Экономиканы ашық жағдайға көшіру кезеңіндегі мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігі
Кедендік саясат және Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігі
Кіріспе 3
1-Тарау Экономикалық қауіпсіздігі жүйесіндегі кедендік саясаттың теориялық
негіздері 7
1.1. Мемлекеттегі кеден саясатының экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз
ететін жүйенің элементі 7
1.2. Экономиканы ашық жағдайға көшіру кезеңіндегі мемлекеттің экономикалық
қауіпсіздігі 17
2 - Тарау Қазақстан Республикасының кедендік саясатын талдау 23
2.1. Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының кеден бағыты туралы
жағдайы мен барысы 23
2.2. Қазақстан Республикасы кедендік саясатының құралдары және оны талдау
37
3-Тарау. Қазақстан Республикасының кедендік саясатын дамытудың стратегиясы
және елдің экономикалық қауіпсіздігін сақтаудың жолдары 48
3.1. Қазақстан Республикасы кедендік саясатының негізгі басымды бағыттары
48
3.2. Елдің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету жолындағы 52
кедендік саясаттың тиімділігін арттыру жолдары 52
Қорытынды 57
Қолданылған әдебиеттер 59
Кіріспе
Диплом жұмысының тақырыбы: "Кедендік саясат және Қазақстан
Республикасының экономикалық қауіпсіздігі". Бұл бүгінгі күнгі экономикалық
мәселелердің ішіндегі ең өзекті (актуальды) тақырыптардың бірі. Себебі,
кеден шаруашылығы адамзат тарихында мемлекеттер құрылып, бір-бірімен
экономикалық байланысқа түскенімен бергі кезең ішінде сауда-саттыққа
байланысты пікірлердің өзі әртүрлі болып келді. Бір жақ өткен сауда
нәтижесінде риза болып жатса, екінші жақтың оған көңілі толмады. Ақыр
аяғында мемлекеттік шекаралар белгіленіп, алғашқы кеден бекеттері өмірге
келе бастады. Ондағы мақсат — елдер арасындағы сауда-саттықты реттеудің
жолы болатын.
Адамзат қоғамы дами берді. Соған байланысты халықаралық тауар
айналымының көлемі де өсті. Бұрынырақ дамыған мемлекеттер кештеу дамыған
мемлекеттерге өздерінің дайын бұйымдарын өткізіп, олардан шикі затты, азық-
түлікті алып тұратын болды. Мұның өзі түптеп келгенде сол дамыған елдің
одан әрі дамуына, ал келесі жақтың сол мешеу күйінде қалуына соқтырды
немесе дамуын баяулатты. Осыны түсінген елдерде алғашқы кеден қызметтері
жұмыс істей бастады. Кеден қызметі ол кездерде көбінесе салық жинаушы мәнге
ие болды. Ақыр аяғында дами-дами ол бүгінгідей дәрежесіне жетті. Қазір
әлемнің әрбір мемлекетінде кеден қызметі бар, олардың жұмыс істеу тәсілі
әркелкі. Бұл мемлекеттердің экономикалық даму дәрежесіне қарай орайласатын
қызмет.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін АҚШ-тың ұйытқы болуымен өмірге
ТСБК (Тарифтер мен Сауда жөніндегі Бас Келісім) келді. Оның мақсаты
мемлекетаралық сауданы реттеу болатын. Демек, енді жекелеген елдердің кеден
саясатына халықаралық дәрежеде ықпал ету кезеңі басталды. ТСБК өз қызметін
ойдағыдай атқарды, бірақ ол келе-келе бүгінгі күннің талаптарына жауап бере
алмайтындай дәрежеде қалды. Сның салдарынан, бірақ ТСБК-нің негізгі
қағидаларын басшылыққа ала отырып, оны одан әрі дамытуға тиісті болған БСҰ
(Бүкіләлемдік Сауда ұйымы) құрылды. Оның негізгі мақсаты халықаралық
экономикалық байланысты реттеп нығайту.
Қазір әлемнің көптеген елдері осы БСҰ-на мүше. Егемендігін жаңадан
жариялаған ҚР-сы өзінің әлеуметтік-экономикалық дамуын дұрыс жолға қою үшін
дүниежүзінің барлық дерлік елдерімен сауда-саттық қарым-қатынасына түсу
қажеттілігі туындады. Жоғарыда айтқанымыздай ҚР-сы бұрынғы КСРО-дан енші
алған жас мемлекет. КСРО кезінде Қазақстанда кеден қызметі түгіл, осы
кәсіпке мамандар даярлайтын арнайы оқу орындары да болған жоқ. Бәрін
Мәскеудегі орталық жоспарлап шешіп отыратын кеден саясатын жүргізүші де
Мәскеудегі орталық еді. Енді егеменді елге барлық қызметті соның ішінде,
әсіресе ел дамуына аса қажетті кеден шаруашылығы қарапайым тілмен айтсақ,
нқлден бастау қажет болды.
Дипломдық жұмыс тақырыбының актуальдылығы елдегі кеден қызметін
қалыптастырудың бастапқы кезеңіндегі актуальдылықпен бірдей.
Жоғарыда айтқанымыздай Қазақстанда кеден ісін ұйымдастырушы түгіл,
бұл істен хабардар мамандар да, олар қызмет бабында пайдаланатын құрал-
жабдықтарда, тиісті арнайы құжаттарды, кеден ісі тұралы заңдарда жоқ болды.
Егеменді республиканың басшылығына қысқа мерзімді осы саланы игеріп,
аяғынан тұрғызу үшін қолдан келген шаралардын бәрін жасады. Бұл күндері
республиканың кеден қызметі әлемнін барлық елдерімен экономикалық
байланысты қамтамасыз ететіндей дәрежедегі құрылымға айналған. Дипломдық
жұмысты осы салада тындырылған істер мен орын алған кемшіліктерді сараптай
отырып, зерттеп жаздық. Ондағы мақсат елдін экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз етудегі маңызы зор кеден қызметінің жұмысына талдау жасау ғана
емес, сонымен бірге оны жетілдіре түсүдін жолдарын көрсету еді.
Дипломдық жұмысты жазу барысында аталған мақсатқа сәйкес төмендегі
міндеттер қойылды:
1. Елдің экономикалық қауіпсіздігі түсінігіне анықтама берді;
2. Қазақстан Республикасының кедендік саясатының түсінігі, мақсаттары
мен міндеттреін анықтау;
3. Кедендік саясат құралдарының тиімді қолдануына талдау жасау;
4. Қазақстан Республикасының сыртқы сауда жағдайының ерекшеліктерін
анықтау;
5. Қазақстан Республикасы кедендік саясатының негізгі басымды бағыттарын
белгілеу;
6. кедендік саясаттың тиімділігін арттыру жолдарын анықтау.
Осы жолда шетелдік және отандық ғалым-авторлардың еңбектеріне сүйендік. Сол
себептен де дипломдық жұмыс алдына қойған мақсат үдесінен шықты деуге
болады.
Жұмысты зерттеу барысында австриялық экономист-ғалым М.Корденнің,
Халықаралық валюта қорының қызметкері, экономика ғылымының докторы
А.Киреевтін, С.Т. Алибековтың, Е.Х.Сигаев, М.У.Спанов, В.Д,.Марков,
С.Нургалиева, А.Уалиев және т.б. еңбектері, кеден қызметіне қатысты
мемлекетіміздің заңдары мен заңдық құқы бар басқа да құжаттары қолданылды.
Ел басшыларының, үкіметтің жауапты қызметкерлерінің мерзімдік бұқаралық
ақпарат құралдарынды жарияланған ой-пікірлері басшылыққа алынды.
Диплом жұмысы үш тараудан тұрады.
1-Тарауды елдің экомикалық қауіпсіздігі жүйесіндегі кедендік
саясаттын теориялық негіздері туралы айтылады.
2-Тарауда Қазақстан Республикасының кедендік саясатын талдап,
Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының жағдайы және барысы, Қазақстан
Республикасы кедендік саясатының құралдары көрсетілді.
3-Тарауда Қазақстан Республикасының кедендік саясатын дамытудың
стратегиясы және елдің экономикалық қауіпсіздігін сақтаудың жолдары
анықталды.
1-Тарау Экономикалық қауіпсіздігі жүйесіндегі кедендік саясаттың
теориялық негіздері
1.1. Мемлекеттегі кеден саясатының экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз
ететін жүйенің элементі
Кез-келген мемелекеттің кедендік саясаты оның сыртқы экономикалық
байланыстар жөніндегі саясатымен, басқа елдердің реттелмелі экономикалық
мүмкіндіктерімен тығыз байланыстығын қарастырылады. Оның негізгі бағыттары
мемлекеттің стратегиялық мақсаттарымен айқындалып, басқа елмен немесе елдер
тобымен екіжақты тиімді экономикалық қарым-қатынасты дамыту жолдарын
белгілеу. Сондай-ақ, мұндай елдің сыртқы экономикалық саясаты ішкі
саясатымен тығыз байланыста қарастырылады. Кейбір жағдайларда тіпті сыртқы
экономикалық қызмет елдің ұлттық шаруашылығын дамытуда кезігіп отырған
кедергілермен мәселелерді шешу үшін жасалады.
Сондықтан да, кез-келген елдің сыртқы экономикалық байланысын және
ішкі саясатын айқындайтын кеден саясатын — әр елдегі қолға алынған
әлеуметтік-экономикалық және саяси шараларды ойдағыдай жүзеге асыру үшін
қолданылатын экономикалық, саяси-құқықтық ұйымдастыру және басқа кең
ауқымды шаралар жүйесі деуге болады[1]. Кеден саясатын жүзеге асыруда кеден
төлемдері мен салықтарды мемлекеттік дәрежеде белгілеп, тиісті органдардың
оны іс жүзінде қолдану арқылы, сондай-ақ кеден қызметіне байланысты жұмыс
шараларын мүлтіксіз атқарып, осылардан белгіленген мөлшерде экономикалық
пайда табу үшін қолданылады.
Кеден саясаты туралы сөз қозғағанда, импорт пен экспортқа белгіленетін
міндетті кеден салықтары кез-келген елдің экономикасына айтарлықтай пайда
түсіретінін атап көрсеткен жөн. Импортқа кеден салығын сала отырып,
мемлекеттер оның бағасын өзінің ішкі нарығында көтеріп, ұлттық өндірісті
ынталандыру мақсатында өз тауарларының бағасы мен әлгі шетелдік тауар
бағасының бәсекеге түсе алмауына жағдай туғызады. Ал экспортқа салықты
өсіру сұранысқа ие халыққолды тауарлармен отандық нарықты қамтамасыз ету
немесе кейбір тауарларды сыртқа шығаруды тежеу мақсаттарын көздейді. Бұл
екі жағдайда елдің ішкі және сыртқы экономикалық мүдделері көзделеді.
Енді кеден саясатының дамыған және дамушы елдердің барлығына дерлік
қолданылатын екі түрлі жолдарына тоқталайық. Олардың біріншісі —
протекционизм, екіншісі — еркін сауда. Бұл екеуі де сыртқы экономикалық
қызметте халықаралық экономикалық байланыстарды болып жатқан жағдайларға
байланысты қолданылады. Мәселе, протекционизм елдердің ішкі нарығын шетел
тауарларынан қорғай отырып, ел өндірісін нығайту мақсатында қолданылады.
Протекционизм саясатын ұстанған ел импортқа салықты өсіріп жібереді де,
экспорт салығын азайту арқылы өз тауарларының сыртқа шығуына кең жол ашады.
Мұндай саясат ұстанған елдерде тәжірбие көрсеткенінде сырттың кедергісіне
тап болады. Көп жағдайда протекционизмге — протекционизм қарсы тұрады. Ал
еркін сауда саясаты жағдайында кеден салығын және басқа да кедергілерді
мейлінше азайта отырып, импортты ынталандырады.
Әр мемелекет әлемдік қауымдастықтың тәуелсіз егеменді субъектісі
болғандықтан да, өзінің кеден саясатында ұлттық ерекшеліктерді ескереді.
Дегенмен, мемлекеттердің осы уақытқа дейін шендестіріліп бөлуіне орай,
жалпы кеден саясатын төмендегідей топтарға бөліп қарастырамыз:
а) өнеркәсібі дамыған елдердің кедендік саясаты;
ә) дамушы елдердің кедендік саясаты.
Әркелкі мемлекеттердің кедендік саясаттарын сараптай қарастыру
Қазақстан Республикасы үшін маңызы зор шара. Әлемнің әр мемлекеті өзінің
дамуында әртүрлі жолды таңдап алады. Дегенмен, кеден саясаты көп жағдайда
түпкілікті және әмбебап. Егеменді еліміздің экономикасын түзеп, одан әрі
дамыту үшін, дағдарыстан шығудың, дамыған елдер өткен және дамушы елдер
қолданып жатқан тарихи тәжірбиелердің қай-қайсысын да ескерегн жөн.
Мұндайда ең алдымен өнеркәсібі дамыған елдердің кеден саясатына
көңіл аударамыз. Жоғары дамыған мемлекеттердің кеден саясатында көбінесе
сыртқы сауда еркіндігіне жол ашу мүмкіндіктері қарастырылады. Бұл бір емес
барлық дамыған елдерге тән жағдай. Мұны түсінуге де болады, өйткені дамыған
елдердің экспортына жоғары және қымбат технология қолданылған дайын
бұйымдар үлесі басым. Кез-келген елдің ішкі нарығының мүмкіндігі шектеулі,
сондықтан да олар сыртқы нарықтарды “жаулап алу” үшін барлық мүмкін
жағдайлар қарастырылады. БСҰ арқылы елдердің кеден саясаты икемділікке
итермелеп, тарифтік немесе бейтарифтік шектеулерді жоюға өз өнімдерінің
экспортына кең жол ашуға тырысады. Өз нарығын қорғау мақсатында ТСБҚБСҰ
елдері төмендегідей шаралар қолданады:
а) экономикаға қатысты әкімшілік шектеу. Мұны олар ұлттық қауіпсіздікті
нығайту, қоршаған ортаны қорғау мәселерімен байланысты деп түсіндіріледі;
ә) экономикалық дағдарыстан шығуға байланысты (ұлттық өнеркәсіпте
айтарлықтай нұқсан келуі, төлем мүмкінділігі тепе-теңдігінің бұзылуы, ішкі
нарықта тауар жетіспеушілігі т.б.) әкімшілік шектеулер;
б) шетел тауарларын ұсынушылардың бәсекелестік талаптарына сай емес
әрекеттеріне қарсы қолданылатын шаралар;
в) экспорттаушы, импорттаушы елдердің үкіметтері мен фирмаларының өзара
келісіміне орай ерікті шектеулі.
Бұл орайда бірде бір шетелдік мемлекеттер осы уақытқа дейін экспорт,
импортты реттеуде әкімшілік құралдарын қолданудан ерікті түрде бас
тартпағанын ескерте кеткен жөн. Дамушы елдер импорттайтын азық-түлік
тауарларының 30%-на, тоқыма бұйымдарының 10%-на, жанар-жағармайдың 13%-на
шектеу қойылуы соның салдары. Мәселен, Германия таскөмір, Франция мұнай
және мұнай өнімдерін, Австрия шарап пен ет консервілерін, Финляндия
өсімдік майы мен мұнай өнімдерін импорттауға квота белгіленген. АҚШ пен
Канада квотаны жиі қолданады. Сондай-ақ олар лицензиялау, экспортты
ерікті шектеу шараларын ЕО пен АҚШ текстиль, тігін бұйымдары мен аяқ
киімдер, қара металлургия, станоктар, тұрмыстық электроника мен
автомобильдердің әлсіз дамыған елдердің импортталуына қатаң бақылау
орнатқан. Жапония болса, техникалық кедергілерді белсенді қолданады. Ішкі
нарықты сақтау үшін “үшінші әлем” деп саналатын елдердің арзан бұйымдарына
қатаң қалып талабын қояды. Ал шетелдерге экспортты ынталандыру мемлекеттік
басқарудың барлық органдары арқылы жүргізіледі. Сондықтан да, Жапония
өзін әкімшілік шектеулерді қолдану экспортты реттеуші бірден-бір жол
екенін дәлелдеген дамыған ел деп бағалайды. Импортты реттеу дамыған
елдердің сыртпен қарым-қатынастағы стратегиясының басты құралына
айналынған. Дегенмен де жекелеген мемлекеттердің бұл саладағы қызметті бір-
бірінен бөлекшеленіп тұрады. Ол төмендегідей жағдайларға байланысты:
- ұлттық тауарлардың ішкі және сыртқы нарықты бәсекеге төтеп беру
мүмкіндігі;
- экспорт, импорт көлемінің тепе-теңдігін сақтау;
- мемлекеттердің аймақтық — экономикалық блоктар мен халықаралық ұйымдарға
қатысуы.
Жоғарыда айтылғандардың барлығын сараптай келе мемлекеттердің кеден
саясаты негізінен экспорт пен импортты реттеуге бағындырылған деуге болады.
Бұл біріншіден, ұлттық кәсіпорындарының дұрыс жұмыс істеу қамтамасыз ете
отырып, отандық өндірушілердің мүддесін қорғауды көздейді. Екіншіден,
жекелеген елдерден алынатын импорт тауарларының түр-түрі мен мөлшерін
белгілеуді қамтамасыз етеді. Үшіншіден, келесі бір елдің өзіне нұқсан
келтіретіндей әрекеттерін қарсылық шаралар деп қаралады.
Дамушы елдердің кедендік саясаты да Қазақстан үшін маңызды жағынан
дамыған елдердің саясатынан кем емес. Бір жағынан, олар экономикалық
мүмкіндігі жағынан мемлектіміздің бүгінгі дәрежесімен бірдей жағдайда. Осы
ретте дамушы елдердің кедендік саясаты дамыған елдердің кедендік саясатына
қарағанда, көбіне-көп протекционизмге негізделенетінін атап өткен жөн.
өйткені, олардың ұлттық өндірісінің өнімдері ішкі нарықта дамыған елдер
импортының сапалық басымдылығына төтеп бере алмауы мүмкін. Біз дамушы
елдердің кедендік саясатына назар аударатынымыздың екі басты себебі бар:
оның біріншісі — әлемдік қауымдастықта мұндай мемлекеттердің үлес салмағы
басым; екіншіден, олар бір-бірінен экономикалық даму барысынан қарағанда
ерекшеленіп тұрады. Егер дамыған елдердің экономикасының өсу ырғағы шамамен
дәйекті және біркелкі болатын болса, Оңтүстік Корея, Тайвань, Гонконг,
Сингапур, Қытай секілді жедел дамушы елдердің экономикалық өсу қарқыны 1960-
1990 жылдар аралығында шамаман 5%-ды құрады. Ал Еуропаның кейбір елдерінде
бұл көрсеткіш 2% болса, Эфиопия секілді елдер құр сүлдесін сүйретіп келеді.
Дамушы елдер экономикасының осындай өсу қарқынына, олардың кеден саясатында
бірдей немесе бірқатар айырмашылықтар болуына соқтырады. Біріншіден, бұл
дамушы елдердің негізгі өндірісі — табиғи қазба байлығы мен аграрлық сала
өнімдер болуының салдары. Мұндай мемлекеттер үкіметінің пікіріне қарағанда,
экономикалық жаңа дамып келе жатқан өнеркәсіптік саласын қорғап қолдау,
жоғары дамыған елдермен арадағы алшақтылықты жақындата түскен. Екіншіден,
ең кедей деген мемлекеттердің кедендік саясаты елдегі біркелкі ырғақты даму
мәселесін шешудегі басты құрал болып көрінеді. Үшіншіден, дамушы елдердің
кедей мемлекеттердің пікірінше, бұлардағы экономиканың қалыс қалуының басты
себебі — халықаралық экономикалық қарым-қатынас тәртібінде әділеттің
сақталмауы деп бағалайды. Сондықтанда ондағы үкіметтер халықаралық
келіссөздердің күшімен жағдайды өз пайдасына қарай өзгертуге күш саламыз
дейді. Осыларды қортындылай келгенде дамушы елдердің кедендік саясатында
ұстанатын үш мақсат бар:
өнеркәсіпті ынталандыру;
ұлттық экономиканы ынталандыру;
дамыған елдер қыспағынан шығу үшін әділетсіз сауда –саттыққа қарсы
тұру.
Жоғарыдағы жағдайдан туындайтын 2 сұраққа – ұлттық экономиканы
дамытудың басты нысаны етіп неге өнеркәсіп алынды, неге дамушы елдер еркін
саудаға ұмтыла отырып, протекционизм саясатынан бас тартпай отыр? — деген
сұрақтарға жауап бере кетейік. Кез-келген мемлекеттің қазынасын валюта
түсіретін бірден бір көз —экспорт. Сондай-ақ белгілі бір елдердің сыртқы
сауда байланысын экспортта шикізат пен минерал қорларына қарағанда
өнеркәсіптің дайын бұйымдары басым болған жағдайда ғана қанағаттанарлық
деуге болады. Міне, осы себептер олардың протекционизмге жүгуіне негіз
болуда. Оның сыртында дамыған елдер дамушы елдерге ұсынатын тауарлардың
басым көпшілігі қымбат технологиялармен дайын бұйымдар болып табылады. Ал
дамушы елдер экспортында негізінен пайдасынан бейнеті көп ауылшаруашылық
өнімдеріне шикізат мөлшері басым. Сондықтанда олар дамудың алғашқы
кезеңінде өздерінің протекционизмге арқа сүйеуі ұлттық кәсіпті дамытудың
бірден-бір жолы деп біледі. Бұл орайда олар импортқа кеден салығын арттыру,
квота белгілеуі секілді тәсілдерді емін-еркін қолдана береді. Оның ішінде
де импортқа жоғарлатылған кеден салығын қолдану жиі көрініс табады.
Сондықтан да дамушы елдерде дамыған елдердің өнеркәсіп тауарлары әлде қайда
қымбат болып шығады. Бұл өз кезеңінде дамушы елдер бюджетін толтырушы бір
арна. Кеден саясаты және елдің экономикалық қауіпсіздігі. ҚР-ның басты
қағидалардың бірі — елдің барлық халықтарының мүддесіне сай экономикалық
дамуға қол жеткізу екені белгілі. Соңғы кездері елдің экономикалық
қауіпсіздігі, экономикалық мүдделер деген терминдер жиі қолданылатын болды.
Осыларды жүзеге асыру мақсатында үкіметіміз экономиканы мемлекеттік
реттеудің барлық тұтқаларын іске қосты. Бағаны ырықсыздандыру, мемлекеттік
меншікті жаппай жекешелендіру, жерді қоса есептегенде табиғи қорларды
өзінің нақты бағасынан арзанға сату, теңгені доллармен бағамдау, қоғамдық
өмірдің барлық саласына, оның ішінде экономикаға да мемлекеттің араласуын
шектеу, қатаң бақылаудағы қаржы саясаты — мінеки, осылардың бәрі кез-келген
елде инфляциямен күрестің басты жолдары деп саналады. Мұндайда стратегиялық
маңызы бар аса құнды қорлардың сыртқы шығып кетіп, шетелдік банкілерде одан
түсетін қаржылардың жатып қалуы да ықтимал. Ал бұл өз кезегінде сол ел
халқының тұрмыстық жағдайын күрт төмендететін себептердің ең басты болып
саналады.
С.Т.Алибеков “ҚР-ғы кеден ісі” деген еңбегінеде жоғарыдағы айтылған
әрбір ел ескертіп факторлар біздің жаңадан оған егемендік алған жас
мемлекеттің кеден шаруашылығын ұйымдастыруда қаншалықты дәрежеде ескеретін
факторлар қаншалықты дәрежеде ескерілген, міне осы сұрақтарға жауап береді.
ҚР-ның кедендік саясаты еліміздің ішкі және сыртқы саясаттарының
құрамдас бөлігі ретінде қаралып, арнайы заңдармен бекітілген. Ол
Қазақстанның ішкі нарығы отандық өндірушілер мен тұтынушылардың қорғай
отырып, ел экономикасын дамытуды ынталандыруға, шетел инвестицияларын
көптеп тартуға негізделген. Сыртқы экономикалық байланыс негізінен
экономикалық жолдармен кеден салымдары мен салықтарын реттеп отыру арқылы
шешіледі. Кеден саясатына әкімшілік ықпал күрт төмендеді, дегенмен ол
сыртқы экономикалық байланыстардың кейбір тұстарында сақталған. Мұның өзі
мемлекет қажет кезінде кеден істерін әкімшілік жолмен реттеу тәсілі де
мүлде бас тартатын керексіз тәсіл емес екенін көрсетсе керек. Отандық
өндірушілерді қорғап қолдаудың басты жолы импортқа кеден салығын салу
біздің елде де қолданылады. Бұл ретте ҚР-да импортқа кеден салығын салу
кезінде ұлттық баға мен әлемдік нарық бағасының айырмашылықтары ескеріледі.
Алдыңғы қатарлы дамыған елдердің өндірісі мен өнімнің бағасында айтарлықтай
айырмашылық жоқ. Сондықтан да олардың кеден салығы шамалас болып келеді. Ал
дамушы елдерде өнім өндіруге көп шығын жұмсалады. Мұның өзі ұлттық өнімнің
өзіндік құны мен бағасының жоғары болуына жетелейтін басты себеп. Отандық
өндірісшілердің бағасы жоғары тауарлары импорттың арзан тауарларымен ішкі
нарықта бәсекеге төтеп бере алмауы мүмкін. Бұл өз кезегінде отандық
өндірісшілердің жұмысты тоқтатуға жетелейтін жағдай. Кеңестер Одағы тарап,
оның экономикалық желілері үзілген шақта Қазақстан өндірісі де осындай
қиыншылықтарға душар болғаны белгілі. Өнеркәсіптің басты-басты салалары
жартылай қуатында жұмыс істеуге көшті немесе мүлде тоқтап қалды. Мұның өзі
елдегі жұмысшылар санын күрт өсірді. Осындай терең дағдарысты жағдайдан
шығуды қарастырған жас егеменді еліміздің үкіметі импортқа кеден салығын
өсіру арқылы ішкі нарықтыа өз өндірісшілерін қорғап, қолдау жолдарын
қарастырады. Ұткен дағдарысты жылдарда мәселен, Ресейдегі инфляция жылына
және одан да көп есеге өсуімен болды. Онымен іргелес жатқан біздің елімізде
де мұндай жағдайдың болуы сөзсіз, өйткені бұрынғы экономикалық желі бойынша
көршілес жатқан бұл екі ел бір-бірімен тығыз байланыста болған еді.
Сондықтан да бірі душар болуы, дағдарыстан бірі құтылып кетуі мүмкін емес.
Ал әлемдік нарықта осы кезде баға бірқалыпты мөлшерден таймады. Осындай
жағдайда шетелдің импортына кеден салығының төменгі мөлшерін қолдану мүмкін
еместігі өзінен өзі түсінікті.
Отандық өндірушілерді қолдап қорғауда, белгілі бір тауар түрін
өндіруде қанша шығын жұмсалуға тиіс екенін экономикалық жағынан негіздеп
алу, оны шетел импортымен бәсекеде төзімді болуға жол ашатын басты мәселе.
Әрине, отандық өндірушілерді қорғау кезінде техника жағынан әлсіз
жарақатанған, сол себептен де болашағы мүлде күмәнді өндіріс орындарын
ынталандыру мүмкін емес. Техникалық жағынан артта қалған өндірушілердің
технологиясын жаңғырту, сол арқылы отандық өнім өндірудегі шығынды белгілі
бір дәрәжеде қысқартуды, сөйтіп өнімнің өзіндік құнын төмендетуді көздеген
нақты жоспары бар кәсіпорындар ғана мемлекеттік қолдауда болуға тиіс.
Мұндай жағдайдың өзіндік отандық өндірісшілердің басым көпшілігі әлемдік
нарық бәсекесіне төтеп бере алмауы мүмкін, дегенмен ол мемлекеттік қолдау
арқылы ішкі нарықта баға жағынан импортпен шендесіп қалады.
Экспорт тауарларына салынатын кеден салығы мүлде басқа мақсатты
көздейді. Ол үкімет белгіленген белгілі бір тауар түріне ғана салынады.
Мұндайда ұлттық тауарды өндіру шығыны тауардың осы тектес түрінің әлемдік
нарықта шығарылатындардың басқа елдердің жұмсайтын шығындарының жоғары
болған жағы ескеріледі. Экспортқа шек қоюды азайту және экспорт салығынан
бірте-бірте бас тарту ешқашан да мемлекет экспортқа кеденшілер арқылы ықпал
етуін қойды дегенді білдірмейді. Олай дегеніміз елдің стратегиялық маңызды
шикізаттары сыртқа тасылып кетіп, ұлттық қордың мөлшерін азайтып алмау
әрбір мемлекеттің назарында болатын басты қағида.
Қазақстанның экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін
үкіметіміз өндірусшілердің шығарған өнімдері әлемдік нарық талабы деңгейіне
сай болуы және ондай тауарларды көптеп өндіруді қамтамасыз етуіне жол
ашуын, ақыр аяғында бұлардың экспортталуына жағдай туғызылуын қадағалап
отырады. Осындай жағдайдың өзінде Қазақстанның әлемдік сауда-саттыққа
араласуы сыртпен тауар алмасуда, БСҰ және басқа халықаралық ұйымдардың
жарғысына сай икемділік танытуына тура келеді. Әлемдік нарыққа шығатын
елдердің кедендік саясаты халықаралық ұйымдар жарғысы талаптарының
шеңберінен шықпауы қажет. Ол бойынша стратегиялық маңызды шикізат
тауарларынан басқаларды экспорттауда әкімшілік араласуы болмауға тиіс.
Сыртқы саудада барлық реттеу жолдары кеден органдарына тапсырылуға тиіс.
Экономикалық қауіпсіздік дегеніміз әрбір елдің әлуметтік,
экономикалық және әскери, саяси жағдайында қалыпты ырғақпен елдіңдамуын
қамтамасыз ететіндей жағдай туғызу деген сөз. С.Т. Алибековтің кітабында
Қазақстан экономикасының өтпелі кезеңдегі жағдайы, терең дағдарысқа
ұшыраудың себептері ашық көрсетілген. Біз оны осы бөлімнің жоғарғы жағында
айттық. Оған қоса айтарымыз кеңестік дәуірден мұраға қалған ҚР-сы өнеркәсіп
орындарының техникалық және технологиялық жарақтануы заман талабына сай
болмауы ғылыми-техникалық даму қалыбынан артта қалғандық еді. Сондай-ақ
бұрынғы желі бойынша өндірілген тауарды тарататын нарықта алдын-ала
белгіленіп қойылатын, бұл желі де бұзылды. Сұраныс азайды, ақыр аяғында
өндіріс тоқтауға мәжбүр болды. Ел үкіметі кеден саясатын белгілеуде осы
мәселелерді оңтайлы шешуге назар аударғанын атап өткен жөн. Жаңа техника
мен технология сатып алушы өндірісшілер ынталандырылды.
Енді ел экономикасының арқа сүйер артықшылықты жақтарына тоқталайық.
Бұл пайдалы қазбалардың мол қоры, өндіріс ошақтарының жеткілікті болуы, ел
тұрғындарының білім мен мәдениет жаған жеткен жоғары деңгейі, маман
кадрлардың жоғары біліктілігі еді[2]. Әрине, дағдарысты кезеңде елден
білікті мамандардың біразы кетіп қалды, бірақ мұның өзі экономиканың қайта
өрлеуіне онша нұқсан келтіре алмайтындай дәрежеде еді.
Кедендік саясат ішкі, сыртқы саясаттың қосындысынан туындайтынын
ескерсек, біз әрқашан да елдің ішкі және сыртқы саясатының бағыт-бағдарын
ескеруге тиіспіз. Кедендік саясат мемлекеттің барлық саясатының ұйытқысы
ғана емес, сонымен қатар оның кемшіліктері ел дамуына үлкен әсер ететін де
тұс. өйткені мұнда мемлекеттің ішкі, сыртқы экономикалық байланыстары
қаржы, алық және валюта саласындағы жұмыстардың барлығы да тіреледі.
Кедендік саясат арқылы белгілі бір елдермен тығыз байланысып, келесі бір
елдермен байланысты салқындылық болып жатады. Мұны өзі ішкі нарықтың
қалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз ету, оны импорттаушылардың үстемдігінен
қорғау, қаражаттың тұрақтылығын сақтау, өндіріске шетел инвестициясын
тартуды ынталандыру, отандық өндірісшілерді шектен тыс салық ауыртпалығын
босату, елден шикізат шығарылуын тәртіпке келтіру, валюта түсімін молайту,
ұлттық капиталдың сырты кетуін болдырмау, контрабандаға тосқауыл қою,
әлемдік шаруашылыққа ұллтық экономиканы араластыру мақсаттары кеден
саясатында қаншалықты көрініс тапқандығынан айқындалады. Елдің кеден
қызметтері басқа елдің кеден қызметтерімен байланысып, ақпараттар алысуы да
кеден саясатын белгілеуде ерекше маңыз атқаратын жағдай. ҚР-ның
экономикалық дамуындағы соңғы жылдардың қуанышты көрсеткіштері ел
үкіметінің осынау күрделі де маңызды мәселелерді ойдағыдай шешіп жатқанын
көрсетсе керек.
1.2. Экономиканы ашық жағдайға көшіру кезеңіндегі мемлекеттің экономикалық
қауіпсіздігі
Қай кезде де, қай ел болмасын оның экономикалық қауіпсіздік шаралары
ұлттық қауіпсіздік мүддесін көздейтін мақсаттардың құрамдас бөлігі болған
және болып қала береді де. Теориялық жағынан экономикалық қауіпсіздік 2
жолмен қарастырылады: оның біріншісі, ел экономикасының тұрақты және
ырғақты даму жағдайындағы қауіпсіздігі, екіншісі, дағдарысты кезеңінде
туындайтын экономикалық қауіпсіздік шаралары.
ҚР-ның “Ұлттық қауіпсіздік туралы” заңында “мүмкін болатын қауіп-
қатерден елдің ұлттық мүддесінің қорғалу барысы”[3] деген жалпы мағыналы
ұғымды ғана көреміз. Мұнда нақтылық жоқ. Біздің ойымызша ұлттық қауіпсіздік
дегеніміз мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігін жан-жақты қорғап қамтамасыз ету
және ол ішкі, сыртқы жағдайларға тікелей байланысты. Міне, осы мәселелерді
шешуде біз зерттеп отырған тақырыптың маңызы зор.
Қазақстан даму институтының вице-президенті, экономика ғалымдарының
кандидаты М.У.Спанов өзінің зерттеу еңбегінде экономикалық қауіпсіздіктің
негізгі элементтерін былайша белгіленген: экспорт, импорт құрылымдағы
жаңғырту, импортты алмастырушы өндірісті қалыптастыру, ұйымдасқан
қылмыскерлікке тежеу салу және жою, астыртын экономиканы ашық жұмыс істеуге
көшіру. “ұлттық экономиканың қауіпсіздік мәселелері мемлекеттің құрылуы
соған байланысты ұлттық мүдделердің туындауы басталған сәттен-ақ қолға
алынатын шаралар екені тарихтан белгілі”[4]. Шын мәнінде кез-келген
мемлекеттің тарихынан бұл мәселенің белгілі бір кезеңдерде онша ескеріле
бермесе де, келесі бір кезеңдерде шиеленісіп кеткені тарихтан белгілі.
Ішкі, сыртқы күштердің әсерінен байланысты ұлттық қауіпсіздік бүкіләлемдік
тәжірбие көрсеткендей, әрбір егеменді мемлекеттің ең басты мүддесі. Осыдан
келіп елдің даму деңгейіне орай ұлттық қауіпсіздік шараларының да әлемнің
әрбір елдерінде әркелкі деңгейде көрініс табатынын байқаймыз. Енді біз
ұлттық қауіпсіздік ұғымының кейбір маңызды тұстарын айқындайық. Біріншіден,
ұлттық қауіпсіздік нақты тарихи мазмұнға ие. Одан белгілі бір жағдайдан
шығу үшін белгілі бір шаралар қолданылатынын қауіп қай жақтантқніп, оның
күші қаншалықты дәрежеде екенін байқауға болады. Екіншіден, ол шектеулі
мазмұнға ие. Ұлттық қауіпсіздік шаралары мемлекетке төнетін қауіптің
мөлшерімен белгіленеді. Үшіншіден, ұлттық қауіпсіздік мәселесі елдердің
немесе бүкіл адамзат қоғамындағы белгілі бір аймақтардың өтпелі кезеңіндегі
ерекше мәнге ие болып шиеленісе түседі. Төртіншіден, ұлттық қауіпсіздік
белгілі бір мемлекеттер қолданатын шара болғанымен, ол әлемдік жағдайға
қатысты дамиды. Бесіншіден, ұлттық қауіпсіздік әрқашанда ұлттық
мемлекеттің, ұлттық идеяның мүддесінен туындайды. Ал біз қарастырып отырған
экономикалық қауіпсіздік шараларының құрамдас бір бөлігі. Сондықтан да,
экономикалық қауіпсіздік шараларында экономикалық ғана емес саяси, әскери
және экологиялық мән жатады.
Ресейдің белгілі академигі Л.И.Абалкин экономикалық қауіпсіздіктің 3
шартын былайша айқындайды:
1) экономикалық қауіпсіздік;
2) ұлттық экономиканың тұрақты және ырғақты дамуын қамтамасыз ету;
3) өз бетінше дамуға ықпал ету[5].
Экономикалық қауіпсіздік ұғымын Е.Бухвальд та оң бағалайды, өйткені
ол ел тұрғындарының қалыпты өмір сүруін қамтамасыз ететін, сол арқылы
ұлттық мемлекеттердің өз мүддесін көздей отырып, ішкі өндірісті көтерудің,
сапалық жағынан жақсартудың жолы дейді.
Экономикалық қауіпсіздік дегенде жиі қолданылатын тарихи
терминдердің бірі бірі “дамыту” (развитие) және “ тұрақтылық”
(устойчивость) деген сөздер. Енді осы сөздердің мағынасын анықтап
терминдердің бірі “дамыту ” (развитие) және “ тұрақтылық ” (устойчивость)
деген сөздер. Енді осы сөздердің мағынасын анықтап алайық. Дамытуды
бүкіләлемдік ғалымдар экономикалық қауіпсіздіктің құрамдас бөлігі ретінде
қарастырады. өйткені, деп дәлелдейді өз пікірлерін экономика дамымаса, оның
өмір сүру мүмкіндігі қысқарады - бұл ішкі және сыртқы қауіптерге қарсы тұру
мүмкіндігі шектейтін көрсеткіш, ал тұрақтылық дегенді қауіпсіздік жүйесінің
ең маңызды көрсеткіші деп санайды ғалымдар. Егер қауіпсіздік өмір сүру мен
дамудың ішкі және сыртқы қатерлерге қарсы қолданатын басты шара болса,
тұрақтылық соның оң көрінісі. Егер экономикалық жүйенің ең тұрақтылығы
жоғары болса, өндіріс пен қаржы капиталының да тұрақты болғаны. Бұлар өз
кезегінде экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін тұтқалар. Бұлардың
біреуінің әлсіреуі ғалымдардың пікірінше экономикалық қауіпсіздіктен
қауіпті жағдайға ауысуды мүмкін ететін келеңсіз көрініс екен. Мұндай
жағдайда әрине нақты жағдайлар қолданылады. Экономикалық қауіпсіздік
субъектісі жекелеген азаматтар да, кәсіпкерлерде, мемлекеттік кәсіпорындар
да, ұлттық экономикада әрі берідесін тұтас мемлекеттің өзі де, бола береді.
Ішкі экономика саласында табиғи қорлар мен салалардың техникалық
жарақтануына, инфрақұрлымдарға, әлеуметтік жағдайларға тікелей қатысты.
Жоғарыдағы аталғандар заман талабына сай болған жағдайда ғана қауіпсіздікті
тұрақты деуге болады. Ал сыртқы эконмикалық салада экономикалық қауіпсіздік
әлемдік нарықтағы төзімділік, ұлттық валютаның тұрақты деңгейі, мемлекеттің
қаражат жағдайы көрсеткіштеріне тікелей қатысты. Егер әлеуметтік 2 жүйе бір-
біріне қарсы тұрған заманда экономикалық қауіпсіздіктің осы анықтамсы дәл
болса, қазіргі кезде ол бір шама өзгерістерге ұшырайды. Енді еліміз
бүкіләлемік шаруашылыққа араласып кеткен кезде мемлекеттің экономикалық
тәуелсіздігі басты мәселеге айналды.
Елдің геосаяси жағдайы оның осы заманға экономикалық құрылымдағы орны
түбірінен жаңғаруды талап етеді. ҚР-сы үкіметтің қолданып жатқан бір қатар
шаралары осы мүддені көздейді. Қазіргі кезеңдегі экономикалық
қауіпсіздіктің ұзақ мерзімге арналған стратегиялық бағдарламасы бар. Онда
жеке тұлғаның, қоғамның, мемлекеттің мүдделері толық айқындалған. Сондықтан
да экономиканың барлық саласы бүгінгі талапқа сай техника және
технологиямен жарақтанып, әлемдік нарық бәсексі талаптарына жауап
беретіндей өнім шығару басты мәселелердің бірі. Әрқашанда экономикалық
қауіпсіздік шаралары біріншіден, оның ішкі нарықтағы, екіншіден, сыртқы
нарықтағы бәсекеге төтеп беру мүмкіндігіне орай айқындалады. Осы аралықтағы
айырмашылықты болдырмау немесе оны мейлінше азйту экономикалық қауіпсіздік
шараларының басты нысаны.
Қазақстан даму институтының вице-президенті М.У. Спанов экономикалық
қауіпсіздік тұтас бір құрылым ретінде қамтитын жүйелерді былайша анықтаған:
1) технологиялық 6) инвестициялық
2) азық-түліктік 7) энергетикалық
3) қаржы-несиелік 8) көлік-коммуникациялық
өнеркәсіптік 9) әлеуметтік (әлеуметтік-
сыртқы экономикалық экономикалық)
Енді экономикалық қауіпсіздіктің осы құрамдас бөліктеріне жеке-жеке
тоқталайық.
Технологиялық қауіпсіздік ғылым мен техниканың бәсекелестікке төтеп
беретіндей өнімдерін халықаралық технология нарықтарына шығару арқылы
әлемдік деңгеймен салыстырғандағы мүмкіндігінен байқалады.
Азық-түліктік қауіпсіздік оның табиғи шикізат көзінің мол болуы
сапалы тағам түрлерін шығару дәрежесімен өлшенеді.
Қаржы-несие қауіпсіздігі қаражат жүйесінің және ұлттық валютаның
тұрақтылығы мен алтын валюта қорының жеткілікті мөлшері мен және бәйекті
экономикалық өсу шараларын жүзеге асуы мен белгіленеді.
өнеркәсіп қауіпсіздігі индустриялдық қаблеттің жоғарғы дәрежесімен
ол шығарған техникалық өнім түрлерінің тиімділігі мен оның елдің қалыпты
дамуына тигізетін әсерімен өлшенеді.
Сыртқы экономикалық қауіпсіздік экономикадағы “ашық есік” жағдайында
ішкі нарықтың сыртқы экономикалық ықпалдардан қаншалықты дәрежеде
қорғалғандағымен айқындалады.
Инвестициялық қауіпсіздік елдің инвестициясы қызықтыру мүмкіндігі
мен жұмсалған қаржының жедел және мол қайтарым беру мүмкіндігімен
айқындалады.
Энергетикалық қауіпсіздік энергия көздері болып табылатын шикізатты
елде өндіру және мемлекетті онымен қамтамасыз ету мөлшерімен айқындалады.
Көліктік-коммуникациялық қауіпсіздік әлемдік нарыққа кез-келген
жағдайда шыға алатындай көлік-коммуникация тораптарының, арналарының болу
дәрежесімен белгіленеді.
Әлеуметтік (әлеуметтік-экономикалық) қауіпсіздік тұрғындардың қалыпты
өмір сүруіне жасалынған жағдайы мен әлеуметтік шиеленістерді туғызатындай
себептердің болу, болмау мүмкіндіктерімен белгіленеді.
Автор өз еңбегінде экономикалық қауіпсіздікті 3 дәрежеге бөліп
қарастырған:
1) мемлекеттік экономикалық қауіпсіздік;
2) аймақтық;
3) жекеменшік.
Біз осы арада кейбір ғалымдардың мұны: мемлекет - қоғам –жеке
тұлға деп қарастыратынын да еске сала кетеміз.
Ғалымдар эконмикалық қауіпсіздікте объект, субъект, мүдде, қатер,
қорғаныс, деңгей, нұқсан, тәуекел деген өлшемдер болады, - деп
тұжырымдайды. Олардың әрқайсысына сипаттама береді. Бұл арада объект –
экономикалық жүйенің құрамдас бөлігі, субъект – экономикалық қауіпсіздікті
қамтамасыз ететін құрлымдар, мүдде – экономикалық қауіпсіздік шараларын
қолданғандағы мақсат, қатер – экономиканың қалыпты және ырғақты дамуына
кедергі келтіретін жағдайлар, қорғаныс - ұйымдық-құқықтық шаралар жүйесі,
деңгей – экономикалық қауіпсіздік шараларының сандық және сапалық мөлшері,
нұқсан - ұлттық экономикаға келген шығынның мөлшері, тәуекел – экономикалық
қауіпсіздік шараларында қарастырылған шығын мөлшері.
Экономикалық қауіпсіздік мәселелерін зерттеуші ғылымдар бұл жолда
белгілі бір шығындардың болатынын ғылыми негіздейді. Оның мөлшері елдің
жалпы экономикасына келетін нұқсаннан әрине әлде қайда аз. Жоғарыда
айтқанымыздай ұлттық экономиканы технологиялық және техникалық жағына
жарақтандыру, азық-түлік өнімдерін жеткілікті мөлшерде сапалы дайындап
өңдеу, өнеркәсіпті жаңа құрал-жабдықтармен жарақтандыру, инвестиция тарту,
энергия көздерін табу және оны өндіру, өңдеу, көлік пен коммуникацияда
құрылымын жетілдіру, әлеуметтік-экономикалық деңгейді ұдайы көтеру
мәселелерін шешу қаржыны қажет ететін ғалымдар жоғарыдағы пікірлерімен
дәлелдейді.
В.Д. Марков өзінің “Концепция экономической безопасности РК ” деген
еңбегінде ҚР-сы экономикалық қауіпсіздік саясатының мақсаты Қазақстан
халқының әлеуметтік, экономикалық жағдайын ұдайы дамыту, негізгі
материалдық байлықтарды сақтау, халықтың құқы мен еркін экономикалық
міндеткерлікті болдырмай отырып қамтамасыз ету екенін ашып көрсеткен. Ол
қазіргі Қазақстан экономикасына төнетін қауіпті 3 топқа бөледі. Оның
біріншісі, өндірістік құрылымдардың әлсіздігі; екіншісі, елдегі қаражат
дағдайы; үшіншісі, әлеуметтік мәселелер. Мұның біріншісі — ескі
өндірістік қорлардың тозғандағы, ауылшаруашылық өндірісінің әлсіреуі,
экспорттың шикізатқа негізделуі, Қазақстанның басқа мемлекеттерге
технология жағынан тәуелді болуы қарастырылған. Екінші топ бойынша
еліміздің әлсіздігі мемлекеттік бюджетті құрудағы жетпеушілік, төлем
мүмкінділігінің әлі де шектеулілігі, отандық инвестицияның жоқтығы, ішкі
сыртқы берешектердің көбеюі тағы басқа кемшіліктерімізден көрініс табады
екен. Тұрғындардың тұрмыс жағдайының төмендігі, жұмыссыздықтың көбеюі,
өтпелі кезенде халықтың дайындықсыз келуі, мемлекеттің білімді тұрғындарды
сақтап қалу мүмкіндігі аздығы секілді мәселелер үшінші топқа енген.
Міне, осындай жағдайларды ескере келіп, Қазақстан үкіметі тарапынан
қолданып жатқан экономикалық қауіпсіздік шараларын В.Д.Марков негізінен
заңды құқықтық, атқарушы құрылымдық, сондай-ақ қадағалаушы және сот
органдары арқылы жүргізіліп жатқан шаралар деп үш арнаға бөліп қарастырады.
Сонымен, мемлекеттің экономиканы “ашық есік” жағдайына көшіру
кезеңінде экономикалық қауіпсіздік шаралары дегеніміз ұлттық өндірісшілерді
ынталандырып, елдің материалық жағынан ешкімге тәуелді болмай өмір сүріп
даму үшін қолданылатын шаралар жиынтығы болып шығады. Бұл шаралар негізінен
экономикалық қауіптің болуы мүмкін деңгейіне қарай әр мезгілде, әркелкі
мөлшерде асырылады. Оны заңды құқықтық жағынан негіздеп, атқарушы органдар
арқылы жүзеге асырып, қадағалаушы органдар арқылы қатаң бақылауда ұстап
отыру — әрбір мемлекеттің негізгі жұмыстарының бір саласы.
2 - Тарау Қазақстан Республикасының кедендік саясатын талдау
2.1. Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының кеден бағыты туралы
жағдайы мен барысы
Сыртқы сауда кез келген елдің экономикалық және әлеуметтік жағынын
дамуының қайнар көздерінің бірі. Сондықтан да ол үкіметінің басты назарында
болып мезгіл-мезгіл бұл саладағы жұмыстың барысына баға беріп отырады. Онда
сыртқы сауда тауар айналымы, экспорт пен импорт арасындағы тепе-теңдік,
экспорт пен импорттың тауарлық құрылымы қай елдермен қанша көлемде тауар
алмасқандығы айқындалып сарапталады және оны жақсартудың, дамудың жолдары
қарастырылады. Сыртқы сауда жөніндегі ақпарат жүктік кедендік декларация
(ЖКД) бойынша анықталады. ЖКД Республикада әкетілген және Республика
әкелінген тауарлардың барлық түрлері бойынша толтырылуы тиіс. Елден
әкетілгенде ұлттық қорды азайтып, елге әкелінгенде оны көбейтетін
тауарлардың барлық түрі (электр қуаты, газ, мұнайды қоса есептегенде )
тауар деп қарастырылады. Демек, әкетілген және елге әкелінген тауарлардың
барлық түрі үшін ЖКД толтырылуы қажет, ол 4 дана болуға тиіс. Оның бір
данасы міндетті түрде Облыстық статистикалық басқармасына тапсырылады.
Елдің сыртқы экономикалық байланысындағы тауар айналымы туралы мәліметтер,
міне осы статистика басқармасынан алынады. ұлттық статистика агенттігінде
сыртқы сауда тауар айналымы, экспорт, импорт, сыртқы сауда балансындағы
қалдық (сальдо) осылайша тіркеліп, жалпы сыртқы экономикалық байланысқа
сараптама жасағанда негізге алынады.
Сыртқы сауда айналымы – белгілі бір кезең ішіндегі экспорт пен импорт
сомасы.
Тауар экспорты – елден коммерциялық мақсатпен отандық тауарды немесе
шетелдік тауарды келесі бір елге шығару.
Тауар импорты – шетелдік тауарларды коммерциялық мақсаттармен елге
әкелу.
Сыртқы сауда тепе-теңдігі (балансы) дегеніміз белгілі бір кезеңде
экспорт пен импорт сомасы бір-біріне қатысы. Егер сыртқы саудада экспорт
импортты басып кетсе, ондай жағдайда тепе-теңдік белсенді, (активті) жақсы
деп бағаланады. Егер ол керісінше болса, нашар (пассивті) делінеді.
Статистикалық агенттікте экспорт, импорт саудасы 3 топқа бөлінеді:
- еркін қозғалыстағы валютаға сатып алынған немесе сатылған тауар-
менда валюта барлық елдердің валюталарына айырбасталатын болуға
тиіс;
- шектеулі валютаға сатып алынған немесе сатылған тауар-мұнда
тауар сатып алынған немесе сатылған валюта белгілі бір елдердің
ғана валютасына сол елдің валютасына айырбасталады немесе шектеулі
елдердің ғана валютасына айырбастауға болады;
- бартер – экспорттаушы жақ ақшалай есеп айырыспай, тек қана тауар
мен тауарды айырбастайды.
Біздің елімізде экспорт, импорт кеден қызметінде тіркеліп, жалпы
негізінде есепке алынады. Мұнда экспорт, импортты белгілейтін бекет
мемлекеттік шекара болып саналады.
Экспорт деген ұғымға шетке шығырылатын отандық тауар түрлері ғана
емес, сонымен бірге шетелден әкелінген тауарларды басқа елге шығаруда,
еркін кедендік аймақтар мен еркін қоймалардағы тауарларды сыртқа шығаруда,
бажсыз сауда дүкені тауарларын сыртқа шығаруда, сондай-ақ бір жыл және
одан ұзақ мерзімге жалға берілетін тауарлар да кіреді. Ал импортқа елдің
ішінде пайдаланатын тауарлар елге әкеліп, кеклесі бір елге сатылатын
тауарлар еркін кеден аймағында және еркін қоймаларда сақталатын бажсыз
сауда аймағына жіберілген тауарлар, сондай-ақ 1 жыл және одан ұзақ
мерзімге жалға беру үшін елден сыртқа шығарылатын тауарлар жатады.
Кеден статистикасына енбейтін тауарлар да бар. Олар төмендегілер:
- монетарлы алтындар, бағалы қағаздар, айналымдағы банкноттар мен
монеталар;
- ел территориясы арқылы өтетін транзитті шетел тауарлары;
- ел ішіне әкелінбей сыртқа сатылған келесі бір елдің
тауарлары;
- қысқа мерзімге елден әкетілген немесе елге әкелінген тауарлар
(бұларға негізінен көрмелер мен жәрмеңкелерге қойылатын тауарлар
жатады);
- шетелдік елшіліктер мен консулдықтар қызметінде пайдаланатын ел
басшылары мен үкімет мүшелері, мемлекеттік органдар
қызметкерлердің жұмыс бабында пайдаланатын тауарлары;
- мемлекеттен тысқары жерде орналасқан әскери құрамалардың әскери
дайындығын қаматамасыз етуге қажетті тауарлар.
Сондай-ақ сыртқы сауданың географиясы да есепке алынады. Бұл жерде:
- тауар қайда экспортталды, импорт қайдан әкелінді деген сұрақтарға
жауап беруі керек. Оның сыртқы сауда теңдігін анықтауда маңызы
зор.
Экспорт тауарларының құны ФОБ немесе ДАФ (келісім-шартқа
байланысты, мұнда тауарлардың нақты құны мен оның сол елге жетуге
дейінгі шығыны қоса есептеледі) бойынша есепке алынады. Импорт тауарлардың
бағасы СИФ немесе СИП (тауар импорттаушының тауарын қамсыздандыру
және оны елге жеткізуге дейінгі жол шығындары бағаға қоса есептеледі)
бойынша алынады.
Жалпы сома АҚШ долларымен есепке алынады. Одан соң ұлттық Банк
белгілеген баға бойынша басқа валюталарға шағылады.
Экспорт пен импортты есепке алуда 6 таңбалы СЭҚ ТН (ТН ВЭД)
классификаторы және ЕО-ң тауар статистика номенклатурасы қолданылады.
қазіргі кезде 1992 жылы шығарылған СЭҚ ТН қолданылып жүріп. СЭҚ ТН-на
сәйкес сандық есеп үшін тауарды өлшеу барлығы анықталады. Айырықша өлшем
барлығы жоқтауарлар салмағы (нетто) есептелінеді. Кей тауарларға дана,
литр деген өлшем бірліктері қолданылады.
Біз жоғарыда экспорт пен импортты есепке алу, тіркеу, сыртқы айналымы
және оларды реттеу жөнінде ғылыми қағидалар мен елімізде қолданылып жүрген
қалыптарды атап көрсетіп, оған талдау жасадық.
Кесте 1.
ҚР-ның сыртқы саудасының нәтижелері (млн. АҚШ $)9
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
Тауар 6962,8 6802 12803,8 10152,1 10797,8 9785,4 9275,0
айналымы
Экспорт 3277 3240,8 5250 5911 6497 5435,8 5592,3
Импорт 3685,8 3561,2 3806 4241,1 4300,8 4349,6 3682,7
Сальдо -408,8 -330,8 1193,8 1969,1 2091,2 1086,2 1909,5
Жоғарыдағы кестеде көрсетілген мерзім ішінде Қазақстанның сыртқы
саудадағы тауар айналымының нақты көрсеткіштері берілген. Бұл арада
ұйымдаспаған сауда, яғни жасырын тауар айналымы есепке алынбаған. Соның
өзінде еліміз сыртқы саудада 1995 жылы қол жеткізген көрсеткішінен одан
кейінгі жылдары төмендеп кеткенін байқауға болады. Бір жақсы жағдай сыртқы
саудадағы пайдалы қалдық мөлшері сол жылдан бастап жақсара бастаған. 1997
жылы оның ең жоғары көрсеткішіне қол жеткен. Енді осыны жергілікті
мерзімдік басылымдардағы жарияланған мәліметтер бойынша талдап көрейік.
Қазақстанның ТМД елдеріндегі негізгі сыбайласы – Ресей және сыртқы саудада
алыс шетелдердің үлесі 31%-бен шектелген. 1997 жылы керіскенше, барлық
тауар айналымының 33%-ы достастық елдеріне тиесілі болады да, қалған 67%
алыс шетелдердің үлесі не шығады. Осы орайда 90-шы жылдардың екінші
жартысынан бастап Еуропа елдері мен Қазақстан арасындағы тауар айналымының
көрсеткіші жоғарлағанын атап өткен жөн. Қазақстанның жалпы тауар
айналымында бұл аймақ елдерінің үлес салмағы 75%-ға жетті. Оның ішінде ЕО
елдері 30%-ды иеленеді . Қазақстанға Ресей арқылы транзитті жүк тасу
көрсетекіші көтерілді. Бұл Қазақстанның сыртқы экономикалық саясатында
ерекше еске алынатын жағдай.
Азия елдері мен Қазақстанның тауар айналымы 1998 жылы 17,6%-құрады.
Келесі жылы ол көрсеткіш 14,4%-ға дейін төмендеді. Қазақстанның өз
территориясында транзитты жүк тасымалына қолайлы жол. Еуропа мен Азияны
жалғастыратын ең тиімді сауда керуенінің жолы біздің республика арқылы
өтеді деген болжамдар бекерге айтылып жүрген жоқ. Қазақстанның, 4
автомобиль жолдары, 7 әуе жолының кең арнасының көптеген пайда келтіру
мүмкіндіктері бар екенін атап көрсетеді.
Қазақстанның Азия құрлығының мемлекеттерімен сауда айналымының аздығы
Қытаймен шекарадағы теміржол арнасының бір қалыпқа келтірмеуінен деген
пікір де дұрыс.
Сыртқы сауда стратегиясын жасаушылар Қазақстанның ең қолайлы
сыбайластарын былайша болжап отыр. Қатты отын алушы жақ – Таяу Шығыс.
Оңтүстік және Орталық Азия; сұйық отынды қажет ететін жақ – Еуропа елдері,
Қытай, Пакистан, Иран, Азия Тынық мұхиты аймағының елдері; металлургия
шикізатына сұраныс салатындар – Еуропа елдері, Қытай Жапония, АҚШ, Таяу
және Орта Азия және Тынық мұхит аймақтарындағы елдер, ТМД елдері;
химия өнімдерін сатып алушылар - Еуропа елдері мен ТМД республикалары,
Таяу Шығыс, Азия Тынық мұхит аймағы, Қытай; Пакистан, Индия, ал
ауылшаруашылығы өнімдерінен сұраныс алатындар – Қытай, Пакистан,
Ауғаныстан, Иран, Индия, ТМД елдері.
Қазіргі кезеңде Араб теңізінің жағалауындағы Чахбехар (Иран)
қаласы Орталық Азия мен Кавказ елдерінің халықаралық саудасына
қызмет ететін үлкен портқа айналуда. Мешхедтен БендероАббас, Чахбехар
қалаларына баратын жол Тегеранға соқпай 1000 км-ге қысқартылып салу жұмысы
аяқталуға жақын. Иранның Каспий теңізі жағалауындағы порттары да
кеңейтіліп жатыр. Өзбекстанның тарифтік саясатына байланысты Қазақстанның
Ақтау портын үлкейтіп, оны жоғарыда аталған Иран порттарымен жалғастыру
мүмкіндігі пайдаланылмай отыр. Дегенмен, бұл елдің сыртқы сауда
саясатындағы тауар айналымын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1-Тарау Экономикалық қауіпсіздігі жүйесіндегі кедендік саясаттың теориялық
негіздері 7
1.1. Мемлекеттегі кеден саясатының экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз
ететін жүйенің элементі 7
1.2. Экономиканы ашық жағдайға көшіру кезеңіндегі мемлекеттің экономикалық
қауіпсіздігі 17
2 - Тарау Қазақстан Республикасының кедендік саясатын талдау 23
2.1. Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының кеден бағыты туралы
жағдайы мен барысы 23
2.2. Қазақстан Республикасы кедендік саясатының құралдары және оны талдау
37
3-Тарау. Қазақстан Республикасының кедендік саясатын дамытудың стратегиясы
және елдің экономикалық қауіпсіздігін сақтаудың жолдары 48
3.1. Қазақстан Республикасы кедендік саясатының негізгі басымды бағыттары
48
3.2. Елдің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету жолындағы 52
кедендік саясаттың тиімділігін арттыру жолдары 52
Қорытынды 57
Қолданылған әдебиеттер 59
Кіріспе
Диплом жұмысының тақырыбы: "Кедендік саясат және Қазақстан
Республикасының экономикалық қауіпсіздігі". Бұл бүгінгі күнгі экономикалық
мәселелердің ішіндегі ең өзекті (актуальды) тақырыптардың бірі. Себебі,
кеден шаруашылығы адамзат тарихында мемлекеттер құрылып, бір-бірімен
экономикалық байланысқа түскенімен бергі кезең ішінде сауда-саттыққа
байланысты пікірлердің өзі әртүрлі болып келді. Бір жақ өткен сауда
нәтижесінде риза болып жатса, екінші жақтың оған көңілі толмады. Ақыр
аяғында мемлекеттік шекаралар белгіленіп, алғашқы кеден бекеттері өмірге
келе бастады. Ондағы мақсат — елдер арасындағы сауда-саттықты реттеудің
жолы болатын.
Адамзат қоғамы дами берді. Соған байланысты халықаралық тауар
айналымының көлемі де өсті. Бұрынырақ дамыған мемлекеттер кештеу дамыған
мемлекеттерге өздерінің дайын бұйымдарын өткізіп, олардан шикі затты, азық-
түлікті алып тұратын болды. Мұның өзі түптеп келгенде сол дамыған елдің
одан әрі дамуына, ал келесі жақтың сол мешеу күйінде қалуына соқтырды
немесе дамуын баяулатты. Осыны түсінген елдерде алғашқы кеден қызметтері
жұмыс істей бастады. Кеден қызметі ол кездерде көбінесе салық жинаушы мәнге
ие болды. Ақыр аяғында дами-дами ол бүгінгідей дәрежесіне жетті. Қазір
әлемнің әрбір мемлекетінде кеден қызметі бар, олардың жұмыс істеу тәсілі
әркелкі. Бұл мемлекеттердің экономикалық даму дәрежесіне қарай орайласатын
қызмет.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін АҚШ-тың ұйытқы болуымен өмірге
ТСБК (Тарифтер мен Сауда жөніндегі Бас Келісім) келді. Оның мақсаты
мемлекетаралық сауданы реттеу болатын. Демек, енді жекелеген елдердің кеден
саясатына халықаралық дәрежеде ықпал ету кезеңі басталды. ТСБК өз қызметін
ойдағыдай атқарды, бірақ ол келе-келе бүгінгі күннің талаптарына жауап бере
алмайтындай дәрежеде қалды. Сның салдарынан, бірақ ТСБК-нің негізгі
қағидаларын басшылыққа ала отырып, оны одан әрі дамытуға тиісті болған БСҰ
(Бүкіләлемдік Сауда ұйымы) құрылды. Оның негізгі мақсаты халықаралық
экономикалық байланысты реттеп нығайту.
Қазір әлемнің көптеген елдері осы БСҰ-на мүше. Егемендігін жаңадан
жариялаған ҚР-сы өзінің әлеуметтік-экономикалық дамуын дұрыс жолға қою үшін
дүниежүзінің барлық дерлік елдерімен сауда-саттық қарым-қатынасына түсу
қажеттілігі туындады. Жоғарыда айтқанымыздай ҚР-сы бұрынғы КСРО-дан енші
алған жас мемлекет. КСРО кезінде Қазақстанда кеден қызметі түгіл, осы
кәсіпке мамандар даярлайтын арнайы оқу орындары да болған жоқ. Бәрін
Мәскеудегі орталық жоспарлап шешіп отыратын кеден саясатын жүргізүші де
Мәскеудегі орталық еді. Енді егеменді елге барлық қызметті соның ішінде,
әсіресе ел дамуына аса қажетті кеден шаруашылығы қарапайым тілмен айтсақ,
нқлден бастау қажет болды.
Дипломдық жұмыс тақырыбының актуальдылығы елдегі кеден қызметін
қалыптастырудың бастапқы кезеңіндегі актуальдылықпен бірдей.
Жоғарыда айтқанымыздай Қазақстанда кеден ісін ұйымдастырушы түгіл,
бұл істен хабардар мамандар да, олар қызмет бабында пайдаланатын құрал-
жабдықтарда, тиісті арнайы құжаттарды, кеден ісі тұралы заңдарда жоқ болды.
Егеменді республиканың басшылығына қысқа мерзімді осы саланы игеріп,
аяғынан тұрғызу үшін қолдан келген шаралардын бәрін жасады. Бұл күндері
республиканың кеден қызметі әлемнін барлық елдерімен экономикалық
байланысты қамтамасыз ететіндей дәрежедегі құрылымға айналған. Дипломдық
жұмысты осы салада тындырылған істер мен орын алған кемшіліктерді сараптай
отырып, зерттеп жаздық. Ондағы мақсат елдін экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз етудегі маңызы зор кеден қызметінің жұмысына талдау жасау ғана
емес, сонымен бірге оны жетілдіре түсүдін жолдарын көрсету еді.
Дипломдық жұмысты жазу барысында аталған мақсатқа сәйкес төмендегі
міндеттер қойылды:
1. Елдің экономикалық қауіпсіздігі түсінігіне анықтама берді;
2. Қазақстан Республикасының кедендік саясатының түсінігі, мақсаттары
мен міндеттреін анықтау;
3. Кедендік саясат құралдарының тиімді қолдануына талдау жасау;
4. Қазақстан Республикасының сыртқы сауда жағдайының ерекшеліктерін
анықтау;
5. Қазақстан Республикасы кедендік саясатының негізгі басымды бағыттарын
белгілеу;
6. кедендік саясаттың тиімділігін арттыру жолдарын анықтау.
Осы жолда шетелдік және отандық ғалым-авторлардың еңбектеріне сүйендік. Сол
себептен де дипломдық жұмыс алдына қойған мақсат үдесінен шықты деуге
болады.
Жұмысты зерттеу барысында австриялық экономист-ғалым М.Корденнің,
Халықаралық валюта қорының қызметкері, экономика ғылымының докторы
А.Киреевтін, С.Т. Алибековтың, Е.Х.Сигаев, М.У.Спанов, В.Д,.Марков,
С.Нургалиева, А.Уалиев және т.б. еңбектері, кеден қызметіне қатысты
мемлекетіміздің заңдары мен заңдық құқы бар басқа да құжаттары қолданылды.
Ел басшыларының, үкіметтің жауапты қызметкерлерінің мерзімдік бұқаралық
ақпарат құралдарынды жарияланған ой-пікірлері басшылыққа алынды.
Диплом жұмысы үш тараудан тұрады.
1-Тарауды елдің экомикалық қауіпсіздігі жүйесіндегі кедендік
саясаттын теориялық негіздері туралы айтылады.
2-Тарауда Қазақстан Республикасының кедендік саясатын талдап,
Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының жағдайы және барысы, Қазақстан
Республикасы кедендік саясатының құралдары көрсетілді.
3-Тарауда Қазақстан Республикасының кедендік саясатын дамытудың
стратегиясы және елдің экономикалық қауіпсіздігін сақтаудың жолдары
анықталды.
1-Тарау Экономикалық қауіпсіздігі жүйесіндегі кедендік саясаттың
теориялық негіздері
1.1. Мемлекеттегі кеден саясатының экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз
ететін жүйенің элементі
Кез-келген мемелекеттің кедендік саясаты оның сыртқы экономикалық
байланыстар жөніндегі саясатымен, басқа елдердің реттелмелі экономикалық
мүмкіндіктерімен тығыз байланыстығын қарастырылады. Оның негізгі бағыттары
мемлекеттің стратегиялық мақсаттарымен айқындалып, басқа елмен немесе елдер
тобымен екіжақты тиімді экономикалық қарым-қатынасты дамыту жолдарын
белгілеу. Сондай-ақ, мұндай елдің сыртқы экономикалық саясаты ішкі
саясатымен тығыз байланыста қарастырылады. Кейбір жағдайларда тіпті сыртқы
экономикалық қызмет елдің ұлттық шаруашылығын дамытуда кезігіп отырған
кедергілермен мәселелерді шешу үшін жасалады.
Сондықтан да, кез-келген елдің сыртқы экономикалық байланысын және
ішкі саясатын айқындайтын кеден саясатын — әр елдегі қолға алынған
әлеуметтік-экономикалық және саяси шараларды ойдағыдай жүзеге асыру үшін
қолданылатын экономикалық, саяси-құқықтық ұйымдастыру және басқа кең
ауқымды шаралар жүйесі деуге болады[1]. Кеден саясатын жүзеге асыруда кеден
төлемдері мен салықтарды мемлекеттік дәрежеде белгілеп, тиісті органдардың
оны іс жүзінде қолдану арқылы, сондай-ақ кеден қызметіне байланысты жұмыс
шараларын мүлтіксіз атқарып, осылардан белгіленген мөлшерде экономикалық
пайда табу үшін қолданылады.
Кеден саясаты туралы сөз қозғағанда, импорт пен экспортқа белгіленетін
міндетті кеден салықтары кез-келген елдің экономикасына айтарлықтай пайда
түсіретінін атап көрсеткен жөн. Импортқа кеден салығын сала отырып,
мемлекеттер оның бағасын өзінің ішкі нарығында көтеріп, ұлттық өндірісті
ынталандыру мақсатында өз тауарларының бағасы мен әлгі шетелдік тауар
бағасының бәсекеге түсе алмауына жағдай туғызады. Ал экспортқа салықты
өсіру сұранысқа ие халыққолды тауарлармен отандық нарықты қамтамасыз ету
немесе кейбір тауарларды сыртқа шығаруды тежеу мақсаттарын көздейді. Бұл
екі жағдайда елдің ішкі және сыртқы экономикалық мүдделері көзделеді.
Енді кеден саясатының дамыған және дамушы елдердің барлығына дерлік
қолданылатын екі түрлі жолдарына тоқталайық. Олардың біріншісі —
протекционизм, екіншісі — еркін сауда. Бұл екеуі де сыртқы экономикалық
қызметте халықаралық экономикалық байланыстарды болып жатқан жағдайларға
байланысты қолданылады. Мәселе, протекционизм елдердің ішкі нарығын шетел
тауарларынан қорғай отырып, ел өндірісін нығайту мақсатында қолданылады.
Протекционизм саясатын ұстанған ел импортқа салықты өсіріп жібереді де,
экспорт салығын азайту арқылы өз тауарларының сыртқа шығуына кең жол ашады.
Мұндай саясат ұстанған елдерде тәжірбие көрсеткенінде сырттың кедергісіне
тап болады. Көп жағдайда протекционизмге — протекционизм қарсы тұрады. Ал
еркін сауда саясаты жағдайында кеден салығын және басқа да кедергілерді
мейлінше азайта отырып, импортты ынталандырады.
Әр мемелекет әлемдік қауымдастықтың тәуелсіз егеменді субъектісі
болғандықтан да, өзінің кеден саясатында ұлттық ерекшеліктерді ескереді.
Дегенмен, мемлекеттердің осы уақытқа дейін шендестіріліп бөлуіне орай,
жалпы кеден саясатын төмендегідей топтарға бөліп қарастырамыз:
а) өнеркәсібі дамыған елдердің кедендік саясаты;
ә) дамушы елдердің кедендік саясаты.
Әркелкі мемлекеттердің кедендік саясаттарын сараптай қарастыру
Қазақстан Республикасы үшін маңызы зор шара. Әлемнің әр мемлекеті өзінің
дамуында әртүрлі жолды таңдап алады. Дегенмен, кеден саясаты көп жағдайда
түпкілікті және әмбебап. Егеменді еліміздің экономикасын түзеп, одан әрі
дамыту үшін, дағдарыстан шығудың, дамыған елдер өткен және дамушы елдер
қолданып жатқан тарихи тәжірбиелердің қай-қайсысын да ескерегн жөн.
Мұндайда ең алдымен өнеркәсібі дамыған елдердің кеден саясатына
көңіл аударамыз. Жоғары дамыған мемлекеттердің кеден саясатында көбінесе
сыртқы сауда еркіндігіне жол ашу мүмкіндіктері қарастырылады. Бұл бір емес
барлық дамыған елдерге тән жағдай. Мұны түсінуге де болады, өйткені дамыған
елдердің экспортына жоғары және қымбат технология қолданылған дайын
бұйымдар үлесі басым. Кез-келген елдің ішкі нарығының мүмкіндігі шектеулі,
сондықтан да олар сыртқы нарықтарды “жаулап алу” үшін барлық мүмкін
жағдайлар қарастырылады. БСҰ арқылы елдердің кеден саясаты икемділікке
итермелеп, тарифтік немесе бейтарифтік шектеулерді жоюға өз өнімдерінің
экспортына кең жол ашуға тырысады. Өз нарығын қорғау мақсатында ТСБҚБСҰ
елдері төмендегідей шаралар қолданады:
а) экономикаға қатысты әкімшілік шектеу. Мұны олар ұлттық қауіпсіздікті
нығайту, қоршаған ортаны қорғау мәселерімен байланысты деп түсіндіріледі;
ә) экономикалық дағдарыстан шығуға байланысты (ұлттық өнеркәсіпте
айтарлықтай нұқсан келуі, төлем мүмкінділігі тепе-теңдігінің бұзылуы, ішкі
нарықта тауар жетіспеушілігі т.б.) әкімшілік шектеулер;
б) шетел тауарларын ұсынушылардың бәсекелестік талаптарына сай емес
әрекеттеріне қарсы қолданылатын шаралар;
в) экспорттаушы, импорттаушы елдердің үкіметтері мен фирмаларының өзара
келісіміне орай ерікті шектеулі.
Бұл орайда бірде бір шетелдік мемлекеттер осы уақытқа дейін экспорт,
импортты реттеуде әкімшілік құралдарын қолданудан ерікті түрде бас
тартпағанын ескерте кеткен жөн. Дамушы елдер импорттайтын азық-түлік
тауарларының 30%-на, тоқыма бұйымдарының 10%-на, жанар-жағармайдың 13%-на
шектеу қойылуы соның салдары. Мәселен, Германия таскөмір, Франция мұнай
және мұнай өнімдерін, Австрия шарап пен ет консервілерін, Финляндия
өсімдік майы мен мұнай өнімдерін импорттауға квота белгіленген. АҚШ пен
Канада квотаны жиі қолданады. Сондай-ақ олар лицензиялау, экспортты
ерікті шектеу шараларын ЕО пен АҚШ текстиль, тігін бұйымдары мен аяқ
киімдер, қара металлургия, станоктар, тұрмыстық электроника мен
автомобильдердің әлсіз дамыған елдердің импортталуына қатаң бақылау
орнатқан. Жапония болса, техникалық кедергілерді белсенді қолданады. Ішкі
нарықты сақтау үшін “үшінші әлем” деп саналатын елдердің арзан бұйымдарына
қатаң қалып талабын қояды. Ал шетелдерге экспортты ынталандыру мемлекеттік
басқарудың барлық органдары арқылы жүргізіледі. Сондықтан да, Жапония
өзін әкімшілік шектеулерді қолдану экспортты реттеуші бірден-бір жол
екенін дәлелдеген дамыған ел деп бағалайды. Импортты реттеу дамыған
елдердің сыртпен қарым-қатынастағы стратегиясының басты құралына
айналынған. Дегенмен де жекелеген мемлекеттердің бұл саладағы қызметті бір-
бірінен бөлекшеленіп тұрады. Ол төмендегідей жағдайларға байланысты:
- ұлттық тауарлардың ішкі және сыртқы нарықты бәсекеге төтеп беру
мүмкіндігі;
- экспорт, импорт көлемінің тепе-теңдігін сақтау;
- мемлекеттердің аймақтық — экономикалық блоктар мен халықаралық ұйымдарға
қатысуы.
Жоғарыда айтылғандардың барлығын сараптай келе мемлекеттердің кеден
саясаты негізінен экспорт пен импортты реттеуге бағындырылған деуге болады.
Бұл біріншіден, ұлттық кәсіпорындарының дұрыс жұмыс істеу қамтамасыз ете
отырып, отандық өндірушілердің мүддесін қорғауды көздейді. Екіншіден,
жекелеген елдерден алынатын импорт тауарларының түр-түрі мен мөлшерін
белгілеуді қамтамасыз етеді. Үшіншіден, келесі бір елдің өзіне нұқсан
келтіретіндей әрекеттерін қарсылық шаралар деп қаралады.
Дамушы елдердің кедендік саясаты да Қазақстан үшін маңызды жағынан
дамыған елдердің саясатынан кем емес. Бір жағынан, олар экономикалық
мүмкіндігі жағынан мемлектіміздің бүгінгі дәрежесімен бірдей жағдайда. Осы
ретте дамушы елдердің кедендік саясаты дамыған елдердің кедендік саясатына
қарағанда, көбіне-көп протекционизмге негізделенетінін атап өткен жөн.
өйткені, олардың ұлттық өндірісінің өнімдері ішкі нарықта дамыған елдер
импортының сапалық басымдылығына төтеп бере алмауы мүмкін. Біз дамушы
елдердің кедендік саясатына назар аударатынымыздың екі басты себебі бар:
оның біріншісі — әлемдік қауымдастықта мұндай мемлекеттердің үлес салмағы
басым; екіншіден, олар бір-бірінен экономикалық даму барысынан қарағанда
ерекшеленіп тұрады. Егер дамыған елдердің экономикасының өсу ырғағы шамамен
дәйекті және біркелкі болатын болса, Оңтүстік Корея, Тайвань, Гонконг,
Сингапур, Қытай секілді жедел дамушы елдердің экономикалық өсу қарқыны 1960-
1990 жылдар аралығында шамаман 5%-ды құрады. Ал Еуропаның кейбір елдерінде
бұл көрсеткіш 2% болса, Эфиопия секілді елдер құр сүлдесін сүйретіп келеді.
Дамушы елдер экономикасының осындай өсу қарқынына, олардың кеден саясатында
бірдей немесе бірқатар айырмашылықтар болуына соқтырады. Біріншіден, бұл
дамушы елдердің негізгі өндірісі — табиғи қазба байлығы мен аграрлық сала
өнімдер болуының салдары. Мұндай мемлекеттер үкіметінің пікіріне қарағанда,
экономикалық жаңа дамып келе жатқан өнеркәсіптік саласын қорғап қолдау,
жоғары дамыған елдермен арадағы алшақтылықты жақындата түскен. Екіншіден,
ең кедей деген мемлекеттердің кедендік саясаты елдегі біркелкі ырғақты даму
мәселесін шешудегі басты құрал болып көрінеді. Үшіншіден, дамушы елдердің
кедей мемлекеттердің пікірінше, бұлардағы экономиканың қалыс қалуының басты
себебі — халықаралық экономикалық қарым-қатынас тәртібінде әділеттің
сақталмауы деп бағалайды. Сондықтанда ондағы үкіметтер халықаралық
келіссөздердің күшімен жағдайды өз пайдасына қарай өзгертуге күш саламыз
дейді. Осыларды қортындылай келгенде дамушы елдердің кедендік саясатында
ұстанатын үш мақсат бар:
өнеркәсіпті ынталандыру;
ұлттық экономиканы ынталандыру;
дамыған елдер қыспағынан шығу үшін әділетсіз сауда –саттыққа қарсы
тұру.
Жоғарыдағы жағдайдан туындайтын 2 сұраққа – ұлттық экономиканы
дамытудың басты нысаны етіп неге өнеркәсіп алынды, неге дамушы елдер еркін
саудаға ұмтыла отырып, протекционизм саясатынан бас тартпай отыр? — деген
сұрақтарға жауап бере кетейік. Кез-келген мемлекеттің қазынасын валюта
түсіретін бірден бір көз —экспорт. Сондай-ақ белгілі бір елдердің сыртқы
сауда байланысын экспортта шикізат пен минерал қорларына қарағанда
өнеркәсіптің дайын бұйымдары басым болған жағдайда ғана қанағаттанарлық
деуге болады. Міне, осы себептер олардың протекционизмге жүгуіне негіз
болуда. Оның сыртында дамыған елдер дамушы елдерге ұсынатын тауарлардың
басым көпшілігі қымбат технологиялармен дайын бұйымдар болып табылады. Ал
дамушы елдер экспортында негізінен пайдасынан бейнеті көп ауылшаруашылық
өнімдеріне шикізат мөлшері басым. Сондықтанда олар дамудың алғашқы
кезеңінде өздерінің протекционизмге арқа сүйеуі ұлттық кәсіпті дамытудың
бірден-бір жолы деп біледі. Бұл орайда олар импортқа кеден салығын арттыру,
квота белгілеуі секілді тәсілдерді емін-еркін қолдана береді. Оның ішінде
де импортқа жоғарлатылған кеден салығын қолдану жиі көрініс табады.
Сондықтан да дамушы елдерде дамыған елдердің өнеркәсіп тауарлары әлде қайда
қымбат болып шығады. Бұл өз кезеңінде дамушы елдер бюджетін толтырушы бір
арна. Кеден саясаты және елдің экономикалық қауіпсіздігі. ҚР-ның басты
қағидалардың бірі — елдің барлық халықтарының мүддесіне сай экономикалық
дамуға қол жеткізу екені белгілі. Соңғы кездері елдің экономикалық
қауіпсіздігі, экономикалық мүдделер деген терминдер жиі қолданылатын болды.
Осыларды жүзеге асыру мақсатында үкіметіміз экономиканы мемлекеттік
реттеудің барлық тұтқаларын іске қосты. Бағаны ырықсыздандыру, мемлекеттік
меншікті жаппай жекешелендіру, жерді қоса есептегенде табиғи қорларды
өзінің нақты бағасынан арзанға сату, теңгені доллармен бағамдау, қоғамдық
өмірдің барлық саласына, оның ішінде экономикаға да мемлекеттің араласуын
шектеу, қатаң бақылаудағы қаржы саясаты — мінеки, осылардың бәрі кез-келген
елде инфляциямен күрестің басты жолдары деп саналады. Мұндайда стратегиялық
маңызы бар аса құнды қорлардың сыртқы шығып кетіп, шетелдік банкілерде одан
түсетін қаржылардың жатып қалуы да ықтимал. Ал бұл өз кезегінде сол ел
халқының тұрмыстық жағдайын күрт төмендететін себептердің ең басты болып
саналады.
С.Т.Алибеков “ҚР-ғы кеден ісі” деген еңбегінеде жоғарыдағы айтылған
әрбір ел ескертіп факторлар біздің жаңадан оған егемендік алған жас
мемлекеттің кеден шаруашылығын ұйымдастыруда қаншалықты дәрежеде ескеретін
факторлар қаншалықты дәрежеде ескерілген, міне осы сұрақтарға жауап береді.
ҚР-ның кедендік саясаты еліміздің ішкі және сыртқы саясаттарының
құрамдас бөлігі ретінде қаралып, арнайы заңдармен бекітілген. Ол
Қазақстанның ішкі нарығы отандық өндірушілер мен тұтынушылардың қорғай
отырып, ел экономикасын дамытуды ынталандыруға, шетел инвестицияларын
көптеп тартуға негізделген. Сыртқы экономикалық байланыс негізінен
экономикалық жолдармен кеден салымдары мен салықтарын реттеп отыру арқылы
шешіледі. Кеден саясатына әкімшілік ықпал күрт төмендеді, дегенмен ол
сыртқы экономикалық байланыстардың кейбір тұстарында сақталған. Мұның өзі
мемлекет қажет кезінде кеден істерін әкімшілік жолмен реттеу тәсілі де
мүлде бас тартатын керексіз тәсіл емес екенін көрсетсе керек. Отандық
өндірушілерді қорғап қолдаудың басты жолы импортқа кеден салығын салу
біздің елде де қолданылады. Бұл ретте ҚР-да импортқа кеден салығын салу
кезінде ұлттық баға мен әлемдік нарық бағасының айырмашылықтары ескеріледі.
Алдыңғы қатарлы дамыған елдердің өндірісі мен өнімнің бағасында айтарлықтай
айырмашылық жоқ. Сондықтан да олардың кеден салығы шамалас болып келеді. Ал
дамушы елдерде өнім өндіруге көп шығын жұмсалады. Мұның өзі ұлттық өнімнің
өзіндік құны мен бағасының жоғары болуына жетелейтін басты себеп. Отандық
өндірісшілердің бағасы жоғары тауарлары импорттың арзан тауарларымен ішкі
нарықта бәсекеге төтеп бере алмауы мүмкін. Бұл өз кезегінде отандық
өндірісшілердің жұмысты тоқтатуға жетелейтін жағдай. Кеңестер Одағы тарап,
оның экономикалық желілері үзілген шақта Қазақстан өндірісі де осындай
қиыншылықтарға душар болғаны белгілі. Өнеркәсіптің басты-басты салалары
жартылай қуатында жұмыс істеуге көшті немесе мүлде тоқтап қалды. Мұның өзі
елдегі жұмысшылар санын күрт өсірді. Осындай терең дағдарысты жағдайдан
шығуды қарастырған жас егеменді еліміздің үкіметі импортқа кеден салығын
өсіру арқылы ішкі нарықтыа өз өндірісшілерін қорғап, қолдау жолдарын
қарастырады. Ұткен дағдарысты жылдарда мәселен, Ресейдегі инфляция жылына
және одан да көп есеге өсуімен болды. Онымен іргелес жатқан біздің елімізде
де мұндай жағдайдың болуы сөзсіз, өйткені бұрынғы экономикалық желі бойынша
көршілес жатқан бұл екі ел бір-бірімен тығыз байланыста болған еді.
Сондықтан да бірі душар болуы, дағдарыстан бірі құтылып кетуі мүмкін емес.
Ал әлемдік нарықта осы кезде баға бірқалыпты мөлшерден таймады. Осындай
жағдайда шетелдің импортына кеден салығының төменгі мөлшерін қолдану мүмкін
еместігі өзінен өзі түсінікті.
Отандық өндірушілерді қолдап қорғауда, белгілі бір тауар түрін
өндіруде қанша шығын жұмсалуға тиіс екенін экономикалық жағынан негіздеп
алу, оны шетел импортымен бәсекеде төзімді болуға жол ашатын басты мәселе.
Әрине, отандық өндірушілерді қорғау кезінде техника жағынан әлсіз
жарақатанған, сол себептен де болашағы мүлде күмәнді өндіріс орындарын
ынталандыру мүмкін емес. Техникалық жағынан артта қалған өндірушілердің
технологиясын жаңғырту, сол арқылы отандық өнім өндірудегі шығынды белгілі
бір дәрәжеде қысқартуды, сөйтіп өнімнің өзіндік құнын төмендетуді көздеген
нақты жоспары бар кәсіпорындар ғана мемлекеттік қолдауда болуға тиіс.
Мұндай жағдайдың өзіндік отандық өндірісшілердің басым көпшілігі әлемдік
нарық бәсекесіне төтеп бере алмауы мүмкін, дегенмен ол мемлекеттік қолдау
арқылы ішкі нарықта баға жағынан импортпен шендесіп қалады.
Экспорт тауарларына салынатын кеден салығы мүлде басқа мақсатты
көздейді. Ол үкімет белгіленген белгілі бір тауар түріне ғана салынады.
Мұндайда ұлттық тауарды өндіру шығыны тауардың осы тектес түрінің әлемдік
нарықта шығарылатындардың басқа елдердің жұмсайтын шығындарының жоғары
болған жағы ескеріледі. Экспортқа шек қоюды азайту және экспорт салығынан
бірте-бірте бас тарту ешқашан да мемлекет экспортқа кеденшілер арқылы ықпал
етуін қойды дегенді білдірмейді. Олай дегеніміз елдің стратегиялық маңызды
шикізаттары сыртқа тасылып кетіп, ұлттық қордың мөлшерін азайтып алмау
әрбір мемлекеттің назарында болатын басты қағида.
Қазақстанның экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін
үкіметіміз өндірусшілердің шығарған өнімдері әлемдік нарық талабы деңгейіне
сай болуы және ондай тауарларды көптеп өндіруді қамтамасыз етуіне жол
ашуын, ақыр аяғында бұлардың экспортталуына жағдай туғызылуын қадағалап
отырады. Осындай жағдайдың өзінде Қазақстанның әлемдік сауда-саттыққа
араласуы сыртпен тауар алмасуда, БСҰ және басқа халықаралық ұйымдардың
жарғысына сай икемділік танытуына тура келеді. Әлемдік нарыққа шығатын
елдердің кедендік саясаты халықаралық ұйымдар жарғысы талаптарының
шеңберінен шықпауы қажет. Ол бойынша стратегиялық маңызды шикізат
тауарларынан басқаларды экспорттауда әкімшілік араласуы болмауға тиіс.
Сыртқы саудада барлық реттеу жолдары кеден органдарына тапсырылуға тиіс.
Экономикалық қауіпсіздік дегеніміз әрбір елдің әлуметтік,
экономикалық және әскери, саяси жағдайында қалыпты ырғақпен елдіңдамуын
қамтамасыз ететіндей жағдай туғызу деген сөз. С.Т. Алибековтің кітабында
Қазақстан экономикасының өтпелі кезеңдегі жағдайы, терең дағдарысқа
ұшыраудың себептері ашық көрсетілген. Біз оны осы бөлімнің жоғарғы жағында
айттық. Оған қоса айтарымыз кеңестік дәуірден мұраға қалған ҚР-сы өнеркәсіп
орындарының техникалық және технологиялық жарақтануы заман талабына сай
болмауы ғылыми-техникалық даму қалыбынан артта қалғандық еді. Сондай-ақ
бұрынғы желі бойынша өндірілген тауарды тарататын нарықта алдын-ала
белгіленіп қойылатын, бұл желі де бұзылды. Сұраныс азайды, ақыр аяғында
өндіріс тоқтауға мәжбүр болды. Ел үкіметі кеден саясатын белгілеуде осы
мәселелерді оңтайлы шешуге назар аударғанын атап өткен жөн. Жаңа техника
мен технология сатып алушы өндірісшілер ынталандырылды.
Енді ел экономикасының арқа сүйер артықшылықты жақтарына тоқталайық.
Бұл пайдалы қазбалардың мол қоры, өндіріс ошақтарының жеткілікті болуы, ел
тұрғындарының білім мен мәдениет жаған жеткен жоғары деңгейі, маман
кадрлардың жоғары біліктілігі еді[2]. Әрине, дағдарысты кезеңде елден
білікті мамандардың біразы кетіп қалды, бірақ мұның өзі экономиканың қайта
өрлеуіне онша нұқсан келтіре алмайтындай дәрежеде еді.
Кедендік саясат ішкі, сыртқы саясаттың қосындысынан туындайтынын
ескерсек, біз әрқашан да елдің ішкі және сыртқы саясатының бағыт-бағдарын
ескеруге тиіспіз. Кедендік саясат мемлекеттің барлық саясатының ұйытқысы
ғана емес, сонымен қатар оның кемшіліктері ел дамуына үлкен әсер ететін де
тұс. өйткені мұнда мемлекеттің ішкі, сыртқы экономикалық байланыстары
қаржы, алық және валюта саласындағы жұмыстардың барлығы да тіреледі.
Кедендік саясат арқылы белгілі бір елдермен тығыз байланысып, келесі бір
елдермен байланысты салқындылық болып жатады. Мұны өзі ішкі нарықтың
қалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз ету, оны импорттаушылардың үстемдігінен
қорғау, қаражаттың тұрақтылығын сақтау, өндіріске шетел инвестициясын
тартуды ынталандыру, отандық өндірісшілерді шектен тыс салық ауыртпалығын
босату, елден шикізат шығарылуын тәртіпке келтіру, валюта түсімін молайту,
ұлттық капиталдың сырты кетуін болдырмау, контрабандаға тосқауыл қою,
әлемдік шаруашылыққа ұллтық экономиканы араластыру мақсаттары кеден
саясатында қаншалықты көрініс тапқандығынан айқындалады. Елдің кеден
қызметтері басқа елдің кеден қызметтерімен байланысып, ақпараттар алысуы да
кеден саясатын белгілеуде ерекше маңыз атқаратын жағдай. ҚР-ның
экономикалық дамуындағы соңғы жылдардың қуанышты көрсеткіштері ел
үкіметінің осынау күрделі де маңызды мәселелерді ойдағыдай шешіп жатқанын
көрсетсе керек.
1.2. Экономиканы ашық жағдайға көшіру кезеңіндегі мемлекеттің экономикалық
қауіпсіздігі
Қай кезде де, қай ел болмасын оның экономикалық қауіпсіздік шаралары
ұлттық қауіпсіздік мүддесін көздейтін мақсаттардың құрамдас бөлігі болған
және болып қала береді де. Теориялық жағынан экономикалық қауіпсіздік 2
жолмен қарастырылады: оның біріншісі, ел экономикасының тұрақты және
ырғақты даму жағдайындағы қауіпсіздігі, екіншісі, дағдарысты кезеңінде
туындайтын экономикалық қауіпсіздік шаралары.
ҚР-ның “Ұлттық қауіпсіздік туралы” заңында “мүмкін болатын қауіп-
қатерден елдің ұлттық мүддесінің қорғалу барысы”[3] деген жалпы мағыналы
ұғымды ғана көреміз. Мұнда нақтылық жоқ. Біздің ойымызша ұлттық қауіпсіздік
дегеніміз мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігін жан-жақты қорғап қамтамасыз ету
және ол ішкі, сыртқы жағдайларға тікелей байланысты. Міне, осы мәселелерді
шешуде біз зерттеп отырған тақырыптың маңызы зор.
Қазақстан даму институтының вице-президенті, экономика ғалымдарының
кандидаты М.У.Спанов өзінің зерттеу еңбегінде экономикалық қауіпсіздіктің
негізгі элементтерін былайша белгіленген: экспорт, импорт құрылымдағы
жаңғырту, импортты алмастырушы өндірісті қалыптастыру, ұйымдасқан
қылмыскерлікке тежеу салу және жою, астыртын экономиканы ашық жұмыс істеуге
көшіру. “ұлттық экономиканың қауіпсіздік мәселелері мемлекеттің құрылуы
соған байланысты ұлттық мүдделердің туындауы басталған сәттен-ақ қолға
алынатын шаралар екені тарихтан белгілі”[4]. Шын мәнінде кез-келген
мемлекеттің тарихынан бұл мәселенің белгілі бір кезеңдерде онша ескеріле
бермесе де, келесі бір кезеңдерде шиеленісіп кеткені тарихтан белгілі.
Ішкі, сыртқы күштердің әсерінен байланысты ұлттық қауіпсіздік бүкіләлемдік
тәжірбие көрсеткендей, әрбір егеменді мемлекеттің ең басты мүддесі. Осыдан
келіп елдің даму деңгейіне орай ұлттық қауіпсіздік шараларының да әлемнің
әрбір елдерінде әркелкі деңгейде көрініс табатынын байқаймыз. Енді біз
ұлттық қауіпсіздік ұғымының кейбір маңызды тұстарын айқындайық. Біріншіден,
ұлттық қауіпсіздік нақты тарихи мазмұнға ие. Одан белгілі бір жағдайдан
шығу үшін белгілі бір шаралар қолданылатынын қауіп қай жақтантқніп, оның
күші қаншалықты дәрежеде екенін байқауға болады. Екіншіден, ол шектеулі
мазмұнға ие. Ұлттық қауіпсіздік шаралары мемлекетке төнетін қауіптің
мөлшерімен белгіленеді. Үшіншіден, ұлттық қауіпсіздік мәселесі елдердің
немесе бүкіл адамзат қоғамындағы белгілі бір аймақтардың өтпелі кезеңіндегі
ерекше мәнге ие болып шиеленісе түседі. Төртіншіден, ұлттық қауіпсіздік
белгілі бір мемлекеттер қолданатын шара болғанымен, ол әлемдік жағдайға
қатысты дамиды. Бесіншіден, ұлттық қауіпсіздік әрқашанда ұлттық
мемлекеттің, ұлттық идеяның мүддесінен туындайды. Ал біз қарастырып отырған
экономикалық қауіпсіздік шараларының құрамдас бір бөлігі. Сондықтан да,
экономикалық қауіпсіздік шараларында экономикалық ғана емес саяси, әскери
және экологиялық мән жатады.
Ресейдің белгілі академигі Л.И.Абалкин экономикалық қауіпсіздіктің 3
шартын былайша айқындайды:
1) экономикалық қауіпсіздік;
2) ұлттық экономиканың тұрақты және ырғақты дамуын қамтамасыз ету;
3) өз бетінше дамуға ықпал ету[5].
Экономикалық қауіпсіздік ұғымын Е.Бухвальд та оң бағалайды, өйткені
ол ел тұрғындарының қалыпты өмір сүруін қамтамасыз ететін, сол арқылы
ұлттық мемлекеттердің өз мүддесін көздей отырып, ішкі өндірісті көтерудің,
сапалық жағынан жақсартудың жолы дейді.
Экономикалық қауіпсіздік дегенде жиі қолданылатын тарихи
терминдердің бірі бірі “дамыту” (развитие) және “ тұрақтылық”
(устойчивость) деген сөздер. Енді осы сөздердің мағынасын анықтап
терминдердің бірі “дамыту ” (развитие) және “ тұрақтылық ” (устойчивость)
деген сөздер. Енді осы сөздердің мағынасын анықтап алайық. Дамытуды
бүкіләлемдік ғалымдар экономикалық қауіпсіздіктің құрамдас бөлігі ретінде
қарастырады. өйткені, деп дәлелдейді өз пікірлерін экономика дамымаса, оның
өмір сүру мүмкіндігі қысқарады - бұл ішкі және сыртқы қауіптерге қарсы тұру
мүмкіндігі шектейтін көрсеткіш, ал тұрақтылық дегенді қауіпсіздік жүйесінің
ең маңызды көрсеткіші деп санайды ғалымдар. Егер қауіпсіздік өмір сүру мен
дамудың ішкі және сыртқы қатерлерге қарсы қолданатын басты шара болса,
тұрақтылық соның оң көрінісі. Егер экономикалық жүйенің ең тұрақтылығы
жоғары болса, өндіріс пен қаржы капиталының да тұрақты болғаны. Бұлар өз
кезегінде экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін тұтқалар. Бұлардың
біреуінің әлсіреуі ғалымдардың пікірінше экономикалық қауіпсіздіктен
қауіпті жағдайға ауысуды мүмкін ететін келеңсіз көрініс екен. Мұндай
жағдайда әрине нақты жағдайлар қолданылады. Экономикалық қауіпсіздік
субъектісі жекелеген азаматтар да, кәсіпкерлерде, мемлекеттік кәсіпорындар
да, ұлттық экономикада әрі берідесін тұтас мемлекеттің өзі де, бола береді.
Ішкі экономика саласында табиғи қорлар мен салалардың техникалық
жарақтануына, инфрақұрлымдарға, әлеуметтік жағдайларға тікелей қатысты.
Жоғарыдағы аталғандар заман талабына сай болған жағдайда ғана қауіпсіздікті
тұрақты деуге болады. Ал сыртқы эконмикалық салада экономикалық қауіпсіздік
әлемдік нарықтағы төзімділік, ұлттық валютаның тұрақты деңгейі, мемлекеттің
қаражат жағдайы көрсеткіштеріне тікелей қатысты. Егер әлеуметтік 2 жүйе бір-
біріне қарсы тұрған заманда экономикалық қауіпсіздіктің осы анықтамсы дәл
болса, қазіргі кезде ол бір шама өзгерістерге ұшырайды. Енді еліміз
бүкіләлемік шаруашылыққа араласып кеткен кезде мемлекеттің экономикалық
тәуелсіздігі басты мәселеге айналды.
Елдің геосаяси жағдайы оның осы заманға экономикалық құрылымдағы орны
түбірінен жаңғаруды талап етеді. ҚР-сы үкіметтің қолданып жатқан бір қатар
шаралары осы мүддені көздейді. Қазіргі кезеңдегі экономикалық
қауіпсіздіктің ұзақ мерзімге арналған стратегиялық бағдарламасы бар. Онда
жеке тұлғаның, қоғамның, мемлекеттің мүдделері толық айқындалған. Сондықтан
да экономиканың барлық саласы бүгінгі талапқа сай техника және
технологиямен жарақтанып, әлемдік нарық бәсексі талаптарына жауап
беретіндей өнім шығару басты мәселелердің бірі. Әрқашанда экономикалық
қауіпсіздік шаралары біріншіден, оның ішкі нарықтағы, екіншіден, сыртқы
нарықтағы бәсекеге төтеп беру мүмкіндігіне орай айқындалады. Осы аралықтағы
айырмашылықты болдырмау немесе оны мейлінше азйту экономикалық қауіпсіздік
шараларының басты нысаны.
Қазақстан даму институтының вице-президенті М.У. Спанов экономикалық
қауіпсіздік тұтас бір құрылым ретінде қамтитын жүйелерді былайша анықтаған:
1) технологиялық 6) инвестициялық
2) азық-түліктік 7) энергетикалық
3) қаржы-несиелік 8) көлік-коммуникациялық
өнеркәсіптік 9) әлеуметтік (әлеуметтік-
сыртқы экономикалық экономикалық)
Енді экономикалық қауіпсіздіктің осы құрамдас бөліктеріне жеке-жеке
тоқталайық.
Технологиялық қауіпсіздік ғылым мен техниканың бәсекелестікке төтеп
беретіндей өнімдерін халықаралық технология нарықтарына шығару арқылы
әлемдік деңгеймен салыстырғандағы мүмкіндігінен байқалады.
Азық-түліктік қауіпсіздік оның табиғи шикізат көзінің мол болуы
сапалы тағам түрлерін шығару дәрежесімен өлшенеді.
Қаржы-несие қауіпсіздігі қаражат жүйесінің және ұлттық валютаның
тұрақтылығы мен алтын валюта қорының жеткілікті мөлшері мен және бәйекті
экономикалық өсу шараларын жүзеге асуы мен белгіленеді.
өнеркәсіп қауіпсіздігі индустриялдық қаблеттің жоғарғы дәрежесімен
ол шығарған техникалық өнім түрлерінің тиімділігі мен оның елдің қалыпты
дамуына тигізетін әсерімен өлшенеді.
Сыртқы экономикалық қауіпсіздік экономикадағы “ашық есік” жағдайында
ішкі нарықтың сыртқы экономикалық ықпалдардан қаншалықты дәрежеде
қорғалғандағымен айқындалады.
Инвестициялық қауіпсіздік елдің инвестициясы қызықтыру мүмкіндігі
мен жұмсалған қаржының жедел және мол қайтарым беру мүмкіндігімен
айқындалады.
Энергетикалық қауіпсіздік энергия көздері болып табылатын шикізатты
елде өндіру және мемлекетті онымен қамтамасыз ету мөлшерімен айқындалады.
Көліктік-коммуникациялық қауіпсіздік әлемдік нарыққа кез-келген
жағдайда шыға алатындай көлік-коммуникация тораптарының, арналарының болу
дәрежесімен белгіленеді.
Әлеуметтік (әлеуметтік-экономикалық) қауіпсіздік тұрғындардың қалыпты
өмір сүруіне жасалынған жағдайы мен әлеуметтік шиеленістерді туғызатындай
себептердің болу, болмау мүмкіндіктерімен белгіленеді.
Автор өз еңбегінде экономикалық қауіпсіздікті 3 дәрежеге бөліп
қарастырған:
1) мемлекеттік экономикалық қауіпсіздік;
2) аймақтық;
3) жекеменшік.
Біз осы арада кейбір ғалымдардың мұны: мемлекет - қоғам –жеке
тұлға деп қарастыратынын да еске сала кетеміз.
Ғалымдар эконмикалық қауіпсіздікте объект, субъект, мүдде, қатер,
қорғаныс, деңгей, нұқсан, тәуекел деген өлшемдер болады, - деп
тұжырымдайды. Олардың әрқайсысына сипаттама береді. Бұл арада объект –
экономикалық жүйенің құрамдас бөлігі, субъект – экономикалық қауіпсіздікті
қамтамасыз ететін құрлымдар, мүдде – экономикалық қауіпсіздік шараларын
қолданғандағы мақсат, қатер – экономиканың қалыпты және ырғақты дамуына
кедергі келтіретін жағдайлар, қорғаныс - ұйымдық-құқықтық шаралар жүйесі,
деңгей – экономикалық қауіпсіздік шараларының сандық және сапалық мөлшері,
нұқсан - ұлттық экономикаға келген шығынның мөлшері, тәуекел – экономикалық
қауіпсіздік шараларында қарастырылған шығын мөлшері.
Экономикалық қауіпсіздік мәселелерін зерттеуші ғылымдар бұл жолда
белгілі бір шығындардың болатынын ғылыми негіздейді. Оның мөлшері елдің
жалпы экономикасына келетін нұқсаннан әрине әлде қайда аз. Жоғарыда
айтқанымыздай ұлттық экономиканы технологиялық және техникалық жағына
жарақтандыру, азық-түлік өнімдерін жеткілікті мөлшерде сапалы дайындап
өңдеу, өнеркәсіпті жаңа құрал-жабдықтармен жарақтандыру, инвестиция тарту,
энергия көздерін табу және оны өндіру, өңдеу, көлік пен коммуникацияда
құрылымын жетілдіру, әлеуметтік-экономикалық деңгейді ұдайы көтеру
мәселелерін шешу қаржыны қажет ететін ғалымдар жоғарыдағы пікірлерімен
дәлелдейді.
В.Д. Марков өзінің “Концепция экономической безопасности РК ” деген
еңбегінде ҚР-сы экономикалық қауіпсіздік саясатының мақсаты Қазақстан
халқының әлеуметтік, экономикалық жағдайын ұдайы дамыту, негізгі
материалдық байлықтарды сақтау, халықтың құқы мен еркін экономикалық
міндеткерлікті болдырмай отырып қамтамасыз ету екенін ашып көрсеткен. Ол
қазіргі Қазақстан экономикасына төнетін қауіпті 3 топқа бөледі. Оның
біріншісі, өндірістік құрылымдардың әлсіздігі; екіншісі, елдегі қаражат
дағдайы; үшіншісі, әлеуметтік мәселелер. Мұның біріншісі — ескі
өндірістік қорлардың тозғандағы, ауылшаруашылық өндірісінің әлсіреуі,
экспорттың шикізатқа негізделуі, Қазақстанның басқа мемлекеттерге
технология жағынан тәуелді болуы қарастырылған. Екінші топ бойынша
еліміздің әлсіздігі мемлекеттік бюджетті құрудағы жетпеушілік, төлем
мүмкінділігінің әлі де шектеулілігі, отандық инвестицияның жоқтығы, ішкі
сыртқы берешектердің көбеюі тағы басқа кемшіліктерімізден көрініс табады
екен. Тұрғындардың тұрмыс жағдайының төмендігі, жұмыссыздықтың көбеюі,
өтпелі кезенде халықтың дайындықсыз келуі, мемлекеттің білімді тұрғындарды
сақтап қалу мүмкіндігі аздығы секілді мәселелер үшінші топқа енген.
Міне, осындай жағдайларды ескере келіп, Қазақстан үкіметі тарапынан
қолданып жатқан экономикалық қауіпсіздік шараларын В.Д.Марков негізінен
заңды құқықтық, атқарушы құрылымдық, сондай-ақ қадағалаушы және сот
органдары арқылы жүргізіліп жатқан шаралар деп үш арнаға бөліп қарастырады.
Сонымен, мемлекеттің экономиканы “ашық есік” жағдайына көшіру
кезеңінде экономикалық қауіпсіздік шаралары дегеніміз ұлттық өндірісшілерді
ынталандырып, елдің материалық жағынан ешкімге тәуелді болмай өмір сүріп
даму үшін қолданылатын шаралар жиынтығы болып шығады. Бұл шаралар негізінен
экономикалық қауіптің болуы мүмкін деңгейіне қарай әр мезгілде, әркелкі
мөлшерде асырылады. Оны заңды құқықтық жағынан негіздеп, атқарушы органдар
арқылы жүзеге асырып, қадағалаушы органдар арқылы қатаң бақылауда ұстап
отыру — әрбір мемлекеттің негізгі жұмыстарының бір саласы.
2 - Тарау Қазақстан Республикасының кедендік саясатын талдау
2.1. Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының кеден бағыты туралы
жағдайы мен барысы
Сыртқы сауда кез келген елдің экономикалық және әлеуметтік жағынын
дамуының қайнар көздерінің бірі. Сондықтан да ол үкіметінің басты назарында
болып мезгіл-мезгіл бұл саладағы жұмыстың барысына баға беріп отырады. Онда
сыртқы сауда тауар айналымы, экспорт пен импорт арасындағы тепе-теңдік,
экспорт пен импорттың тауарлық құрылымы қай елдермен қанша көлемде тауар
алмасқандығы айқындалып сарапталады және оны жақсартудың, дамудың жолдары
қарастырылады. Сыртқы сауда жөніндегі ақпарат жүктік кедендік декларация
(ЖКД) бойынша анықталады. ЖКД Республикада әкетілген және Республика
әкелінген тауарлардың барлық түрлері бойынша толтырылуы тиіс. Елден
әкетілгенде ұлттық қорды азайтып, елге әкелінгенде оны көбейтетін
тауарлардың барлық түрі (электр қуаты, газ, мұнайды қоса есептегенде )
тауар деп қарастырылады. Демек, әкетілген және елге әкелінген тауарлардың
барлық түрі үшін ЖКД толтырылуы қажет, ол 4 дана болуға тиіс. Оның бір
данасы міндетті түрде Облыстық статистикалық басқармасына тапсырылады.
Елдің сыртқы экономикалық байланысындағы тауар айналымы туралы мәліметтер,
міне осы статистика басқармасынан алынады. ұлттық статистика агенттігінде
сыртқы сауда тауар айналымы, экспорт, импорт, сыртқы сауда балансындағы
қалдық (сальдо) осылайша тіркеліп, жалпы сыртқы экономикалық байланысқа
сараптама жасағанда негізге алынады.
Сыртқы сауда айналымы – белгілі бір кезең ішіндегі экспорт пен импорт
сомасы.
Тауар экспорты – елден коммерциялық мақсатпен отандық тауарды немесе
шетелдік тауарды келесі бір елге шығару.
Тауар импорты – шетелдік тауарларды коммерциялық мақсаттармен елге
әкелу.
Сыртқы сауда тепе-теңдігі (балансы) дегеніміз белгілі бір кезеңде
экспорт пен импорт сомасы бір-біріне қатысы. Егер сыртқы саудада экспорт
импортты басып кетсе, ондай жағдайда тепе-теңдік белсенді, (активті) жақсы
деп бағаланады. Егер ол керісінше болса, нашар (пассивті) делінеді.
Статистикалық агенттікте экспорт, импорт саудасы 3 топқа бөлінеді:
- еркін қозғалыстағы валютаға сатып алынған немесе сатылған тауар-
менда валюта барлық елдердің валюталарына айырбасталатын болуға
тиіс;
- шектеулі валютаға сатып алынған немесе сатылған тауар-мұнда
тауар сатып алынған немесе сатылған валюта белгілі бір елдердің
ғана валютасына сол елдің валютасына айырбасталады немесе шектеулі
елдердің ғана валютасына айырбастауға болады;
- бартер – экспорттаушы жақ ақшалай есеп айырыспай, тек қана тауар
мен тауарды айырбастайды.
Біздің елімізде экспорт, импорт кеден қызметінде тіркеліп, жалпы
негізінде есепке алынады. Мұнда экспорт, импортты белгілейтін бекет
мемлекеттік шекара болып саналады.
Экспорт деген ұғымға шетке шығырылатын отандық тауар түрлері ғана
емес, сонымен бірге шетелден әкелінген тауарларды басқа елге шығаруда,
еркін кедендік аймақтар мен еркін қоймалардағы тауарларды сыртқа шығаруда,
бажсыз сауда дүкені тауарларын сыртқа шығаруда, сондай-ақ бір жыл және
одан ұзақ мерзімге жалға берілетін тауарлар да кіреді. Ал импортқа елдің
ішінде пайдаланатын тауарлар елге әкеліп, кеклесі бір елге сатылатын
тауарлар еркін кеден аймағында және еркін қоймаларда сақталатын бажсыз
сауда аймағына жіберілген тауарлар, сондай-ақ 1 жыл және одан ұзақ
мерзімге жалға беру үшін елден сыртқа шығарылатын тауарлар жатады.
Кеден статистикасына енбейтін тауарлар да бар. Олар төмендегілер:
- монетарлы алтындар, бағалы қағаздар, айналымдағы банкноттар мен
монеталар;
- ел территориясы арқылы өтетін транзитті шетел тауарлары;
- ел ішіне әкелінбей сыртқа сатылған келесі бір елдің
тауарлары;
- қысқа мерзімге елден әкетілген немесе елге әкелінген тауарлар
(бұларға негізінен көрмелер мен жәрмеңкелерге қойылатын тауарлар
жатады);
- шетелдік елшіліктер мен консулдықтар қызметінде пайдаланатын ел
басшылары мен үкімет мүшелері, мемлекеттік органдар
қызметкерлердің жұмыс бабында пайдаланатын тауарлары;
- мемлекеттен тысқары жерде орналасқан әскери құрамалардың әскери
дайындығын қаматамасыз етуге қажетті тауарлар.
Сондай-ақ сыртқы сауданың географиясы да есепке алынады. Бұл жерде:
- тауар қайда экспортталды, импорт қайдан әкелінді деген сұрақтарға
жауап беруі керек. Оның сыртқы сауда теңдігін анықтауда маңызы
зор.
Экспорт тауарларының құны ФОБ немесе ДАФ (келісім-шартқа
байланысты, мұнда тауарлардың нақты құны мен оның сол елге жетуге
дейінгі шығыны қоса есептеледі) бойынша есепке алынады. Импорт тауарлардың
бағасы СИФ немесе СИП (тауар импорттаушының тауарын қамсыздандыру
және оны елге жеткізуге дейінгі жол шығындары бағаға қоса есептеледі)
бойынша алынады.
Жалпы сома АҚШ долларымен есепке алынады. Одан соң ұлттық Банк
белгілеген баға бойынша басқа валюталарға шағылады.
Экспорт пен импортты есепке алуда 6 таңбалы СЭҚ ТН (ТН ВЭД)
классификаторы және ЕО-ң тауар статистика номенклатурасы қолданылады.
қазіргі кезде 1992 жылы шығарылған СЭҚ ТН қолданылып жүріп. СЭҚ ТН-на
сәйкес сандық есеп үшін тауарды өлшеу барлығы анықталады. Айырықша өлшем
барлығы жоқтауарлар салмағы (нетто) есептелінеді. Кей тауарларға дана,
литр деген өлшем бірліктері қолданылады.
Біз жоғарыда экспорт пен импортты есепке алу, тіркеу, сыртқы айналымы
және оларды реттеу жөнінде ғылыми қағидалар мен елімізде қолданылып жүрген
қалыптарды атап көрсетіп, оған талдау жасадық.
Кесте 1.
ҚР-ның сыртқы саудасының нәтижелері (млн. АҚШ $)9
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
Тауар 6962,8 6802 12803,8 10152,1 10797,8 9785,4 9275,0
айналымы
Экспорт 3277 3240,8 5250 5911 6497 5435,8 5592,3
Импорт 3685,8 3561,2 3806 4241,1 4300,8 4349,6 3682,7
Сальдо -408,8 -330,8 1193,8 1969,1 2091,2 1086,2 1909,5
Жоғарыдағы кестеде көрсетілген мерзім ішінде Қазақстанның сыртқы
саудадағы тауар айналымының нақты көрсеткіштері берілген. Бұл арада
ұйымдаспаған сауда, яғни жасырын тауар айналымы есепке алынбаған. Соның
өзінде еліміз сыртқы саудада 1995 жылы қол жеткізген көрсеткішінен одан
кейінгі жылдары төмендеп кеткенін байқауға болады. Бір жақсы жағдай сыртқы
саудадағы пайдалы қалдық мөлшері сол жылдан бастап жақсара бастаған. 1997
жылы оның ең жоғары көрсеткішіне қол жеткен. Енді осыны жергілікті
мерзімдік басылымдардағы жарияланған мәліметтер бойынша талдап көрейік.
Қазақстанның ТМД елдеріндегі негізгі сыбайласы – Ресей және сыртқы саудада
алыс шетелдердің үлесі 31%-бен шектелген. 1997 жылы керіскенше, барлық
тауар айналымының 33%-ы достастық елдеріне тиесілі болады да, қалған 67%
алыс шетелдердің үлесі не шығады. Осы орайда 90-шы жылдардың екінші
жартысынан бастап Еуропа елдері мен Қазақстан арасындағы тауар айналымының
көрсеткіші жоғарлағанын атап өткен жөн. Қазақстанның жалпы тауар
айналымында бұл аймақ елдерінің үлес салмағы 75%-ға жетті. Оның ішінде ЕО
елдері 30%-ды иеленеді . Қазақстанға Ресей арқылы транзитті жүк тасу
көрсетекіші көтерілді. Бұл Қазақстанның сыртқы экономикалық саясатында
ерекше еске алынатын жағдай.
Азия елдері мен Қазақстанның тауар айналымы 1998 жылы 17,6%-құрады.
Келесі жылы ол көрсеткіш 14,4%-ға дейін төмендеді. Қазақстанның өз
территориясында транзитты жүк тасымалына қолайлы жол. Еуропа мен Азияны
жалғастыратын ең тиімді сауда керуенінің жолы біздің республика арқылы
өтеді деген болжамдар бекерге айтылып жүрген жоқ. Қазақстанның, 4
автомобиль жолдары, 7 әуе жолының кең арнасының көптеген пайда келтіру
мүмкіндіктері бар екенін атап көрсетеді.
Қазақстанның Азия құрлығының мемлекеттерімен сауда айналымының аздығы
Қытаймен шекарадағы теміржол арнасының бір қалыпқа келтірмеуінен деген
пікір де дұрыс.
Сыртқы сауда стратегиясын жасаушылар Қазақстанның ең қолайлы
сыбайластарын былайша болжап отыр. Қатты отын алушы жақ – Таяу Шығыс.
Оңтүстік және Орталық Азия; сұйық отынды қажет ететін жақ – Еуропа елдері,
Қытай, Пакистан, Иран, Азия Тынық мұхиты аймағының елдері; металлургия
шикізатына сұраныс салатындар – Еуропа елдері, Қытай Жапония, АҚШ, Таяу
және Орта Азия және Тынық мұхит аймақтарындағы елдер, ТМД елдері;
химия өнімдерін сатып алушылар - Еуропа елдері мен ТМД республикалары,
Таяу Шығыс, Азия Тынық мұхит аймағы, Қытай; Пакистан, Индия, ал
ауылшаруашылығы өнімдерінен сұраныс алатындар – Қытай, Пакистан,
Ауғаныстан, Иран, Индия, ТМД елдері.
Қазіргі кезеңде Араб теңізінің жағалауындағы Чахбехар (Иран)
қаласы Орталық Азия мен Кавказ елдерінің халықаралық саудасына
қызмет ететін үлкен портқа айналуда. Мешхедтен БендероАббас, Чахбехар
қалаларына баратын жол Тегеранға соқпай 1000 км-ге қысқартылып салу жұмысы
аяқталуға жақын. Иранның Каспий теңізі жағалауындағы порттары да
кеңейтіліп жатыр. Өзбекстанның тарифтік саясатына байланысты Қазақстанның
Ақтау портын үлкейтіп, оны жоғарыда аталған Иран порттарымен жалғастыру
мүмкіндігі пайдаланылмай отыр. Дегенмен, бұл елдің сыртқы сауда
саясатындағы тауар айналымын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz