Сақтандырудың экономикалық мәні және қажеттілігі
Мазмұны
Кіріспе 2
I Сақтандырудың экономикалық мәні және қажеттілігі. 4
1.1 Сақтандырудың әлеуметтік-экономикалық мәні, оның іс-әрекет сфералары
4
1.2 Сақтандыру жіктелуінің негіздері. 7
1.3 Әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік қамсыздандыру-әлеуметтік
қорғаудың негізгі салалары 10
ІІ Қайта сақтандыру және оның сақтандырудағы мәні. 17
2.1 Қайта сақтандырудың экономикалық қажеттілігі және негізгі міндеттері.
17
2.2 Қайта сақтандыру нысандары мен әдістері. 21
2.3 Қайта сақтандыру операциялары. 30
III Қазақстан Республикасының Қайта сақтандыру жүйесінің дамуы және оны
жетілдіру жолдары. 32
Қорытынды. 35
Қолданылған әдебиеттер тізімі 37
Кіріспе
Мен "Қаржы" пәнінен өзімнің білімімді жетілдіру мақсатымен курс
жұмысын жазу үстіндемін. Менің таңдап алған тақырыбым "Қайта сақтандыру
және оның сақтандыру ісіндегі мәні". Бұл тақырып мені өте қызықтырды. Бұл
тақырыпты таңдап алған себебім әрбір экономикалық бағыттағы оқу орындарының
студенттері нарықтық экономикалық дамуына терең талдау жасай білуі керек
деп ойлаймын. Ал сақтандыру мен қайта сақтандыру жүйесі - осы нарықтық
экономиканың ең маңызды және біртұтас құндылықтарының бірі. Сақтандыру -
қоғамның экономикалық қатынастарының айрықша сферасын бейнелейтін көне
категориялардың бірі. Сақтандыру ұйымдары жұмыстарының тұрақтылығы мен
қызметінің қаржылық бекемдігін қамтамасыз ету үшін қайта сақтандыру жүйесін
құру аса қажет. Сақтандыру-сақтандыру жүйесінің жұмыс істеуін қамтамасыз
етіп, материалдық шығындарға ұшыраудан қорғап, экономикалық табысқа жетуге
кепілдік береді. Қайта сақтандырудың мақсаты-аса қауіпті қатерлердің
зардабын жоя алатын кең ауқымды кепілдіктердің кеңістігін кеңейту мен
нығайту. Бұл интернационалдық экономикалық және де сақтандыру балансымен
алғанда теңгермешілік өлшемнің ең соңғысы емес. Міне осыған орай сақтандыру
мен қайта сақтандыру техникалық экономикалық және де әлеуметтік прогрестің
аса маңызды құралы болып табылады.
Сақтандыру жауапкершілігінің көлемін өсіру процесіндегі сақтандыру
ұйымы жүргізетін қызметтің бастапқы кезеңінде де қайта сақтандырудың рөлі
ерекше. Сондықтан да ішкі нарықта қайта сақтандыру жүйесін құру міндетті,
бізде де барған сайын нарықтық экономикадағы өте маңызды, әрі актуальды
мәселе бола түсуде. Осыған байланысты сақтандыру операцияларының қаржылық
бекемдігін қамтамасыз ететін шалғай шетелдерде бұл тәсілдің рөлі мен мәнін
барынша жан-жақты ашып көрсеткіміз келеді.
Қайта сақтандырудың өзінің байырғы дәстүрі болғанымен де, оның мәні
ең алдымен Қазақстан экономикасында жүріп өтуі керек болып тұрған
индустриализациямен айрықша байланысты. Соңғы онжылдықтар ішінде Еуропа,
АҚШ пен Жапония индустриализацияның нәтижесінде үлкен де ірі қатерлер мен
қаіптердің кешенді көздерінің аса зор потенциалдары пайда болып. Олар
жекеленген сақтандырушының ал кейбір жағдайларда тіпті сақтандыру нарықтың
қаржылық мүмкіндігін мейлінше өсірді. Экономиканың ғылым мен техниканың
қуаты өркендеу қатерлер мен аса қатерлі қаржылық комбинациалардың күрт
өсуімен күрделене түсуіне әкеп соғуда. Сөйтіп бұл жай қазіргі экономикалық
өмірдің барлық укладтарын анықтай тұра, сонымен қоса олар әлі де
белгісіздік туғызуда. Ал, экономиканы тұрақты түрде жетілдіріп жаңартып әрі
күрделі қаржы үші батыл тәуекелге бару ғана әлгі етектен тартқан жұмысты
жүргізбей отырған жайларды болдырмайды. Міне бұл сақтандыру мен қайта
сақтандырудың қазіргі басты міндеті клиенттердің қаіп-қатер жауапкершілігін
қабылдай отырып, сақтандыру ұйымдары өз қызметтерін клиенттердің қатерден
аман болуына немесе оны клиенттердің мүддесіне орай азайтуға бұруға тиіс.
Қатерді жабу үшін барлық қажеттілікті жасауға кепілдік беру керектігі
жұмыстың өзіне сай келетін, нысандар мен әдістерді талап етеді. Қайта
сақтандыру қоғамның стратегиясы жаппай нарықтық қозғалмалы құрылымы мен
өнімдеріне болашақтағы жаңа қатысушыларға ыңғайластыруға бағыталуға тиіс.
Өнімге деген сұраным мен осы фактрге байланысты қатерді жабу
қажетігінің ықтимал өзгерісі есепке алынады.
Бастауыш сақтандырудың дамуы, қатерлерді ойдағыдай басқару үшін жаңа
прогрессивтік тәсілдері ойластыру, ықтимал толық қаржылық кепілдік пен
қосымша кепілдік үшін дәстүрлі қайта сақтандыру объектілерін зор көлемде
дифференциялау жоғары мамандандырылған қолдау. Қайта сақтандыру қоғамы
стратегиясының ең маңызды пункті болуға тиіс. Әсіресе қатерден тысқары емес
қызметтердің кең көлемді бағдарламасына қатысқан жерде қайта сақтандырудың
жалпы кепілдігін ойластырып жасаған кезде клиенттердің жекелеген
мүдделеріне ерекше көңіл бөледі.
Мен өзімнің осы ғылыми-зерттеу жұмысымда сақтандырудың экономикалық
мәні мен қажеттілігіне оның көздері мен негізгі міндеттеріне, сонымен қатар
қайта сақтандырудың мәні мен оның атқаратын қызметтерін және Қазақстан
Ресубликасының қайта сақтандыру жүйесіне толығымен талдау жасап сипаттама
беремін.
I Сақтандырудың экономикалық мәні және қажеттілігі.
1.1 Сақтандырудың әлеуметтік-экономикалық мәні, оның іс-әрекет сфералары.
Сақтандыру - қоғамның экономикалық қатынастарының айрықша сферасын
бейнелейтін көне категориялардың бірі. Сақтандыруға түрткі болатын басты
себеп –бұл өндіріс пен адам өмірінің қауіп- қатер сипаты. Сондықтан өндіріс
процестерін жалғастыру азаматтарының жеке санатының өмір тіршілігі мен
жақсы тұрмыс халін қолдап отыру мақсатында қоғамның, жеке өндірушілердің,
олардың топтарының натуралдық-заттай босалқы қорларын да немесе
резервтерін де, сондай-ақ ақша ресурстарын да қамтитын қажетті қаражаттары
болуы тиіс. Мұндай ақша қаражаттары әдетте резерв және сақтық қорлары
түрінде қалыптасады.
Сақтандыру кезіндегі сақтық резервтер мен қорлардың қалыптастырудың
екі негізгі әдісі қолданылады, олар:бюджеттік және сақтық әдіс.
Қаржыларды қалыптастырудың бюджеттік әдісі бюджеттердің қаражатарын,
яғни бүкіл қоғамның қаражаттарын пайдалануды болжайды.
Сақтық әдіс қорларды шаруашылық жүргізуші субъектілермен халықтың
жарналары есебінен жасауды алдын ала қарастырады.
Сақтық қорлар-қоғамның ұлттық шаруашылығындағы сан алуан алдын ала
болжануы мүмкін емес жайттардан сақтандыруға арналған қоғамның резерв
қорлар жүйесінің қажетті құрамды бөлігі.
Мүліктік мүдделерді қорғауда материалдық зияннан сақтандыруды және
оның орнын толтыруды сақтандыруды жүзеге асыратын сақтық қор материалдық
немесе ақша қор нысанында жасалады. Сақтық қорларда қоғам мүшелерінің
ұжымдық және жеке мүдделері қорғалады, олардың тіршілік әрекетінің сан
қырлы экономикалық және әлеуметтік аспектілері көрінеді.
Сақтық қорлардың басқа қорлардан ерекшелігі: олар алдын ала тұтыну
қорларына да, жинақтау қорларына да жатпайды. Ол-табыс ретінде
тұтынылмайтын және қорлануға міндетті қызмет етпейтін табыстың бірден - бір
бөлігі .
Сақтандырушылардың жарналары есебінен жасалынатын сақтық қорлар
белгілі бір уақытта тікелей арналымында-сақтық төлемдерді төлеу үшін
пайдаланылмауы мүмкін.Мұндай жағдайларда сақтық қорлардың қаражаттары
қосымша табыс алуы үшін коммерциялық айналымға жіберілуі мүмкін. Өз
кезегінде бұл табыстардың бір бөлігін тапсырыскерлерді тарту үшін сақтық
қызметтер көрсетудің бағасын төмендетуге бағытаған орынды. Сақтық
ұйымдардың осыған ұқсас операциясы сақтық рыногінде пайдалырақ шарттарда
қолайсыз түрлі жағдайлардың салалары кезіндегі ысыраптар мен залалдардан
қашқысы келетін тапсырыскерлерді тарту жөніндегі бәсекенің пайда болуына
жәрдемдеседі.
Экономиканың нарықтық қатынастарға көшуі, кәсіпкерлік қызметтің
дамуы, тауар мен айырбас шеңберінің, шаруашылық жүргізуші субъектілер
арасындағы өзара келісім шарт міндеттемелерінің кеңеюі сақтандыру арқалы
болатын кепілдіктердің берік жүйесін талап етеді. Тек сақтандыру негізінде
ғана материалдық игіліктерлі өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну
процесінде пайда болатын қоғамдық және жеке мүдделерді қорғау мүмкін
болады.
Өтпелі экономика жағдайындағы сақтандыру институтының ерекше
маңыздылығы бір қатар факторлармен айқындалады.
Біріншіден мемлекет тарапынан көзделген шаралардың сипаты мен көлеміне
қарамастан, сақтандыру халық пен ұйымның түрлі мүдделерін қосымша қорғауға
мүмкіндік береді. Қазіргі кезде табиғи және техногендік сипаттағы төтенше
жағдайларды жою жөніндегі шығыстардың негізгі ауыртпалығы мүмкіндігі
объективті түрде шектеулі болып табылатын мемлекеттік бюджетке келіп
түседі.
Екіншіден, сақтандыру механизмнің қазіргі жағдайда пайдалану елдегі
кәсіпкерлік қызметті жедел дамытуды, Қазақстан экономикасының негізгі
саланың ерекшеліктерін, оның климаты мен географиялық орналасуын,
экологиясының деңгейін ескере отырып, өндіріс технологиясын жетілдіруді
қамтамасыз етеді.
Сақтық жүйе республика экономикасының сенімді әрі орнықты дамуына
халықты әлеуметтік қорғауды арттыру үшін қосымша негіз жасауға азаматтар
мен шаруашылық субъектілерінің мүлкін сақтандыруға ықпал етуге тиіс.
Сақтандыру мәселесі, медициналықты қоса алғанда, әлеуметтік
қамсыздандырудың проблемаларына тікелей қатысты.
Сақтандырудың жалпы жүйесі үш бөліктен тұрады:
1. қоғамдық қорғаудың жүйесі;
2. әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік қамсыздандыру;
3. жалпы сақтандыру және өмірді сақтандыру;
Сақтандырудың жалпы жүйесінің салыстырмалы дербес бөлігі медициналық
сақтандыру болы табылады.
Сақтандыру - сақтық ұйым өз активтері есебінен жүзеге асыратын сақтық
төлем арқылы сақтандыру шартында белгіленген сақтық жағдай немесе өзге де
оқиғалар туындаған кезде жеке немесе заңды тұлғалардың заңды мүдделерін
мүліктік жағынан қорғауға байланысты қатынастар кешені. Сақтандыру сферасы
адам өмірінің, өндірістік және әлеуметтік-экономикалық қызметтің барлық
жағын қамтиды, ол өтемдік және жиналымдық функциясын атқарады.
Сақтандырудың экономикалық мәні барлық қатысушылардың төлемдері есебінен
оқыс оқиғаға ұшырағанға көмек көрсетілетіндігінде. Демек, сақтандыру -
қолайсыз құбылыстар мен күтпеген оқиғалар болған кезде жеке және заңды
тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау және оларға материалдық зиянды
төлеу үшін мақсатты ақша қорларын құру және пайдалану жөніндегі қайта
бөлгіштік қатынастардың айрықша сферасы.
Ерекше сақтық қатынастар, сақтық қызметтің рыногын дамыту, азаматтар мен
заңды тұлғаларды сақтандыру тұрғысындағы қорғау "Сақтық қызмет туралы"
Қазақстан Республикасының заңымен, сақтандыру мәселелері жөніндегі Үкімет
қаулылары мен Ұлттық банктің сақтық қадағалау департаментінің нормативтік
актілерімен реттеліп отырады.
Сақтандыру категориясының қаржы категориясымен ортақ өзгеше белгілері
бар:
Сақтық қатынастардың ақшалай сипаты
Сақтандырудың қоғамдық өнімнің құнын қайта бөлуге қатысуы;
Оның іс-қимылы ақша қорларын жасап, пайдаланумен қосарланып отырады;
Сақтық қатынастардың бір бөлігінің міндетті сипатының болуы;
Ақша қорларын жасап, пайдалану кезіндегі сақтық баламалығы барлық
жағдайда бола бермейді
Сақтандыру шеңберінде мемлекет сақтық ресурстары меншігінің субъектісі
болып келетіндіктен сақтандыру жалпы мемлекет қаржысының құрамды бөлігі
болып табылады, қалған барлық жағдайда сақтық ісін экономикалық жүйе
шеңберіндегі айрықша сақтанушыға немесе оның қайта бөлу процестерін жүзеге
асыратын арнаулы қаржы-кредит институты ретінде қарауға болады.
Сақтандырудың мақсаты қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз
ету үшін азаматтарды, мүліктерді, өндіріс процестерін қоғамдық және ұжымдық
қорғау болып табылады.
Сақтандыру категориясы үшін мына белгілер оған тән болып келеді:
1. қатынастардың ықтималдық қатынасы
2. қатынастардың төтенше (жай емес) сипаты (кез келген ауқымда
мемлекеттік, аймақтық деңгейде кәсіпорын немесе оның бөлімшесі жеке
адам деңгейінде)
Сақтандыру процесі сақтандыру шарты негізінде не өзара сақтандыру
қоғамына мүшелік негізінде жүзеге асырылады.
Сақтандыру шарты бойынша бір тарп(сақтанушы) сақтық сыйақыларды
төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап(сақтандырушы) сақтандыру жағдайы
пайда болған кезде сақтанушыға немесе оның пайдасына шарт жасалған өзгеде
тұлғаға (пайда алушыға) шартта белгіленген соманың (сақтандыру сомасының)
шегінді сақтық өтемін төлеуге міндетті.
1.2 Сақтандыру жіктелуінің негіздері.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі бойынша мыналар
сақтандырудың нысандары болып табылады:
Міндеттілік дәрежесі бойынша – ерікті және міндетті;
Сақтандыру объектісі бойынша – жеке және мүлікті;
Сақтық өтемді жүзеге асыру негіздері бойынша-жинақтаушы және
жинақтаушы емес;
Міндетті сақтандыру - заңнамалық актілер талаптарына орай жүзеге
асырылатын сақтандыру. Ол сақтанушының есебінен жүзеге асырылады. Міндетті
сақтандырудың әрбір түрі сақтандырудың жеке сыныбы болып табылады. Міндетті
сақтандыру нысаны бойынша әрбір сыныптың мазмұны және оны жүргізу
жағдайлары бойынша қосымша талаптар сақтандырудың осы сыныбын реттейтін
заңнамалық актілермен белгіленеді.
Ерікті сақтандыру - тараптардың еркін білдіруіне орай жүзеге
асырылатын сақтандыру.
Сақтық қызметі - сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының сақтық (қайта
сақтандыру) шарттарды жасаумен орындауға байланысты Қазақстан
Республикасының заңнамаларының талаптарына сәйкес уәкілетті мемлекеттік
органның лицензиясы негізінде жүзеге асырылатын қызметі.
Сақтық қызметті ұйымдастыру және мемлекеттік реттеу мен лицензиялауды
жүзеге асыру үшін сақтандыру салаларға, сыныптарға және түрлерге бөлінеді.
Сақтық ұйымның сақтық қызметі"өмірді сақтандыру" саласы және
"жалпы сақтандыру" саласы бойынша жүзеге асырылады.
Өмірді сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадай
сыныптарды қамтиды: өмірді сақтандыру; аннуитеттік сақтандыру.
Жалпы сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадай
сыныптарды қамтиды: жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру;
медициналық сақтандыру; көлік құралдарын (автомобиль, темір жол, әуе және
су көліктерін) сақтандыру; жүктерді сақтандыру; мүлікті сақтандыру(көлік
құралдарын қоспағанда); кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру; көлік құралдары
иелерінің және тасымалдаушының азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру;
зиян келтіргені үшін азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру (көлік
құралдары иелерінің және тасымалдаушының азаматтық құқықтық жауаптылығын
қоспағанда).
Сақтандыру түрі сақтық ұйым сақтанушыға сақтандыру шартын жасау
арқылы сақтандырудың бір немесе бірнеше сыныбы шеңберінде әзірлейтін және
беретін сақтық өнім болып табылады.
Жалпы сақтандыруға және өмірді сақтандыруға тән экономикалық
қатынастар қоғамдық өндіріс процесіндегі зиянның орнын; егер бұл процесс
дүлей апат пен басқа төтенше немесе күтпеген оқиғалардың нәтижесінде
бұзылса толтырумен байланысты. Зиянның орны ынтымақтастық негізде сақтық
қатынастарға қатысушылардың төлейтін сақтық жарналары есебінен толтырылады,
бұл жарналардың жиынтығы, жоғарыда айтылғандай, сақтық қорларды құрайды.
Мүліктік және кәсіпкерлік тәуекелдер азаматтық – құқықтық
жауаптылықты қоса алғанда, оларға байланысты мүдделерді, сақтандыру жалпы
сақтандыруға жатады. Мұндай сақтандыру кезінде мүліктің жоғалу қаупі,
жетіспеуі немесе білінуі және өзге де мүліктік игіліктер мен құқықтар
сақтандырылады.
Сақтанушының немесе пайдаланушының мүліктерді сақтандыруға мүддесі
болмаған жағдайда жасалған мүліктік сақтандыру шарты жарамсыз болады.
Жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру сақтандырылушы жазатайым
жағдайдың немесе аурудың салдарынан қайтыс болған, еңбек ету (жалпы немесе
кәсіби жағынан ) қабілетін (толық немесе ішінара) жоғалтқан немесе оның
денсаулығына өзге де зиян келтірілген жағдайда оның қосымша шығыстарын
тіркелген сомада не ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемді
жүзеге асыру көзделетін жеке басты сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады.
Медициналық сақтандыру сақтандырылушының медицина мекемесінен
медициналық сақтандыру бағдарламасына енгізілген медициналық қызмет
көрсетулерді сұраған жолдамаларынан туындаған шығыстарын ішінара немесе
толық өтемді мөлшерінде сақтық төлемдерді жүзеге асыру көзделетін жеке
басты сақтандыру түрлерінің жиынтығы.
Көлік құралдарын сақтандыру көлік құралын иеленуге пайдалануға, оған
билік етуге байланысты адамдардың мүлікті мүдделеріне оның зақымдалуы
немесе оның жойылуы соның ішінде немесе ұрлап әкетілуі салдарынан
келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемді мөлшерінде сақтық
төлемдерді жүзеге асыруды көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады.
Жүктерді сақтандыру жүктерді иеленуге пайдалануға оған билік етуге
байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе оның
жойылуы соның ішінде жүктердің тасымалдану әдісіне қарамастан жойылып кетуі
салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемді мөлшерінде сақтық
төлемдерді жүзеге асыруды көзделетін сақтандырудың түрлерінің жиынтығы
болып табылады
Мүліктік сақтандыру мүлікті иеленуге пайдалануға оған билік етуге
байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне (автомобиль, темір жол, әуе
немесе су көліктерін, жүктерді қоспағанда) оның зақымдануы немесе жойылуы
салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемді мөлшерінде сақтық
төлемдерді жүзеге асыруды көзделетін сақтандырудың түрлерінің жиынтығы
болып табылады
Азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру кезінде үшінші бір
адамдардың өміріне, денсаулығына немесе мүлкіне зиян келтірудің салдарынан
туындайтын міндеттемелер бойынша жауапты болуы, (келтірілген зияндары үшін
жауаптылықты сақтандыру) сондай-ақ шарттардан туындайтын міндеттемелер
бойынша жауапты болу (шарт бойынша жауаптылықты) тәуекелін сақтандырады.
Зиян келтіргендігі үшін азаматтық – құқықтық жауаптылықты сақтандыру
кезінде сақтанушының өз жауаптылығы да, осындай жауаптылық жүктелуі мүмкін
болатын өзге тұлғаның жауаптылығы да сақтандырылады.
Зиян келтіргендігі үшін азаматтық – құқықтық жауаптылықты сақтандыру
кезінде сақтанушының өзінің жауаптылық тәуекелі ғана сақтандырылуы мүмкін.
Бұл талаптарға сәйкес келмейтін сақтандыру шарты жарамсыз деп есептелінеді.
Шарты бұзған үшін азаматтық – құқықтық жауаптылық тәуекелі шартта
оның талаптарына сәйкес сақтанушы оның алдында азаматтық құқықтық жағынан
жауапты болуға тиіс тарап болып табылатын және бұл жағдайда пайда алушы
ретінде іс-қимыл жасайтын тұлғаның пайдасына сақтандырылған болып
есептеледі.
Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру кезінде кәсіпкердің сақтанушы
ретінде іс-қимыл жасайтын келісімшарт жасаушы агенттерінің өз
міндеттемелерін бұзуынан болған кәсіпкерлік қызметтің залалдар тәуекелі
немесе кәсіпкерге байланысты емес жағдайлармен осы қызмет шарттарының
өзгеруінен болған залалдары тәуекелді соның ішінде күтілген кірісті ала
алмай қалу тәуекелі сақтандырылады. Кәсіпкерлік тәуекелдерді сақтандыру
шарты бойынша тек сол сақтанушының кәсіпкерлік тәуекелі және тек соның
пайдасына ған сақтандырылуы мүмкін.
Сақтанушы болып табылмайтын тұлғалардың кәсіпкерлік тәуекелді
сақтандыру шарты немесе өзге тұлғаның пайдасына жасалған шарт жарамсыз
болады.
Сақтандырылған мүліктің түріне немесе тобына қарай сақтандырудың
мынадай түрлерін ажыратады: ауылшаруашылығы дақылдарын, малдарды,
құрылыстарды, мемлекет, жеке меншік, кооперативтік кәсіпорындардың,
қоғамдық ұйымдардың мүлкін көлік құралдарын, қаржылық тәуекелді, жүктерді,
мұнай операцияларын, және т.б. сақтандыру. Мүліктік сақтандыруда міндетті
нысанда көліктің барлық түрлерін тасу жасалғанда тасымалдаушының
жолаушылар алдындағы азаматтық-құқықтық жауаптылығы мен автокөлік
иелерінің азаматтық – құқықтық жауаптылығы сақтандырылады. 1996-жылдан
бастап ауыл шаруашылығының өндірісін: көп жылдық екпелерді, ауыл
шаруашылығы малдарын, жылжымалы және жылжымайтын мүліктерді, ауыл
шаруашылығы өнімдері мен тауарларын қолайсыз табиғат-климат жағдайларынан
эпизоотиялардан және басқа дүлей апаттардан міндетті сақтандыру қайта
қалпына келтірілді.
Өмірді сақтандыру-азаматтардың өмірін, денсаулығын, еңбек
қабілеттілігін және жеке басына байланысты өзге де мүдделерін залалдан
қорғаудың нысаны, ол жеке басты сақтандыруға жатады. Жеке басты сақтандыру
шарты бойынша сақтанушының өзі, сондай-ақ шартта аталған басқа адам
сақтандырылған болуы мүмкін. Өмірді, денсаулықты, еңбек қабілеттілігін және
азаматтардың материалдық тұрмыс халін сақтандыру арқылы қорғау сонымен
қатар олардың экономикалық мүдделерімен тығыз байланысты және мүлікті, жеке
басты және әлеуметтік сақтандыру қызметтерінің көмегімен жүзеге асады.
Өмірді сақтандыру сақтандырылушы қайтыс болған немесе ол сақтандыру
мерзімі біткенге дейін немесе сақтандыру шартында белгіленген жасқа дейін
өмір сүрген жағдайда сақтық төлемді жүзеге асыруды көздейтін жеке басты
сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Аннуитеттік сақтандыру сақтандырылушы белгілі бір жасқа жеткен еңбек
ету қаблетін жоғалтқан асыраушысы қайтыс болған жұмыссыз қалған жағдайларда
немесе сақтандырылушының жеке табыстарының кемуіне немесе одан айырылуына
әкеп соққан өзге де жағдайларда зейнетақы немесе рента түрінде кезең-
кезеңімен сақтық төлемдерді жүзеге асыру көзделетін жеке басты сақтандыру
түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Жеке басты сақтандырудың сан алуан түрлері бар: өмірді аралас
сақтандыру, балаларды сақтандыру, некені сақтандыру, шаруашылық жүргізуші
субъектілер есебінен олардың қызметкерлерін сақтандыру, әуе, темір жол ,
теңіз, ішкі су және обылысаралық, халықаралық автомобиль көлігінің
жолаушыларын сақтандыру, және т.с.с.
Жеке басты сақтандырудың аталған түрлері жолаушыларды сақтандырудан
басқасы ерікті нысанда жүргізіледі. Міндетті нысанда сондай-ақ көлік
құралдарының иелері азаматтық – құқықтық жауаптылығы, әскери қызметшілердің
жеке құрамы, ішкі істер органдарының, ұлттық қауіпсіздік, салық службасы
қызметкерлері сақтандырылады.
Сақтандырудың экологиялық тәрізді түрі жіктемеде аралық жағдайда
болады: ол жеке басты және мүлікті, міндетті және ерікті болуы мүмкін.
Мүлікті және жеке басты сақтандырудың экономикалық мәніне бұл
категорияның қоғамдық арналымы көрінетін оның функциялары сай келеді.
Бөлу функциясы: бұл функцияның өзгешелігі қайта бөлу ретінде көрінуі.
Ол алдын алу функциясына, мысалы, алдын алу шараларын қаржыландыру жолымен
сақтық жағдайдың болу мүмкіндігін жоюға бүгіледі. Жеке басты сақтандаруда
бөлу функциясы сақтандырудың тиісті түрлерінің жинақтық функциясына
бүгіледі.
Бақылау функциясы тараптардың сақтық төлемдерді жұмылдыруды және
сақтық қорды қатаң мақсатты пайдалануды қамтамасыз етуге байланысты болатын
нақты қатынастарда көрінеді.
1.3 Әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік қамсыздандыру-әлеуметтік
қорғаудың негізгі салалары.
Әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік қамсыздандыру. Қаржы жүйесінің
дербес буыны ретіндегі сақтандыру әдетте ойда болмаған және төтенше оқиғаға
байланысты белгілі бір объектіні сақтандыру мен әлеуметтік қамсыздандыру
сияқты екі оқшауланған нысанада іс-әрекет ететіні белгілі. Сақтандыру
мәселесі медициналықты қоспағанда әлеуметтік сақтандыру проблемаларымен-
халықты әлеуметтік қорғау жүйесімен тікелей байланысты.
Қазақстан Республикасының Конститутциясы Қазақстан Республикасының
азаматы жасына келген, науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан
айырылған жағдайда және өзге де заңды негіздерде оған жалақы мен
зейнетақының ең төмен мөлшеріне әлеуметтік қамсыздандырылуына кепілдік
береді.
Нарықтық экономикасы бар елдердің тәжірибесіне орай әлеуметтік
қорғау жүйесі мемлекеттік және мемлекеттік емес құрлымдардың қоғамдық
бірлестіктердің көп жақты жауаптылығының негізінде құрылады.
Алайда халықты әлеуметтік қорғаудың сферасына, "әлеуметтік
қамсыздандыру" мен "әлеуметтік сақтандыру" терминдері сипаты болғанымен
бұлар бара бара ұғымдар емес. Әлеуметтік қамсыздандыру халықты әлеуметтік
қорғау процесі деп, ал әлеуметтік сақтандыру – осы процесті жүзеге асыру
нысандарының бірі деп түсінген жөн.
Әлеуметтік қамсыздандыру әлеуметтік кепілдіктер, еңбек ақы төлеу
кепілдіктері, зейнетақылар, жәрдемақылар, материалдық көмек, халықтың аз
қамтылған жігіне көрсетілетін тегі ең аз қызыметтер жүйесі арқылы және
әлбетте ең төменгі күн көріс деңгейін қамтамасыз ету арқылы жүзеге асырылуы
тиіс.
Зейнетақы - бұл зейнетақымен қамсыздандырылуға құқығы бар азаматтар
заңнамада көрсетілген тәртіппен зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік
орталықтан, Жинақтаушы зейнетақы қорларынан, ал әскери қызметшілер, ішкі
істер органдарының қызметкерлері үшін тиісті қызметтерді ұстауға көзделген
қаражат есебінен төленетін зейнетақы төлемдерінің жиынтығы.
Жұртқа мәлім, 1998 жылға дейін зейнетақы кәсіпорындардың өз
кызметкерлері үшін аударған жарнасы есебінен төленіп келеді. Бірақ жарнада
жиналатын қаражат күндердің күнінде мемлекеттік зейнетақы төлеу үшін қажет
болатын қаражат мөлшеріне жетпей қалатын болуы мүмкін еді. Оның үстіне
экономика дағдарысқа ұрынып, жұмыссыздық етек алған тұста бұл проблема
өткір сипат ала түскен. Осы жайт жаңа зейнетақы жүйесін енгізуге
итермелеген ең негізгі себептердің бірі болады. Ескі, "ынтымақтастық"
зейнетақы жүйесі мұндай жағдайда зейнетақының іркілісіз төленуін қамтамасыз
ете алмайтын түсінікті.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесі кезінде әркім өз табысынан он пайыздық
жарна аудара отырып, болашақ зейнетақысы үшін қор жинайды. Кейін зейнетақы
төлемдері мемлекеттік және мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы
қорларындағ әркімнің жеке зейнетақы шотына төленеді. Сондықтан зейнетақының
мөлшеріне бюджеттің жай-күйі, қанша адамныңжұмыспен қамтылып, қаншасы
жұмыссыз жүргені әсер етпейді. Жинақтаушы жүйеде азаматтардың аударған
жарнасына пайыздық өлшем есептелінеді, ол қорланудың ұлғаюын және оның
инфляциядан қорғалуын қамтамасыз етеді.
"Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы" заңға
сәйкес орталықтан зейнетақы төлемдері еркектер 63 жасқа толғанда, әйелдері
58 жасқа толғанда және еркектерге кемінде 25 жыл еңбек стажы болғанда,
әйелдерге-20жыл еңбек стажы болғанда тағайындалады.
Толық емес көлемдегі жасына байланысты зейнетақы төлемдері азаматтарға
олардың нақты еңбек стажының болуына қарай Орталықтан толық көлемінде
зейнетақы төлемдерін алу құқығы болған жағдайда тағайындалады.
Төтенше және барынша радиациялық қатерлі өңірлерде 1949 жылғы 29
тамыздан 1963 жылғы 5 шілдеге дейін кемінде 10 жыл тұрған азаматтар "Семей
ядролық сынақ полигонындағы ядролық сынақтардың салдарынан зардап шекен
азаматтарды әлеуметтік қорғау туралы" Қазақстан Республикасының заңына
сәйкес еркектер-жалпы жұмыс стажы 25 жылдан кем болмаған жағдайда 50 жасқа
жеткенде; әйелдер жалпы стажы-20 жылдан кем болмаған жағдайда 45 жасқа
жеткенде зейнетақы тағайындалуына құқылы.
5 –және одан да көп бала туып, оларды сегіз жасқа дейін тәрбиелеген
әйелдер 50 жасқа толғанда жасына байланысты толық көлемде зейнетақы алуға
құқылы, аталған зейнетақы жасы 1998 жылғы 1-ші шілдеден бастап жыл сайын
6-айға өсіп отырды.
Зейнетақы мен қамсыздандыру туралы заңғы сәйкес, зейнетақы орташа
айлық кірістің 60-паызы есебінен жүргізіледі және жұмыста болған
үзілістерге қарамастан, қатарынан кез келген үш жыл жұмыс үшін орташа айлық
табыс негізге алына отырып, 1995-жылғы қаңтардың бірінен бастап жүзеге
асырылып келеді. 1998 жылғы қаңтардың 1-не дейін қажетті еңбек стажыннан
тыс жұмыс істеген әр бір толық жыл үшін зейнетақы төлемдерінің мөлшерлер
бір пайызға өсіріледі, бірақ ол зейнетақыны есептеу үшін ескерілетін
табыстың 75-пайызыннан аспауы тиіс.
Зейнетақы төлемдерін есептеуге арналған табысқа еңбекке ақы төлеудің
барлық түрлері және тізбесін Үкімет белгілейтін өзгеде табыстар енгізіледі.
Зейнетақы төлемдерін есептеу үшін 3-жылғы жұмыс ішіндегі табыс қатарынан 36-
күн тізбелік айдағы жұмыс ішіндегі табыстың жалпы сомасын отыз алтыға бөлу
арқылы анықталады және орташа айлық жалақы шығарылады. Алайда зейнетақыны
есептеуге қажет табыс тиісті жылға арналған республикалық бюджет туралы
заңмен белгіленген 15-еселенген айлық есептік көрсеткіштен аспауы тиіс.
1998-жылы қаңтардың 1-не дейін тағайындалған зейнетақы төлемдерінің ең
жоғары мөлшері тиісті жылға арналған республикалық бюджет туралы заңмен
белгіленген 25-еселенген айлық есептік көрсеткіштің 75-пайызынан аспауы
тиіс. Бұған өндірістердің, жұмыстардың, кәсіптердің, лауазымдар мен
көрсеткіштердің Үкімет бекіткен ¹1 тізімдегі 1998 жылғы қаңтардың 1-іне
дейін зейнетақы тағайындалған адамдар жатпайды.
2002 жылдың 1-қаңтарынан бастап Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік
орталықтан төленетін зейнетақылар мөлшері көтерілді және зейнетақы
төлемдерін көтеру үш топ бойынша жүзеге асырылды. Бірінші топқа зейнетақы
мөлшері 1994 жылдың 1қаңтарына дейін тағайындалған зейнеткерлер кіреді.
Олардың зейнетақылары алып отырған зейнетақылары мөлшерінің 25-пайызына
ұлғайтылды. Екінші топқа зейнетақылары 1994-1998 жылдары тағайындалған
зейнеткерлер кіреді. Олардың зейнетақылары алып отырған зейнетақылары
мөлшерінің 8,4 пайызына көтерілді. Үшінші топқа зейнетақылары 1998-2001
жылдары тағайындалған зейнеткерлер жатады. Олардың зейнетақыларының
мөлшері 2001 жылғы ең төменгі зейнетақы мөлшерінен 8,4 пайызға көбейді.
2003 жылы зейнетақы мөлшері 12 пайызға көтерілді, енді оның ең төменгі
мөлшері 5000 теңгені құрайды.
Әлеуметтік қамсыздандыру жүйесінде әр түрлі жәрдемақылар маңызды орын
алады.
Жәрдемақы-бұл жұмыстағы уақытша үзіліс кезінде, сондай-ақ белгілі бір
жағдайларда пайда болатын көтеріңкі шығындарды өтеуге арналған ақшалай
өтемақы.
Әлеуметтік қамсыздандыру шеңберінде төленетін жәрдемақыларға
мемлекеттік арнаулы жәрдемақы, еңбекке уақытша жарамсыздық жүктілік арнаулы
жәрдемақы, санаторийларға жолдамалар сатып алу жөніндегі шығыстар
шаруашылық жүргізуші субъектілердің – жұмыс берушілердің – қаражаттары
есебінен жүзеге асырылады, жаңа туған сәби үшін төленетін бір жолғы
жәрдемақы, балаға қарау жөніндегі жәрдемақы, жерлеуге берілетін жәрдемақы
жергілік бюджеттер есебінен қаржыландырылады.
Еңбекке уақытша жарамсыздық бойынша әлеуметтік жәрдемақылар жалпы
ауруларға байланысты(жарақат алуға, жүктілікті жасанды жолмен бұзуға,
карантинге байланысты, туберкулез немесе кәсіби ауру себебінен уақытша
басқа жұмысқа ауыстырылған кезде) еңбекке уақытша жарамсыздық жағдайлардың
және заңдарда белгіленген басқа да жағдайларда тағайындалады.
Қызметтер жыл сайынғы ақы төленетін еңбек демалысында болған кезінде
жұмысқа уақытша жарамсыздығы жағдайында жұмысқа уақытша жарамсыздығы
бойынша әлеуметтік жәрдемақы еңбек демалысына дәл келген күндер үшін
есептелмейді.
Егер еңбекке уақытша жарамсыздық еңбекте мертігуге немесе кәсіби
ауруға байланысты болса, әлеуметтік жәрдемақыны жұмыс беруші еңбекке
жарамсыздық орын алған бірінші күннен бастап, жұмысқа шыққанға дейін немесе
мүгедектігі анықталғанға дейін заңнамаға сәйкес есептелген орташа
жалақысының жүз пайызы мөлшерінде төлейді.
Маусымдық жұмыс істейтін қызметкерлерге, үй шаруасымен айналысатындар
мен үге жұмыс алып істейтін қызметкерлерге жұмысқа уақытша жарамсыздығы
бойынша әлеуметтік жәрдемақы, егер жеке еңбек шартында өзгеше айтылмаса,
"Әлеуметтік қамсыздандыру жөніндегі жәрдемақыларды жұмыс берушілердің
қаражаты есебінен тағайындаудың және төлеудің тәртібі туралы" нұсқаулыққа
сәйкес тағайындалады және төленеді.
Ядролық сынықтардың әсеріне ұшыраған аумақтарда тұратын әйелдерге
жүктілігі және босануы бойынша әлеуметтік жәрдемақылар қалыпты босанғанда
170 күнтізбелік күн үшін, ал босануы ауыр болғанда немесе екі және оданда
көп бала туғанда 184 күнтізбелік күн үшін төленеді.
2003 жылдан бастап бала тууға байланысты 15-айлық есептік көрсеткіш
мөлшерінде бір жолғы мемлекеттік жәрдемақы төленеді.
Мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар мелекеттік әлеуметтік
қамсыздандыру жүйесіне кіреді және мүгедектік жөніндегі, асыраушысынан
айырылғандығы және жас мөлшері бойынша оларды алуға мұқтаж және толық
мемлекет есебінен қамтылған азаматтарға ақша қаражатын мемлекеттің
мезгіл-мезгіл төлеп тұруы болып табылады.
Мүгедектігі бойынша жәрдемақылар мүгедектікке дұшар болған жағдайда
жәрдемақыға өтініш жасалған уақытта жұмыстың тоқтатылғандығын немесе
жалғасуына қанша болғанына (жұмыс немесе қызмет кезінде, жұмысқа кіріскенге
дейін немесе жұмысты тоқтатқаннан кейін) қарамастан тағайындалады. Бұл
жәрдемақылардың мөлшері жәрдемақының түріне байланысты болады және олар
айлық есептік көрсеткіштің өзгеруіне байланысты қайта қаралып отырады. 2002
жылы бірінші топтағы мүгедектерге, бала жасынан бірінші, екінші және үшінші
топтағы мүгедектік алған 16 жасқа дейінгі балаларға бір айлық есептік
көрсеткішке
ал екінші топтағы мүгедектерге 0,5 айлық есептік көрсеткішке ұлғайтылды.
Мүгедек адамдарға зейнетақы төлеу тағайындалған кезде мүгедектігі бойынша
жәрдемақы тоқтатылады немесе зейнетақы төлеу жөніндегі Мемлекеттік орталық
пен Жинақтаушы зейнетақы қорларынан алатын зейнетақы төлемдерінің мөлшері
ескеріле отырып қайта қаралады.
Асыраушысына айырылу жағдайы бойынша жәрдемақы алуға асыраушысы
қайтыс болған отбасының еңбекке жарамсыз, оның асырауында болған
мүшелерінің құқығы бар.
Асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша жәрдемақыға құқығы бар
отбасының барлық мүшелеріне ортақ бір жәрдемақы тағайындалады.
Асыраушысынан айырылуы жағдайы бойынша айлық жәрдемақының ең жоғары мөлшері
отбасының еңбекке жарамсыз барлық мүжелеріне 10 айлық есептік көрсеткіштен
аспауы тиіс.
Жасына байланысты жәрдемақы азаматтарға зейнетақы төлемдеріне құқығы
болмаған жағдайда заңда белгіленген жасқа жеткен кезде, не зейнетақы
төлемін зейнетақының ең төменгі мөлшерінен аз мөлшерде алған жағдайда
орталықтан жинақтаушы зейнетақы қорларынан тағайындалады. Жәрдемақы
3-айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде тағайындалады.
"қазақстан Республикасындағы арнаулы мемлекеттік жәрдемақы" заңында
және оған сәйкес қабылданған өзге де заң актілерінде көзделген негіздерде
және тәртіппен азаматтардың арнаулы мемлекеттік жәрдемақы - әлеуметтік
қорғауға мұқтаж адамдарға және жәрдемақылардың өзге түрлеріне қарамастан
берілетін ақшалай өтемақы алуға құқығы бар.
Арнаулы бұл жәрдемақы 1999 жылдың 1 сәуірінен бастап жәрдемақы алуға
құқығы бар азаматтардың 14 санатына заңда көрсетілген мөлшерде төленеді.
Мәселен Ұлы Отан соғысын қатысушыларына берілетін ай сайынғы жәрдемақы 5,8
айлық есептік көрсеткіш мөлшерін құрайды. Бұл жәрдемақы тұрғын үді ұстауға,
комуналдық қызметтер көрсетуге, отынға жұмсалатын телефонды пайдалану, дәрі
– дәрмекпен, оптикалық көзілдірікпен қамтамасыз ету, жалпы жұрт
пайдаланатын көліктің барлық түрімен(таксиден басқасы) жүру жөніндегі
шығындарды төлеу үшін, жергілікті баспасөзге жазылу кезінде олардың біреуін
жазылуға төленеді. Ал Ұлы Отан соғысының мүгедегіне бұл жеңілдіктермен
бірге кресло-қоларба бөлуге, темір жолда, әуе, су, және қалааралық
автомобиль көлігінде жылына бір рет жүру үшін, сондай-ақ 1-топтағы
мүгедекті алып жүретін адамның жол шығындарына 7,1 айлық есептік көрсеткіш
мөлшерінде беріледі.
Бір мезгілде әр түрлі арнаулы мемлекеттік жәрдемақы алуға құқығы бар
адамдарға олардың таңдауы бойынша бір жәрдемақы тағайындалатын атап айтуы
қажет.
Өндірістердің, жұмыстардың, кәсіптердің, лауазымдар мен
көрсеткіштердің Үкімет бекіткен ¹1 тізіміне орай 1998 жылғы 1 қаңтардағы
жағдай бойынша жерасты және ашық кен жұмыстарында, еңбек жағдайлары ерекше
зиянды және ерекше ауыр жұмыстарда істеген адамдарға да мемлекеттік арнаулы
жәрдемақы қарастырылған. Мұндай жәрдемақы еркектер - 53 жасқа толғанда
және жұмыс стажы кемінде 20 жыл болып оның кемінде 10 жылын аталған
жұмыстарада істегенде; әйелдер 48 жасқа толғанда және жұмыс стажы 15 жыл
болып, оның кемінде 7 жыл 6 айын аталған жұмыстарда істегенде жәрдемақы
тағайындалуға құқығы бар.
2001 жылдың шілдесінде қабылданған "Мемлекеттік атаулы әлеәметтік
көмек туралы" заңға сәйкес жан басына шаққанда аймақтарда белгіленген
кедейлік деңгейінен төмен орташа табыс салатын халықтың бәрі атаулы
көмекпен қамтылады. Негізінен олар кәмелетке толмаған балалары,
жұмысыздары, мүгедектері бар отбасылар. Кедейлік шегі мен ең төменгі күн
көріс деңгейі аймақтар бойынша сараланатындықтан, заң әрбір отбасының
табысын нақтылауға мүмкіндік береді. Азаматтар қайда тұратынына қарамастан,
өздерін отбасында жан басына шаққанда кедейлік деңгеінде орташа табыспен
қамтамасыз ететіндей әдеуметтік көмек алады. Заңға сәйкес жұмыспен қамту
мәселелері жөніндегі өкілетті органдарда тіркелмеген еңбек жасындағы
жұмыссыздардың әлеуметтік көмек алуға құқылары жоқ. Мүгедектер айдан астам
уақыт стационарлық емдеуде жатқан адамдар, 1 және 2 топтағы мүгедектерге,
жасы 80-нен асқан кісілерге, 7-жасқа дейінгі балаларға күтім жасаумен
айналысатын азаматтар, оқушылар мен студенттер бұл санатқа жатпайды.
Сонымен бірге жұмыспен қамту органдарына өтініш берген жағдайда, еңбекке
жармды адамдарға, лайықты жұмыс немесе қоғамдық жұмыстарға қатысу
ұсынылады. Бұл жұмыстардан бас тартқан жағдайларда олар алты ай мерзімге
дейін атаулы әлеуметтік көмек алу құқығынан айырылады. Заңды атаулы көмек
тағайындату үшін өтініш білдірудегі рәсімдер жеңілдетілген.
Сонымен бірге еңбекке қабілетілігінен, асыраушысынан және жұмысынан
айырылу жағдайлары кезінде пайда болған әлеуметтік қауіп-қатерлердің
нәтижесінде шығындалған табысының бір бөлігін өтеу жолымен әлеуметтік
қамсыздандырудың қосымша нысандарын жасауға және әлеуметтік сақтандыру
жүйесінен төленетін төлемақыларды алушылардың құқықтарын қорғауға
бағытталған заңның қажеттігі туып отыр. Бұл кезде әлеуметтік сақтандыру
мемлекеттік жәрдемақылардан әлеуметтік сақтандыру бойынша төлемақылардан
және өндірістегі жазатайым оқиғадан және кәсіби аурулардан жұмыс
берушілердің жауаптылығын сақтандыру бойынша төлемдерден тұратын үш
деңгейлі жүйенің екінші деңгейі болады. Бұл орайда міндетті медициналық
сақтандыру жүйесімен қосарлас әлеуметтік сақтандыру қоры туралы заңның да
болғаны дұрыс. Жұртқа мәлім бүгінде әлеуметтік қауіп-қатер болғанда
азаматтардың мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар алуға құқығы бар, бұл
жәрдемақылар республикалық бюджеттен төленеді.
Сақтық келісім шарттарын жасауға және сақтық операциялардың
нәтижелігіне жетуге ынталы тараптардың өздері іс-қимылы сақтық рыногінде
жүргізіледі.
Сақтық рыногі дегеніміз ақша қаражаттарының сферасы, онда сату-сатып
алу объектісі ерекше тауар – сақтық қызмет болып табылады. Және оған деген
ұсыным мен сұраным қалыптасады.
Нарықтық экономикаға көшумен байланысты Қазақстан Республикасындағы
сақтық қызметтің монополиясы өзгерді, сақтандыру кеңістігі едәуір кеңейді,
сақтық қызметтердің кең спектрін ұсынатын мемлекеттік емес акционерлік
сақтық компаниялар пайда болады.
Елімізде сақтандыруды дамытудың негізгі мақсаты – мемлекеттің,
азаматтардың және шаруашылық субъектілердің мүддесін қорғаудың нақты құралы
бола алатын толыққанды, орнықты жұмыс істейтін ұлттық сақтық рыногін
қалыптастыру.
Қазіргі заманғы ұлттық сақтандыру жүйесіне құру сақтық қызмет рыногін
сапалы жаңа деңгейге көтеру жөнінде шаралар әзірлеуді және кезең-кезеңімен
іске асыруды талап етеді. Бұл қағида Қазақстан Республикасында
сақтандыруды дамытудың 2000-2002 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламасының шеңберінде жүргізілді. Онда мынадай міндеттерді шешу
көзделінді:
әлеуметтік сақтандыру түрі ретіндегі сақтық қорғауды ұсынудың
қағидаттарын нақтылау
сақтандыруды қолдану аясын кеңейту және міндетті сақтандыру түрлерін
нақтылау
сақтық рыногін қазіргі заманғы инфрақұрлымын қалыптастыру және оның
қатысушыларының – сақтық ұйымы, сақтық брокер, сақтық агент, сақтанушы,
сақтандырылушы, пайда алушы, уәкілетті аудиторлық ұйым, өзара сақтандыру
қоғамы, сақтандырылумен байланысты кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын
өзге де және жеке тұлғалардың қызметін ұйымдастыру үшін жағдай жасау;
халықаралық стандарттарды ескере отырып сақтық қадағалаудың жүйесін
ұйымдастыру;
сақтық және қайта сақтандыру ұйыымдарының қаржылық орнықтылығы мен
төлем қаблеттілігі бойынша талаптарды күшейту
өз заманғы сақтандыру технологиясыненгізуге жәрдемдесу;
сақтандыру саласында кадрлар даярлау, қайта даярлау және біліктілігін
арттыру жүйесін ұйымдастыру.
Осы тұрғыдан алғанда, ұлттық сақтық жүйені дұрыс ұйымдастыруда және
сақтандырудың әлеуметтік маңызды түрлерін жедел дамытуда мол резерв
жасалған.
Қазіргі заманғы сақтандыру индустриясын құру мемлекетке: мемлекеттік
бюджетің табиғи-техногендік сипатағы көлденең шығыстарды өтеу бөлігіндегі
салмақты азайтуға; нарықтық экономика қағидаттарында сақтандыру
арқылы(зейнетақы жиналымдарын, еңбек қаблетілігінен айырылуы немесе
асыраушысы қайтыс болуына байланысты, жұмыссыздыққа байланысты берілетін
жәрдемақыларды, медициналық шығыстарды төлеу) әлеуметтік қамсыздандырудың
жекеленген проблемаларын шешуге; халықтың, жеке ұйымдардың жинақ ақшасын
ұзақ мерзімді негізде ұлттық экономикаға тартуға мүмкіндік береді.
Азаматтардың ақшасы мен операцияларды жүзеге асыратын банктер мен
жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметі сияқты сақтық ұйымдардың қызметі де
белгілі бір мөлшерде халықтың сақтандыру институтына деген сенімнің
деңгейіне байланысты.
Сақтандыруды дамыту, өз кезегінде, заңнамалық базаны, мемлекеттік
салық-бюджет және ақша-кредит саясатын жетілдіруге, сақтық қызметті
қадағалау сапасы мен сақтық ұйымдарды жұмысының сенімділігіне байланысты
болады.
Қазіргі заманың сақтық рыногінің толыққанды жұмыс істеуі, сонымен
бірге актуарийлер(сақтық міндеттемелердің экономикалық-математикалық есеп-
қисабы саласындағы мамандар) институтын енгізуді, уәкілетті аудиторлар мен
басқа да мамандарға қойылатын тиісті талаптарды қажет ете
ІІ Қайта сақтандыру және оның сақтандырудағы мәні.
2.1 Қайта сақтандырудың экономикалық қажеттілігі және негізгі міндеттері.
Қайта сақтандыру. Сақтандырудың кезкелген түрінде өздерінің мөлшері
мен ерекшелігіне орай қатерлер болады, олар сақтандыру комнаниясыгың
жекеменшік есепшотымен қамтамасыз етіле алмайды.
Кейбір сақтандыру нарықтарында мұндай қатерлер сақтандыру
компанияларының өздерінің негізгі көлемдерін бөлшектеу арқылы
сақтандырылады; бұл былайша түсіндіріледі, яғни компания өзіне қатердің
қолынан келетін үлесін алады, ал қалған бөлігін өзге компания сақтандырады.
Мұндай тәжірибе бірлесіп сақтандыру деп аталады.
Басқа нарықтарда сақтандыру компаниясы барлық қатерлерді өзі
сақтандырады және өзі алған көлем сомасының жартысын басқа сақтандыру мен
қайта сақтандыру компанияларына береді (тек өзінің шамасы жететінін ғана
ұстап қалады).
Осылайша бір ғана қатердің немесе бір топ қатердің сомасы біреуін ғана
құраған жағдайда және де бір сақтандыру компаниясы үшін мүмкін болатын
мөлшерді ақылдан тыс асырып жіберген болса, онда бұған қайта сақтандырудың
ықпалымен әсер ету керек.
Мынадай уақытта, яғни сақтанушыны болуға тиісті ауыр зардаптан
(шығыннан) қорғауға сақтандырушының функциясы қосып қаралады, ендеше қайта
сақтандырушы да сақтандырушының өзінің қорғанысын қамтамасыз етуге борышты.
Келісуші жақтар жасаған қайта сақтандыруды өзара жүргізу келісімі
жартылай ығысушы компания мен қайта сақтандырушы деп аталады, яғни ығысушы
компания орын беруге келіседі, ал қайта сақтандырушы келісімде айтылған
шарт жағдайында қатердің нақты бір үлесін өзіне қабылдайды.
Бұл жерде біз: "ығысушы компания" және "қайта сақтандырушы" деген екі
маңызды терминді пайдаландық.
Ығысушы болып қатерді қабылдап, оның жартысын қайта сақтандырушыға
беретін сақтандыру компаниясының өзі болып табылады, және де басқа
компаниялар болуы ықтимал, сол секілді ығысушы қатерді қабылдайтын қайта
сақтандырушы компанияда болып есептеледі.
Алайды ығысушы компания мен қайта сақтандырушы арасында жасалған қайта
сақтандыру контрактісі бойынша сақтандырылушының өзіне ешқандай құқық
берілмейтіні атап көрсетілуге тиіс. Осылайшы зиянға тап болған жағдайда
сақтандырылушының толық сомаға деген өкпе талабы ығысушы компания мен қайта
сақтандырушы арасында бос қалуға мүдделі емес.
Міне осылайша, қайта сақтандыру пропорционалды және пропорционалды
емес болып бөлінеді екен.
Пропорционалды қайта сақтандырудан шарт жасалады, ол қатысушы
жақтардың үлесін немесе ығысушы компания мен қайта сақтандырушының
сақтандырылған соманың функция болып есептелген қатысын анықтайды. Бұдан
әрі келтірілген шығынға орай бизнесті бөлісу жүргізілді.
Тәжірибе, біліктілік, кәсіпқойлық, бұған қоса икемділік пен жаңалықты
енгізуге құштарлық болашақтың күрделі талабы жағдайында сақтандыру қызметін
ойдағыдай жүргізуге тамаша алғы шарт жасайды.
Мәселен АҚШ-тың бірнеше миллиард доллар сақтандыру сомасына пар-пар
аса зор материалдық қазынан бір жерге шоғырландырып отырған автомобиль
сақтандыру зауаттарын, ірі тонажды танкерлермен ұшақтарды еске алсақта
жеткілікті.мысалы " Боинг-747" авиалайнері ұшыраған апаттан, сол секілді
жолаушылардың талап арызынан және де үшінші біреуден келген зиян АҚШ-тың
1,7 миллиард доллар сомасын сақтандырылады. Бұл сомма сөз жоқ
авиакомпанияның барлық сақтандырылуынан түскеннен әлде қайда асып түседі.
Бірақ техникалық сақтандыру саласында кездесетін өзге де ірі қатерлер
мысалы мұнай айдайтын зауаттар мен өзге де мұнай-химия объектілерінің
құрылыстары АҚШ-тың миллиард сомадан астам долларына сақтандырылады.
Бұрғылау платформалары, басқа да теңіз қондырғылары 5-моллиард сом, ал
мұндай объектілердің кешендері АҚШ—тың 10-14 миллиард долларына
сақтандырылады.
Потенциалды, сондай-ақ нақты зиян бірнеше жүздеген миллион долларды
құрайды. Мұндай сомаларды ең соңғы шектеуге болмайды, мәселен бұл орайда
саны ылғи да өсіп отырған жер серіктерін сақтандыруды еске алсақта
жеткілікті.
Тіпті бізде әлі де тарала қоймаған жауапкершілікті сақтандырудың
өзінде қатерді жабудың сомасының 60-70 миллион маркіге жетіп отырғаны сирек
емес. Осыған байланысты тұтынудағы өнімдердің немесе фармацевтік затардың
да қимыл-қозғалысы үшін жауапкершілігін сақтандыруды еске салғымыз келеді.
ГФР дәрі-дәрмек жөніндегі заңның ережесіне сай, әрі дәрі бойынша
сақтандырумен қамту 200 миллион маркіні құрайды. Бір қарағанда мұндай сомма
белгілі бір қаржылық шектеудін асып кетпейтін сияқты, бірақ осы заңның
басқа ережелеріне сәйкес егер активті зат бірнеше дәрі түрінде пайдаланса
(мұндай жиі көздемеді) онда сан миллиард маркамен есептелетін
жауапкершілік пайда болуы ықтимал.
Осы жерде апатты сұрапылдардың нәтижесімен байланысты қатерлер
жөнінде ескерткен орынды болар еді, мәселен соңғы жылдарда Еуропада болып
өткен жер сілкіністері мен боранды аласапырандарды алайық. Кездейсоқ
апаттардың қауіп-қатеріне қшырауы ықтимал аудандардағы халықтың
тығыздығының өсуі мен олардағы индустризацялау процестері зардаптың жоғары
болу мүмкіндігін туғызып отыр. Мюнхенде соғып өткен бұршақ аралас боран 3
миллиард маркі зиянға ұшыраған. Және бір мысал ретінде Еуропа аумағының кең
көлемінде соғып өткен қысқы дауылдық зардабын айтар едік. Мәселен "Дария"
дүлей дауылы зор зиянға соқтырып, ол бойынша төлем 6 миллиард маркіге
жеткен.
Сондықтан, бұрын айтқанымыздай, мұндай көлемдегі қатер ман зардап
тіпті ірі сақтандырушылардың мүмкіндіктерінің өзін біраз арттырады, кейде
тіпті жекеленген сақтандыру қатерлердің. Мұнан баса айтайық, дамыған
елдердің сақтандырушыларына әлгіге мысалы, жазатайым апаттан сақтандыру
саласында қамтамасыз етуді беруге тек мынадай жағдайларда қол жеткізіледі:
сақтандырушы қатерді қабылдаған сәтте процесс басталады, оның барысында
қатер қайта сақтандырушыға беріледі, ал жауапкершіліктің салмағы бәрінің
иығына бірдей түседі. Бұл жерде жоғарыда сөз болған " Боинг-747"
авиалайнерімен болған оқиғаны айтар едік.
Сақтандыру оқиғасы басталысымен келтірілген шығынды төлеу әлемдегі үш
жүздей сақтандырушылардың қатысуымен жүргізіледі деуге толық болады.
Міне осы тұрғыдан қарағанда қайта сақтандырудың негізгі функциясы
анық байқала түседі, сірә біздің мемелекетімізде де мұндай институт үшін
жалпылық тән болар.
Ең бірінші әрі ең маңыздысы –қатерді шектеу басқаша айтқанда, қайта
сақтандыру жеке сақтандырушының сақтандыру қатерін азайтады. Сақтандырушы
өзі алып жүруге міндетті қатердің жартысын қатерді қайта сақтандырушыға
беру арқылы ол қатерді өзінің қаржылық мүмкіндігін есептей отырып алып
жүруіне дайын мөлшерге дейін қысқартады.
Алайда сақтандырушылардың қолындағы қоржындар бір біріне ұқсамайды,
біреуінікі-үлкен оның ішінде өнеркәсіп кәсіпорындарын өрттен сақтау
жөніндегі әр түрлі қауіп қатер дәрежесі ескеріліп жасалған сақтандыру
шарттары бар ал екіншісі бреуінкі кішкентай оның ішінде тұрғын үйлерді
өрттен қорғау жөніндегі сақтандыру шарттары салынған. Кәсіпқой қайта
сақтандырушы, дәлірек айтқанда көбінесе және де бірыңғай қайта
сақтандырумен айналысушы сан алуан сақтандырушылардың сұранымдарын толық
ескере отырып оларға қорғаныс бере алады. Қайта сақтандырушыға қатердің тек
қана сақтандырушының қоржынына көлемі жағынан сыймайтын үлесі беріледі. Ал
сақтандырушы өзі алып жүруге тиіс қатер бөлігінде сақтандыру сомасын
теңестірілу өткізіледі. Осылайша сан түрлі сипаттағы қатерлер бойынша
сақтандыру максимумдары бір-біріне тепе-тең жағдайға келтіріледі, ал
кездейсоқ байқалған шығынның ауытқушылығы шыдамдылық шегіне дейін
қысқартылады.
Сақтандырушыға қайта сақтандыру қандай қорғаныс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 2
I Сақтандырудың экономикалық мәні және қажеттілігі. 4
1.1 Сақтандырудың әлеуметтік-экономикалық мәні, оның іс-әрекет сфералары
4
1.2 Сақтандыру жіктелуінің негіздері. 7
1.3 Әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік қамсыздандыру-әлеуметтік
қорғаудың негізгі салалары 10
ІІ Қайта сақтандыру және оның сақтандырудағы мәні. 17
2.1 Қайта сақтандырудың экономикалық қажеттілігі және негізгі міндеттері.
17
2.2 Қайта сақтандыру нысандары мен әдістері. 21
2.3 Қайта сақтандыру операциялары. 30
III Қазақстан Республикасының Қайта сақтандыру жүйесінің дамуы және оны
жетілдіру жолдары. 32
Қорытынды. 35
Қолданылған әдебиеттер тізімі 37
Кіріспе
Мен "Қаржы" пәнінен өзімнің білімімді жетілдіру мақсатымен курс
жұмысын жазу үстіндемін. Менің таңдап алған тақырыбым "Қайта сақтандыру
және оның сақтандыру ісіндегі мәні". Бұл тақырып мені өте қызықтырды. Бұл
тақырыпты таңдап алған себебім әрбір экономикалық бағыттағы оқу орындарының
студенттері нарықтық экономикалық дамуына терең талдау жасай білуі керек
деп ойлаймын. Ал сақтандыру мен қайта сақтандыру жүйесі - осы нарықтық
экономиканың ең маңызды және біртұтас құндылықтарының бірі. Сақтандыру -
қоғамның экономикалық қатынастарының айрықша сферасын бейнелейтін көне
категориялардың бірі. Сақтандыру ұйымдары жұмыстарының тұрақтылығы мен
қызметінің қаржылық бекемдігін қамтамасыз ету үшін қайта сақтандыру жүйесін
құру аса қажет. Сақтандыру-сақтандыру жүйесінің жұмыс істеуін қамтамасыз
етіп, материалдық шығындарға ұшыраудан қорғап, экономикалық табысқа жетуге
кепілдік береді. Қайта сақтандырудың мақсаты-аса қауіпті қатерлердің
зардабын жоя алатын кең ауқымды кепілдіктердің кеңістігін кеңейту мен
нығайту. Бұл интернационалдық экономикалық және де сақтандыру балансымен
алғанда теңгермешілік өлшемнің ең соңғысы емес. Міне осыған орай сақтандыру
мен қайта сақтандыру техникалық экономикалық және де әлеуметтік прогрестің
аса маңызды құралы болып табылады.
Сақтандыру жауапкершілігінің көлемін өсіру процесіндегі сақтандыру
ұйымы жүргізетін қызметтің бастапқы кезеңінде де қайта сақтандырудың рөлі
ерекше. Сондықтан да ішкі нарықта қайта сақтандыру жүйесін құру міндетті,
бізде де барған сайын нарықтық экономикадағы өте маңызды, әрі актуальды
мәселе бола түсуде. Осыған байланысты сақтандыру операцияларының қаржылық
бекемдігін қамтамасыз ететін шалғай шетелдерде бұл тәсілдің рөлі мен мәнін
барынша жан-жақты ашып көрсеткіміз келеді.
Қайта сақтандырудың өзінің байырғы дәстүрі болғанымен де, оның мәні
ең алдымен Қазақстан экономикасында жүріп өтуі керек болып тұрған
индустриализациямен айрықша байланысты. Соңғы онжылдықтар ішінде Еуропа,
АҚШ пен Жапония индустриализацияның нәтижесінде үлкен де ірі қатерлер мен
қаіптердің кешенді көздерінің аса зор потенциалдары пайда болып. Олар
жекеленген сақтандырушының ал кейбір жағдайларда тіпті сақтандыру нарықтың
қаржылық мүмкіндігін мейлінше өсірді. Экономиканың ғылым мен техниканың
қуаты өркендеу қатерлер мен аса қатерлі қаржылық комбинациалардың күрт
өсуімен күрделене түсуіне әкеп соғуда. Сөйтіп бұл жай қазіргі экономикалық
өмірдің барлық укладтарын анықтай тұра, сонымен қоса олар әлі де
белгісіздік туғызуда. Ал, экономиканы тұрақты түрде жетілдіріп жаңартып әрі
күрделі қаржы үші батыл тәуекелге бару ғана әлгі етектен тартқан жұмысты
жүргізбей отырған жайларды болдырмайды. Міне бұл сақтандыру мен қайта
сақтандырудың қазіргі басты міндеті клиенттердің қаіп-қатер жауапкершілігін
қабылдай отырып, сақтандыру ұйымдары өз қызметтерін клиенттердің қатерден
аман болуына немесе оны клиенттердің мүддесіне орай азайтуға бұруға тиіс.
Қатерді жабу үшін барлық қажеттілікті жасауға кепілдік беру керектігі
жұмыстың өзіне сай келетін, нысандар мен әдістерді талап етеді. Қайта
сақтандыру қоғамның стратегиясы жаппай нарықтық қозғалмалы құрылымы мен
өнімдеріне болашақтағы жаңа қатысушыларға ыңғайластыруға бағыталуға тиіс.
Өнімге деген сұраным мен осы фактрге байланысты қатерді жабу
қажетігінің ықтимал өзгерісі есепке алынады.
Бастауыш сақтандырудың дамуы, қатерлерді ойдағыдай басқару үшін жаңа
прогрессивтік тәсілдері ойластыру, ықтимал толық қаржылық кепілдік пен
қосымша кепілдік үшін дәстүрлі қайта сақтандыру объектілерін зор көлемде
дифференциялау жоғары мамандандырылған қолдау. Қайта сақтандыру қоғамы
стратегиясының ең маңызды пункті болуға тиіс. Әсіресе қатерден тысқары емес
қызметтердің кең көлемді бағдарламасына қатысқан жерде қайта сақтандырудың
жалпы кепілдігін ойластырып жасаған кезде клиенттердің жекелеген
мүдделеріне ерекше көңіл бөледі.
Мен өзімнің осы ғылыми-зерттеу жұмысымда сақтандырудың экономикалық
мәні мен қажеттілігіне оның көздері мен негізгі міндеттеріне, сонымен қатар
қайта сақтандырудың мәні мен оның атқаратын қызметтерін және Қазақстан
Ресубликасының қайта сақтандыру жүйесіне толығымен талдау жасап сипаттама
беремін.
I Сақтандырудың экономикалық мәні және қажеттілігі.
1.1 Сақтандырудың әлеуметтік-экономикалық мәні, оның іс-әрекет сфералары.
Сақтандыру - қоғамның экономикалық қатынастарының айрықша сферасын
бейнелейтін көне категориялардың бірі. Сақтандыруға түрткі болатын басты
себеп –бұл өндіріс пен адам өмірінің қауіп- қатер сипаты. Сондықтан өндіріс
процестерін жалғастыру азаматтарының жеке санатының өмір тіршілігі мен
жақсы тұрмыс халін қолдап отыру мақсатында қоғамның, жеке өндірушілердің,
олардың топтарының натуралдық-заттай босалқы қорларын да немесе
резервтерін де, сондай-ақ ақша ресурстарын да қамтитын қажетті қаражаттары
болуы тиіс. Мұндай ақша қаражаттары әдетте резерв және сақтық қорлары
түрінде қалыптасады.
Сақтандыру кезіндегі сақтық резервтер мен қорлардың қалыптастырудың
екі негізгі әдісі қолданылады, олар:бюджеттік және сақтық әдіс.
Қаржыларды қалыптастырудың бюджеттік әдісі бюджеттердің қаражатарын,
яғни бүкіл қоғамның қаражаттарын пайдалануды болжайды.
Сақтық әдіс қорларды шаруашылық жүргізуші субъектілермен халықтың
жарналары есебінен жасауды алдын ала қарастырады.
Сақтық қорлар-қоғамның ұлттық шаруашылығындағы сан алуан алдын ала
болжануы мүмкін емес жайттардан сақтандыруға арналған қоғамның резерв
қорлар жүйесінің қажетті құрамды бөлігі.
Мүліктік мүдделерді қорғауда материалдық зияннан сақтандыруды және
оның орнын толтыруды сақтандыруды жүзеге асыратын сақтық қор материалдық
немесе ақша қор нысанында жасалады. Сақтық қорларда қоғам мүшелерінің
ұжымдық және жеке мүдделері қорғалады, олардың тіршілік әрекетінің сан
қырлы экономикалық және әлеуметтік аспектілері көрінеді.
Сақтық қорлардың басқа қорлардан ерекшелігі: олар алдын ала тұтыну
қорларына да, жинақтау қорларына да жатпайды. Ол-табыс ретінде
тұтынылмайтын және қорлануға міндетті қызмет етпейтін табыстың бірден - бір
бөлігі .
Сақтандырушылардың жарналары есебінен жасалынатын сақтық қорлар
белгілі бір уақытта тікелей арналымында-сақтық төлемдерді төлеу үшін
пайдаланылмауы мүмкін.Мұндай жағдайларда сақтық қорлардың қаражаттары
қосымша табыс алуы үшін коммерциялық айналымға жіберілуі мүмкін. Өз
кезегінде бұл табыстардың бір бөлігін тапсырыскерлерді тарту үшін сақтық
қызметтер көрсетудің бағасын төмендетуге бағытаған орынды. Сақтық
ұйымдардың осыған ұқсас операциясы сақтық рыногінде пайдалырақ шарттарда
қолайсыз түрлі жағдайлардың салалары кезіндегі ысыраптар мен залалдардан
қашқысы келетін тапсырыскерлерді тарту жөніндегі бәсекенің пайда болуына
жәрдемдеседі.
Экономиканың нарықтық қатынастарға көшуі, кәсіпкерлік қызметтің
дамуы, тауар мен айырбас шеңберінің, шаруашылық жүргізуші субъектілер
арасындағы өзара келісім шарт міндеттемелерінің кеңеюі сақтандыру арқалы
болатын кепілдіктердің берік жүйесін талап етеді. Тек сақтандыру негізінде
ғана материалдық игіліктерлі өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну
процесінде пайда болатын қоғамдық және жеке мүдделерді қорғау мүмкін
болады.
Өтпелі экономика жағдайындағы сақтандыру институтының ерекше
маңыздылығы бір қатар факторлармен айқындалады.
Біріншіден мемлекет тарапынан көзделген шаралардың сипаты мен көлеміне
қарамастан, сақтандыру халық пен ұйымның түрлі мүдделерін қосымша қорғауға
мүмкіндік береді. Қазіргі кезде табиғи және техногендік сипаттағы төтенше
жағдайларды жою жөніндегі шығыстардың негізгі ауыртпалығы мүмкіндігі
объективті түрде шектеулі болып табылатын мемлекеттік бюджетке келіп
түседі.
Екіншіден, сақтандыру механизмнің қазіргі жағдайда пайдалану елдегі
кәсіпкерлік қызметті жедел дамытуды, Қазақстан экономикасының негізгі
саланың ерекшеліктерін, оның климаты мен географиялық орналасуын,
экологиясының деңгейін ескере отырып, өндіріс технологиясын жетілдіруді
қамтамасыз етеді.
Сақтық жүйе республика экономикасының сенімді әрі орнықты дамуына
халықты әлеуметтік қорғауды арттыру үшін қосымша негіз жасауға азаматтар
мен шаруашылық субъектілерінің мүлкін сақтандыруға ықпал етуге тиіс.
Сақтандыру мәселесі, медициналықты қоса алғанда, әлеуметтік
қамсыздандырудың проблемаларына тікелей қатысты.
Сақтандырудың жалпы жүйесі үш бөліктен тұрады:
1. қоғамдық қорғаудың жүйесі;
2. әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік қамсыздандыру;
3. жалпы сақтандыру және өмірді сақтандыру;
Сақтандырудың жалпы жүйесінің салыстырмалы дербес бөлігі медициналық
сақтандыру болы табылады.
Сақтандыру - сақтық ұйым өз активтері есебінен жүзеге асыратын сақтық
төлем арқылы сақтандыру шартында белгіленген сақтық жағдай немесе өзге де
оқиғалар туындаған кезде жеке немесе заңды тұлғалардың заңды мүдделерін
мүліктік жағынан қорғауға байланысты қатынастар кешені. Сақтандыру сферасы
адам өмірінің, өндірістік және әлеуметтік-экономикалық қызметтің барлық
жағын қамтиды, ол өтемдік және жиналымдық функциясын атқарады.
Сақтандырудың экономикалық мәні барлық қатысушылардың төлемдері есебінен
оқыс оқиғаға ұшырағанға көмек көрсетілетіндігінде. Демек, сақтандыру -
қолайсыз құбылыстар мен күтпеген оқиғалар болған кезде жеке және заңды
тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау және оларға материалдық зиянды
төлеу үшін мақсатты ақша қорларын құру және пайдалану жөніндегі қайта
бөлгіштік қатынастардың айрықша сферасы.
Ерекше сақтық қатынастар, сақтық қызметтің рыногын дамыту, азаматтар мен
заңды тұлғаларды сақтандыру тұрғысындағы қорғау "Сақтық қызмет туралы"
Қазақстан Республикасының заңымен, сақтандыру мәселелері жөніндегі Үкімет
қаулылары мен Ұлттық банктің сақтық қадағалау департаментінің нормативтік
актілерімен реттеліп отырады.
Сақтандыру категориясының қаржы категориясымен ортақ өзгеше белгілері
бар:
Сақтық қатынастардың ақшалай сипаты
Сақтандырудың қоғамдық өнімнің құнын қайта бөлуге қатысуы;
Оның іс-қимылы ақша қорларын жасап, пайдаланумен қосарланып отырады;
Сақтық қатынастардың бір бөлігінің міндетті сипатының болуы;
Ақша қорларын жасап, пайдалану кезіндегі сақтық баламалығы барлық
жағдайда бола бермейді
Сақтандыру шеңберінде мемлекет сақтық ресурстары меншігінің субъектісі
болып келетіндіктен сақтандыру жалпы мемлекет қаржысының құрамды бөлігі
болып табылады, қалған барлық жағдайда сақтық ісін экономикалық жүйе
шеңберіндегі айрықша сақтанушыға немесе оның қайта бөлу процестерін жүзеге
асыратын арнаулы қаржы-кредит институты ретінде қарауға болады.
Сақтандырудың мақсаты қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз
ету үшін азаматтарды, мүліктерді, өндіріс процестерін қоғамдық және ұжымдық
қорғау болып табылады.
Сақтандыру категориясы үшін мына белгілер оған тән болып келеді:
1. қатынастардың ықтималдық қатынасы
2. қатынастардың төтенше (жай емес) сипаты (кез келген ауқымда
мемлекеттік, аймақтық деңгейде кәсіпорын немесе оның бөлімшесі жеке
адам деңгейінде)
Сақтандыру процесі сақтандыру шарты негізінде не өзара сақтандыру
қоғамына мүшелік негізінде жүзеге асырылады.
Сақтандыру шарты бойынша бір тарп(сақтанушы) сақтық сыйақыларды
төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап(сақтандырушы) сақтандыру жағдайы
пайда болған кезде сақтанушыға немесе оның пайдасына шарт жасалған өзгеде
тұлғаға (пайда алушыға) шартта белгіленген соманың (сақтандыру сомасының)
шегінді сақтық өтемін төлеуге міндетті.
1.2 Сақтандыру жіктелуінің негіздері.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі бойынша мыналар
сақтандырудың нысандары болып табылады:
Міндеттілік дәрежесі бойынша – ерікті және міндетті;
Сақтандыру объектісі бойынша – жеке және мүлікті;
Сақтық өтемді жүзеге асыру негіздері бойынша-жинақтаушы және
жинақтаушы емес;
Міндетті сақтандыру - заңнамалық актілер талаптарына орай жүзеге
асырылатын сақтандыру. Ол сақтанушының есебінен жүзеге асырылады. Міндетті
сақтандырудың әрбір түрі сақтандырудың жеке сыныбы болып табылады. Міндетті
сақтандыру нысаны бойынша әрбір сыныптың мазмұны және оны жүргізу
жағдайлары бойынша қосымша талаптар сақтандырудың осы сыныбын реттейтін
заңнамалық актілермен белгіленеді.
Ерікті сақтандыру - тараптардың еркін білдіруіне орай жүзеге
асырылатын сақтандыру.
Сақтық қызметі - сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының сақтық (қайта
сақтандыру) шарттарды жасаумен орындауға байланысты Қазақстан
Республикасының заңнамаларының талаптарына сәйкес уәкілетті мемлекеттік
органның лицензиясы негізінде жүзеге асырылатын қызметі.
Сақтық қызметті ұйымдастыру және мемлекеттік реттеу мен лицензиялауды
жүзеге асыру үшін сақтандыру салаларға, сыныптарға және түрлерге бөлінеді.
Сақтық ұйымның сақтық қызметі"өмірді сақтандыру" саласы және
"жалпы сақтандыру" саласы бойынша жүзеге асырылады.
Өмірді сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадай
сыныптарды қамтиды: өмірді сақтандыру; аннуитеттік сақтандыру.
Жалпы сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадай
сыныптарды қамтиды: жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру;
медициналық сақтандыру; көлік құралдарын (автомобиль, темір жол, әуе және
су көліктерін) сақтандыру; жүктерді сақтандыру; мүлікті сақтандыру(көлік
құралдарын қоспағанда); кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру; көлік құралдары
иелерінің және тасымалдаушының азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру;
зиян келтіргені үшін азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру (көлік
құралдары иелерінің және тасымалдаушының азаматтық құқықтық жауаптылығын
қоспағанда).
Сақтандыру түрі сақтық ұйым сақтанушыға сақтандыру шартын жасау
арқылы сақтандырудың бір немесе бірнеше сыныбы шеңберінде әзірлейтін және
беретін сақтық өнім болып табылады.
Жалпы сақтандыруға және өмірді сақтандыруға тән экономикалық
қатынастар қоғамдық өндіріс процесіндегі зиянның орнын; егер бұл процесс
дүлей апат пен басқа төтенше немесе күтпеген оқиғалардың нәтижесінде
бұзылса толтырумен байланысты. Зиянның орны ынтымақтастық негізде сақтық
қатынастарға қатысушылардың төлейтін сақтық жарналары есебінен толтырылады,
бұл жарналардың жиынтығы, жоғарыда айтылғандай, сақтық қорларды құрайды.
Мүліктік және кәсіпкерлік тәуекелдер азаматтық – құқықтық
жауаптылықты қоса алғанда, оларға байланысты мүдделерді, сақтандыру жалпы
сақтандыруға жатады. Мұндай сақтандыру кезінде мүліктің жоғалу қаупі,
жетіспеуі немесе білінуі және өзге де мүліктік игіліктер мен құқықтар
сақтандырылады.
Сақтанушының немесе пайдаланушының мүліктерді сақтандыруға мүддесі
болмаған жағдайда жасалған мүліктік сақтандыру шарты жарамсыз болады.
Жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру сақтандырылушы жазатайым
жағдайдың немесе аурудың салдарынан қайтыс болған, еңбек ету (жалпы немесе
кәсіби жағынан ) қабілетін (толық немесе ішінара) жоғалтқан немесе оның
денсаулығына өзге де зиян келтірілген жағдайда оның қосымша шығыстарын
тіркелген сомада не ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемді
жүзеге асыру көзделетін жеке басты сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады.
Медициналық сақтандыру сақтандырылушының медицина мекемесінен
медициналық сақтандыру бағдарламасына енгізілген медициналық қызмет
көрсетулерді сұраған жолдамаларынан туындаған шығыстарын ішінара немесе
толық өтемді мөлшерінде сақтық төлемдерді жүзеге асыру көзделетін жеке
басты сақтандыру түрлерінің жиынтығы.
Көлік құралдарын сақтандыру көлік құралын иеленуге пайдалануға, оған
билік етуге байланысты адамдардың мүлікті мүдделеріне оның зақымдалуы
немесе оның жойылуы соның ішінде немесе ұрлап әкетілуі салдарынан
келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемді мөлшерінде сақтық
төлемдерді жүзеге асыруды көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады.
Жүктерді сақтандыру жүктерді иеленуге пайдалануға оған билік етуге
байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе оның
жойылуы соның ішінде жүктердің тасымалдану әдісіне қарамастан жойылып кетуі
салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемді мөлшерінде сақтық
төлемдерді жүзеге асыруды көзделетін сақтандырудың түрлерінің жиынтығы
болып табылады
Мүліктік сақтандыру мүлікті иеленуге пайдалануға оған билік етуге
байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне (автомобиль, темір жол, әуе
немесе су көліктерін, жүктерді қоспағанда) оның зақымдануы немесе жойылуы
салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемді мөлшерінде сақтық
төлемдерді жүзеге асыруды көзделетін сақтандырудың түрлерінің жиынтығы
болып табылады
Азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру кезінде үшінші бір
адамдардың өміріне, денсаулығына немесе мүлкіне зиян келтірудің салдарынан
туындайтын міндеттемелер бойынша жауапты болуы, (келтірілген зияндары үшін
жауаптылықты сақтандыру) сондай-ақ шарттардан туындайтын міндеттемелер
бойынша жауапты болу (шарт бойынша жауаптылықты) тәуекелін сақтандырады.
Зиян келтіргендігі үшін азаматтық – құқықтық жауаптылықты сақтандыру
кезінде сақтанушының өз жауаптылығы да, осындай жауаптылық жүктелуі мүмкін
болатын өзге тұлғаның жауаптылығы да сақтандырылады.
Зиян келтіргендігі үшін азаматтық – құқықтық жауаптылықты сақтандыру
кезінде сақтанушының өзінің жауаптылық тәуекелі ғана сақтандырылуы мүмкін.
Бұл талаптарға сәйкес келмейтін сақтандыру шарты жарамсыз деп есептелінеді.
Шарты бұзған үшін азаматтық – құқықтық жауаптылық тәуекелі шартта
оның талаптарына сәйкес сақтанушы оның алдында азаматтық құқықтық жағынан
жауапты болуға тиіс тарап болып табылатын және бұл жағдайда пайда алушы
ретінде іс-қимыл жасайтын тұлғаның пайдасына сақтандырылған болып
есептеледі.
Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру кезінде кәсіпкердің сақтанушы
ретінде іс-қимыл жасайтын келісімшарт жасаушы агенттерінің өз
міндеттемелерін бұзуынан болған кәсіпкерлік қызметтің залалдар тәуекелі
немесе кәсіпкерге байланысты емес жағдайлармен осы қызмет шарттарының
өзгеруінен болған залалдары тәуекелді соның ішінде күтілген кірісті ала
алмай қалу тәуекелі сақтандырылады. Кәсіпкерлік тәуекелдерді сақтандыру
шарты бойынша тек сол сақтанушының кәсіпкерлік тәуекелі және тек соның
пайдасына ған сақтандырылуы мүмкін.
Сақтанушы болып табылмайтын тұлғалардың кәсіпкерлік тәуекелді
сақтандыру шарты немесе өзге тұлғаның пайдасына жасалған шарт жарамсыз
болады.
Сақтандырылған мүліктің түріне немесе тобына қарай сақтандырудың
мынадай түрлерін ажыратады: ауылшаруашылығы дақылдарын, малдарды,
құрылыстарды, мемлекет, жеке меншік, кооперативтік кәсіпорындардың,
қоғамдық ұйымдардың мүлкін көлік құралдарын, қаржылық тәуекелді, жүктерді,
мұнай операцияларын, және т.б. сақтандыру. Мүліктік сақтандыруда міндетті
нысанда көліктің барлық түрлерін тасу жасалғанда тасымалдаушының
жолаушылар алдындағы азаматтық-құқықтық жауаптылығы мен автокөлік
иелерінің азаматтық – құқықтық жауаптылығы сақтандырылады. 1996-жылдан
бастап ауыл шаруашылығының өндірісін: көп жылдық екпелерді, ауыл
шаруашылығы малдарын, жылжымалы және жылжымайтын мүліктерді, ауыл
шаруашылығы өнімдері мен тауарларын қолайсыз табиғат-климат жағдайларынан
эпизоотиялардан және басқа дүлей апаттардан міндетті сақтандыру қайта
қалпына келтірілді.
Өмірді сақтандыру-азаматтардың өмірін, денсаулығын, еңбек
қабілеттілігін және жеке басына байланысты өзге де мүдделерін залалдан
қорғаудың нысаны, ол жеке басты сақтандыруға жатады. Жеке басты сақтандыру
шарты бойынша сақтанушының өзі, сондай-ақ шартта аталған басқа адам
сақтандырылған болуы мүмкін. Өмірді, денсаулықты, еңбек қабілеттілігін және
азаматтардың материалдық тұрмыс халін сақтандыру арқылы қорғау сонымен
қатар олардың экономикалық мүдделерімен тығыз байланысты және мүлікті, жеке
басты және әлеуметтік сақтандыру қызметтерінің көмегімен жүзеге асады.
Өмірді сақтандыру сақтандырылушы қайтыс болған немесе ол сақтандыру
мерзімі біткенге дейін немесе сақтандыру шартында белгіленген жасқа дейін
өмір сүрген жағдайда сақтық төлемді жүзеге асыруды көздейтін жеке басты
сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Аннуитеттік сақтандыру сақтандырылушы белгілі бір жасқа жеткен еңбек
ету қаблетін жоғалтқан асыраушысы қайтыс болған жұмыссыз қалған жағдайларда
немесе сақтандырылушының жеке табыстарының кемуіне немесе одан айырылуына
әкеп соққан өзге де жағдайларда зейнетақы немесе рента түрінде кезең-
кезеңімен сақтық төлемдерді жүзеге асыру көзделетін жеке басты сақтандыру
түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Жеке басты сақтандырудың сан алуан түрлері бар: өмірді аралас
сақтандыру, балаларды сақтандыру, некені сақтандыру, шаруашылық жүргізуші
субъектілер есебінен олардың қызметкерлерін сақтандыру, әуе, темір жол ,
теңіз, ішкі су және обылысаралық, халықаралық автомобиль көлігінің
жолаушыларын сақтандыру, және т.с.с.
Жеке басты сақтандырудың аталған түрлері жолаушыларды сақтандырудан
басқасы ерікті нысанда жүргізіледі. Міндетті нысанда сондай-ақ көлік
құралдарының иелері азаматтық – құқықтық жауаптылығы, әскери қызметшілердің
жеке құрамы, ішкі істер органдарының, ұлттық қауіпсіздік, салық службасы
қызметкерлері сақтандырылады.
Сақтандырудың экологиялық тәрізді түрі жіктемеде аралық жағдайда
болады: ол жеке басты және мүлікті, міндетті және ерікті болуы мүмкін.
Мүлікті және жеке басты сақтандырудың экономикалық мәніне бұл
категорияның қоғамдық арналымы көрінетін оның функциялары сай келеді.
Бөлу функциясы: бұл функцияның өзгешелігі қайта бөлу ретінде көрінуі.
Ол алдын алу функциясына, мысалы, алдын алу шараларын қаржыландыру жолымен
сақтық жағдайдың болу мүмкіндігін жоюға бүгіледі. Жеке басты сақтандаруда
бөлу функциясы сақтандырудың тиісті түрлерінің жинақтық функциясына
бүгіледі.
Бақылау функциясы тараптардың сақтық төлемдерді жұмылдыруды және
сақтық қорды қатаң мақсатты пайдалануды қамтамасыз етуге байланысты болатын
нақты қатынастарда көрінеді.
1.3 Әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік қамсыздандыру-әлеуметтік
қорғаудың негізгі салалары.
Әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік қамсыздандыру. Қаржы жүйесінің
дербес буыны ретіндегі сақтандыру әдетте ойда болмаған және төтенше оқиғаға
байланысты белгілі бір объектіні сақтандыру мен әлеуметтік қамсыздандыру
сияқты екі оқшауланған нысанада іс-әрекет ететіні белгілі. Сақтандыру
мәселесі медициналықты қоспағанда әлеуметтік сақтандыру проблемаларымен-
халықты әлеуметтік қорғау жүйесімен тікелей байланысты.
Қазақстан Республикасының Конститутциясы Қазақстан Республикасының
азаматы жасына келген, науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан
айырылған жағдайда және өзге де заңды негіздерде оған жалақы мен
зейнетақының ең төмен мөлшеріне әлеуметтік қамсыздандырылуына кепілдік
береді.
Нарықтық экономикасы бар елдердің тәжірибесіне орай әлеуметтік
қорғау жүйесі мемлекеттік және мемлекеттік емес құрлымдардың қоғамдық
бірлестіктердің көп жақты жауаптылығының негізінде құрылады.
Алайда халықты әлеуметтік қорғаудың сферасына, "әлеуметтік
қамсыздандыру" мен "әлеуметтік сақтандыру" терминдері сипаты болғанымен
бұлар бара бара ұғымдар емес. Әлеуметтік қамсыздандыру халықты әлеуметтік
қорғау процесі деп, ал әлеуметтік сақтандыру – осы процесті жүзеге асыру
нысандарының бірі деп түсінген жөн.
Әлеуметтік қамсыздандыру әлеуметтік кепілдіктер, еңбек ақы төлеу
кепілдіктері, зейнетақылар, жәрдемақылар, материалдық көмек, халықтың аз
қамтылған жігіне көрсетілетін тегі ең аз қызыметтер жүйесі арқылы және
әлбетте ең төменгі күн көріс деңгейін қамтамасыз ету арқылы жүзеге асырылуы
тиіс.
Зейнетақы - бұл зейнетақымен қамсыздандырылуға құқығы бар азаматтар
заңнамада көрсетілген тәртіппен зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік
орталықтан, Жинақтаушы зейнетақы қорларынан, ал әскери қызметшілер, ішкі
істер органдарының қызметкерлері үшін тиісті қызметтерді ұстауға көзделген
қаражат есебінен төленетін зейнетақы төлемдерінің жиынтығы.
Жұртқа мәлім, 1998 жылға дейін зейнетақы кәсіпорындардың өз
кызметкерлері үшін аударған жарнасы есебінен төленіп келеді. Бірақ жарнада
жиналатын қаражат күндердің күнінде мемлекеттік зейнетақы төлеу үшін қажет
болатын қаражат мөлшеріне жетпей қалатын болуы мүмкін еді. Оның үстіне
экономика дағдарысқа ұрынып, жұмыссыздық етек алған тұста бұл проблема
өткір сипат ала түскен. Осы жайт жаңа зейнетақы жүйесін енгізуге
итермелеген ең негізгі себептердің бірі болады. Ескі, "ынтымақтастық"
зейнетақы жүйесі мұндай жағдайда зейнетақының іркілісіз төленуін қамтамасыз
ете алмайтын түсінікті.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесі кезінде әркім өз табысынан он пайыздық
жарна аудара отырып, болашақ зейнетақысы үшін қор жинайды. Кейін зейнетақы
төлемдері мемлекеттік және мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы
қорларындағ әркімнің жеке зейнетақы шотына төленеді. Сондықтан зейнетақының
мөлшеріне бюджеттің жай-күйі, қанша адамныңжұмыспен қамтылып, қаншасы
жұмыссыз жүргені әсер етпейді. Жинақтаушы жүйеде азаматтардың аударған
жарнасына пайыздық өлшем есептелінеді, ол қорланудың ұлғаюын және оның
инфляциядан қорғалуын қамтамасыз етеді.
"Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы" заңға
сәйкес орталықтан зейнетақы төлемдері еркектер 63 жасқа толғанда, әйелдері
58 жасқа толғанда және еркектерге кемінде 25 жыл еңбек стажы болғанда,
әйелдерге-20жыл еңбек стажы болғанда тағайындалады.
Толық емес көлемдегі жасына байланысты зейнетақы төлемдері азаматтарға
олардың нақты еңбек стажының болуына қарай Орталықтан толық көлемінде
зейнетақы төлемдерін алу құқығы болған жағдайда тағайындалады.
Төтенше және барынша радиациялық қатерлі өңірлерде 1949 жылғы 29
тамыздан 1963 жылғы 5 шілдеге дейін кемінде 10 жыл тұрған азаматтар "Семей
ядролық сынақ полигонындағы ядролық сынақтардың салдарынан зардап шекен
азаматтарды әлеуметтік қорғау туралы" Қазақстан Республикасының заңына
сәйкес еркектер-жалпы жұмыс стажы 25 жылдан кем болмаған жағдайда 50 жасқа
жеткенде; әйелдер жалпы стажы-20 жылдан кем болмаған жағдайда 45 жасқа
жеткенде зейнетақы тағайындалуына құқылы.
5 –және одан да көп бала туып, оларды сегіз жасқа дейін тәрбиелеген
әйелдер 50 жасқа толғанда жасына байланысты толық көлемде зейнетақы алуға
құқылы, аталған зейнетақы жасы 1998 жылғы 1-ші шілдеден бастап жыл сайын
6-айға өсіп отырды.
Зейнетақы мен қамсыздандыру туралы заңғы сәйкес, зейнетақы орташа
айлық кірістің 60-паызы есебінен жүргізіледі және жұмыста болған
үзілістерге қарамастан, қатарынан кез келген үш жыл жұмыс үшін орташа айлық
табыс негізге алына отырып, 1995-жылғы қаңтардың бірінен бастап жүзеге
асырылып келеді. 1998 жылғы қаңтардың 1-не дейін қажетті еңбек стажыннан
тыс жұмыс істеген әр бір толық жыл үшін зейнетақы төлемдерінің мөлшерлер
бір пайызға өсіріледі, бірақ ол зейнетақыны есептеу үшін ескерілетін
табыстың 75-пайызыннан аспауы тиіс.
Зейнетақы төлемдерін есептеуге арналған табысқа еңбекке ақы төлеудің
барлық түрлері және тізбесін Үкімет белгілейтін өзгеде табыстар енгізіледі.
Зейнетақы төлемдерін есептеу үшін 3-жылғы жұмыс ішіндегі табыс қатарынан 36-
күн тізбелік айдағы жұмыс ішіндегі табыстың жалпы сомасын отыз алтыға бөлу
арқылы анықталады және орташа айлық жалақы шығарылады. Алайда зейнетақыны
есептеуге қажет табыс тиісті жылға арналған республикалық бюджет туралы
заңмен белгіленген 15-еселенген айлық есептік көрсеткіштен аспауы тиіс.
1998-жылы қаңтардың 1-не дейін тағайындалған зейнетақы төлемдерінің ең
жоғары мөлшері тиісті жылға арналған республикалық бюджет туралы заңмен
белгіленген 25-еселенген айлық есептік көрсеткіштің 75-пайызынан аспауы
тиіс. Бұған өндірістердің, жұмыстардың, кәсіптердің, лауазымдар мен
көрсеткіштердің Үкімет бекіткен ¹1 тізімдегі 1998 жылғы қаңтардың 1-іне
дейін зейнетақы тағайындалған адамдар жатпайды.
2002 жылдың 1-қаңтарынан бастап Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік
орталықтан төленетін зейнетақылар мөлшері көтерілді және зейнетақы
төлемдерін көтеру үш топ бойынша жүзеге асырылды. Бірінші топқа зейнетақы
мөлшері 1994 жылдың 1қаңтарына дейін тағайындалған зейнеткерлер кіреді.
Олардың зейнетақылары алып отырған зейнетақылары мөлшерінің 25-пайызына
ұлғайтылды. Екінші топқа зейнетақылары 1994-1998 жылдары тағайындалған
зейнеткерлер кіреді. Олардың зейнетақылары алып отырған зейнетақылары
мөлшерінің 8,4 пайызына көтерілді. Үшінші топқа зейнетақылары 1998-2001
жылдары тағайындалған зейнеткерлер жатады. Олардың зейнетақыларының
мөлшері 2001 жылғы ең төменгі зейнетақы мөлшерінен 8,4 пайызға көбейді.
2003 жылы зейнетақы мөлшері 12 пайызға көтерілді, енді оның ең төменгі
мөлшері 5000 теңгені құрайды.
Әлеуметтік қамсыздандыру жүйесінде әр түрлі жәрдемақылар маңызды орын
алады.
Жәрдемақы-бұл жұмыстағы уақытша үзіліс кезінде, сондай-ақ белгілі бір
жағдайларда пайда болатын көтеріңкі шығындарды өтеуге арналған ақшалай
өтемақы.
Әлеуметтік қамсыздандыру шеңберінде төленетін жәрдемақыларға
мемлекеттік арнаулы жәрдемақы, еңбекке уақытша жарамсыздық жүктілік арнаулы
жәрдемақы, санаторийларға жолдамалар сатып алу жөніндегі шығыстар
шаруашылық жүргізуші субъектілердің – жұмыс берушілердің – қаражаттары
есебінен жүзеге асырылады, жаңа туған сәби үшін төленетін бір жолғы
жәрдемақы, балаға қарау жөніндегі жәрдемақы, жерлеуге берілетін жәрдемақы
жергілік бюджеттер есебінен қаржыландырылады.
Еңбекке уақытша жарамсыздық бойынша әлеуметтік жәрдемақылар жалпы
ауруларға байланысты(жарақат алуға, жүктілікті жасанды жолмен бұзуға,
карантинге байланысты, туберкулез немесе кәсіби ауру себебінен уақытша
басқа жұмысқа ауыстырылған кезде) еңбекке уақытша жарамсыздық жағдайлардың
және заңдарда белгіленген басқа да жағдайларда тағайындалады.
Қызметтер жыл сайынғы ақы төленетін еңбек демалысында болған кезінде
жұмысқа уақытша жарамсыздығы жағдайында жұмысқа уақытша жарамсыздығы
бойынша әлеуметтік жәрдемақы еңбек демалысына дәл келген күндер үшін
есептелмейді.
Егер еңбекке уақытша жарамсыздық еңбекте мертігуге немесе кәсіби
ауруға байланысты болса, әлеуметтік жәрдемақыны жұмыс беруші еңбекке
жарамсыздық орын алған бірінші күннен бастап, жұмысқа шыққанға дейін немесе
мүгедектігі анықталғанға дейін заңнамаға сәйкес есептелген орташа
жалақысының жүз пайызы мөлшерінде төлейді.
Маусымдық жұмыс істейтін қызметкерлерге, үй шаруасымен айналысатындар
мен үге жұмыс алып істейтін қызметкерлерге жұмысқа уақытша жарамсыздығы
бойынша әлеуметтік жәрдемақы, егер жеке еңбек шартында өзгеше айтылмаса,
"Әлеуметтік қамсыздандыру жөніндегі жәрдемақыларды жұмыс берушілердің
қаражаты есебінен тағайындаудың және төлеудің тәртібі туралы" нұсқаулыққа
сәйкес тағайындалады және төленеді.
Ядролық сынықтардың әсеріне ұшыраған аумақтарда тұратын әйелдерге
жүктілігі және босануы бойынша әлеуметтік жәрдемақылар қалыпты босанғанда
170 күнтізбелік күн үшін, ал босануы ауыр болғанда немесе екі және оданда
көп бала туғанда 184 күнтізбелік күн үшін төленеді.
2003 жылдан бастап бала тууға байланысты 15-айлық есептік көрсеткіш
мөлшерінде бір жолғы мемлекеттік жәрдемақы төленеді.
Мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар мелекеттік әлеуметтік
қамсыздандыру жүйесіне кіреді және мүгедектік жөніндегі, асыраушысынан
айырылғандығы және жас мөлшері бойынша оларды алуға мұқтаж және толық
мемлекет есебінен қамтылған азаматтарға ақша қаражатын мемлекеттің
мезгіл-мезгіл төлеп тұруы болып табылады.
Мүгедектігі бойынша жәрдемақылар мүгедектікке дұшар болған жағдайда
жәрдемақыға өтініш жасалған уақытта жұмыстың тоқтатылғандығын немесе
жалғасуына қанша болғанына (жұмыс немесе қызмет кезінде, жұмысқа кіріскенге
дейін немесе жұмысты тоқтатқаннан кейін) қарамастан тағайындалады. Бұл
жәрдемақылардың мөлшері жәрдемақының түріне байланысты болады және олар
айлық есептік көрсеткіштің өзгеруіне байланысты қайта қаралып отырады. 2002
жылы бірінші топтағы мүгедектерге, бала жасынан бірінші, екінші және үшінші
топтағы мүгедектік алған 16 жасқа дейінгі балаларға бір айлық есептік
көрсеткішке
ал екінші топтағы мүгедектерге 0,5 айлық есептік көрсеткішке ұлғайтылды.
Мүгедек адамдарға зейнетақы төлеу тағайындалған кезде мүгедектігі бойынша
жәрдемақы тоқтатылады немесе зейнетақы төлеу жөніндегі Мемлекеттік орталық
пен Жинақтаушы зейнетақы қорларынан алатын зейнетақы төлемдерінің мөлшері
ескеріле отырып қайта қаралады.
Асыраушысына айырылу жағдайы бойынша жәрдемақы алуға асыраушысы
қайтыс болған отбасының еңбекке жарамсыз, оның асырауында болған
мүшелерінің құқығы бар.
Асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша жәрдемақыға құқығы бар
отбасының барлық мүшелеріне ортақ бір жәрдемақы тағайындалады.
Асыраушысынан айырылуы жағдайы бойынша айлық жәрдемақының ең жоғары мөлшері
отбасының еңбекке жарамсыз барлық мүжелеріне 10 айлық есептік көрсеткіштен
аспауы тиіс.
Жасына байланысты жәрдемақы азаматтарға зейнетақы төлемдеріне құқығы
болмаған жағдайда заңда белгіленген жасқа жеткен кезде, не зейнетақы
төлемін зейнетақының ең төменгі мөлшерінен аз мөлшерде алған жағдайда
орталықтан жинақтаушы зейнетақы қорларынан тағайындалады. Жәрдемақы
3-айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде тағайындалады.
"қазақстан Республикасындағы арнаулы мемлекеттік жәрдемақы" заңында
және оған сәйкес қабылданған өзге де заң актілерінде көзделген негіздерде
және тәртіппен азаматтардың арнаулы мемлекеттік жәрдемақы - әлеуметтік
қорғауға мұқтаж адамдарға және жәрдемақылардың өзге түрлеріне қарамастан
берілетін ақшалай өтемақы алуға құқығы бар.
Арнаулы бұл жәрдемақы 1999 жылдың 1 сәуірінен бастап жәрдемақы алуға
құқығы бар азаматтардың 14 санатына заңда көрсетілген мөлшерде төленеді.
Мәселен Ұлы Отан соғысын қатысушыларына берілетін ай сайынғы жәрдемақы 5,8
айлық есептік көрсеткіш мөлшерін құрайды. Бұл жәрдемақы тұрғын үді ұстауға,
комуналдық қызметтер көрсетуге, отынға жұмсалатын телефонды пайдалану, дәрі
– дәрмекпен, оптикалық көзілдірікпен қамтамасыз ету, жалпы жұрт
пайдаланатын көліктің барлық түрімен(таксиден басқасы) жүру жөніндегі
шығындарды төлеу үшін, жергілікті баспасөзге жазылу кезінде олардың біреуін
жазылуға төленеді. Ал Ұлы Отан соғысының мүгедегіне бұл жеңілдіктермен
бірге кресло-қоларба бөлуге, темір жолда, әуе, су, және қалааралық
автомобиль көлігінде жылына бір рет жүру үшін, сондай-ақ 1-топтағы
мүгедекті алып жүретін адамның жол шығындарына 7,1 айлық есептік көрсеткіш
мөлшерінде беріледі.
Бір мезгілде әр түрлі арнаулы мемлекеттік жәрдемақы алуға құқығы бар
адамдарға олардың таңдауы бойынша бір жәрдемақы тағайындалатын атап айтуы
қажет.
Өндірістердің, жұмыстардың, кәсіптердің, лауазымдар мен
көрсеткіштердің Үкімет бекіткен ¹1 тізіміне орай 1998 жылғы 1 қаңтардағы
жағдай бойынша жерасты және ашық кен жұмыстарында, еңбек жағдайлары ерекше
зиянды және ерекше ауыр жұмыстарда істеген адамдарға да мемлекеттік арнаулы
жәрдемақы қарастырылған. Мұндай жәрдемақы еркектер - 53 жасқа толғанда
және жұмыс стажы кемінде 20 жыл болып оның кемінде 10 жылын аталған
жұмыстарада істегенде; әйелдер 48 жасқа толғанда және жұмыс стажы 15 жыл
болып, оның кемінде 7 жыл 6 айын аталған жұмыстарда істегенде жәрдемақы
тағайындалуға құқығы бар.
2001 жылдың шілдесінде қабылданған "Мемлекеттік атаулы әлеәметтік
көмек туралы" заңға сәйкес жан басына шаққанда аймақтарда белгіленген
кедейлік деңгейінен төмен орташа табыс салатын халықтың бәрі атаулы
көмекпен қамтылады. Негізінен олар кәмелетке толмаған балалары,
жұмысыздары, мүгедектері бар отбасылар. Кедейлік шегі мен ең төменгі күн
көріс деңгейі аймақтар бойынша сараланатындықтан, заң әрбір отбасының
табысын нақтылауға мүмкіндік береді. Азаматтар қайда тұратынына қарамастан,
өздерін отбасында жан басына шаққанда кедейлік деңгеінде орташа табыспен
қамтамасыз ететіндей әдеуметтік көмек алады. Заңға сәйкес жұмыспен қамту
мәселелері жөніндегі өкілетті органдарда тіркелмеген еңбек жасындағы
жұмыссыздардың әлеуметтік көмек алуға құқылары жоқ. Мүгедектер айдан астам
уақыт стационарлық емдеуде жатқан адамдар, 1 және 2 топтағы мүгедектерге,
жасы 80-нен асқан кісілерге, 7-жасқа дейінгі балаларға күтім жасаумен
айналысатын азаматтар, оқушылар мен студенттер бұл санатқа жатпайды.
Сонымен бірге жұмыспен қамту органдарына өтініш берген жағдайда, еңбекке
жармды адамдарға, лайықты жұмыс немесе қоғамдық жұмыстарға қатысу
ұсынылады. Бұл жұмыстардан бас тартқан жағдайларда олар алты ай мерзімге
дейін атаулы әлеуметтік көмек алу құқығынан айырылады. Заңды атаулы көмек
тағайындату үшін өтініш білдірудегі рәсімдер жеңілдетілген.
Сонымен бірге еңбекке қабілетілігінен, асыраушысынан және жұмысынан
айырылу жағдайлары кезінде пайда болған әлеуметтік қауіп-қатерлердің
нәтижесінде шығындалған табысының бір бөлігін өтеу жолымен әлеуметтік
қамсыздандырудың қосымша нысандарын жасауға және әлеуметтік сақтандыру
жүйесінен төленетін төлемақыларды алушылардың құқықтарын қорғауға
бағытталған заңның қажеттігі туып отыр. Бұл кезде әлеуметтік сақтандыру
мемлекеттік жәрдемақылардан әлеуметтік сақтандыру бойынша төлемақылардан
және өндірістегі жазатайым оқиғадан және кәсіби аурулардан жұмыс
берушілердің жауаптылығын сақтандыру бойынша төлемдерден тұратын үш
деңгейлі жүйенің екінші деңгейі болады. Бұл орайда міндетті медициналық
сақтандыру жүйесімен қосарлас әлеуметтік сақтандыру қоры туралы заңның да
болғаны дұрыс. Жұртқа мәлім бүгінде әлеуметтік қауіп-қатер болғанда
азаматтардың мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар алуға құқығы бар, бұл
жәрдемақылар республикалық бюджеттен төленеді.
Сақтық келісім шарттарын жасауға және сақтық операциялардың
нәтижелігіне жетуге ынталы тараптардың өздері іс-қимылы сақтық рыногінде
жүргізіледі.
Сақтық рыногі дегеніміз ақша қаражаттарының сферасы, онда сату-сатып
алу объектісі ерекше тауар – сақтық қызмет болып табылады. Және оған деген
ұсыным мен сұраным қалыптасады.
Нарықтық экономикаға көшумен байланысты Қазақстан Республикасындағы
сақтық қызметтің монополиясы өзгерді, сақтандыру кеңістігі едәуір кеңейді,
сақтық қызметтердің кең спектрін ұсынатын мемлекеттік емес акционерлік
сақтық компаниялар пайда болады.
Елімізде сақтандыруды дамытудың негізгі мақсаты – мемлекеттің,
азаматтардың және шаруашылық субъектілердің мүддесін қорғаудың нақты құралы
бола алатын толыққанды, орнықты жұмыс істейтін ұлттық сақтық рыногін
қалыптастыру.
Қазіргі заманғы ұлттық сақтандыру жүйесіне құру сақтық қызмет рыногін
сапалы жаңа деңгейге көтеру жөнінде шаралар әзірлеуді және кезең-кезеңімен
іске асыруды талап етеді. Бұл қағида Қазақстан Республикасында
сақтандыруды дамытудың 2000-2002 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламасының шеңберінде жүргізілді. Онда мынадай міндеттерді шешу
көзделінді:
әлеуметтік сақтандыру түрі ретіндегі сақтық қорғауды ұсынудың
қағидаттарын нақтылау
сақтандыруды қолдану аясын кеңейту және міндетті сақтандыру түрлерін
нақтылау
сақтық рыногін қазіргі заманғы инфрақұрлымын қалыптастыру және оның
қатысушыларының – сақтық ұйымы, сақтық брокер, сақтық агент, сақтанушы,
сақтандырылушы, пайда алушы, уәкілетті аудиторлық ұйым, өзара сақтандыру
қоғамы, сақтандырылумен байланысты кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын
өзге де және жеке тұлғалардың қызметін ұйымдастыру үшін жағдай жасау;
халықаралық стандарттарды ескере отырып сақтық қадағалаудың жүйесін
ұйымдастыру;
сақтық және қайта сақтандыру ұйыымдарының қаржылық орнықтылығы мен
төлем қаблеттілігі бойынша талаптарды күшейту
өз заманғы сақтандыру технологиясыненгізуге жәрдемдесу;
сақтандыру саласында кадрлар даярлау, қайта даярлау және біліктілігін
арттыру жүйесін ұйымдастыру.
Осы тұрғыдан алғанда, ұлттық сақтық жүйені дұрыс ұйымдастыруда және
сақтандырудың әлеуметтік маңызды түрлерін жедел дамытуда мол резерв
жасалған.
Қазіргі заманғы сақтандыру индустриясын құру мемлекетке: мемлекеттік
бюджетің табиғи-техногендік сипатағы көлденең шығыстарды өтеу бөлігіндегі
салмақты азайтуға; нарықтық экономика қағидаттарында сақтандыру
арқылы(зейнетақы жиналымдарын, еңбек қаблетілігінен айырылуы немесе
асыраушысы қайтыс болуына байланысты, жұмыссыздыққа байланысты берілетін
жәрдемақыларды, медициналық шығыстарды төлеу) әлеуметтік қамсыздандырудың
жекеленген проблемаларын шешуге; халықтың, жеке ұйымдардың жинақ ақшасын
ұзақ мерзімді негізде ұлттық экономикаға тартуға мүмкіндік береді.
Азаматтардың ақшасы мен операцияларды жүзеге асыратын банктер мен
жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметі сияқты сақтық ұйымдардың қызметі де
белгілі бір мөлшерде халықтың сақтандыру институтына деген сенімнің
деңгейіне байланысты.
Сақтандыруды дамыту, өз кезегінде, заңнамалық базаны, мемлекеттік
салық-бюджет және ақша-кредит саясатын жетілдіруге, сақтық қызметті
қадағалау сапасы мен сақтық ұйымдарды жұмысының сенімділігіне байланысты
болады.
Қазіргі заманың сақтық рыногінің толыққанды жұмыс істеуі, сонымен
бірге актуарийлер(сақтық міндеттемелердің экономикалық-математикалық есеп-
қисабы саласындағы мамандар) институтын енгізуді, уәкілетті аудиторлар мен
басқа да мамандарға қойылатын тиісті талаптарды қажет ете
ІІ Қайта сақтандыру және оның сақтандырудағы мәні.
2.1 Қайта сақтандырудың экономикалық қажеттілігі және негізгі міндеттері.
Қайта сақтандыру. Сақтандырудың кезкелген түрінде өздерінің мөлшері
мен ерекшелігіне орай қатерлер болады, олар сақтандыру комнаниясыгың
жекеменшік есепшотымен қамтамасыз етіле алмайды.
Кейбір сақтандыру нарықтарында мұндай қатерлер сақтандыру
компанияларының өздерінің негізгі көлемдерін бөлшектеу арқылы
сақтандырылады; бұл былайша түсіндіріледі, яғни компания өзіне қатердің
қолынан келетін үлесін алады, ал қалған бөлігін өзге компания сақтандырады.
Мұндай тәжірибе бірлесіп сақтандыру деп аталады.
Басқа нарықтарда сақтандыру компаниясы барлық қатерлерді өзі
сақтандырады және өзі алған көлем сомасының жартысын басқа сақтандыру мен
қайта сақтандыру компанияларына береді (тек өзінің шамасы жететінін ғана
ұстап қалады).
Осылайша бір ғана қатердің немесе бір топ қатердің сомасы біреуін ғана
құраған жағдайда және де бір сақтандыру компаниясы үшін мүмкін болатын
мөлшерді ақылдан тыс асырып жіберген болса, онда бұған қайта сақтандырудың
ықпалымен әсер ету керек.
Мынадай уақытта, яғни сақтанушыны болуға тиісті ауыр зардаптан
(шығыннан) қорғауға сақтандырушының функциясы қосып қаралады, ендеше қайта
сақтандырушы да сақтандырушының өзінің қорғанысын қамтамасыз етуге борышты.
Келісуші жақтар жасаған қайта сақтандыруды өзара жүргізу келісімі
жартылай ығысушы компания мен қайта сақтандырушы деп аталады, яғни ығысушы
компания орын беруге келіседі, ал қайта сақтандырушы келісімде айтылған
шарт жағдайында қатердің нақты бір үлесін өзіне қабылдайды.
Бұл жерде біз: "ығысушы компания" және "қайта сақтандырушы" деген екі
маңызды терминді пайдаландық.
Ығысушы болып қатерді қабылдап, оның жартысын қайта сақтандырушыға
беретін сақтандыру компаниясының өзі болып табылады, және де басқа
компаниялар болуы ықтимал, сол секілді ығысушы қатерді қабылдайтын қайта
сақтандырушы компанияда болып есептеледі.
Алайды ығысушы компания мен қайта сақтандырушы арасында жасалған қайта
сақтандыру контрактісі бойынша сақтандырылушының өзіне ешқандай құқық
берілмейтіні атап көрсетілуге тиіс. Осылайшы зиянға тап болған жағдайда
сақтандырылушының толық сомаға деген өкпе талабы ығысушы компания мен қайта
сақтандырушы арасында бос қалуға мүдделі емес.
Міне осылайша, қайта сақтандыру пропорционалды және пропорционалды
емес болып бөлінеді екен.
Пропорционалды қайта сақтандырудан шарт жасалады, ол қатысушы
жақтардың үлесін немесе ығысушы компания мен қайта сақтандырушының
сақтандырылған соманың функция болып есептелген қатысын анықтайды. Бұдан
әрі келтірілген шығынға орай бизнесті бөлісу жүргізілді.
Тәжірибе, біліктілік, кәсіпқойлық, бұған қоса икемділік пен жаңалықты
енгізуге құштарлық болашақтың күрделі талабы жағдайында сақтандыру қызметін
ойдағыдай жүргізуге тамаша алғы шарт жасайды.
Мәселен АҚШ-тың бірнеше миллиард доллар сақтандыру сомасына пар-пар
аса зор материалдық қазынан бір жерге шоғырландырып отырған автомобиль
сақтандыру зауаттарын, ірі тонажды танкерлермен ұшақтарды еске алсақта
жеткілікті.мысалы " Боинг-747" авиалайнері ұшыраған апаттан, сол секілді
жолаушылардың талап арызынан және де үшінші біреуден келген зиян АҚШ-тың
1,7 миллиард доллар сомасын сақтандырылады. Бұл сомма сөз жоқ
авиакомпанияның барлық сақтандырылуынан түскеннен әлде қайда асып түседі.
Бірақ техникалық сақтандыру саласында кездесетін өзге де ірі қатерлер
мысалы мұнай айдайтын зауаттар мен өзге де мұнай-химия объектілерінің
құрылыстары АҚШ-тың миллиард сомадан астам долларына сақтандырылады.
Бұрғылау платформалары, басқа да теңіз қондырғылары 5-моллиард сом, ал
мұндай объектілердің кешендері АҚШ—тың 10-14 миллиард долларына
сақтандырылады.
Потенциалды, сондай-ақ нақты зиян бірнеше жүздеген миллион долларды
құрайды. Мұндай сомаларды ең соңғы шектеуге болмайды, мәселен бұл орайда
саны ылғи да өсіп отырған жер серіктерін сақтандыруды еске алсақта
жеткілікті.
Тіпті бізде әлі де тарала қоймаған жауапкершілікті сақтандырудың
өзінде қатерді жабудың сомасының 60-70 миллион маркіге жетіп отырғаны сирек
емес. Осыған байланысты тұтынудағы өнімдердің немесе фармацевтік затардың
да қимыл-қозғалысы үшін жауапкершілігін сақтандыруды еске салғымыз келеді.
ГФР дәрі-дәрмек жөніндегі заңның ережесіне сай, әрі дәрі бойынша
сақтандырумен қамту 200 миллион маркіні құрайды. Бір қарағанда мұндай сомма
белгілі бір қаржылық шектеудін асып кетпейтін сияқты, бірақ осы заңның
басқа ережелеріне сәйкес егер активті зат бірнеше дәрі түрінде пайдаланса
(мұндай жиі көздемеді) онда сан миллиард маркамен есептелетін
жауапкершілік пайда болуы ықтимал.
Осы жерде апатты сұрапылдардың нәтижесімен байланысты қатерлер
жөнінде ескерткен орынды болар еді, мәселен соңғы жылдарда Еуропада болып
өткен жер сілкіністері мен боранды аласапырандарды алайық. Кездейсоқ
апаттардың қауіп-қатеріне қшырауы ықтимал аудандардағы халықтың
тығыздығының өсуі мен олардағы индустризацялау процестері зардаптың жоғары
болу мүмкіндігін туғызып отыр. Мюнхенде соғып өткен бұршақ аралас боран 3
миллиард маркі зиянға ұшыраған. Және бір мысал ретінде Еуропа аумағының кең
көлемінде соғып өткен қысқы дауылдық зардабын айтар едік. Мәселен "Дария"
дүлей дауылы зор зиянға соқтырып, ол бойынша төлем 6 миллиард маркіге
жеткен.
Сондықтан, бұрын айтқанымыздай, мұндай көлемдегі қатер ман зардап
тіпті ірі сақтандырушылардың мүмкіндіктерінің өзін біраз арттырады, кейде
тіпті жекеленген сақтандыру қатерлердің. Мұнан баса айтайық, дамыған
елдердің сақтандырушыларына әлгіге мысалы, жазатайым апаттан сақтандыру
саласында қамтамасыз етуді беруге тек мынадай жағдайларда қол жеткізіледі:
сақтандырушы қатерді қабылдаған сәтте процесс басталады, оның барысында
қатер қайта сақтандырушыға беріледі, ал жауапкершіліктің салмағы бәрінің
иығына бірдей түседі. Бұл жерде жоғарыда сөз болған " Боинг-747"
авиалайнерімен болған оқиғаны айтар едік.
Сақтандыру оқиғасы басталысымен келтірілген шығынды төлеу әлемдегі үш
жүздей сақтандырушылардың қатысуымен жүргізіледі деуге толық болады.
Міне осы тұрғыдан қарағанда қайта сақтандырудың негізгі функциясы
анық байқала түседі, сірә біздің мемелекетімізде де мұндай институт үшін
жалпылық тән болар.
Ең бірінші әрі ең маңыздысы –қатерді шектеу басқаша айтқанда, қайта
сақтандыру жеке сақтандырушының сақтандыру қатерін азайтады. Сақтандырушы
өзі алып жүруге міндетті қатердің жартысын қатерді қайта сақтандырушыға
беру арқылы ол қатерді өзінің қаржылық мүмкіндігін есептей отырып алып
жүруіне дайын мөлшерге дейін қысқартады.
Алайда сақтандырушылардың қолындағы қоржындар бір біріне ұқсамайды,
біреуінікі-үлкен оның ішінде өнеркәсіп кәсіпорындарын өрттен сақтау
жөніндегі әр түрлі қауіп қатер дәрежесі ескеріліп жасалған сақтандыру
шарттары бар ал екіншісі бреуінкі кішкентай оның ішінде тұрғын үйлерді
өрттен қорғау жөніндегі сақтандыру шарттары салынған. Кәсіпқой қайта
сақтандырушы, дәлірек айтқанда көбінесе және де бірыңғай қайта
сақтандырумен айналысушы сан алуан сақтандырушылардың сұранымдарын толық
ескере отырып оларға қорғаныс бере алады. Қайта сақтандырушыға қатердің тек
қана сақтандырушының қоржынына көлемі жағынан сыймайтын үлесі беріледі. Ал
сақтандырушы өзі алып жүруге тиіс қатер бөлігінде сақтандыру сомасын
теңестірілу өткізіледі. Осылайша сан түрлі сипаттағы қатерлер бойынша
сақтандыру максимумдары бір-біріне тепе-тең жағдайға келтіріледі, ал
кездейсоқ байқалған шығынның ауытқушылығы шыдамдылық шегіне дейін
қысқартылады.
Сақтандырушыға қайта сақтандыру қандай қорғаныс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz