Сақтандыру нарығының дамуы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
ҚАЗАҚ ЕҢБЕК ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҚАТЫНАСТАР АКАДЕМИЯСЫ ҚАРЖЫ ЖӘНЕ НЕСИЕ
КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырып:
Қаржы және несие мамандығының 4 курс студенті
Қойгельдиев Асқар
Ғылыми жетекші: Бөлшекбаева Қ.
О.
___________________________________
Рецензент: аға оқытушы
Парманова Р.С.
___________________________________ _
Жұмыс Мемлекеттік Аттестациялық комиссия
алдында қорғауға жіберілді
кафедра шешімі № _______ ___________2005ж.
Кафедра меңгерушісі ___________________________
Алматы, 2005ж.
Жоспар
1 Тарау Сақтандыру нарығы.
1.1. Сақтандыру нарығының дамуы.
1.2. Сақтандырудың экономикалық мәнi.
1.3. Сақтандыру нарығының iс-әрекетiн ұйымдастыру формалары.
1.4.Сақтандыру нарығының сақтандыру түрлерi және жiктелуi.
2. Тарау. Қазақстан Республикасындағы сақтандыру нарығының күйi.
2.1.Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығы және оның даму динамикасы.
2.2. Сақтандыру ұйымдарының қаржылық күйi.
3. Тарау. Сақтандыру нарығын жетiлдiру преспективалары.
Қорытынды
Нұсқама
Пайдаланған әдебиеттер
Кiрiспе.
Сақтандыру нарығы – бұл ерекше әлеуметтiк экономикалық құрылым және
де ақша айналыс шеңберi. Сақтандыру сату- сатып кезендерiнде обьектi
ретiнде түседi, сондықтан да осы мақсатта сұраныс және ұсыныстың жүзеге
асутын iс- әрекет көрсетедi. Сақтандыру нарығының пайда болуы мен дамуы,
бұл ойламаған әр түрлi стихиялық апаттардан және қауiп-қатерден сақтау
мақсатында, нысанға көмек көрсетуде, сонымен қатар ақшалай
қамтамасыздандыруға арналған бағыт. Басқаша айтқанда, сақтандыру нарығы-
бұл ақшалай қамтамасыздандыру ұйымдары мен және де ақша айналысының
негiзiнде құрылады.
Сақтандыру нарығының құрылымы институтционалды және территорияалдық
аспектiлермен белгiленедi. Бiрiншi звеносында, сақтандыру нарығы сақтандыру
компанияларымен сипатталады. Өз мақсатында ерекше құрылымын ұсынады,
сақтандырудың негiзiгi мәмлесiнiң бейнелеумен жүзеге асады. Екiншi түрiнде
сақтандыру нарығын халықаралық сақтандыру нарығынмен мiнездес деп айтуға
болады. Бұл жағдайда сақтандыру нарығы халықаралық нарығы ретiнде өзiн
көрсетiп, мұнда әр түрлi елдiң сақтандыру компаниялары өзiн таныстырып,
ұлттық, мемлекеттiк, регионалдық сақтандыру нарығымен, қалалардың кейбiр
бөлiктерiн қамтиды; регионалдық және аудандық болып бөлiнедi. Сақтандыру
нарығының негiзгi қатысушыларының бiрi, бұл сақтаушылар. Сақтандыру
процесiнде даму кезендерiмен байланысты нарықта, бiрнеше сақтандыру
терминдерi пайда болған: олар сақтаушылар, сақтанушылар, сақтанушы,
сақтандыру обьектiлерi , сомасы, сақтандырушы. Қазiргi кезенде осы
терминдер қолдануда. Тек ғана, сақтандыру терминдерi пайда болып жатқан
жоқ, сонымен қатар сақтандыру нарығы немесе басқаша айтқанда, сақтандыру
компаниялары да дамып Қазақстан Республикамызда өсiмкiлiк көрсетуде.
Негiзiнде сақтандыру саласын тек қауiптерден қорғау саласы ретiнде қолданып
жатқан жоқ, осы кезеңдi пайдалана отырып көп компаниялар ақша табу
мақсатында жұмыс iстеуде. Бiрақ компаниялардың саны Қазақстан
Республикамыздың заңының өзгерiстерiне байланысты бiр өсiмкiлiк көрсетiп,
бiр төмендеп кетуде. Жұмыс барысында көрулерiңiзге болады. Сонымен осы
дипломдық жұмысымда осы сақтандыру жүйесiнiң ерекшелiгiн, ролiн, маңызын
сипаттап өтемiн .
1 Тарау. Сақтандыру нарығы.
1.1. Сақтандыру нарығының дамуы.
Сақтандыру нарығы –бұл ерекше әлеуметтiк экономикалық құрылым және де
ақша айналыс сферасы. Сақтандыру сату- сатып кезендерiнде обьектi ретiнде
түседi, сондықтанда осы мақсатта сұраныс және ұсыныстың жүзеге асуына iс-
әрекет көрсетедi. Сақтандыру нарығы негiзiнде дамуы және де пайда болуы,
бұл ойламаған қауiп- қатерден сақтау, ақшалай қамтамасыздандыру, көмек
көрсетуде обьект ретiнде жүзеге асқан. Басқаша айтқанда, сақтандыру нарығы-
бұл ақшалай қамтамасыздандыру ұйымдары және де ақша айналысының негiзiнде
құрылады.
Сақтандыру нарығының структурасы институтционалды және территорияалдық
аспектiлермен белгiленедi. Бiрiншi звеносында сақтандыру нарығында
сақтандыру компаниялары көрiнедi. Өз мақсатында ерекшке структурасын
ұсынады, сақтандырудың мәмлесiнiң көрсету қызметтерiн жүзеге асырады.
Екiншi түрiнде сақтандыру нарығын халықаралық сақтандыру нарығын мiнездi
деп айтуға болады. Бұл жағдайда сақтандыру нарығы халықаралық нарығы
ретiнде өзiн көрсетiп, мұнда әр түрлi елдiң сақтандыру компаниялары өзiн
таныстырып , Ұлттық Мемлекеттiк, регионалдық сақтандыру нарығы, қалалардың
кейбiр бөлiктерiн қамтиды, регионалдық, аудандық болып бөлiнедi. Сақтандыру
нарығының негiзгi қатысушыларының бiрi, бұл сатушылар. Сақтандыру
компанияларында сақтаушылар, сақтанушылар, сақтанушы, сақтандыру
обьектiлерi , сомасы, сақтандырушы деген терминдер пайда болды.
Ал, ендi сақтандыру нарығының жетiлу тарихына келсек. 19 ғасырларда
“өмiрдi сақтандыру “жетiлдi. Бұл түрдi өнiм түрiне жатқызуға болады.
Нелiктен деген сұраққа жауап берсек. Осы сақтандырудың түрiн жүзеге асыра
отырып, оны нарыққа жылжыту мақсатымен, ақша пайда болды. Сондықтан оны
өнiм деп айтуға тең құқығы бар деп айтуға болады. Осы дамуымен 20
ғасырларда сақтандыру нарығы аяқтанды. Ал жауапгершiлiктi сақтандыру түрi
басқа түрлерге қарағанда кеш пайда болып, нарыққа сәл кештеу ендi. Сонымен
шет елдерде, Әсiресе АҚШ мемлекетiнде 5000 сақтандыру компаниялары
қызметтерiн жүзеге асырады, соның iшiнде сақтандырудың негiзгi түрi болып “
өмiрдi сақтандыру” . Ол нарықта сол кезендердн бiрiншi орын алып келдi.
Әр бiр компания құқықтық құрылымдық статусы бойынша акционерлiк немесе
келiсiмдi қоғамдық ұйымы ретiнде өмiр сүредi. АҚШ елдегi дүниежүзiлiк
қатарына ентiн көрнектi компания түрi мыналар АИГ; СИГНА, Стейт фарм
мьючьюэл отмобил иншуранс.
Ең бiрiншi сақтандыру нарығы Англияда шыққан, компаниялар саны 840-қа
жеткен. Солардың iшiнде бiрнеше компания көрнектi жетiлген. Ал Германияда
сақтандыру нарығы 39 сақтандыру бөлiмднрiне бөлiнген. Бұл елдiң негiзгi
көрнiсi табыс болып саналады. Ең көрнектi жетiлген компания “Альянс
Холдинг” болып саналады. Сақтандыру түрiне көп кқңiл аударатын елдердiң
бiрi Жапония және Австралия. Сақтандыру прцесiнiң өтуi өте қатаң түрде
жүргiзiледi. Бұған себеб, сақтандыру брокерлерiнiң төмендiлiгi, сондықтан
да бәсекелестiк жоғары деңгейде тұрады. 1947 жылы сақтандыру қайта
ұйымдастырудың нәтижесiнде 20 компания өмiрге келдi, ал әлсiз компаниялар
бiраз уақыттан кейiн жоғалып, жалпы айтып кетсек жойылып кеттi. Жапонияда
әлеуметтiк сақтандыру түрiне онша көңiл бөлмейдi. Көбiнесе адам өмiрiн
сақтандыру жоғары маштабта орын алады. Оның iшiне кiретiндер “Ниппон лайф
иншуранс”, “Мейдзи мьючуэл лайф иншуранс” компаниялары.
Ал Совет Үкiметiнiң сақтандыру нарығына тоқталып өтейiк. 1917 жылы
Ресейде ең бiрiншi сақтандыру компаниясы ашылды. Революциядан кейiн
сақтандыру нарығы монополиялық жүйеге көштi. Оның негiзгi бағыты әлеуметтiк
сақтандыруға және мүлiктi сақтандыруғакөп көңiл бөлдi. 1917 жылы Ресейде
әлеуметтiк сақтандыруда, Жұмыссыздықты сақтандыру, жалдамалы еңбектi
сақтандыру түрлерiн колдануға қаулы қабылданды. Совет Үкiметi мiндеттi
сақтандыруды еңгiздi, бiрақ бұл түрi алға жылжытуға бюракратизм,
консерватизм икемдiксiздiк кедергi көрсеттi.
1988 жылы сақтандыру нарығына демократизация ықпал бердi. “Коперация “
қаулысы қабылданғаннан кейiн әр түрлi кооперативтер, кiшi кәсiпорындар
,сақтандыру компаниялары ашылды. Қаулыда шектелген бөлiмдер жоқ едi.
Сондықтан нарықта сақтандыру компаниялары көбейiп кеттi.Бiраз уақыт
өтпестен сақтандыру нарығы әмбебап түрiне көше бастады. Сақтандыру
түрлерiнiң көбейуiне байланысты, экзотикалық түрлерi де пайда бола бастады.
Шеттерiнен компанияларының көбейуiне байланысты бәсекелестiкке тұра алмаған
ұйымдар, компаниялар шетiнен жабылып жатты. 1988 жылмен 1992 жылдар
аралығында барлық елдерде, әсiресе Ресейде сақтандыру нарығы аяқтанды.
Совет Үкiметiнде Госстрах құрылымдық компаниясықұрылды. Жаңа этапқа өту
кезеңi сақтандыру заңы қабылданғаны итермеледi. Жаңа нарықта сақтандыру
занының жеңiлдiктерiнiң көптiгiне байланысты. Компаниялар құрылды, шетiнен
жойылды, кейбiреулерi қатарынан бiр-бiрiмен қосылып iрiктелдi. 1995 жылы
2300 компаниядай нарықта өмiр сүрдi. Статистика байқауымен бұл
компаниялардың 54% 1-2 жылға жетпей жабылып қалды. Әр түрлi қозғалыстарға
байланысты жағымсыз негативтiк моменттер байқалды, соның iшiнде,и
сақтандырудыпайдаланып табыс табу коммерциямен айналысу сияқты немесе
бақылаудың жоқтығы, тарифтердiң жоғалуы, сақтандыру қауiпiн қолдану,
көрсету қызмет сапасының төмендеуi.Сақтандыру нарығы Совет Үкiметiнде баяу
дамыды. Бұған себеб, мамандардың аздығы, бiлiм сауаттығының төмендiгi
болып саналады. Бiрақта бұл да кедергi емес , қазiргi кезендерде осы
мамандық мамандары өте көп болып саналады. Сақтандыру нарығында сақтандыру
маркетинг әлсiздiгiн көрсеттi. Сақтандырушыларға сақтандыру түрлерiнiң
сұранысы да онша байқалып белсендiк көрсеткен жоқ.
Сонымен барлық негативтiк қауiптерден өткеннен кейiн, заң
тұрақтандырылғаннан соң жүзеге асты. Денсаулық сақтау және салық салуды
сақтандыру iс-әрекетiнiң заңы қабылданды. Барлық сақтандыру компаниялары
бақылауға алынды. Бiздiң Қазақстан Мемлекетiмiзде, тәуелсiздiк алғаннан
бастап осы кезендерде сақтандыру нарығы жаңадан дами бастады. Барлық
сақтандыру Совет Үкiметiнде алда айтып кеткендей Госстрах сақтандыру
үйымында жүзеге асырылды. Ал ендi дамығанынан байланысты барлық
мемлекеттегiдей нарық дамыған сайын , бiзде де сақтандыру нарығы дамыды.
Өмiрде де, транспортты да тағыда басқа заттарды да сақтандырады.
Сонымен iшiндегi компаниялар “Династия”, “Көмеск өмiр”, “Цассо”, “НСК”
және тағы басқа. Бұл компаниялар арасында үлкен бәсекелестiк жүрiп жатыр.
Сақтандырушыларға өздерiнiң компанияларының көрсету қызметтерiнiң,
тарифтерiн, өздерiн таныту жарнамаарқылы көрсетедi. Жарнамалар түрлерi өте
көп , телевидалық, көше афишалары, брашуралар немесе агнттердi ұйымдарға
таныстыру арқылы жүзеге асырып жатыр. Нарық структурасына байланысты
көмекшiлер өте көп , соның iшiнде брокерлер, дельдалдар,консультанттар және
тағы басқалар сияты . Сақтандыру компаниялары қауiптiң әсерiн төмендету
мақсатында қайта сақтандыру түрiн енгiздi. Бұған шет елдердiң сақтандыру
бизнесi себеб болды
1.2. Сақтандырудың экономикалық мәнi.
Сақтандыру экономикада бiр ерекше әлеуметтік экономикалық
құбылыс болып саналады. Экономиканың қаржылық икемдiлiк қызметтерi және
сақтандыру бiр-бiрiмен тығыз байланысты. Сақтандыру деген жалғыз тұрғындар
зардабынан сақтандыру ғана емес, экономикада коньектуралық және
инфрақұрылымдық өзгерiстердiң себебтерiнен, заңға бірнеше рет өзгерiстер
енгізізу себебтерінен алған шығындарды және кәсiпорындарға қаржылық зиян
тигiзуден сақтайды. Сақтандыру сақтау қызметтерін орындаудан қатар, ерекше
қаржы шеңберiн қалыптастырады. Бұл ақша қаражатының бөлiнiсi, қайта
бөлiнiсте кiредi. Сақтандыру компанияларында жинақталған ақша қаражаты
компанияның активi ретiнде кiредi. Сондықтанда ол активтер депозит, бағалы
қағаздар, ипотекаларға жұмсалып табыс табылады. Сақтандыруға қарай отырып
мынадай ұран айтуға болады- “ақшаң болса, сақтандыруға салым сал, ал қауiп-
қатер кезiнде көмек көрсетедi”. Бұл сақтандырудың формуласы деп есептеуге
болады. Ғылым жағынан сақтандыру - бiр институты құрайтынына көздерiн
жеткiзедi, ал негiзiнде жалпы принципi кездейсоқ жағдайларда көмек
көрсетедi. Сақтандыру көп қырлы, әлi күнге дейiн терең мағынасына жете
қоймаған. Бiрнеше теоретиктер сонымен қатар Вагнер Крост сақтандыру ұйымын
шаруашылық ұйым деп түсiнген. Оның ойынша ұйымдардағы бөлек зардаптардың
алдына тұру, ойламаған оқиғалардың алдын алатын ұйымдар деп түсiнген. Бiрақ
қарап отырсаң сақтандыру көбiнесе кәсiпорындарда, шаруашылықта қолданады.
Сақтандыруды негізінен жан жақты қарастыруға болады. Соның ішінде үш жағын
қарастырып өтейік.
1. Экономикалық
2. Құқтық
3. Техникалық
Бұл үш көз қарас қолдану жағдайына байланысты. Экономикалық қөз қарас-
капиталыңды немесе еңбегiндi қорғау, өзiнiң жеке сақтануың, зиянтигiзетiн
оқиғалардан, сақтандырады.
Құқтық қөз қарас- мәмленi, келiсiм шарттарды, сақтандыру сый сипатын
өтеу жөнiндегi немесе басқаша құқтық нормаларды бұзу зардаптарын өтеу
тағыда басқа .
Техникалық қөз қарас- бұл көбiнесе ұйымдарда жүзеге асырылады. Зиян
келтiретiн шамаға қарай отырып сақтандыру салымын жинайды. Аяғында қауiп-
қатерге байланысты сақтандыру сомасы төленедi.
Ежелгi Римде өмiрдi сақтандыру жүзеге асырған. 18 ғасырда адам өмiрiн
сақтандыру ”жерлеу кассасы” деп аталған. Сақтанушыдан ай сайын салым
алынып отырады. Егер сол тұтынушы өлiп кетсе белгiлi соманы өлген адамның
мирасына қалады. Бұл мирасына бiршама соманы жерлеу мақсатта қолдану керек.
Ал Германияға сақтандыру орта ғасырда ендi. Әсiресе, бұл жүйені
көпестер дамытты. Олар сақтандыруды коллективтiк ұйым формасында
ұйымдастырды және әлеуметтiк сақтандыру саласын жүзеге асырды. Бiрақта,
сақтық компаниялар табыс және қаржы көздерін табуды көздедi. Ең бiрiншi
коммерциялық сақтандыру компаниясы 14 ғасырда Италияда пайда болды.
Италияда теңiз сақтандыру түрiн жүзеге асырады. Сақтандыру операциясы мына
түрде жүргiзiлдi. Егер сақтаушымен сақтанушының арасында келiсiм шарт
мәмлесі кұрылды. Сақтаушы сақтанушыға тауарлардың сомасының 70% сомосын
төлеген, сол жағдайда тауары жолда аварияға ұрынған жағдайда. Ал тауар
толығымен жеткiзiлсе 70% қайтарылып қосымша тарифтiк келiсiм сомасы
қосылады. Сонда,
Тариф ставкасы + 70% тауарға берiлген сома = сақтандыру компаниясының
пайдасы.
(Формуласы қолданылады)
Бұл көбiнесе несиеге мiнездес болып келедi. Бiраз уақыттан кейiн
сақтандырудың құқығы өзгерiске ұшырады. Сақтандыру процесi келiсiм шарт,
мәмлелер, маклерлер арқылы жүзеге асты. Маклерлер көптеген көпестермен
келiсiм шартқа отырды. Басқа жағынан қарасақ бұл қолайлы болып келдi.
Маклер көбiнесе биржада мақсаттарын жүзеге асырды. Биржаға көптеген
ақпараттардың түсуiне байланысты қолайлы жағын жақтады. Осы кезеңдерде
тариф ставкасыда келiстiрiлдi. Сонымен қатар жетiлуiнiң тездiгi соншама
сақтандыру полисi пайда болды. Сақтандыру полисi құқылы куәлiк ретiнде
берiлдi.
Италияда капитализация пайызы пайда болды. Бұл қосымша табыс табуға
ақша кұрылып пайдалана отырып, әрбiр адамның мүмкiншiлiгiне байланысты
сақтандырудың фундаментiн құрды. Қолданған ақшадан түскен табысынан
сақтаушы сақтандырушыға бiр бөлiгiн берiп отырды. Ол сый-сыйапат түрiнде
берiлдi. Капитализация идеясының келесi қадамы да мемлекеттiк қарыз пайда
болды- тонтин, өмiрлiк рентаны төлеу ( адам жағына байланысты), ол адам
мемлекетпен анықталған сомада ақшаны қарызға берген жағдайда тонтик
төленедi. 17-18 ғасырларда өмiрдi сақтандыру қоғамдары ғылыми негiздерiнде
қарастырды. Сол кезендерде сақтандырудың жаңа түрлерi пайда болды. Олардың
түрлерi малды сақтандыру, өрттен сақтандыру, бұршақ ұрудан. Экономикалық
дамуына байланысты өмiрдi сақтандыру өте қажет еттi. Соның арқасында
мүгедектен, аурудан, оқиғалардан, мүлiктi өрттен сақтандыру және
жарылыстардан тағыда басқа сақтандыру. 19 ғасырлардың екiншi жартысында
бiрiншi сатысында мемлекеттiң қатысуымен әлеуметтiк сақтандыру пайда болды.
Халықтық сақтандыру, жұмысшыларды сақтандыру мiндеттi сақтандыру пайда
болды. Россияда сақтандыру кең таралды. Революциядан кейiн мемлекеттiк
сақтандыру монополизацияланды, коммерциялық және жеке ұйымдардың жетiлуiне
жол бермедi.
20 ғасырларда сақтандыру нарығы толық дамыды. Сақтандырудың жаңа
салалары азаматтық және жауапгершiлiктi сақтандыру түрлерi дамыды. Оларға
қосымша профессионалды сақтандыру түрi ендi. Басқа да сақтандыру түрлерiнiң
мәмлелерiне өзгерiстер ендi. Өзгерiстер енуiне қарамастан сақтандыру ары
қарай дамып жетiлдi. Ұсыныс та сұраныс та қатар жүрiп отырды. Ұйымдастыру
жоспарлары өзгерiске ұшырап, компаниялардың, бiрiгуiне, iрiленуiне
тенденция жүрдi. Осының арқасында копперативтiк компаниялар көбейдi.
Сақтандыру өз еркiмен сақтандыруға үлкен қөңiл бөлдi. Мысалы, медициналық
сақтандыру. Нарықта сақтандыру экономикаға бiр жағынан бизнестi қорғау
және тұрғындардың өмiрiн жақсарту болса, екiншi жағынан коммерциялық кәсiп
немесе табыс табу үшiн арналған деп айтуға болады. Әр бiр сақтандыру
компания өзiнiң негiзгi белгiлi принциптерiне бағытталған. Ол принциптер “
сақтандыру шарттары” болып саналады. Осы шарттар орындауымен байланысты
жылдық жиынтық ақшаны байқауға болады. Ақша жиыны “қордың гарантиясы “
ретiнде ортаға түседi. Компанияның ақша жиыны және оған қоса жарғылық қоры
жақсы жағдайда болса, онда сақтандыру компанияның күйi тұрақты деп санауға
болады.
Сақтандыру қорының қүйiнiң жақсылығы компанияның рейтингiн көтеруге
көмек ықпал етедi. Сақтандыру өқиғасы сақтандыру шарты келiстiрiлген нен
кейiн жүзеге асады. Мысалы, үйдiң iшiн тонап кетсе, онда осы жағдайда
келiстiрiлген шарттар бойынша оқиға төлемi өтелiнедi. Сақтандыру iскерлiгiн
бiр қалыпты жүргiзу үшiн, компания өзiне клиенттердi тартады. Ұсыныс
қызметтер шеңберiн үлкейтедi. Осы шарттарды орындаумен сақтандыру компания
өз өмiрiн бiр қалыпты жүргiзiп, басқа да қауiп түрлерiн, қызметтерiн
енгiзедi. Сол жағдайда табыс таба алады және де рейтингiн көтередi.
Практикалық қолданым оларға қолайлы болғандықтан табыс та, тұрақты жағдайын
сақтай алады. Сақтандырушы табысты өз iскерлiгiмен табуды көздей отыра,
жалпы айта келсек табыстың алдында, кететiн шығынды жоспарлайды. Бұл
шығындар көп жылдарға да жоспарлануы мумкiн. Мұндай табыс түрi- техникалық
табыс деп аталады. Егер қазiргi шығын орташа шамасынан төмен болса жағымды,
ал орташа шамадан шығын көп көтерiлсе жағымсыз әсер бередi. Нелiктен ?
Сақтандыру компаниялары ақшаларды айналысқа жiбередi, олар несиелендiруге,
банк салымына, бағалы қағаздарды сатып алуға жұмсалады. Тапқан табыс аты
“банк табысы” деп аталады. Жалпы табыс сомасы сақтандыру компанияларда
коммерциялық табыс деп атайды немесе техникалық және банктiк табыс деп
анықталады.
Сақтандыру формалары екi түрге бөлiнедi.
1. Ерiктi сақтандыру.
2. Ерiксiз сақтандыру.
Ерiксiз сақтандыру формасы- тұлғаның өз ерiгiсiз жүзеге асырылады.
Бұл форма Қазақстан Республикасының сақтандыру заңында бекiтiлген бөлiм
бойынша жүзеге асырылады. Сақтандыру түрлерiне мыналар енедi ; көлікті
сақтандыру, пасажирлердi сақтандыру және ипотекалық несие тәртіптерінде
енгізілген түрлері кiредi. Мысалы келтiрейiк, пассажир командировкаға кетер
алдында өмiрiн сақтандырады. Сақтау үшiн сақтандыру компанияға салымын
төлеу керек. Ұшақпен ұшу кезiнде кауiп төнген жағдайда сақтандыру сомасы
өтелiнедi. Ерiксiз сақтандырудың ерiктi сақтандырудан ерекшелiгi төленген
салым қайтарылмайды. Алдағы мысалда байқауға болады және де келiсiм шартта
болатын қауiптердiң түрi кетiрiледi. Негiзiнде мәмленiң элементi сақтандыру
заттын белгiлеу және сақтандыру қауіпін анықтау. Ерiксiз сақтандыруда ең
негiзгi сақтандырушының келiсiмiн мемлекет жақтайды, бірақ әрбір
компанияның қызметіне мемлекеттік кепілдік бере алмайды. Мысалы;
әлеуметтiк сақтандыру жағынан ( жұмыссыздық, зейнетақыны сақтандыру).
Болашақта мемлекет шығындарды өз мойына алып жабады, бірақ зейнетақы
салымшысы өз еркімен сақтандырады, ал егер зейнетақы қоры өз табыстарын
немесе қорларын сақтандырса онда сақтандыру ұйымының белгілі айналыс
активтерімен қамтамасыздандырылған болу керек. Бұл сақтандыру формасы
сақтандыру компанияларына үлкен табыс әкеледi.
Ерiктi сақтандыру – бұл сақтандыруда сақтаушы өз ерiгiмен сақтанады.
Ол қай компанияда сақтанады, ненi сақтандырады өз ерiгi. Осы мезетте
сақтанушы мен сақтандырушы арасында шарт қатынастары арқылы келiседi. Бұл
мына формула арқылы жүзеге асады. Салым салушы пайыз – шығын өтеушi
(сома).Сақтанушы сақтау сомасын пайыз түрiнде салады, сақтандыру компания
қатер жағдайында шығын өтейдi. Келiсiм шарт заңдылығына енгеннен кейiн,
сақтанушыға сақтандыру полисi берiледi. Ерiктi сақтандыру формасының
шеңберi кең және де сақтандыру обьектiсi көп. Оларды мемлекеттiң заңы
бойынша жеке сақтандыру компаниялары сақтандыруын жүзеге асырады. Қазiргi
жағдайда ерiктi сақтандыру мемлекет қарамағында да жүзеге асыруға болады.
Сақтандыру ұйымдарына байланысты коллективтiк сақтандыру формасы
бөлiнiп шығады. Ұйым немесе жеке кәсiпкер басшысы жұмысшыларын толық,
коллективтi түрде сақтандырады. Сонымен қатар индивидуалды сақтандыру
формасы, келiсiм шарт жеке немесе заңды тұлғамен келiстiрiледi. Келiсiм
шарттқа отырғаннан бастап екiншi жақта ой туады. Қанша сақтану сомасы
түседi және қай сомада шығын өтеледi. Максималды сома болып келiстiрiлген
мәмленiң сомасы толық өтелген жағдайда. Сақтандыру сомасы әр түрлi бола
бермеуi тиiс. Сақтандыру соманың шегi бойынша, обьективтi сақтандыру
құнынан аспауы қажет. Ол нақты құн болып саналады.
Обьектiнi толық сақтандыру формасы сақтандыру затының толық құнымен
сақтандыру сомасының құнымен теңдiк. Ал iшiнара сақтандыру формасы
обьектiнiң құнынан сақтандыру құны төмен болады. Екi жақты сақтандыру
формасы. Егер сақтанушы екi немесе бiрнеше компанияларда келiсiм шартқа
отырса, мұндай сақтандыруды екi жақты сақтандыру деп атайды. Екi жақты
сақтандыру мына жағдайларда орындалады, егер жалпы сақтандыру обьектiнiң
құны аз немесе тең болғанда. Бiрақ кейбiр жағдайда жалпы сақтандыру сомасы
сақтандыру сомасын ғана бередi. Егер бұл жағдай табыс табуға бiр
келiстiрiлген оймен жүзеге асса, сақтандырушыға сақтану сомасы өтелiнбей
қалуы мүмкiн. Келiсiмдегi шарттары толығымен орындалуы, маштабы,
келтiрiлген зиян, төнген қауiп-қатер барлығы өтелуi керек. Егер обьектiге
iшiнара қауiп төнген жағдайда сақтанушы сақтандыру жүйесiн қолдана отырып
өтейдi.
1. Қауiптiк жүйе.
2. Шектiк қауiптiк жүйе.
3. Франшиза
Пропорционалдық қауiптi жабу - сақтандыру құны мен сақтандыру сомасының
арасындағы қатынастарының пропорционалды өтелуi. Төлем қауiпi сақтандыру
құны мен сақтандыру сомасының төнген қауiптi көбейтiлгенмен анықталады.
ТҚ= СҚ СС* Төн. Қауiп
Мысалы: сақтандыру сомасы –2000 у.е.
Сақтандыру құны –4000 у.е.
Төнген қауiп құны- 1000 у.е.
Табу керек ТҚ-?
1000* 20004000 =500у.е
Сақтандырушының алған сомасы 500у.е.
Iшiнара қауiптi жабу, болған жағдай сақтандыру сомасымен мөлшерленедi,
ал егер қауiп шығыны сақтандыру сомасынан жоғары болған жағдайда сақтандыру
сома ғана өтелiнедi. Мысалы келтiрейiк, сақтандыру сома 2000у.е. құрайды,
сақтандырушы 1000у.е. сомасын сақтандыру сомасы ретiнде өтелiнедi. Ал егер
қауiп 2500у.е. келтiрсе, онда 2000у.е. сомасы өтелiнедi. Шектiк қауiптiк
сақтандыру сақтандырушы жауапгершiлiгi сақтық сомасынан, келтiрiлген қауiп
деңгейiн жоғары болған жағдайда жүзеге асады. Мысалы; егiстiк 25 центнер
гектар сақтандырылған, ал шыққаны 20 центнер гектар, онда бұл жағдайда
сақтандырушы 25-20 = 5 арасындағы ерекшелiгi ғана сақтандыру сома ретiнде
өтелiнедi. Ең кең таралған сақтандырудың формасы Франшиза формасы
транспортты сақтандыруға бағытталған.
Актуариялық есеп 17 ғасырда негiзiн құрайды. Актуарий- сақтандыру
ұйымының қажеттi төлем қабiлеттiлiгi мен қаржылық тұрақтылық деңгейiн
қамтамасыз ету мақсатында сақтандыру және қайта сақтандыру шарттары бойынша
мiндеттемелерiнiң мөлшерiнiң экономикалық – математикалық есептеулерiн
жүзеге асыруға байланысты қызметтi атқаратын жеке адам.
Актуарийлiк қызметтi жүзеге асыруға уәкiлеттi мемлекеттiк орган берген
лицензиясы бар жеке адам актуарий болуға құқылы. Актуарийлiк қызмет осы
Заңға және уәкiлеттiк органның нормативтiк құқтық актiлерiне сәйкес, сондай-
ақ актуарийлiк қызметтi жүзеге асырудың халықаралық принциптерi ескерiле
отырып жүзеге асырылуы тиiс. Актуарийлiк есептеулер мынадай негiздер
бойынша жүргiзiледi.
1. Сақтандыру ұйымының бастамасы бойынша бастамалық актуарийлiк
есептаулер.
2. Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайлар- мiндеттi
актуарийлiк есептеулер жүргiзiледi.
3. Актуарийлiк есептеулер жүргiзу кезiнде сақтандыру (қайта
сақтандыру ) ұйымы мiндеттi актуарийлiк есептеулер мен қортынды
жасау және дайындау үшiн қажеттi, актуарий талап еткен қолда бар
құжаттар мен мәлiметтердiң бәрiн беруге мiндеттi. Актуарий өзiнiң
қарауына сақтандыру ұйымы табыс еткен құжаттармен дұрыстығы үшiн
жауап бермейдi. Актуарий өзi жасаған актуарийлiк есептеулер мен
қортындылардың дұрыстығымен дәлелдiгiне Қазақстан Республикасының
заң актiлерiнде көзделген тәртiппен жауап бередi.
1.3. Сақтандыру нарығының iс-әрекетiн ұйымдастыру формалары.
Сақтандыруға әр түрлi ұйымдар тән. Бiрiншiден акционерлiк компания
ерекшеленедi. Сақтандыруды әр түрлi ұйым формасында кең көлемде ұсынады.
Қоғам капиталы акция сатумен немесе қызметкерлермен және учредителдермен,
басқа да өз еркiмен сатып алушымен өз iс-әрекетiн жүзеге асырады.
Сақтандырудың бiр еркшелiгi, бұл ақша құжатын құжаттандырып гарантия
бередi. Акционерлiк қоғам жиналған пай арқасында қеңейе түседi немесе өзi
жеке обьектiлердi сақтандыруға мүмкiншiлiгi туады. Бұл сақтандыру қауiпiн
бiршама төмендiлiгi аңықтай көрсетедi. Сақтандыру қызметi жақсарып, басқа
мекендерде филиалдар ашылуы ықпал етедi. Сақтандыру компаниялар белгiлi
болғанды жақсы көредi, бiрақта клиент сұранысына сәйкес лайықтанады. Сонда
бұл компанияға көп қызығушылықпен қарап, расталады.
Акционерлiк қоғам өзiнiң жағымсыз жақтарында көрсетiлуi мүмкiн, ал
сақтандыру агенттерiнiң комиссиондық шығындарын жоғарлатумен байланысты,
ара қатынастар қатаң жағдайда жүредi.
Акционерлiк сақтандыру компаниялары шет елдерде жақсы дамыған. Ашық
акционерлiк компаниялармен қатар, жабық акционерлiк компаниялар да құрылды.
Қазақстан Республикасында сақтандыру компаниялар ЖАҚ болса, шет елдерде ААҚ
түрiн көп қолданады.
Өзара сақтандыру компаниялары- бұл жеке адамдардың өзара келiсiм арқылы
қосылу. Бұл жай қосылу емес, әр бiр мүше өздерiнiң сұранысын
қамтамасыздандыра отыра, бiр қоғам немесе ұйым құру. Ұйым құру үшiн әр бiр
мүше жалпы қорға пай салуы қажет. Бiрiншi әдiс- компания қатысушылары
арасында жалпы салым сомасы бөлiнiске түседi. Мұндай әдiс кiшiгiрiм
компанияларға мiнездес болып келедi.
Сондықтан сақтандыру сома мұндай компанияларда сақтандыру оқиғасы,
қауiпi анықталғаннан кейiн өтелiнедi. Мысалы; кiшiгiрiм ТОО “СҰҢҚАР”
сақтандыру компаниясында сақтанып, бiраз уақыттан кейiн өзi немесе адам
жалдау әдiсiмен ешкiм бiлмейтiндей етiп өртеп жiберсе. Тексерiс кезiнде бұл
өқиғаны өзi жүзеге асырғаны анықталған жағдайда, сақтандыру сомасы
өтелiнбейдi. Сақтандыруда өқиға немесе қауiп төнген дейiн салым жиналуы
арқылы, сақтандыру сомасын өтейдi. Бастамасында сақтандыру сомасы
анықталумен салым салынып орны толғанда, қауiп сол кезде төнсе сақтандыру
сомасы өтелiнедi немесе артық ақша сомасы қайтарылады.
Мемлекеттiк сақтандыру компаниясы- мемлекет қарамағында өз iс-әрекетiн
жүзеге асырады. Қазiр бiздiң нарықта мұндай сақтандыру компаниялар өте
сирек кездеседi немесе нарықта бұл жүйе нақты дамымаған деп санау керек.
Дамыған нарықта сұраныс өте төмен денгейде, сондықтан алдын-ала нарық даму
керек сонымен қатар қосымша жүйелер де даму керек. Сақтандыру компаниялары
мемлекет кепілдік ретiнде қолдана бiледi. Бұл мынадай жағдайда, егер сол
сақтандыру компаниясы мемлекетпен бiрге капиталдың негiзiн құраушы болған
жағдайда. Көбiнесе мұндай сақтандыру компания капиталы жеткiлiктi
болғандықтан, сақтандыру арзанға түседi. Көбiнесе компаниялар мiндеттi
сақтандыру жүзеге асырады, ал қалған түрлерi екiншi орынға қалдырады.
Мемлекеттiк сақтандыруға сәйкес мысал: сақтандыру компания мемлекет
қарамығына енген. Мемлекет компанияның акционерi болып саналады, дауыс
беруге қатынасады. Бұл компания тұрақты деп санауға болады. Ал басқа
сақтандыру компаниялар ақшаны немесе қорларын толықтыра отырып бакрот
жағдайына ұшырау мәселесімен жабылып қалады. Бірақ бұған да мемлекет шешім
тапты, алғашқы жылдары сақтандыру компаниялары жарғылық қор жинап ретсіз өз
іс-әрекеттерін жүзеге асырып отырса, енді жарғылық қорды да, тарифтерін де,
қордың өзгерісін де мемлекет бақылап, рұқсат беріп отырады. Сақтандыру
компанияларының тұрақсыздығынан тұтынушылардың сенісіздік туындатты.
Жеке кәсiпкер – сақтандыру iсiн жүргiзедi. Ол көбiнесе сақтықтық агент
рөл жұмысын атқарады. Бұл түрдiң ерекшелiгi бетпе-бет сақтандыру
компаниямен келiсiм шартқа отырмайды. Барлық жағдайда өзiне клиенттерi
сақтандыру компаниямен жекелей шарттасады. Сақтандыру агенті- ол барлығына
қарамастан клиенттi өзi iздеп, өзi тауып, келiсiм шартқа отырады.
Сақтандыру брокері- сақтандыру агентінен ерекшелігі сақтандыру ұйымының
тарапынан іс-әрекетін жүзеге асырғанымен де, міндетті түрде ол, мемлекет
тарапынан лицензия құжатын алу керек.Сол құжат негізінде сақтандыру брокері
ұйымының қаржылық жауапгершілігін растайды. Әр бiр сақтандыру iсiнде
компанияда кездейсоқ қоғамы бар- бұл кәсiптiк бөлiмдер түрлерi. Олар
белгiлi сақтандыру үшiн, белгiлi қауiптiң алдын алу үшiн бағытталған ұйым.
Ал ендi толық Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының ұйымдастыру
формасына көшейiк.
Қазiргi бiздiң Қазақстан Республикасының нарық экономикасының
қалыптасуы жағдайында мемлекеттiң үстемдiгi бәсендей түстi. Мемлекеттiк
сақтандырудың жанында көптеген компаниялар, кәсiпорындар, корпорациялар,
қоғамдар шетiнен пайда болып жатыр. Мұнда Қазақстанның коммерциялық сақтық
компаниялары айрықша орын алады. Компаниялар сақтандырудың барлық түрлерiн
дерлiк жүргiзедi. Әрi сақтық ұйымдары арасында сақтық жауапгершiлiгiнiң
мөлшерi әлден қайда жоғары. Компанияларды басқармалары басқарады.
Компаниялардың клиенттерi- сақтанушылармен сақтық шарттары жасау жұмыстарын
сақтық агенттерi брокерлер жүргiзедi. Сақтық нарқын кеңейту және жұмыс
сапасын арттыру мақсатымен республикада баламалы сақтық ұйымдары құрылып
жұмыс iстеуде. Оларды құруға меншiктiң басқа формаларында құрылған
мемлекеттiк сақтандыру органдары қатысуда. Олардың қызметiнде сақтандырудың
қауiп түрлерi де қамтылуда; биржа iстерiн, несиелердi т.б. саақтандыру.
Сан алуан меншiк формадағы сақтық ұйымдары өз қызметiн iске асыруда тең
құқықтарға ие. Сақтық операцияларының берiктiгiн және сақтық қызметiнiң
сенiмдiлiгiн қамтамасыз ету үшiн сақтандырушылар мақсатты қорлар құрады;
негiзгi, резервтiк, шетелдiк валютада жүргiссе валюталық қор құрылады.
Қорлардың көлемiн сақтандырушылар дербес белгiлейдi; сақтық қорларына салық
салынбайды. Сақтандырушының қызметi доғарылса, сақтық қорлары қаржысының
қалдығы белгiленген тәртiппен салық салынады.
Сақтандырушылар негiзгi қызметiнен басқа да кез келген заңды тиiм
салынған басқа да кәсiпкерлiк қызметпен айналысады. Артық қаражатын
коммерциялық банктерге, құнды қағаздарға, тапжылмас мүлiкке салу.
Сақтандырушының қызметiндегi пайдалы табыстар (сақтық төлемдерi,
табыстарымен шығындары, сақтық сомаларын төлеу) сақтық iсiн ұйымдастыру
барысында материялдық базасын құру ( еңбек ақы шығыны, төлнмдер төлеу)
арасындағы айырмашылық. Кәсiпкерлiк қызметiндегi пайда осы қызмет
түрлерiнде белгiленген ережелерге сәйкес есептелiнедi. Салық салынатын
пайда мөлшерiнен сақтық қорларына жiберiлетiн сома шегерiледi.
Нарық қатынастары қалыптасуы жағдайында сақтандыруды дамыту мынадай
бағыттарда жүргiзiлмейдi.
– Мемлекеттiк сақтандырудың сақтық нарқын құру баламалы сақтық
ұйымдарын, ең алдымен акционерлiк компаниялар қызметiн
кеңейтуге белсендi қатысуы; мемлекеттiк сақтандыру жүйесi
нарықтық элеметтерiнiң бiрi ретiнде бәсекеге түседi; қазiр
сақтық нарқын пайдалану 18 пайыздан аспайды.
Өзара сақтандыру қоғамдарын, сала iшiнде сақтандыру құру, өзiн-өзi
сақтандыру; шетел қаржысын тарту арқылы сақтық кәсiпорындарын құру;
шетелдiк компаниялар, сақтық және брокерлiк фирмаларының қатысуымен
бiрiккен сақтандыру кәсiпорындарын жасау, бiрлескен және шетелдiк
ұйымдардың қызметiнде қаржы және валюта мүдделерi ескерiлiп, шетелдiк
несие, инвеститция, технологияларды тарту, экспорт және импортпен, құрал-
жабдықтар мен өнiмдердiң шетелдiк нарқымен байланысты кәсiпорындардың
тұрақты жұмысын қамтамасыз ету.
Сақтандыру, резервтердi қаржыландыруды коммерциялық негiздерге көшiру
коммерциялық банктер, құнды қағаздар,тапжылмас мүлiктер тарифтердi
төмендетуге қаржы құю. Сақтық қызметi бақылауға алынады. Сақтық қадағалау
сақтандырушының мүдднсiн қорғайды. Бұл қызмет сақтық операцияларының
құқықтығын реттеп, оларды жүргiзуге рұқсат баредi, тарифтедi талдау арқылы
қаржы тұрақтылығын, сенiмдiлiгiн тексередi.
1.4.Сақтандыру нарығының сақтандыру түрлерi және жiктелуi.
Сақтандыру нарығында сақтандыру түрлерi көптiгiнен, олардың
жауапгершiлiгiне байланысты оларды категорияларға, түрлерге жiктеуге
болады. Қазақстан Республикасының заңы бойынша “өмiрдi сақтандыру” және
“жалпы сақтандыру” болып екiге бөлiнедi. Әр бөлiм жiктелiнедi. Сақтандыру
түрi жiктелуiне байланысты, сақтандыру үйымы сақтанушыға сақтандыру шартын
жасау арқылы сақтандырудың бiр немесе бiрнеше категориялар шегiнде
әзiрлейтiн және беретiн сақтандыру өнiмi болып табылады. Сақтандыру ұйымы
өзi әзiрлеген сақтандыру түрi бойынша қызметiн уәкiлеттi мемлекеттiк
органмен сақтандыру ережелерiн келiскеннен кейiн ғана жүзеге асыруға
құқылы. Ал, ендi жеке басты сақтандырудың түрiн толығырақ шолып өтейiк.
Қосымша мүлiкке байланысты құрылыстардың және басқа да мүлiктердi
сақтандыру барысында қауiп сомасын қалай анықталатынын қарастырайық.
Сонымен жауапгершiлiктi сақтандырудан бастайық.
Жауапгершiлiктi сақтандырудағы обьектiсi болып сақтандырушының
әрекетiнен немесе әрекетсiздiгiнен тигiзген зардабы үшiн үшiншi тұлғалардың
алдағы жауапгершiлiгi болып табылады. Мүлiктi сақтандыру жеке сақтандырудан
және үйымдық, ұжымдық сақтандырудың, азаматтардың нақтылы және
сақтандырудан ерекшеленедi. Сақтандыру өтетiн кезең қауiп-қатер басқа
түскен жағдайда жүргiзiледi. Ол азаматтардың жұмыс iстеу қабiлеттiлiгiне
байланысты. Сақтандыру жауапгершiлiгi экономикалық жағдайда жүргiзiледi,
егер қандай да бiр зардап тигiзiлген жағдайда болмасын ақша қатынасында
болады.
Жауапгершiлiктi сақтандыру зардап тигiзетiн себебтер алдын-ала
қарастырылады, мысалы денсаулыққа. Сонымен қатар үшiншi тұлғаға тигiзiлген
зардапқа. Бұл заң бойынша сот шешiмiмен немесе өз келiсiмiмен шеккен
зардапқа байланысты концепция немесе оның тигiзген зардап мөлшерiне
байланысты сома төлену керек. “Жауапгершiлiктi сақтандыру” сақтандыру
көптеген мемлекеттерде мiндеттi. Бұл мемлекеттерде, белгiлi полиссiз
ешқандай автосаяхатшыны өз мемлекетiне кiргiзбейдi. Қазақстан
Республикасының Үкiмi 13 қазан 1996 жылы №1319 “Автокөлiк иелерiнiң
азаматтық құқықтық жауапгершiлiктi сақтандыру мiндеттi болуы “туралы қаулы
қабылданды. Берiлген қаулы 1 қаңтар 1997 жылы күшiне ендi. Бұл сақтандыру
түрi автокөлiк меншiгiн сақтандыру мақсатында және үшiншi тұлғаның зардап
шеккендiгi мақсатында, ол “ДТП” жағдайында төлем төленедi және сақтандыру
мақсаты мiндеттi.
Автокөлiктiң иесi заңды немесе жеке тұлға болсын, ол тұлға заң бойынша
мiндеттi сақтандыру керек. Сақтандыру мына себептер бойынша: зардаптардан,
зиян кетiруден, “ДТП” салдарынан алған зақым үшiн, әсерi азаматтардың өмiрi
мен денсаулығы, мүлiгi үшiн мiндеттi. Бұл жағдайда пайдаланған заттар үшiн
келесi шарттар келiстiрiлуi керек.Келiсiмнiң қорытындысы жыл сайын
куәлiктердi дайындау және белгiленген түрiнде сақтандыру полисi берiледi.
Бұл сақтандырушының келiсiмге отырғанын куәлендiредi.
Сақтандыру полисiмен қатар сақтанушыға әр бiр көлiк басына белгiлi
сақтандыру талоны берiледi, ол белгiлi номерлер мен сол полис номерлермен
үлгi бойынша бекiтiлген. Транспорт құралдарын пайдаланумен байланысты
сақтандыру келiсiмдерiн бақылау, реттеу процессiн МАЙ органына бекiтiлген.
Мiндеттi сақтандыру келiсiм шарты сол жылдың аяғына дейiн бекiтiледi.
Мысалы; 5.05.01.-31.12.01.мерзiмiне дейiн немесе 01.01.01.-31.12.01. ал осы
мерзiмнен асып кеткен жағдайда сақтандыру шарты күйiп кетедi және егер
көлiктi 1 қаңтардан кейiн сатып алсаң, сонда сiз басқа қалған айларға және
де алған айының сақтандыру сомасын толық ай ретiнде төленуi тиiс. Сонымен,
қатар толмаған ай толған ай ретiнде саналады және сақтандыру сомасы
двигатель көлемi бойынша, жолаушының орнын санына, жүктi тасымалдауына
байланысты белгiленген. Ол 3-9 айлық есептік көрсеткiштермен, автокөлiк
құралдары сақтандыру төлемi төленедi. Сонымен қатар бөлек аудан бойынша
бекітілген түзетілген коэффицент қолданады.
Мысалы: ВАЗ 2106 автокөлiгiнiң иесi, ол машинаның двигатель көлемi 1600
куб. См. 3884 теңге сақтандыру сомасы төленедi, бұл 971*4 =3884 теңге .
Қауiп катерлi оқиға сақтандыруда жататындар; Жеке және мүлiкке
тигiзетiн зиян, үшiншi түлғаға тигiзетiн зардап, соғысу, бiреулердiң
машинасын соғып кету, төгiп алу, жанып кету, атылу. Осы жағдайларда, ДТП
жағдайларында кiнәлi куәлiгiн бiлдiредi немесе оны сұрастыру арқылы
белгiленедi, егер кiнәлiгiнен бет бұрса, онда оны сот арқылы шешу қажет.
Олардың компетенциясында байланысты, органдарға сәйкес хабар берiледi
(милиция, ГАИ, госнадзор органдары, аврия қызметтерi жэне т.б.) Ол хабар
сақтандыру оқиғаға сәйкес болуы керек.
Сақтанушы сақтандырушыға қауiп-қатер оқиғасы болған күннен бастап 1
күннiң iшiнде хабарлау қажет. (демалыс және мереке күндерiн санамағанда).
Сақтанушы сақтандырушыға қысқа мерзiмде зиян шеккен адамның шарттарын
несие түрде, жазба хат түрiнде, органдар фактiлi себептерiнiң зияны мен
келтiрiлген зардаптары жайлы жазба түрiнде хабарлау қажет.
Осы мақсатта автокөлiк иесi ДТП жағдайында, егер ол жауапкешiлiктi
сақтандырылған болса, онда ол сақтандыру ұйымы зардап шеккен сомасын
өтейдi.
Қазақстан Республикасының Үкiметiнiң қаулысынан басқа 14-шi қзанда 1996
жылы №1257 “Жолаушыларды тасымалдауға байланысты азаматтық жауапкершiлiктi
мiндеттi сақтандыру ережесi” қабылданып бекiтiлдi.
Азаматтық жауапкершiлiк сақтандыру мiндетi тасымалдаушы жолаушылар
алдында сақтық қорғаныс, зияның орның толтыру. Жол, темiр жолдарында, кеме,
ұшақтар құралдарын, жүк тасымалдау құралдарын сақтық кепілдігін қамтамасыз
ету мақсатында жүргiзiлдi.
Сақтандырушы болып тасымалдаушы болып саналады. Сақтандыру сомасы
жолаушының жолдамалық билеттерінің сомасына егізіледі. Ал жүк
билетттеріне, билетке сақтақ соманы және жүк мөлшерiнің құны қосылады.
Мiндеттi сақтандырудың еңгiзiлумен жүк, жолаушы тасымалдаушы сақтандыру
төлемiн өзi төлейдi. Жолаушы сақтандыру жиынын төлемейдi, бұл мiндет
тасымалдаушының мойына iлiнген.
Сақтандыру объектiлерi әр түрлi болып келедi. Егер бiрiншi сақтандыру
жағдайына өмiр, денсаулық, мүлiк, жолаушы бола, екiншi-жағдайда азаматтық
жауапкер денсаулыққа тигiзген зардап, жолаушының мүлiгiне тигiзетiн зиян
жатады.
Сақтандыру келiсiмi сақтандыру оқиғасы болған жағдайда ғана күшiне
енедi, оны келiсiм бойынша өтелiмi жолаушыға немесе оның мирасына төленедi.
(Өтелiм – сақтандыру саласы).
Жолаушылардың сақтандыру өтелiмi сақтандыру оқиғасы болған жағдайда
мына мөлшерде жүргiзiледi:
- Инвалид жағдайында.
I – группа – 500
II – группа – 400
III – группа – 200
- Жалпы уақытша жұмыс қабiлеттiлiгiнен айырылып қалған
жағдайда – 1,5.
Әр бiр емделу күнiне – 200.
- Жолаушының өмiрден кету жағдайында – 600
- Зиян келтiргенде немесе ұрланған жағдайда – фактiлiк зиян
мөлшерiне байланысты – 250.
Жолаушы өзiнiң сақтандыру сомасының өтелуiне мына жағдайларға көңiл
аудару керек. Жолаушы тасымалдаушыға мына құжаттарды көрсетуi тиiс.
– Сақтандыру саласын төлеуге өтiнiш.
– Сақтандыру оқиғасының түрнұсқалы актiсi, ол көлiк ұйымының
бекiтiлген формасы бойынша құрастырылған.
– Құжаттардың көшiрмесi, инвалид екенiн растау құжатының
көшiрмесi, уақытша жұмыс қабылетсiздiгi тұралы көшiрме
анықтамасы болу керек.
Егер жолаушы мерт болған жағдайда құжаттар:
– өлiм куәлiгiнiң көшiрмесi
– өлiм құқылы мұра жөнiндегi куәлiг
Бұл құжаттар нотриалды бекiген болуы тиiс.
Ең ерекше жауапкершiлiктi сақтандыру тәуекелдiлiгi iшiнде несиелiк
тәуекел сақтандыру ерекше орын алады. Оның мағынасы несиелiк тәуелдiлiктi
жою және көлемiн азайту. Сақтандыру обьектiсi болып коммерциялық несие
қызметтер жатады. Олар сатып алушыларға, банктiк ссудалар, несие беру, ұзақ
мерзiмдегi инвеститциялар және тағыда басқалар жатады.
Осы сақтандырудың әр түрлiгiне байланысты экспорттық несиелiк
сақтандыру өзiнiң ерекшелiгiмен ерекшеленедi және де оларбасқа да
сақтандыру түрлерiн қамтып өтедi. Оның iшiнде валюталық тәуелдiлiк
сақтандыру, шығындарды сақтандыру және инфляциядан сақтандыру, бұл жаңа
нарыққа экспорттер арқылы түскен тауар.
Несиелiк тәуелдiлiк сақтандыру сатушының немесе несиелiк банктiң
құқығын қорғайды. Ол қарыз алушы төлемiн өтемеген жағдайда немесе қарыз әр
түрлi себептермен өтемегенде, осы сақтандыру түрiне нануға болады. Егер
сатушының шотына келiсiм шартталса, онда берiлген несие қарыз төленбеген,
берiлмеген жағдайда, сақтандыру ұйымы өз мойына алып өтейдi. Несиенi
төлемеу себебтерi өте көп. Мысалы, 50-ге жуық экспорттық несиелiк
тәуелдiлiк бар. Оларды 2 түрлi негiзгi бөлiмдерге бөлуге болады.
1. Таза коммерциялық және экономикалық тәуекелдiлiк.(жеке
сатыпалушының күйреуi, келiстiрiлген мезгiлге дейiнгi қарыздың
өтелмеуi және т.б.)
2. Саясат тәукелдiлiгi. (әскери қозғалыстар, революция, шет елдерге
төлемдердiң шектелуi, тәркiленуi, сатыпалушының төлемiн төлемеуi
оның рөлiн мемлекеттiк үйымдар жүргiзiледi, импорттық лицензияны
алып тастау).
Ерiктi сақтандыру тәуекелдiлiгiнiң тәртiбi бойынша несиенi өтелмеген
обьект үшiн сақтандыру барлық және бөлек қарыз алушы банк алдында уақытша
немесе толық несиенi пайдаланған үшiн пайызды өтеу. Сақтандырушының
жауапгершiлiгi төлемдi өтеу күнi бiткеннен соң, 20 күннен кейiн сақтанушы
несиелiк келiсiм шартта келiстiрiлген соманы алуы тиiс. Келiсiм бойынша
банк алдында заемщик өтемесе, онда несиелiк келiсiм шарт бойынша жабылады.
Сақтандыру нақтылы жауапгершiлiк денгейiнде қарыз алушының сомасының 50-
90 пайызын сақтандыру келiсiм шартта бекiткен уақытта бекiтiледi.
Сақтандыру уақыты 1 аймен 1 жылдың iшiнде келiстiрiлген болады. Тарифтiк
ставка сақтандыру мерзiмiне байланысты бекiтiледi. Ол тәуекелдiлiк
сақтандыруда банкпен берiлген қайтарылмаған барлық несиелердiң 1 пайыздан
2,02 пайызға дейiнгi сақтандыру сомасын құрайды. Бұл жағдайда келiсiм шарт
1 жылға ғана келiстiрiлдi. Бөлек несиелiк сақтандыру ставкалары бiр шама
оғары болады, 1,8% –3,5% аралығындағы сақтандыру сомасы.
Сақтандыру төлем ставкалары тәуекелдiлiк денгейiне байланысты
сақтандыру төлем төмендеуi немесе өсуi мүмкiн, ол тәуекелдiлiк денгейiнiң
коэффицентi әсер етедi. Жауапгершiлiктi ерiктi сақтандыру тәртiбi бойынша
қарыз алушының несие сақтандыру обьектiсi болып табылады, ал қарыз алушы
банк алдында жауапгершiлiктi болады. Өтелмеген несие сақтандыру
тәуекелдiлiгiнде негiзгi түрi болып келедi. Сақтандыру төлем ставкалары 1,8
–3,5 пайызға дейiн сақтандыру сома мөлшерi бекiтiлген. Тәуекелдiлiк
денгейiне байланысты сақтандыру сомасына жоғары немесе төмен коэффиценттi
қолданылуы мүмкiн.
Сақтандыру органдары келiсiм шартты жүзеге асырар алдында қарыз
алушының қаржылық қабiлеттiлiгi мен репутациясын ескеру қажет және оның
төлем мүмкiншiлiгiн де ескеру қажет. Егер қарыз алушы кооперативтi ұйымы
болса, онда ол ұйымының қаржылық қабiлеттiлiгiн, алдына қойылған
мақсаттарындағы шығындарының аздығы, өндiрiстiк iс-әрекетi, айналым
құралдарының күйi жайында, өндiрiстiк шығындары, табыстарының айналысы мен
көбейуi жайында ақпарат жиналып, расталуы қажет. Қаржылық нәтижесiнде дұрыс
анықтау үшiн ерiктi сақтандыру тәуекелдiлiгi несие өтелмегенде немесе
жауапгершiлiктi сақтандыруда несиесiн өтемесе, онда сақтандыру түрлерiне
байланысты белгiленген тарифтiк ставка құрылымына сүйенедi. 80%
сақтандыруды өтеуге арналған және келесi жылдың төлемiн өтеуге қор фонды
құрылуы қажет, ал 20% iстi жургiзудегi шығындарға және қаржы жиналуына
бағытталады (табыс).
Сақтаңдыру саласының төлем мүмкiндiгiн анықтау және оның негiзгi
факторлары.
Жеке сақтандырудың сақтандыру саласы уақытылы төленуiне және дұрыс анық
талуына байланысты, онда бұл сақтандыру таршақтарын кең жайды.
Сақтандыру орландары сақтандырушылардың және сақтанушыладың алдында
сақтандыру сомасын (төлеуiмен, өз) келiсiм шарт бойынша өтеуiн мiндеттерi
бойынша орындайды.
Анықтау факторы – сақтанушы мен сақтандырушылық сақтау кезеңiнде болған
оқиға сақтандыру оқиға фактiсi деп есептелiнедi. Сақтандыру сомасы
сақтандыру компаниясының шартына қатысты, несие келiстiрiмен зардап болған
жағдайда және сақтанбыру оқиға фактiсi болған кезде төлем сомасы өтiледi.
Мысалы: сақтандыру сомасын өтеуiне негiзгi себеп сақтандыру оқиғасы, факт.
Өмiрдi сақтандыру, өмiрдi сүру күндерiне дейiн немесе ойламаған оқиға
жағдайларында өмiрден кету салдарынан және оқиға келiстiрiнен болған
жағдайда, сақтанушының өмiрден кеткенi фактiлi түрде анықталса, онда
сақтаушының сақтандыру сомасы өтелiнедi.
Егер өмiрдi сақтандырушы келiсiм шартта сақтандыру жауапкершiлiгiне
байланысты шектеу қойылып келiстiрiлсе, онда сақтандыру сомасы өлiм
куәлiгi құжаттар бойынша және қандай жағдайларда өмiрден кеткенi жайында
фактiлi түрде анықталуы қажет:
1. загс құжаты
2. өлiм куәлiгi (онда, күнi, айы, жылы көрсетiлуi қажет)
Сақтаншырудын өмiрден кету себептерiн, сақтандыру ұйымы анықтап
бекiтедi. Сақтанушының болған оқиғасының себебiн, жағдайын анықтау, бұл
енiншi анықтау факторы – сақтандыру сомасын төлеу мүмкiндiгiн анықтау
болып есптелiнедi.
Егер болған сақтандыру оқиғасына сақтандыру жауапкершiлiгiне байланысты
бекiтiлген көлемде болса, онда бұл үшiншi фактор – сақтандыру сомасын
төлеумүмкiндiгiне әсер ететiн фактор.
Төртiншi фактор – сақтадыруды ойламаған оқиғаның нәтижесiнде
келiстiрумен байланысты. Сақтандыру кезеңiнде 3 жылдың аралығында
келiстiрiмен болса, онда ойламаған оқиға жағдайыңда осы жылдың iшiнде
сақтандыру сомасын ала алады. Өзiне бiрнеше, әр түрлi қызметтердi
кiргiзедi. Мысалы: денсаулығына зақым келтiру, органына зақым келу немесе
жалғастырылған (15 күн немесе одан да көп) ем алу.
Сақтандыру сомасы сақтандыру мәмлесi сол оқиға болған күнге дейiн
мәмлесi болса ғана төленедi. Бұл бесiншi фактор- сақтандыру сомасын аңықтау
мүмкiндiгi. Ойламаған жағдайдан зардап алған сақтанушы зардап шеккен дiгi
жайында бекiтiлген құжат әкелiп көрсетуi тиiс. Келiсiм сол зардап щеккен
түрiне байланысты болса ғана орындалады. Алтыншы фактор- сақтандыру сомасын
төлеу. Берiлген құжат анализдан өткiзiлгеннен кейiн төлем жүзеге асады.
Осыдан кейiн сақтандыру қызметкерлерiнiң қандай көлемде төлем ақысын өтеу
керектiгi жайында сұрақ туады. Бұл жағдайда жетiншi фактор көмек көрсетедi-
сақтандыру сомасын өтеу қажқажеттiлiгi жайында. Келiстiрiген шарт бойынша
сақтандыру жүргiзушi толық немесе iшiнара сақтандыру сомасын өтейдi.
Мысалы; толық сақтандыру сомасы мына жағдайда өтелiнедi, егер сақтанушы
толық келiстiрiлген өмiр күндерiн асып кетсе немесе келiстiрiлген оқиға
жағдайында. Сонымен қатар денсаулығын 100% құрған, зиян келтiрiлген жағдай.
Iшiнара сақтандыру сомасы, егерсақтанушы немесе сақтандырушы денсаулығы
бiртiндеп құрый бастаса, онда зиян келген, көлемде өтеленедi және де зиян
ойламаған оқиғадан сома немесе салынған жарна немесе оның бiр бөлiгi
төленедi. Бақытсыздық оқиға салдары үшiн төленуге тиiстi сақтандыру
сомаларын аңықтау методикасы.
Толық және iшiнара төленуi құжаттардың қайғылы оқиғаны өтуiне
Байланысты, құжаттар медицина ұйымдарынан және тағы да басқа да сақтандыру
мекемелерде алынуы тиiс. Сақтандыру сақтану келiсiм шартқа отырған жерiне
келiп, қайғылы оқиға болған мезетте 3 жыл аралығында жолығуына болады.
Сақтанушының өтiнiшiнде бақытсыздық оқиғаға ұшыраған күнi, айы, жылы,
себептерi, емделген ұйымы, алғашқы көмек көрсеткiш медициналық ұйым немесе
қайғылы оқиғалар қатерiнен емделiп жатқан ұйымын жазба түрiнде көрсетiлуi
қажет. Өтiнiшпен бiрге сақтандыру куәлiгiн және қауiп-қатерден өмiрiн
сақтандыру жайында сақтандыру жарнасын төлеген туралы квитанциясы
құжаттарын қосып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ ЕҢБЕК ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҚАТЫНАСТАР АКАДЕМИЯСЫ ҚАРЖЫ ЖӘНЕ НЕСИЕ
КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырып:
Қаржы және несие мамандығының 4 курс студенті
Қойгельдиев Асқар
Ғылыми жетекші: Бөлшекбаева Қ.
О.
___________________________________
Рецензент: аға оқытушы
Парманова Р.С.
___________________________________ _
Жұмыс Мемлекеттік Аттестациялық комиссия
алдында қорғауға жіберілді
кафедра шешімі № _______ ___________2005ж.
Кафедра меңгерушісі ___________________________
Алматы, 2005ж.
Жоспар
1 Тарау Сақтандыру нарығы.
1.1. Сақтандыру нарығының дамуы.
1.2. Сақтандырудың экономикалық мәнi.
1.3. Сақтандыру нарығының iс-әрекетiн ұйымдастыру формалары.
1.4.Сақтандыру нарығының сақтандыру түрлерi және жiктелуi.
2. Тарау. Қазақстан Республикасындағы сақтандыру нарығының күйi.
2.1.Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығы және оның даму динамикасы.
2.2. Сақтандыру ұйымдарының қаржылық күйi.
3. Тарау. Сақтандыру нарығын жетiлдiру преспективалары.
Қорытынды
Нұсқама
Пайдаланған әдебиеттер
Кiрiспе.
Сақтандыру нарығы – бұл ерекше әлеуметтiк экономикалық құрылым және
де ақша айналыс шеңберi. Сақтандыру сату- сатып кезендерiнде обьектi
ретiнде түседi, сондықтан да осы мақсатта сұраныс және ұсыныстың жүзеге
асутын iс- әрекет көрсетедi. Сақтандыру нарығының пайда болуы мен дамуы,
бұл ойламаған әр түрлi стихиялық апаттардан және қауiп-қатерден сақтау
мақсатында, нысанға көмек көрсетуде, сонымен қатар ақшалай
қамтамасыздандыруға арналған бағыт. Басқаша айтқанда, сақтандыру нарығы-
бұл ақшалай қамтамасыздандыру ұйымдары мен және де ақша айналысының
негiзiнде құрылады.
Сақтандыру нарығының құрылымы институтционалды және территорияалдық
аспектiлермен белгiленедi. Бiрiншi звеносында, сақтандыру нарығы сақтандыру
компанияларымен сипатталады. Өз мақсатында ерекше құрылымын ұсынады,
сақтандырудың негiзiгi мәмлесiнiң бейнелеумен жүзеге асады. Екiншi түрiнде
сақтандыру нарығын халықаралық сақтандыру нарығынмен мiнездес деп айтуға
болады. Бұл жағдайда сақтандыру нарығы халықаралық нарығы ретiнде өзiн
көрсетiп, мұнда әр түрлi елдiң сақтандыру компаниялары өзiн таныстырып,
ұлттық, мемлекеттiк, регионалдық сақтандыру нарығымен, қалалардың кейбiр
бөлiктерiн қамтиды; регионалдық және аудандық болып бөлiнедi. Сақтандыру
нарығының негiзгi қатысушыларының бiрi, бұл сақтаушылар. Сақтандыру
процесiнде даму кезендерiмен байланысты нарықта, бiрнеше сақтандыру
терминдерi пайда болған: олар сақтаушылар, сақтанушылар, сақтанушы,
сақтандыру обьектiлерi , сомасы, сақтандырушы. Қазiргi кезенде осы
терминдер қолдануда. Тек ғана, сақтандыру терминдерi пайда болып жатқан
жоқ, сонымен қатар сақтандыру нарығы немесе басқаша айтқанда, сақтандыру
компаниялары да дамып Қазақстан Республикамызда өсiмкiлiк көрсетуде.
Негiзiнде сақтандыру саласын тек қауiптерден қорғау саласы ретiнде қолданып
жатқан жоқ, осы кезеңдi пайдалана отырып көп компаниялар ақша табу
мақсатында жұмыс iстеуде. Бiрақ компаниялардың саны Қазақстан
Республикамыздың заңының өзгерiстерiне байланысты бiр өсiмкiлiк көрсетiп,
бiр төмендеп кетуде. Жұмыс барысында көрулерiңiзге болады. Сонымен осы
дипломдық жұмысымда осы сақтандыру жүйесiнiң ерекшелiгiн, ролiн, маңызын
сипаттап өтемiн .
1 Тарау. Сақтандыру нарығы.
1.1. Сақтандыру нарығының дамуы.
Сақтандыру нарығы –бұл ерекше әлеуметтiк экономикалық құрылым және де
ақша айналыс сферасы. Сақтандыру сату- сатып кезендерiнде обьектi ретiнде
түседi, сондықтанда осы мақсатта сұраныс және ұсыныстың жүзеге асуына iс-
әрекет көрсетедi. Сақтандыру нарығы негiзiнде дамуы және де пайда болуы,
бұл ойламаған қауiп- қатерден сақтау, ақшалай қамтамасыздандыру, көмек
көрсетуде обьект ретiнде жүзеге асқан. Басқаша айтқанда, сақтандыру нарығы-
бұл ақшалай қамтамасыздандыру ұйымдары және де ақша айналысының негiзiнде
құрылады.
Сақтандыру нарығының структурасы институтционалды және территорияалдық
аспектiлермен белгiленедi. Бiрiншi звеносында сақтандыру нарығында
сақтандыру компаниялары көрiнедi. Өз мақсатында ерекшке структурасын
ұсынады, сақтандырудың мәмлесiнiң көрсету қызметтерiн жүзеге асырады.
Екiншi түрiнде сақтандыру нарығын халықаралық сақтандыру нарығын мiнездi
деп айтуға болады. Бұл жағдайда сақтандыру нарығы халықаралық нарығы
ретiнде өзiн көрсетiп, мұнда әр түрлi елдiң сақтандыру компаниялары өзiн
таныстырып , Ұлттық Мемлекеттiк, регионалдық сақтандыру нарығы, қалалардың
кейбiр бөлiктерiн қамтиды, регионалдық, аудандық болып бөлiнедi. Сақтандыру
нарығының негiзгi қатысушыларының бiрi, бұл сатушылар. Сақтандыру
компанияларында сақтаушылар, сақтанушылар, сақтанушы, сақтандыру
обьектiлерi , сомасы, сақтандырушы деген терминдер пайда болды.
Ал, ендi сақтандыру нарығының жетiлу тарихына келсек. 19 ғасырларда
“өмiрдi сақтандыру “жетiлдi. Бұл түрдi өнiм түрiне жатқызуға болады.
Нелiктен деген сұраққа жауап берсек. Осы сақтандырудың түрiн жүзеге асыра
отырып, оны нарыққа жылжыту мақсатымен, ақша пайда болды. Сондықтан оны
өнiм деп айтуға тең құқығы бар деп айтуға болады. Осы дамуымен 20
ғасырларда сақтандыру нарығы аяқтанды. Ал жауапгершiлiктi сақтандыру түрi
басқа түрлерге қарағанда кеш пайда болып, нарыққа сәл кештеу ендi. Сонымен
шет елдерде, Әсiресе АҚШ мемлекетiнде 5000 сақтандыру компаниялары
қызметтерiн жүзеге асырады, соның iшiнде сақтандырудың негiзгi түрi болып “
өмiрдi сақтандыру” . Ол нарықта сол кезендердн бiрiншi орын алып келдi.
Әр бiр компания құқықтық құрылымдық статусы бойынша акционерлiк немесе
келiсiмдi қоғамдық ұйымы ретiнде өмiр сүредi. АҚШ елдегi дүниежүзiлiк
қатарына ентiн көрнектi компания түрi мыналар АИГ; СИГНА, Стейт фарм
мьючьюэл отмобил иншуранс.
Ең бiрiншi сақтандыру нарығы Англияда шыққан, компаниялар саны 840-қа
жеткен. Солардың iшiнде бiрнеше компания көрнектi жетiлген. Ал Германияда
сақтандыру нарығы 39 сақтандыру бөлiмднрiне бөлiнген. Бұл елдiң негiзгi
көрнiсi табыс болып саналады. Ең көрнектi жетiлген компания “Альянс
Холдинг” болып саналады. Сақтандыру түрiне көп кқңiл аударатын елдердiң
бiрi Жапония және Австралия. Сақтандыру прцесiнiң өтуi өте қатаң түрде
жүргiзiледi. Бұған себеб, сақтандыру брокерлерiнiң төмендiлiгi, сондықтан
да бәсекелестiк жоғары деңгейде тұрады. 1947 жылы сақтандыру қайта
ұйымдастырудың нәтижесiнде 20 компания өмiрге келдi, ал әлсiз компаниялар
бiраз уақыттан кейiн жоғалып, жалпы айтып кетсек жойылып кеттi. Жапонияда
әлеуметтiк сақтандыру түрiне онша көңiл бөлмейдi. Көбiнесе адам өмiрiн
сақтандыру жоғары маштабта орын алады. Оның iшiне кiретiндер “Ниппон лайф
иншуранс”, “Мейдзи мьючуэл лайф иншуранс” компаниялары.
Ал Совет Үкiметiнiң сақтандыру нарығына тоқталып өтейiк. 1917 жылы
Ресейде ең бiрiншi сақтандыру компаниясы ашылды. Революциядан кейiн
сақтандыру нарығы монополиялық жүйеге көштi. Оның негiзгi бағыты әлеуметтiк
сақтандыруға және мүлiктi сақтандыруғакөп көңiл бөлдi. 1917 жылы Ресейде
әлеуметтiк сақтандыруда, Жұмыссыздықты сақтандыру, жалдамалы еңбектi
сақтандыру түрлерiн колдануға қаулы қабылданды. Совет Үкiметi мiндеттi
сақтандыруды еңгiздi, бiрақ бұл түрi алға жылжытуға бюракратизм,
консерватизм икемдiксiздiк кедергi көрсеттi.
1988 жылы сақтандыру нарығына демократизация ықпал бердi. “Коперация “
қаулысы қабылданғаннан кейiн әр түрлi кооперативтер, кiшi кәсiпорындар
,сақтандыру компаниялары ашылды. Қаулыда шектелген бөлiмдер жоқ едi.
Сондықтан нарықта сақтандыру компаниялары көбейiп кеттi.Бiраз уақыт
өтпестен сақтандыру нарығы әмбебап түрiне көше бастады. Сақтандыру
түрлерiнiң көбейуiне байланысты, экзотикалық түрлерi де пайда бола бастады.
Шеттерiнен компанияларының көбейуiне байланысты бәсекелестiкке тұра алмаған
ұйымдар, компаниялар шетiнен жабылып жатты. 1988 жылмен 1992 жылдар
аралығында барлық елдерде, әсiресе Ресейде сақтандыру нарығы аяқтанды.
Совет Үкiметiнде Госстрах құрылымдық компаниясықұрылды. Жаңа этапқа өту
кезеңi сақтандыру заңы қабылданғаны итермеледi. Жаңа нарықта сақтандыру
занының жеңiлдiктерiнiң көптiгiне байланысты. Компаниялар құрылды, шетiнен
жойылды, кейбiреулерi қатарынан бiр-бiрiмен қосылып iрiктелдi. 1995 жылы
2300 компаниядай нарықта өмiр сүрдi. Статистика байқауымен бұл
компаниялардың 54% 1-2 жылға жетпей жабылып қалды. Әр түрлi қозғалыстарға
байланысты жағымсыз негативтiк моменттер байқалды, соның iшiнде,и
сақтандырудыпайдаланып табыс табу коммерциямен айналысу сияқты немесе
бақылаудың жоқтығы, тарифтердiң жоғалуы, сақтандыру қауiпiн қолдану,
көрсету қызмет сапасының төмендеуi.Сақтандыру нарығы Совет Үкiметiнде баяу
дамыды. Бұған себеб, мамандардың аздығы, бiлiм сауаттығының төмендiгi
болып саналады. Бiрақта бұл да кедергi емес , қазiргi кезендерде осы
мамандық мамандары өте көп болып саналады. Сақтандыру нарығында сақтандыру
маркетинг әлсiздiгiн көрсеттi. Сақтандырушыларға сақтандыру түрлерiнiң
сұранысы да онша байқалып белсендiк көрсеткен жоқ.
Сонымен барлық негативтiк қауiптерден өткеннен кейiн, заң
тұрақтандырылғаннан соң жүзеге асты. Денсаулық сақтау және салық салуды
сақтандыру iс-әрекетiнiң заңы қабылданды. Барлық сақтандыру компаниялары
бақылауға алынды. Бiздiң Қазақстан Мемлекетiмiзде, тәуелсiздiк алғаннан
бастап осы кезендерде сақтандыру нарығы жаңадан дами бастады. Барлық
сақтандыру Совет Үкiметiнде алда айтып кеткендей Госстрах сақтандыру
үйымында жүзеге асырылды. Ал ендi дамығанынан байланысты барлық
мемлекеттегiдей нарық дамыған сайын , бiзде де сақтандыру нарығы дамыды.
Өмiрде де, транспортты да тағыда басқа заттарды да сақтандырады.
Сонымен iшiндегi компаниялар “Династия”, “Көмеск өмiр”, “Цассо”, “НСК”
және тағы басқа. Бұл компаниялар арасында үлкен бәсекелестiк жүрiп жатыр.
Сақтандырушыларға өздерiнiң компанияларының көрсету қызметтерiнiң,
тарифтерiн, өздерiн таныту жарнамаарқылы көрсетедi. Жарнамалар түрлерi өте
көп , телевидалық, көше афишалары, брашуралар немесе агнттердi ұйымдарға
таныстыру арқылы жүзеге асырып жатыр. Нарық структурасына байланысты
көмекшiлер өте көп , соның iшiнде брокерлер, дельдалдар,консультанттар және
тағы басқалар сияты . Сақтандыру компаниялары қауiптiң әсерiн төмендету
мақсатында қайта сақтандыру түрiн енгiздi. Бұған шет елдердiң сақтандыру
бизнесi себеб болды
1.2. Сақтандырудың экономикалық мәнi.
Сақтандыру экономикада бiр ерекше әлеуметтік экономикалық
құбылыс болып саналады. Экономиканың қаржылық икемдiлiк қызметтерi және
сақтандыру бiр-бiрiмен тығыз байланысты. Сақтандыру деген жалғыз тұрғындар
зардабынан сақтандыру ғана емес, экономикада коньектуралық және
инфрақұрылымдық өзгерiстердiң себебтерiнен, заңға бірнеше рет өзгерiстер
енгізізу себебтерінен алған шығындарды және кәсiпорындарға қаржылық зиян
тигiзуден сақтайды. Сақтандыру сақтау қызметтерін орындаудан қатар, ерекше
қаржы шеңберiн қалыптастырады. Бұл ақша қаражатының бөлiнiсi, қайта
бөлiнiсте кiредi. Сақтандыру компанияларында жинақталған ақша қаражаты
компанияның активi ретiнде кiредi. Сондықтанда ол активтер депозит, бағалы
қағаздар, ипотекаларға жұмсалып табыс табылады. Сақтандыруға қарай отырып
мынадай ұран айтуға болады- “ақшаң болса, сақтандыруға салым сал, ал қауiп-
қатер кезiнде көмек көрсетедi”. Бұл сақтандырудың формуласы деп есептеуге
болады. Ғылым жағынан сақтандыру - бiр институты құрайтынына көздерiн
жеткiзедi, ал негiзiнде жалпы принципi кездейсоқ жағдайларда көмек
көрсетедi. Сақтандыру көп қырлы, әлi күнге дейiн терең мағынасына жете
қоймаған. Бiрнеше теоретиктер сонымен қатар Вагнер Крост сақтандыру ұйымын
шаруашылық ұйым деп түсiнген. Оның ойынша ұйымдардағы бөлек зардаптардың
алдына тұру, ойламаған оқиғалардың алдын алатын ұйымдар деп түсiнген. Бiрақ
қарап отырсаң сақтандыру көбiнесе кәсiпорындарда, шаруашылықта қолданады.
Сақтандыруды негізінен жан жақты қарастыруға болады. Соның ішінде үш жағын
қарастырып өтейік.
1. Экономикалық
2. Құқтық
3. Техникалық
Бұл үш көз қарас қолдану жағдайына байланысты. Экономикалық қөз қарас-
капиталыңды немесе еңбегiндi қорғау, өзiнiң жеке сақтануың, зиянтигiзетiн
оқиғалардан, сақтандырады.
Құқтық қөз қарас- мәмленi, келiсiм шарттарды, сақтандыру сый сипатын
өтеу жөнiндегi немесе басқаша құқтық нормаларды бұзу зардаптарын өтеу
тағыда басқа .
Техникалық қөз қарас- бұл көбiнесе ұйымдарда жүзеге асырылады. Зиян
келтiретiн шамаға қарай отырып сақтандыру салымын жинайды. Аяғында қауiп-
қатерге байланысты сақтандыру сомасы төленедi.
Ежелгi Римде өмiрдi сақтандыру жүзеге асырған. 18 ғасырда адам өмiрiн
сақтандыру ”жерлеу кассасы” деп аталған. Сақтанушыдан ай сайын салым
алынып отырады. Егер сол тұтынушы өлiп кетсе белгiлi соманы өлген адамның
мирасына қалады. Бұл мирасына бiршама соманы жерлеу мақсатта қолдану керек.
Ал Германияға сақтандыру орта ғасырда ендi. Әсiресе, бұл жүйені
көпестер дамытты. Олар сақтандыруды коллективтiк ұйым формасында
ұйымдастырды және әлеуметтiк сақтандыру саласын жүзеге асырды. Бiрақта,
сақтық компаниялар табыс және қаржы көздерін табуды көздедi. Ең бiрiншi
коммерциялық сақтандыру компаниясы 14 ғасырда Италияда пайда болды.
Италияда теңiз сақтандыру түрiн жүзеге асырады. Сақтандыру операциясы мына
түрде жүргiзiлдi. Егер сақтаушымен сақтанушының арасында келiсiм шарт
мәмлесі кұрылды. Сақтаушы сақтанушыға тауарлардың сомасының 70% сомосын
төлеген, сол жағдайда тауары жолда аварияға ұрынған жағдайда. Ал тауар
толығымен жеткiзiлсе 70% қайтарылып қосымша тарифтiк келiсiм сомасы
қосылады. Сонда,
Тариф ставкасы + 70% тауарға берiлген сома = сақтандыру компаниясының
пайдасы.
(Формуласы қолданылады)
Бұл көбiнесе несиеге мiнездес болып келедi. Бiраз уақыттан кейiн
сақтандырудың құқығы өзгерiске ұшырады. Сақтандыру процесi келiсiм шарт,
мәмлелер, маклерлер арқылы жүзеге асты. Маклерлер көптеген көпестермен
келiсiм шартқа отырды. Басқа жағынан қарасақ бұл қолайлы болып келдi.
Маклер көбiнесе биржада мақсаттарын жүзеге асырды. Биржаға көптеген
ақпараттардың түсуiне байланысты қолайлы жағын жақтады. Осы кезеңдерде
тариф ставкасыда келiстiрiлдi. Сонымен қатар жетiлуiнiң тездiгi соншама
сақтандыру полисi пайда болды. Сақтандыру полисi құқылы куәлiк ретiнде
берiлдi.
Италияда капитализация пайызы пайда болды. Бұл қосымша табыс табуға
ақша кұрылып пайдалана отырып, әрбiр адамның мүмкiншiлiгiне байланысты
сақтандырудың фундаментiн құрды. Қолданған ақшадан түскен табысынан
сақтаушы сақтандырушыға бiр бөлiгiн берiп отырды. Ол сый-сыйапат түрiнде
берiлдi. Капитализация идеясының келесi қадамы да мемлекеттiк қарыз пайда
болды- тонтин, өмiрлiк рентаны төлеу ( адам жағына байланысты), ол адам
мемлекетпен анықталған сомада ақшаны қарызға берген жағдайда тонтик
төленедi. 17-18 ғасырларда өмiрдi сақтандыру қоғамдары ғылыми негiздерiнде
қарастырды. Сол кезендерде сақтандырудың жаңа түрлерi пайда болды. Олардың
түрлерi малды сақтандыру, өрттен сақтандыру, бұршақ ұрудан. Экономикалық
дамуына байланысты өмiрдi сақтандыру өте қажет еттi. Соның арқасында
мүгедектен, аурудан, оқиғалардан, мүлiктi өрттен сақтандыру және
жарылыстардан тағыда басқа сақтандыру. 19 ғасырлардың екiншi жартысында
бiрiншi сатысында мемлекеттiң қатысуымен әлеуметтiк сақтандыру пайда болды.
Халықтық сақтандыру, жұмысшыларды сақтандыру мiндеттi сақтандыру пайда
болды. Россияда сақтандыру кең таралды. Революциядан кейiн мемлекеттiк
сақтандыру монополизацияланды, коммерциялық және жеке ұйымдардың жетiлуiне
жол бермедi.
20 ғасырларда сақтандыру нарығы толық дамыды. Сақтандырудың жаңа
салалары азаматтық және жауапгершiлiктi сақтандыру түрлерi дамыды. Оларға
қосымша профессионалды сақтандыру түрi ендi. Басқа да сақтандыру түрлерiнiң
мәмлелерiне өзгерiстер ендi. Өзгерiстер енуiне қарамастан сақтандыру ары
қарай дамып жетiлдi. Ұсыныс та сұраныс та қатар жүрiп отырды. Ұйымдастыру
жоспарлары өзгерiске ұшырап, компаниялардың, бiрiгуiне, iрiленуiне
тенденция жүрдi. Осының арқасында копперативтiк компаниялар көбейдi.
Сақтандыру өз еркiмен сақтандыруға үлкен қөңiл бөлдi. Мысалы, медициналық
сақтандыру. Нарықта сақтандыру экономикаға бiр жағынан бизнестi қорғау
және тұрғындардың өмiрiн жақсарту болса, екiншi жағынан коммерциялық кәсiп
немесе табыс табу үшiн арналған деп айтуға болады. Әр бiр сақтандыру
компания өзiнiң негiзгi белгiлi принциптерiне бағытталған. Ол принциптер “
сақтандыру шарттары” болып саналады. Осы шарттар орындауымен байланысты
жылдық жиынтық ақшаны байқауға болады. Ақша жиыны “қордың гарантиясы “
ретiнде ортаға түседi. Компанияның ақша жиыны және оған қоса жарғылық қоры
жақсы жағдайда болса, онда сақтандыру компанияның күйi тұрақты деп санауға
болады.
Сақтандыру қорының қүйiнiң жақсылығы компанияның рейтингiн көтеруге
көмек ықпал етедi. Сақтандыру өқиғасы сақтандыру шарты келiстiрiлген нен
кейiн жүзеге асады. Мысалы, үйдiң iшiн тонап кетсе, онда осы жағдайда
келiстiрiлген шарттар бойынша оқиға төлемi өтелiнедi. Сақтандыру iскерлiгiн
бiр қалыпты жүргiзу үшiн, компания өзiне клиенттердi тартады. Ұсыныс
қызметтер шеңберiн үлкейтедi. Осы шарттарды орындаумен сақтандыру компания
өз өмiрiн бiр қалыпты жүргiзiп, басқа да қауiп түрлерiн, қызметтерiн
енгiзедi. Сол жағдайда табыс таба алады және де рейтингiн көтередi.
Практикалық қолданым оларға қолайлы болғандықтан табыс та, тұрақты жағдайын
сақтай алады. Сақтандырушы табысты өз iскерлiгiмен табуды көздей отыра,
жалпы айта келсек табыстың алдында, кететiн шығынды жоспарлайды. Бұл
шығындар көп жылдарға да жоспарлануы мумкiн. Мұндай табыс түрi- техникалық
табыс деп аталады. Егер қазiргi шығын орташа шамасынан төмен болса жағымды,
ал орташа шамадан шығын көп көтерiлсе жағымсыз әсер бередi. Нелiктен ?
Сақтандыру компаниялары ақшаларды айналысқа жiбередi, олар несиелендiруге,
банк салымына, бағалы қағаздарды сатып алуға жұмсалады. Тапқан табыс аты
“банк табысы” деп аталады. Жалпы табыс сомасы сақтандыру компанияларда
коммерциялық табыс деп атайды немесе техникалық және банктiк табыс деп
анықталады.
Сақтандыру формалары екi түрге бөлiнедi.
1. Ерiктi сақтандыру.
2. Ерiксiз сақтандыру.
Ерiксiз сақтандыру формасы- тұлғаның өз ерiгiсiз жүзеге асырылады.
Бұл форма Қазақстан Республикасының сақтандыру заңында бекiтiлген бөлiм
бойынша жүзеге асырылады. Сақтандыру түрлерiне мыналар енедi ; көлікті
сақтандыру, пасажирлердi сақтандыру және ипотекалық несие тәртіптерінде
енгізілген түрлері кiредi. Мысалы келтiрейiк, пассажир командировкаға кетер
алдында өмiрiн сақтандырады. Сақтау үшiн сақтандыру компанияға салымын
төлеу керек. Ұшақпен ұшу кезiнде кауiп төнген жағдайда сақтандыру сомасы
өтелiнедi. Ерiксiз сақтандырудың ерiктi сақтандырудан ерекшелiгi төленген
салым қайтарылмайды. Алдағы мысалда байқауға болады және де келiсiм шартта
болатын қауiптердiң түрi кетiрiледi. Негiзiнде мәмленiң элементi сақтандыру
заттын белгiлеу және сақтандыру қауіпін анықтау. Ерiксiз сақтандыруда ең
негiзгi сақтандырушының келiсiмiн мемлекет жақтайды, бірақ әрбір
компанияның қызметіне мемлекеттік кепілдік бере алмайды. Мысалы;
әлеуметтiк сақтандыру жағынан ( жұмыссыздық, зейнетақыны сақтандыру).
Болашақта мемлекет шығындарды өз мойына алып жабады, бірақ зейнетақы
салымшысы өз еркімен сақтандырады, ал егер зейнетақы қоры өз табыстарын
немесе қорларын сақтандырса онда сақтандыру ұйымының белгілі айналыс
активтерімен қамтамасыздандырылған болу керек. Бұл сақтандыру формасы
сақтандыру компанияларына үлкен табыс әкеледi.
Ерiктi сақтандыру – бұл сақтандыруда сақтаушы өз ерiгiмен сақтанады.
Ол қай компанияда сақтанады, ненi сақтандырады өз ерiгi. Осы мезетте
сақтанушы мен сақтандырушы арасында шарт қатынастары арқылы келiседi. Бұл
мына формула арқылы жүзеге асады. Салым салушы пайыз – шығын өтеушi
(сома).Сақтанушы сақтау сомасын пайыз түрiнде салады, сақтандыру компания
қатер жағдайында шығын өтейдi. Келiсiм шарт заңдылығына енгеннен кейiн,
сақтанушыға сақтандыру полисi берiледi. Ерiктi сақтандыру формасының
шеңберi кең және де сақтандыру обьектiсi көп. Оларды мемлекеттiң заңы
бойынша жеке сақтандыру компаниялары сақтандыруын жүзеге асырады. Қазiргi
жағдайда ерiктi сақтандыру мемлекет қарамағында да жүзеге асыруға болады.
Сақтандыру ұйымдарына байланысты коллективтiк сақтандыру формасы
бөлiнiп шығады. Ұйым немесе жеке кәсiпкер басшысы жұмысшыларын толық,
коллективтi түрде сақтандырады. Сонымен қатар индивидуалды сақтандыру
формасы, келiсiм шарт жеке немесе заңды тұлғамен келiстiрiледi. Келiсiм
шарттқа отырғаннан бастап екiншi жақта ой туады. Қанша сақтану сомасы
түседi және қай сомада шығын өтеледi. Максималды сома болып келiстiрiлген
мәмленiң сомасы толық өтелген жағдайда. Сақтандыру сомасы әр түрлi бола
бермеуi тиiс. Сақтандыру соманың шегi бойынша, обьективтi сақтандыру
құнынан аспауы қажет. Ол нақты құн болып саналады.
Обьектiнi толық сақтандыру формасы сақтандыру затының толық құнымен
сақтандыру сомасының құнымен теңдiк. Ал iшiнара сақтандыру формасы
обьектiнiң құнынан сақтандыру құны төмен болады. Екi жақты сақтандыру
формасы. Егер сақтанушы екi немесе бiрнеше компанияларда келiсiм шартқа
отырса, мұндай сақтандыруды екi жақты сақтандыру деп атайды. Екi жақты
сақтандыру мына жағдайларда орындалады, егер жалпы сақтандыру обьектiнiң
құны аз немесе тең болғанда. Бiрақ кейбiр жағдайда жалпы сақтандыру сомасы
сақтандыру сомасын ғана бередi. Егер бұл жағдай табыс табуға бiр
келiстiрiлген оймен жүзеге асса, сақтандырушыға сақтану сомасы өтелiнбей
қалуы мүмкiн. Келiсiмдегi шарттары толығымен орындалуы, маштабы,
келтiрiлген зиян, төнген қауiп-қатер барлығы өтелуi керек. Егер обьектiге
iшiнара қауiп төнген жағдайда сақтанушы сақтандыру жүйесiн қолдана отырып
өтейдi.
1. Қауiптiк жүйе.
2. Шектiк қауiптiк жүйе.
3. Франшиза
Пропорционалдық қауiптi жабу - сақтандыру құны мен сақтандыру сомасының
арасындағы қатынастарының пропорционалды өтелуi. Төлем қауiпi сақтандыру
құны мен сақтандыру сомасының төнген қауiптi көбейтiлгенмен анықталады.
ТҚ= СҚ СС* Төн. Қауiп
Мысалы: сақтандыру сомасы –2000 у.е.
Сақтандыру құны –4000 у.е.
Төнген қауiп құны- 1000 у.е.
Табу керек ТҚ-?
1000* 20004000 =500у.е
Сақтандырушының алған сомасы 500у.е.
Iшiнара қауiптi жабу, болған жағдай сақтандыру сомасымен мөлшерленедi,
ал егер қауiп шығыны сақтандыру сомасынан жоғары болған жағдайда сақтандыру
сома ғана өтелiнедi. Мысалы келтiрейiк, сақтандыру сома 2000у.е. құрайды,
сақтандырушы 1000у.е. сомасын сақтандыру сомасы ретiнде өтелiнедi. Ал егер
қауiп 2500у.е. келтiрсе, онда 2000у.е. сомасы өтелiнедi. Шектiк қауiптiк
сақтандыру сақтандырушы жауапгершiлiгi сақтық сомасынан, келтiрiлген қауiп
деңгейiн жоғары болған жағдайда жүзеге асады. Мысалы; егiстiк 25 центнер
гектар сақтандырылған, ал шыққаны 20 центнер гектар, онда бұл жағдайда
сақтандырушы 25-20 = 5 арасындағы ерекшелiгi ғана сақтандыру сома ретiнде
өтелiнедi. Ең кең таралған сақтандырудың формасы Франшиза формасы
транспортты сақтандыруға бағытталған.
Актуариялық есеп 17 ғасырда негiзiн құрайды. Актуарий- сақтандыру
ұйымының қажеттi төлем қабiлеттiлiгi мен қаржылық тұрақтылық деңгейiн
қамтамасыз ету мақсатында сақтандыру және қайта сақтандыру шарттары бойынша
мiндеттемелерiнiң мөлшерiнiң экономикалық – математикалық есептеулерiн
жүзеге асыруға байланысты қызметтi атқаратын жеке адам.
Актуарийлiк қызметтi жүзеге асыруға уәкiлеттi мемлекеттiк орган берген
лицензиясы бар жеке адам актуарий болуға құқылы. Актуарийлiк қызмет осы
Заңға және уәкiлеттiк органның нормативтiк құқтық актiлерiне сәйкес, сондай-
ақ актуарийлiк қызметтi жүзеге асырудың халықаралық принциптерi ескерiле
отырып жүзеге асырылуы тиiс. Актуарийлiк есептеулер мынадай негiздер
бойынша жүргiзiледi.
1. Сақтандыру ұйымының бастамасы бойынша бастамалық актуарийлiк
есептаулер.
2. Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайлар- мiндеттi
актуарийлiк есептеулер жүргiзiледi.
3. Актуарийлiк есептеулер жүргiзу кезiнде сақтандыру (қайта
сақтандыру ) ұйымы мiндеттi актуарийлiк есептеулер мен қортынды
жасау және дайындау үшiн қажеттi, актуарий талап еткен қолда бар
құжаттар мен мәлiметтердiң бәрiн беруге мiндеттi. Актуарий өзiнiң
қарауына сақтандыру ұйымы табыс еткен құжаттармен дұрыстығы үшiн
жауап бермейдi. Актуарий өзi жасаған актуарийлiк есептеулер мен
қортындылардың дұрыстығымен дәлелдiгiне Қазақстан Республикасының
заң актiлерiнде көзделген тәртiппен жауап бередi.
1.3. Сақтандыру нарығының iс-әрекетiн ұйымдастыру формалары.
Сақтандыруға әр түрлi ұйымдар тән. Бiрiншiден акционерлiк компания
ерекшеленедi. Сақтандыруды әр түрлi ұйым формасында кең көлемде ұсынады.
Қоғам капиталы акция сатумен немесе қызметкерлермен және учредителдермен,
басқа да өз еркiмен сатып алушымен өз iс-әрекетiн жүзеге асырады.
Сақтандырудың бiр еркшелiгi, бұл ақша құжатын құжаттандырып гарантия
бередi. Акционерлiк қоғам жиналған пай арқасында қеңейе түседi немесе өзi
жеке обьектiлердi сақтандыруға мүмкiншiлiгi туады. Бұл сақтандыру қауiпiн
бiршама төмендiлiгi аңықтай көрсетедi. Сақтандыру қызметi жақсарып, басқа
мекендерде филиалдар ашылуы ықпал етедi. Сақтандыру компаниялар белгiлi
болғанды жақсы көредi, бiрақта клиент сұранысына сәйкес лайықтанады. Сонда
бұл компанияға көп қызығушылықпен қарап, расталады.
Акционерлiк қоғам өзiнiң жағымсыз жақтарында көрсетiлуi мүмкiн, ал
сақтандыру агенттерiнiң комиссиондық шығындарын жоғарлатумен байланысты,
ара қатынастар қатаң жағдайда жүредi.
Акционерлiк сақтандыру компаниялары шет елдерде жақсы дамыған. Ашық
акционерлiк компаниялармен қатар, жабық акционерлiк компаниялар да құрылды.
Қазақстан Республикасында сақтандыру компаниялар ЖАҚ болса, шет елдерде ААҚ
түрiн көп қолданады.
Өзара сақтандыру компаниялары- бұл жеке адамдардың өзара келiсiм арқылы
қосылу. Бұл жай қосылу емес, әр бiр мүше өздерiнiң сұранысын
қамтамасыздандыра отыра, бiр қоғам немесе ұйым құру. Ұйым құру үшiн әр бiр
мүше жалпы қорға пай салуы қажет. Бiрiншi әдiс- компания қатысушылары
арасында жалпы салым сомасы бөлiнiске түседi. Мұндай әдiс кiшiгiрiм
компанияларға мiнездес болып келедi.
Сондықтан сақтандыру сома мұндай компанияларда сақтандыру оқиғасы,
қауiпi анықталғаннан кейiн өтелiнедi. Мысалы; кiшiгiрiм ТОО “СҰҢҚАР”
сақтандыру компаниясында сақтанып, бiраз уақыттан кейiн өзi немесе адам
жалдау әдiсiмен ешкiм бiлмейтiндей етiп өртеп жiберсе. Тексерiс кезiнде бұл
өқиғаны өзi жүзеге асырғаны анықталған жағдайда, сақтандыру сомасы
өтелiнбейдi. Сақтандыруда өқиға немесе қауiп төнген дейiн салым жиналуы
арқылы, сақтандыру сомасын өтейдi. Бастамасында сақтандыру сомасы
анықталумен салым салынып орны толғанда, қауiп сол кезде төнсе сақтандыру
сомасы өтелiнедi немесе артық ақша сомасы қайтарылады.
Мемлекеттiк сақтандыру компаниясы- мемлекет қарамағында өз iс-әрекетiн
жүзеге асырады. Қазiр бiздiң нарықта мұндай сақтандыру компаниялар өте
сирек кездеседi немесе нарықта бұл жүйе нақты дамымаған деп санау керек.
Дамыған нарықта сұраныс өте төмен денгейде, сондықтан алдын-ала нарық даму
керек сонымен қатар қосымша жүйелер де даму керек. Сақтандыру компаниялары
мемлекет кепілдік ретiнде қолдана бiледi. Бұл мынадай жағдайда, егер сол
сақтандыру компаниясы мемлекетпен бiрге капиталдың негiзiн құраушы болған
жағдайда. Көбiнесе мұндай сақтандыру компания капиталы жеткiлiктi
болғандықтан, сақтандыру арзанға түседi. Көбiнесе компаниялар мiндеттi
сақтандыру жүзеге асырады, ал қалған түрлерi екiншi орынға қалдырады.
Мемлекеттiк сақтандыруға сәйкес мысал: сақтандыру компания мемлекет
қарамығына енген. Мемлекет компанияның акционерi болып саналады, дауыс
беруге қатынасады. Бұл компания тұрақты деп санауға болады. Ал басқа
сақтандыру компаниялар ақшаны немесе қорларын толықтыра отырып бакрот
жағдайына ұшырау мәселесімен жабылып қалады. Бірақ бұған да мемлекет шешім
тапты, алғашқы жылдары сақтандыру компаниялары жарғылық қор жинап ретсіз өз
іс-әрекеттерін жүзеге асырып отырса, енді жарғылық қорды да, тарифтерін де,
қордың өзгерісін де мемлекет бақылап, рұқсат беріп отырады. Сақтандыру
компанияларының тұрақсыздығынан тұтынушылардың сенісіздік туындатты.
Жеке кәсiпкер – сақтандыру iсiн жүргiзедi. Ол көбiнесе сақтықтық агент
рөл жұмысын атқарады. Бұл түрдiң ерекшелiгi бетпе-бет сақтандыру
компаниямен келiсiм шартқа отырмайды. Барлық жағдайда өзiне клиенттерi
сақтандыру компаниямен жекелей шарттасады. Сақтандыру агенті- ол барлығына
қарамастан клиенттi өзi iздеп, өзi тауып, келiсiм шартқа отырады.
Сақтандыру брокері- сақтандыру агентінен ерекшелігі сақтандыру ұйымының
тарапынан іс-әрекетін жүзеге асырғанымен де, міндетті түрде ол, мемлекет
тарапынан лицензия құжатын алу керек.Сол құжат негізінде сақтандыру брокері
ұйымының қаржылық жауапгершілігін растайды. Әр бiр сақтандыру iсiнде
компанияда кездейсоқ қоғамы бар- бұл кәсiптiк бөлiмдер түрлерi. Олар
белгiлi сақтандыру үшiн, белгiлi қауiптiң алдын алу үшiн бағытталған ұйым.
Ал ендi толық Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының ұйымдастыру
формасына көшейiк.
Қазiргi бiздiң Қазақстан Республикасының нарық экономикасының
қалыптасуы жағдайында мемлекеттiң үстемдiгi бәсендей түстi. Мемлекеттiк
сақтандырудың жанында көптеген компаниялар, кәсiпорындар, корпорациялар,
қоғамдар шетiнен пайда болып жатыр. Мұнда Қазақстанның коммерциялық сақтық
компаниялары айрықша орын алады. Компаниялар сақтандырудың барлық түрлерiн
дерлiк жүргiзедi. Әрi сақтық ұйымдары арасында сақтық жауапгершiлiгiнiң
мөлшерi әлден қайда жоғары. Компанияларды басқармалары басқарады.
Компаниялардың клиенттерi- сақтанушылармен сақтық шарттары жасау жұмыстарын
сақтық агенттерi брокерлер жүргiзедi. Сақтық нарқын кеңейту және жұмыс
сапасын арттыру мақсатымен республикада баламалы сақтық ұйымдары құрылып
жұмыс iстеуде. Оларды құруға меншiктiң басқа формаларында құрылған
мемлекеттiк сақтандыру органдары қатысуда. Олардың қызметiнде сақтандырудың
қауiп түрлерi де қамтылуда; биржа iстерiн, несиелердi т.б. саақтандыру.
Сан алуан меншiк формадағы сақтық ұйымдары өз қызметiн iске асыруда тең
құқықтарға ие. Сақтық операцияларының берiктiгiн және сақтық қызметiнiң
сенiмдiлiгiн қамтамасыз ету үшiн сақтандырушылар мақсатты қорлар құрады;
негiзгi, резервтiк, шетелдiк валютада жүргiссе валюталық қор құрылады.
Қорлардың көлемiн сақтандырушылар дербес белгiлейдi; сақтық қорларына салық
салынбайды. Сақтандырушының қызметi доғарылса, сақтық қорлары қаржысының
қалдығы белгiленген тәртiппен салық салынады.
Сақтандырушылар негiзгi қызметiнен басқа да кез келген заңды тиiм
салынған басқа да кәсiпкерлiк қызметпен айналысады. Артық қаражатын
коммерциялық банктерге, құнды қағаздарға, тапжылмас мүлiкке салу.
Сақтандырушының қызметiндегi пайдалы табыстар (сақтық төлемдерi,
табыстарымен шығындары, сақтық сомаларын төлеу) сақтық iсiн ұйымдастыру
барысында материялдық базасын құру ( еңбек ақы шығыны, төлнмдер төлеу)
арасындағы айырмашылық. Кәсiпкерлiк қызметiндегi пайда осы қызмет
түрлерiнде белгiленген ережелерге сәйкес есептелiнедi. Салық салынатын
пайда мөлшерiнен сақтық қорларына жiберiлетiн сома шегерiледi.
Нарық қатынастары қалыптасуы жағдайында сақтандыруды дамыту мынадай
бағыттарда жүргiзiлмейдi.
– Мемлекеттiк сақтандырудың сақтық нарқын құру баламалы сақтық
ұйымдарын, ең алдымен акционерлiк компаниялар қызметiн
кеңейтуге белсендi қатысуы; мемлекеттiк сақтандыру жүйесi
нарықтық элеметтерiнiң бiрi ретiнде бәсекеге түседi; қазiр
сақтық нарқын пайдалану 18 пайыздан аспайды.
Өзара сақтандыру қоғамдарын, сала iшiнде сақтандыру құру, өзiн-өзi
сақтандыру; шетел қаржысын тарту арқылы сақтық кәсiпорындарын құру;
шетелдiк компаниялар, сақтық және брокерлiк фирмаларының қатысуымен
бiрiккен сақтандыру кәсiпорындарын жасау, бiрлескен және шетелдiк
ұйымдардың қызметiнде қаржы және валюта мүдделерi ескерiлiп, шетелдiк
несие, инвеститция, технологияларды тарту, экспорт және импортпен, құрал-
жабдықтар мен өнiмдердiң шетелдiк нарқымен байланысты кәсiпорындардың
тұрақты жұмысын қамтамасыз ету.
Сақтандыру, резервтердi қаржыландыруды коммерциялық негiздерге көшiру
коммерциялық банктер, құнды қағаздар,тапжылмас мүлiктер тарифтердi
төмендетуге қаржы құю. Сақтық қызметi бақылауға алынады. Сақтық қадағалау
сақтандырушының мүдднсiн қорғайды. Бұл қызмет сақтық операцияларының
құқықтығын реттеп, оларды жүргiзуге рұқсат баредi, тарифтедi талдау арқылы
қаржы тұрақтылығын, сенiмдiлiгiн тексередi.
1.4.Сақтандыру нарығының сақтандыру түрлерi және жiктелуi.
Сақтандыру нарығында сақтандыру түрлерi көптiгiнен, олардың
жауапгершiлiгiне байланысты оларды категорияларға, түрлерге жiктеуге
болады. Қазақстан Республикасының заңы бойынша “өмiрдi сақтандыру” және
“жалпы сақтандыру” болып екiге бөлiнедi. Әр бөлiм жiктелiнедi. Сақтандыру
түрi жiктелуiне байланысты, сақтандыру үйымы сақтанушыға сақтандыру шартын
жасау арқылы сақтандырудың бiр немесе бiрнеше категориялар шегiнде
әзiрлейтiн және беретiн сақтандыру өнiмi болып табылады. Сақтандыру ұйымы
өзi әзiрлеген сақтандыру түрi бойынша қызметiн уәкiлеттi мемлекеттiк
органмен сақтандыру ережелерiн келiскеннен кейiн ғана жүзеге асыруға
құқылы. Ал, ендi жеке басты сақтандырудың түрiн толығырақ шолып өтейiк.
Қосымша мүлiкке байланысты құрылыстардың және басқа да мүлiктердi
сақтандыру барысында қауiп сомасын қалай анықталатынын қарастырайық.
Сонымен жауапгершiлiктi сақтандырудан бастайық.
Жауапгершiлiктi сақтандырудағы обьектiсi болып сақтандырушының
әрекетiнен немесе әрекетсiздiгiнен тигiзген зардабы үшiн үшiншi тұлғалардың
алдағы жауапгершiлiгi болып табылады. Мүлiктi сақтандыру жеке сақтандырудан
және үйымдық, ұжымдық сақтандырудың, азаматтардың нақтылы және
сақтандырудан ерекшеленедi. Сақтандыру өтетiн кезең қауiп-қатер басқа
түскен жағдайда жүргiзiледi. Ол азаматтардың жұмыс iстеу қабiлеттiлiгiне
байланысты. Сақтандыру жауапгершiлiгi экономикалық жағдайда жүргiзiледi,
егер қандай да бiр зардап тигiзiлген жағдайда болмасын ақша қатынасында
болады.
Жауапгершiлiктi сақтандыру зардап тигiзетiн себебтер алдын-ала
қарастырылады, мысалы денсаулыққа. Сонымен қатар үшiншi тұлғаға тигiзiлген
зардапқа. Бұл заң бойынша сот шешiмiмен немесе өз келiсiмiмен шеккен
зардапқа байланысты концепция немесе оның тигiзген зардап мөлшерiне
байланысты сома төлену керек. “Жауапгершiлiктi сақтандыру” сақтандыру
көптеген мемлекеттерде мiндеттi. Бұл мемлекеттерде, белгiлi полиссiз
ешқандай автосаяхатшыны өз мемлекетiне кiргiзбейдi. Қазақстан
Республикасының Үкiмi 13 қазан 1996 жылы №1319 “Автокөлiк иелерiнiң
азаматтық құқықтық жауапгершiлiктi сақтандыру мiндеттi болуы “туралы қаулы
қабылданды. Берiлген қаулы 1 қаңтар 1997 жылы күшiне ендi. Бұл сақтандыру
түрi автокөлiк меншiгiн сақтандыру мақсатында және үшiншi тұлғаның зардап
шеккендiгi мақсатында, ол “ДТП” жағдайында төлем төленедi және сақтандыру
мақсаты мiндеттi.
Автокөлiктiң иесi заңды немесе жеке тұлға болсын, ол тұлға заң бойынша
мiндеттi сақтандыру керек. Сақтандыру мына себептер бойынша: зардаптардан,
зиян кетiруден, “ДТП” салдарынан алған зақым үшiн, әсерi азаматтардың өмiрi
мен денсаулығы, мүлiгi үшiн мiндеттi. Бұл жағдайда пайдаланған заттар үшiн
келесi шарттар келiстiрiлуi керек.Келiсiмнiң қорытындысы жыл сайын
куәлiктердi дайындау және белгiленген түрiнде сақтандыру полисi берiледi.
Бұл сақтандырушының келiсiмге отырғанын куәлендiредi.
Сақтандыру полисiмен қатар сақтанушыға әр бiр көлiк басына белгiлi
сақтандыру талоны берiледi, ол белгiлi номерлер мен сол полис номерлермен
үлгi бойынша бекiтiлген. Транспорт құралдарын пайдаланумен байланысты
сақтандыру келiсiмдерiн бақылау, реттеу процессiн МАЙ органына бекiтiлген.
Мiндеттi сақтандыру келiсiм шарты сол жылдың аяғына дейiн бекiтiледi.
Мысалы; 5.05.01.-31.12.01.мерзiмiне дейiн немесе 01.01.01.-31.12.01. ал осы
мерзiмнен асып кеткен жағдайда сақтандыру шарты күйiп кетедi және егер
көлiктi 1 қаңтардан кейiн сатып алсаң, сонда сiз басқа қалған айларға және
де алған айының сақтандыру сомасын толық ай ретiнде төленуi тиiс. Сонымен,
қатар толмаған ай толған ай ретiнде саналады және сақтандыру сомасы
двигатель көлемi бойынша, жолаушының орнын санына, жүктi тасымалдауына
байланысты белгiленген. Ол 3-9 айлық есептік көрсеткiштермен, автокөлiк
құралдары сақтандыру төлемi төленедi. Сонымен қатар бөлек аудан бойынша
бекітілген түзетілген коэффицент қолданады.
Мысалы: ВАЗ 2106 автокөлiгiнiң иесi, ол машинаның двигатель көлемi 1600
куб. См. 3884 теңге сақтандыру сомасы төленедi, бұл 971*4 =3884 теңге .
Қауiп катерлi оқиға сақтандыруда жататындар; Жеке және мүлiкке
тигiзетiн зиян, үшiншi түлғаға тигiзетiн зардап, соғысу, бiреулердiң
машинасын соғып кету, төгiп алу, жанып кету, атылу. Осы жағдайларда, ДТП
жағдайларында кiнәлi куәлiгiн бiлдiредi немесе оны сұрастыру арқылы
белгiленедi, егер кiнәлiгiнен бет бұрса, онда оны сот арқылы шешу қажет.
Олардың компетенциясында байланысты, органдарға сәйкес хабар берiледi
(милиция, ГАИ, госнадзор органдары, аврия қызметтерi жэне т.б.) Ол хабар
сақтандыру оқиғаға сәйкес болуы керек.
Сақтанушы сақтандырушыға қауiп-қатер оқиғасы болған күннен бастап 1
күннiң iшiнде хабарлау қажет. (демалыс және мереке күндерiн санамағанда).
Сақтанушы сақтандырушыға қысқа мерзiмде зиян шеккен адамның шарттарын
несие түрде, жазба хат түрiнде, органдар фактiлi себептерiнiң зияны мен
келтiрiлген зардаптары жайлы жазба түрiнде хабарлау қажет.
Осы мақсатта автокөлiк иесi ДТП жағдайында, егер ол жауапкешiлiктi
сақтандырылған болса, онда ол сақтандыру ұйымы зардап шеккен сомасын
өтейдi.
Қазақстан Республикасының Үкiметiнiң қаулысынан басқа 14-шi қзанда 1996
жылы №1257 “Жолаушыларды тасымалдауға байланысты азаматтық жауапкершiлiктi
мiндеттi сақтандыру ережесi” қабылданып бекiтiлдi.
Азаматтық жауапкершiлiк сақтандыру мiндетi тасымалдаушы жолаушылар
алдында сақтық қорғаныс, зияның орның толтыру. Жол, темiр жолдарында, кеме,
ұшақтар құралдарын, жүк тасымалдау құралдарын сақтық кепілдігін қамтамасыз
ету мақсатында жүргiзiлдi.
Сақтандырушы болып тасымалдаушы болып саналады. Сақтандыру сомасы
жолаушының жолдамалық билеттерінің сомасына егізіледі. Ал жүк
билетттеріне, билетке сақтақ соманы және жүк мөлшерiнің құны қосылады.
Мiндеттi сақтандырудың еңгiзiлумен жүк, жолаушы тасымалдаушы сақтандыру
төлемiн өзi төлейдi. Жолаушы сақтандыру жиынын төлемейдi, бұл мiндет
тасымалдаушының мойына iлiнген.
Сақтандыру объектiлерi әр түрлi болып келедi. Егер бiрiншi сақтандыру
жағдайына өмiр, денсаулық, мүлiк, жолаушы бола, екiншi-жағдайда азаматтық
жауапкер денсаулыққа тигiзген зардап, жолаушының мүлiгiне тигiзетiн зиян
жатады.
Сақтандыру келiсiмi сақтандыру оқиғасы болған жағдайда ғана күшiне
енедi, оны келiсiм бойынша өтелiмi жолаушыға немесе оның мирасына төленедi.
(Өтелiм – сақтандыру саласы).
Жолаушылардың сақтандыру өтелiмi сақтандыру оқиғасы болған жағдайда
мына мөлшерде жүргiзiледi:
- Инвалид жағдайында.
I – группа – 500
II – группа – 400
III – группа – 200
- Жалпы уақытша жұмыс қабiлеттiлiгiнен айырылып қалған
жағдайда – 1,5.
Әр бiр емделу күнiне – 200.
- Жолаушының өмiрден кету жағдайында – 600
- Зиян келтiргенде немесе ұрланған жағдайда – фактiлiк зиян
мөлшерiне байланысты – 250.
Жолаушы өзiнiң сақтандыру сомасының өтелуiне мына жағдайларға көңiл
аудару керек. Жолаушы тасымалдаушыға мына құжаттарды көрсетуi тиiс.
– Сақтандыру саласын төлеуге өтiнiш.
– Сақтандыру оқиғасының түрнұсқалы актiсi, ол көлiк ұйымының
бекiтiлген формасы бойынша құрастырылған.
– Құжаттардың көшiрмесi, инвалид екенiн растау құжатының
көшiрмесi, уақытша жұмыс қабылетсiздiгi тұралы көшiрме
анықтамасы болу керек.
Егер жолаушы мерт болған жағдайда құжаттар:
– өлiм куәлiгiнiң көшiрмесi
– өлiм құқылы мұра жөнiндегi куәлiг
Бұл құжаттар нотриалды бекiген болуы тиiс.
Ең ерекше жауапкершiлiктi сақтандыру тәуекелдiлiгi iшiнде несиелiк
тәуекел сақтандыру ерекше орын алады. Оның мағынасы несиелiк тәуелдiлiктi
жою және көлемiн азайту. Сақтандыру обьектiсi болып коммерциялық несие
қызметтер жатады. Олар сатып алушыларға, банктiк ссудалар, несие беру, ұзақ
мерзiмдегi инвеститциялар және тағыда басқалар жатады.
Осы сақтандырудың әр түрлiгiне байланысты экспорттық несиелiк
сақтандыру өзiнiң ерекшелiгiмен ерекшеленедi және де оларбасқа да
сақтандыру түрлерiн қамтып өтедi. Оның iшiнде валюталық тәуелдiлiк
сақтандыру, шығындарды сақтандыру және инфляциядан сақтандыру, бұл жаңа
нарыққа экспорттер арқылы түскен тауар.
Несиелiк тәуелдiлiк сақтандыру сатушының немесе несиелiк банктiң
құқығын қорғайды. Ол қарыз алушы төлемiн өтемеген жағдайда немесе қарыз әр
түрлi себептермен өтемегенде, осы сақтандыру түрiне нануға болады. Егер
сатушының шотына келiсiм шартталса, онда берiлген несие қарыз төленбеген,
берiлмеген жағдайда, сақтандыру ұйымы өз мойына алып өтейдi. Несиенi
төлемеу себебтерi өте көп. Мысалы, 50-ге жуық экспорттық несиелiк
тәуелдiлiк бар. Оларды 2 түрлi негiзгi бөлiмдерге бөлуге болады.
1. Таза коммерциялық және экономикалық тәуекелдiлiк.(жеке
сатыпалушының күйреуi, келiстiрiлген мезгiлге дейiнгi қарыздың
өтелмеуi және т.б.)
2. Саясат тәукелдiлiгi. (әскери қозғалыстар, революция, шет елдерге
төлемдердiң шектелуi, тәркiленуi, сатыпалушының төлемiн төлемеуi
оның рөлiн мемлекеттiк үйымдар жүргiзiледi, импорттық лицензияны
алып тастау).
Ерiктi сақтандыру тәуекелдiлiгiнiң тәртiбi бойынша несиенi өтелмеген
обьект үшiн сақтандыру барлық және бөлек қарыз алушы банк алдында уақытша
немесе толық несиенi пайдаланған үшiн пайызды өтеу. Сақтандырушының
жауапгершiлiгi төлемдi өтеу күнi бiткеннен соң, 20 күннен кейiн сақтанушы
несиелiк келiсiм шартта келiстiрiлген соманы алуы тиiс. Келiсiм бойынша
банк алдында заемщик өтемесе, онда несиелiк келiсiм шарт бойынша жабылады.
Сақтандыру нақтылы жауапгершiлiк денгейiнде қарыз алушының сомасының 50-
90 пайызын сақтандыру келiсiм шартта бекiткен уақытта бекiтiледi.
Сақтандыру уақыты 1 аймен 1 жылдың iшiнде келiстiрiлген болады. Тарифтiк
ставка сақтандыру мерзiмiне байланысты бекiтiледi. Ол тәуекелдiлiк
сақтандыруда банкпен берiлген қайтарылмаған барлық несиелердiң 1 пайыздан
2,02 пайызға дейiнгi сақтандыру сомасын құрайды. Бұл жағдайда келiсiм шарт
1 жылға ғана келiстiрiлдi. Бөлек несиелiк сақтандыру ставкалары бiр шама
оғары болады, 1,8% –3,5% аралығындағы сақтандыру сомасы.
Сақтандыру төлем ставкалары тәуекелдiлiк денгейiне байланысты
сақтандыру төлем төмендеуi немесе өсуi мүмкiн, ол тәуекелдiлiк денгейiнiң
коэффицентi әсер етедi. Жауапгершiлiктi ерiктi сақтандыру тәртiбi бойынша
қарыз алушының несие сақтандыру обьектiсi болып табылады, ал қарыз алушы
банк алдында жауапгершiлiктi болады. Өтелмеген несие сақтандыру
тәуекелдiлiгiнде негiзгi түрi болып келедi. Сақтандыру төлем ставкалары 1,8
–3,5 пайызға дейiн сақтандыру сома мөлшерi бекiтiлген. Тәуекелдiлiк
денгейiне байланысты сақтандыру сомасына жоғары немесе төмен коэффиценттi
қолданылуы мүмкiн.
Сақтандыру органдары келiсiм шартты жүзеге асырар алдында қарыз
алушының қаржылық қабiлеттiлiгi мен репутациясын ескеру қажет және оның
төлем мүмкiншiлiгiн де ескеру қажет. Егер қарыз алушы кооперативтi ұйымы
болса, онда ол ұйымының қаржылық қабiлеттiлiгiн, алдына қойылған
мақсаттарындағы шығындарының аздығы, өндiрiстiк iс-әрекетi, айналым
құралдарының күйi жайында, өндiрiстiк шығындары, табыстарының айналысы мен
көбейуi жайында ақпарат жиналып, расталуы қажет. Қаржылық нәтижесiнде дұрыс
анықтау үшiн ерiктi сақтандыру тәуекелдiлiгi несие өтелмегенде немесе
жауапгершiлiктi сақтандыруда несиесiн өтемесе, онда сақтандыру түрлерiне
байланысты белгiленген тарифтiк ставка құрылымына сүйенедi. 80%
сақтандыруды өтеуге арналған және келесi жылдың төлемiн өтеуге қор фонды
құрылуы қажет, ал 20% iстi жургiзудегi шығындарға және қаржы жиналуына
бағытталады (табыс).
Сақтаңдыру саласының төлем мүмкiндiгiн анықтау және оның негiзгi
факторлары.
Жеке сақтандырудың сақтандыру саласы уақытылы төленуiне және дұрыс анық
талуына байланысты, онда бұл сақтандыру таршақтарын кең жайды.
Сақтандыру орландары сақтандырушылардың және сақтанушыладың алдында
сақтандыру сомасын (төлеуiмен, өз) келiсiм шарт бойынша өтеуiн мiндеттерi
бойынша орындайды.
Анықтау факторы – сақтанушы мен сақтандырушылық сақтау кезеңiнде болған
оқиға сақтандыру оқиға фактiсi деп есептелiнедi. Сақтандыру сомасы
сақтандыру компаниясының шартына қатысты, несие келiстiрiмен зардап болған
жағдайда және сақтанбыру оқиға фактiсi болған кезде төлем сомасы өтiледi.
Мысалы: сақтандыру сомасын өтеуiне негiзгi себеп сақтандыру оқиғасы, факт.
Өмiрдi сақтандыру, өмiрдi сүру күндерiне дейiн немесе ойламаған оқиға
жағдайларында өмiрден кету салдарынан және оқиға келiстiрiнен болған
жағдайда, сақтанушының өмiрден кеткенi фактiлi түрде анықталса, онда
сақтаушының сақтандыру сомасы өтелiнедi.
Егер өмiрдi сақтандырушы келiсiм шартта сақтандыру жауапкершiлiгiне
байланысты шектеу қойылып келiстiрiлсе, онда сақтандыру сомасы өлiм
куәлiгi құжаттар бойынша және қандай жағдайларда өмiрден кеткенi жайында
фактiлi түрде анықталуы қажет:
1. загс құжаты
2. өлiм куәлiгi (онда, күнi, айы, жылы көрсетiлуi қажет)
Сақтаншырудын өмiрден кету себептерiн, сақтандыру ұйымы анықтап
бекiтедi. Сақтанушының болған оқиғасының себебiн, жағдайын анықтау, бұл
енiншi анықтау факторы – сақтандыру сомасын төлеу мүмкiндiгiн анықтау
болып есптелiнедi.
Егер болған сақтандыру оқиғасына сақтандыру жауапкершiлiгiне байланысты
бекiтiлген көлемде болса, онда бұл үшiншi фактор – сақтандыру сомасын
төлеумүмкiндiгiне әсер ететiн фактор.
Төртiншi фактор – сақтадыруды ойламаған оқиғаның нәтижесiнде
келiстiрумен байланысты. Сақтандыру кезеңiнде 3 жылдың аралығында
келiстiрiмен болса, онда ойламаған оқиға жағдайыңда осы жылдың iшiнде
сақтандыру сомасын ала алады. Өзiне бiрнеше, әр түрлi қызметтердi
кiргiзедi. Мысалы: денсаулығына зақым келтiру, органына зақым келу немесе
жалғастырылған (15 күн немесе одан да көп) ем алу.
Сақтандыру сомасы сақтандыру мәмлесi сол оқиға болған күнге дейiн
мәмлесi болса ғана төленедi. Бұл бесiншi фактор- сақтандыру сомасын аңықтау
мүмкiндiгi. Ойламаған жағдайдан зардап алған сақтанушы зардап шеккен дiгi
жайында бекiтiлген құжат әкелiп көрсетуi тиiс. Келiсiм сол зардап щеккен
түрiне байланысты болса ғана орындалады. Алтыншы фактор- сақтандыру сомасын
төлеу. Берiлген құжат анализдан өткiзiлгеннен кейiн төлем жүзеге асады.
Осыдан кейiн сақтандыру қызметкерлерiнiң қандай көлемде төлем ақысын өтеу
керектiгi жайында сұрақ туады. Бұл жағдайда жетiншi фактор көмек көрсетедi-
сақтандыру сомасын өтеу қажқажеттiлiгi жайында. Келiстiрiген шарт бойынша
сақтандыру жүргiзушi толық немесе iшiнара сақтандыру сомасын өтейдi.
Мысалы; толық сақтандыру сомасы мына жағдайда өтелiнедi, егер сақтанушы
толық келiстiрiлген өмiр күндерiн асып кетсе немесе келiстiрiлген оқиға
жағдайында. Сонымен қатар денсаулығын 100% құрған, зиян келтiрiлген жағдай.
Iшiнара сақтандыру сомасы, егерсақтанушы немесе сақтандырушы денсаулығы
бiртiндеп құрый бастаса, онда зиян келген, көлемде өтеленедi және де зиян
ойламаған оқиғадан сома немесе салынған жарна немесе оның бiр бөлiгi
төленедi. Бақытсыздық оқиға салдары үшiн төленуге тиiстi сақтандыру
сомаларын аңықтау методикасы.
Толық және iшiнара төленуi құжаттардың қайғылы оқиғаны өтуiне
Байланысты, құжаттар медицина ұйымдарынан және тағы да басқа да сақтандыру
мекемелерде алынуы тиiс. Сақтандыру сақтану келiсiм шартқа отырған жерiне
келiп, қайғылы оқиға болған мезетте 3 жыл аралығында жолығуына болады.
Сақтанушының өтiнiшiнде бақытсыздық оқиғаға ұшыраған күнi, айы, жылы,
себептерi, емделген ұйымы, алғашқы көмек көрсеткiш медициналық ұйым немесе
қайғылы оқиғалар қатерiнен емделiп жатқан ұйымын жазба түрiнде көрсетiлуi
қажет. Өтiнiшпен бiрге сақтандыру куәлiгiн және қауiп-қатерден өмiрiн
сақтандыру жайында сақтандыру жарнасын төлеген туралы квитанциясы
құжаттарын қосып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz