiн құруға
Америка Құрама Штаттарында жеке штаттар деңгейiнде 1829 жылы талпыныс
етiлдi. 1917 жылға дейiн мұндай жаңалық 14 штатта жүргiзiлдi. Алайда,
әртүрлi себептермен мұндай әрекеттер ешқандай нәтиже бермедi. ХХ-шы
ғасырға дейiн Американың экономикалық өмiрiнде кәсiпкерлiктiң өсуi
байқалып, қаржылық дағдарыстар орын алды. Мiне, осының нәтижесiнде Конгресс
ақша эмиссиясына бақылау жүргiзуге және салымдар бойынша пайыздық
мөлшерлемелердің күрт ауытқуын жою механизмiн жүзеге асыра бастады. 1913
жылы “Федералды Резервтiк Жүйе туралы” Заң қабылданды. Ұзақ уақыт бойы осы
Заң ақша айналысы мен банктiк қызметтi реттеудiң негiзгi құжаты болып
табылды, ал 1933 жылы Конгресс “Банктiк қызмет туралы” заң қабылдады. Ол
Депозиттердi Сақтандырудың Федералдық Корпорациясын (Federal Deposit
Insurance Corporation, FDIC, ДСФК) құру және федералды банктер үшiн
мiндеттi қатысу мен штаттарда тiркелген банктер үшiн ерiктi қатысудың
талаптарын белгiледi.
Депозиттердi Сақтандырудың Федералды Корпорациясы өз қызметiн 1934
жылы 1 қаңтардан бастап уақытша негiзде, ал 1935 ж. 23 тамызынан бастап
тұрақты негiзде атқара бастады. Сонымен қатар, 1934 ж. Ссудалық-Жинақ
Ассоциацияларының Федералды Корпорациясы (Federal Savings and Loan
Insurance Corporation, FSLIC) құрылып, жинақ институттарындағы депозиттердi
сақтандырумен 1989 жылға дейiн айналысты. Кейiннен бұл Корпорация
Депозиттердi Сақтандырудың Федералды Корпорациясының бөлiмшесi ретiнде
қайта құрылды.
ДСФК-ны басқаруды 5 адамнан тұратын директорлар кеңесiмен жүзеге
асырады. Оның үшеуi ақша айналысының бақылаушысы, ФРЖ және ДСФК арқылы
тағайындалады, ал екеуiн сенаттың келiсiмiмен Президент бекiтедi. Алдында
банктерде жұмыс iстеген адамдар директор бола алмайды және де олар әртүрлi
саяси партияларға кiрулерi керек. ДСФК-да өз депозиттерiн сақтандырған банк
кез келген уақытта келiсiм-шартты бұза алады. Өз бетiнше белгiлi
себептермен ДСФК-де банктердi мүшелiктен шығара алады. Алайда мүшелiктен
шықса да банктiң депозиттерi бойынша сақтандыру әлi де 2 жыл бойы өз
күшiнде болады. Осы уақытта банк ағымдағы мөлшерлеме бойынша белгiленген
депозиттер көлемiнде жарналарды төлейдi.
Депозиттердi сақтандыруға құқығы бар немесе депозиттердi сақтандыруға
мiндеттi банктерге:
1. Барлық ұлттық банктер;
2. Федералды Резервтiк Жүйеге мүше штаттардағы банктер;
3. Федералды Резервтiк Жүйеге мүше емес банктер және ұлттық банктер
Депозиттердi Сақтандырудың Федералды Корпорациясына заңмен
қарастырылған талаптарды орындаған жағдайда арыз жазу арқылы мүше
бола алады.
Депозиттердi Сақтандырудың Федералды Корпорациясының минималды
талаптарына сай келмейтiн банктердiң депозиттерi сақтандырылуға жатпайды.
Сондай-ақ, шетел банктерiнiң бөлiмшелерi де сақтандырылатын несиелiк
институттар қатарына жатпайды.
Бастапқы кезде Депозиттердi Сақтандырудың Федералды Корпорациясы 2500
долларға дейiнгi салымдарды сақтандырса, қазiргi кезде бұл көрсеткiш 100
мың долларды құрап отыр.
Алғашқы жылдары Депозиттердi Сақтандырудың Федералды Корпорациясына
жыл сайынғы жарна салымдардың жалпы сомасының 0,083%-ын құрады да, жалпы
жарнаның сомасы 319 млн. долларға тең болды, ал 1991 жылы жарна салымдардың
жалпы сомасының 0,15%-ын құрады. Заң бойынша жарналардың максималды шегi
банктiк салымдардың жалпы сомасының 0,325%-ын құрайды.1
Ұлы тоқырау жылдарында (1930-1933 жж.) Америка Құрама Штаттарында
банктер банкроттығының саны жыл сайын 2001-нан асып отырды, бұл олардың
жалпы санының шамамен 13 бөлiгiн құрады, олардың жалпы депозиттерiнiң
сомасы 6530 млн. долл. құрады. Кейiнiрек – 1934-1981 жж. – жыл сайын 10
банк банкротқа ұшырап отырды. Бұл көрсеткiштiң азаюы осы Депозиттердi
Сақтандырудың Федералды Корпорациясының құрылуымен байланысты. 1934 ж.
шамамен 15000 банк пен 3000 бөлiмше қызмет атқарса, олардың 90%-ы
Депозиттердi Сақтандырудың Федералды Корпорациясында сақтандырылған.1 Бұл
банктiк жүйеге деген сенiмдiлiктi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz